Aanwerving van kompels in Japan en België: Een vergelijkende studie tussen Hokkaidō en het Kempisch steenkoolbekken tot en met de Tweede Wereldoorlog

FACULTEIT LETTEREN

TAAL­ EN REGIOSTUDIES

KATHOLIEKE  UNIVERSITEIT  LEUVEN                                                                                                                              

Aanwerving van kompels in Japan en België: Een vergelijkende studie tussen Hokkaidō en het Kempisch  steenkoolbekken tot en met de Tweede Wereldoorlog.

 

Promotor: Christiaan Kesteloot

Bachelorpaper                                                                   

Co­Promotor:

ingediend door:  Tom Arents 

Dimitri Vanoverbeke

­Academiejaar 2010­2011­

ii

Aantal tekens totaal: 

76.979

Aantal tekens hoofdtekst:

58.171

Inhoudsopgave ルーヴァン・カトリック大学　学士論文　日本語要約....................................................................iv Woord vooraf.....................................................................................................................................v 1. Inleiding.........................................................................................................................................1 2. Een korte situering.........................................................................................................................3 2.1. De vroege mijnbouw in Japan................................................................................................3 2.2. De geografische situering van Hokkaidō  .............................................................................4 2.3. De ontwikkeling van de steenkoolproductie in Hokkaidō.......................................................5 a. De eerste steenkoolmijnen..................................................................................................5 b. Het mijnbouw beleid............................................................................................................6 c. De grote investeringen.........................................................................................................7 2.4. De regionale eigenheid van Hokkaidō...................................................................................8 3. Belgisch­Limburg ........................................................................................................................10 3.1. De regionale eigenheid van Limburg....................................................................................10 3.2. De geografische situering van het Kempisch steenkoolbekken............................................11 3.3. De aanwerving.....................................................................................................................12 3.4. De mijnwerkers....................................................................................................................13 a. De ervaren mijnwerkers.....................................................................................................13 b. De onervaren mijnwerkers.................................................................................................14 c. De krijgsgevangenen.........................................................................................................14 4. Het aanwervingsbeleid in Hokkaidō.............................................................................................16 4.1. Inleiding................................................................................................................................16 4.2. De aanwerving.....................................................................................................................16 a. Dwangarbeid door veroordeelden......................................................................................17 b. Koppelbazen......................................................................................................................18 c. Rechtstreekse aanwerving.................................................................................................20 4.3. De mijnwerkers....................................................................................................................20 a. De ervaren mijnwerkers.....................................................................................................20 b. De onervaren mijnwerkers.................................................................................................21 c. De krijgsgevangenen.........................................................................................................23 5. Besluit..........................................................................................................................................25 6. Literatuuropgave..........................................................................................................................26

iii

ルーヴァン・カトリック大学　学士論文　日本語要約 タイトル

　ベルギーと日本での鉱山労働者募集（第二次世界大 戦まで北海道とケンペ ン炭田の比較検討について）

氏名

Tom Arents

背景・目的

　ベルギーと日本の炭田発見は両国ともに１９世紀末～２０世紀前半までで あった。炭田採掘をする前に、鉱業や特別な 経済力産業がない地方において、 炭坑産業建設は、大きな試みだっただろう。何故なら、地域の人口密度が低 いが故に、鉱山労働者も少数であるからだ。両国の炭坑は、これをどう対応 したのか。

研究方法

　この論文では、日本の近代化の中で「北海道炭坑産業の発展の重要性」と 「リンブルグの炭坑産業の発展」に着手する。そして、参考文献調 査を研究 方法として、リンブルグ州と北海道の坑夫労働層募集制度を比較していく。 •

坑夫労働層の分析区分: 1.鉱業才能がある坑夫 2.鉱業才能がない坑夫 3.強制労働され捕虜

•

北海道の炭鉱雇用制度： 1.囚人貸出制度 2.飯場制度*　 3.直接募集制度

*飯場制度は飯場頭が坑夫を雇用し、彼らに炭坑経営を委託する制度である。

結果・

　その結果、一般的に炭坑初期は鉱業才能が絶対必要であるが、北海道は労

（研究意義） 働者不足のため初期より囚人貸出制度を利用していた。それはリンブルグで は、 観察されていなかった。炭坑の初期から、鉱業才能が必要なため、同地 が他の地域から鉱山労働者を募集せざるを得なかった。そのため、北海道は 九州の炭坑と東北の鉱坑から募集し、リブルグではワロンとオランダの炭坑 から坑夫を募集していたのである。さらに、炭鉱産業の発展時期にリンブル グ州では、国際条件に基づき募集を行う事が多かった。一方、北海道では、 植民地の韓国から募集が行っていた。また同地の採掘産業は第二次世界大 戦 のうちに捕虜の強調雇用を利用したことが観察される。同地の雇用制度の相 違点は囚人の貸出制度と飯場制度である。

iv

Woord vooraf De motivatie voor deze vergelijkende studie tussen Hokkaidō en het Kempisch  steenkoolbekken vond ik in mijn nabije omgeving. Ik ben geboren en getogen in het hart van het  Kempisch steenkoolbekken, een streek waar tot op een paar decennia geleden het delven van  steenkool één van de overheersende activiteiten was. Tot de dag van vandaag laat deze  ingrijpende verandering in mijn leefwereld zijn sporen na. Niet enkel het landschap, maar ook de  gemeenschap vertoont sporen van deze ingrijpende industriële revolutie.  Daarom ben ik als student Japanologie erop gebrand om over dit onderwerp een  vergelijkende studie te maken tussen België en Japan. Professor Kesteloot raadde mij aan om de  steenkoolbekkens van Hokkaidō en Belgisch­Limburg met elkaar te vergelijken. De voornaamste  reden hiervoor is dat er op het eerste zicht nogal wat geschiedkundige gelijkenissen zijn tussen  deze twee regio's. Met deze studie tracht ik de lezer een duidelijker beeld te verschaffen van de  industriële omwenteling die het noorden van Japan doormaakte. Het bekijken deze verandering  vanuit ons eigen perspectief kan boeiende gelijkenissen vertonen.   Deze studie was niet mogelijk geweest zonder de deskundige begeleiding van promotor  Professor Christian Kesteloot en copromotor Professor Dimitri Vanoverbeke. Ook wens ik de heren  Jef Habex, Orhan Kiliç en Jules Dingens te bedanken voor het kritisch nalezen van het werk. Hun  input heeft zeker bijgedragen tot het tot stand brengen van mijn werk. Verder wens ik mijn ouders,  mijn broers, zus, en mijn vriendin te bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun bij het realiseren  van deze paper.  Hier wil ik ook vermelden dat ik van plan ben om dit werkstuk te gebruiken om een project  waar te maken. Ik heb de indruk dat omwille van de gelijklopende geschiedenis van de twee  streken er een speciale band kan gevormd worden. Concreet wil ik mij engageren om een  gemeente uit het Kempisch steenkoolbekken en Hokkaidō te doen verbroederen tot zustersteden.  Hiervoor heb ik al waardevolle contacten gelegd met de heer Paul Boutsen, directeur van het  Vervolg , Projectencentrum van de Mijnstreek, dat internationale contacten tussen regio's van  steenkoolontginning promoot.   

v

1. Inleiding De Kushiro Coal Mine CO., LTD. (釧路コールマイン株式会社)1 uit Hokkaidō ontgint nog  steeds steenkool. De Japanse overheid is zelfs van plan om nieuwe kolenmijnen bij te bouwen.2 Na  tientallen jaren van geleidelijke afbouw, ligt de reden voor deze omslag voor de hand: de steeds  toenemende energieprijs waardoor zelf ontginnen voordeliger is dan invoer uit het buitenland.  Het Japanse energieprobleem is een onderwerp dat mijn interesse wekt. Alhoewel Japan  één van de meest geïndustrialiseerde landen ter wereld is, is het wat betreft de import van energie,  meteen ook één van de meest afhankelijke landen. Met uitzondering van waterkracht en  hernieuwbare energie, zijn bijna alle in Japan verbruikte energiebronnen (fossiele en nucleaire)  aangevoerd van over zee. Maar die grote Japanse afhankelijkheid van uitheemse energiebronnen,  (96% in 2007)3 is echter niet altijd even groot geweest. Bijvoorbeeld, tijdens de Japanse  industrialisatie, die vooral plaats vond onder de regeerperiode van Keizer Meiji (1868­1912),  voedden de Japanse steenkoolreserves de ontwakende industriële revolutie (zie kaart).

Figuur 1: Glenn T. Trewartha, Japan a Physical, Cultural & Regional Geography, p.88. 1 2 3

De steenkoolmijn van Kushiro NV. Mining Exploration News, Mitsui Mining May Develop Japan’s First Coal Mine in 14 Years.  Agency for Natural Resources and Energy (ANRE), Energy in Japan 2010, p.11.

1

Niettegenstaande de Japanse industrialisatie een veel besproken onderwerp is, lopen de  kompels die de steenkolen “op den dag” brachten, veel minder in de kijker. Alhoewel het als een  paal boven water staat dat zonder steenkool de industrialisatie onmogelijk zou zijn, hebben de  kompels veel minder van deze natuurlijke rijkdom genoten. Doorheen deze studie wens ik een  beeld te verkrijgen over deze mijnwerkers. Wat was het doen en laten van deze ondergronders?  Hoe werden zij aangeworven en wat waren hun motieven om zich in deze sector te engageren?  Waren het individuen uit de naburige steden, seizoensarbeiders, gastarbeiders, buitenlanders of  krijgsgevangenen? De aanleiding voor een vergelijkende studie tussen Hokkaidō 北海道 en de  Kempen, is dat de steenkoolwinning in beide regio's quasi simultaan gebeurde. Tevens hadden  beide gebieden ook met dezelfde geografische en demografische determinanten af te rekenen.  Een tekort aan gekwalificeerd werkvolk in de nabije omgeving is hier een voorbeeld van.  Talrijke vergelijkende studies bestaan over Oost en West, maar een vergelijking van de  vooroorlogse steenkoolindustrie bestaat nog niet. Nochtans biedt de steenkoolindustrie een lens op  de maatschappij in al haar facetten. Het economische maar ook het politiek belang van de  steenkoolmijnen en de sociale dynamiek is uniek voor het land. Sociale studies over de opgang en  teloorgang van steenkoolmijnen zijn belangrijk. Zo bestaan er twee studies over de gevolgen van  de teloorgang van deze industrie bij de Japanse werknemers en de plaatselijke bevolking. Eind  jaren '80 begin jaren '90, deden twee onderzoekers Matthew Allen (1994)4 en van Suzanne Culter  (1999)5 veldwerk in twee verschillende door sluiting getroffen mijnbouwgebieden (respectievelijk  Chikuhō en Yūbari). Hun werken illustreren de sociaaleconomische en politieke aspecten van deze  teloorgang. Een ander zeer relevant werk over de ontwikkeling van de steenkoolindustrie, het  management en de arbeidsorganisatie van enkele historisch belangrijke steenkoolmijnen in  Hokkaidō, is dat van Kasuga Yutaka (1982)6.  Ook over het Kempisch steenkoolverleden bestaan er een aantal zeer waardevolle  bronnen. Een rijk geïllustreerde sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers is van de hand  van Tine De Rijck en Griet Van Meulder (2000)7. Een academisch werkstuk over het  arbeidsmarktbeleid voor de mijnarbeid is geschreven door Bart Pluymers (1996)8. Ook het  Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis (TSEG) heeft enkele waardevolle artikels  over mijnarbeid gepubliceerd. De studie van Bart Delbroek (2008)9 handelt over de inschakeling  van buitenlanders in de Kempische steenkoolmijnen. Het artikel van Ad Knotter (2008)10 is een  vergelijkende studie tussen het arbeidsbeleid van mijnwerkers in de Euregio (België, Nederland en  Duitsland). Maar tot nog toe hebben er zich nog maar weinigen gewaagd aan een vergelijking in  deze materie tussen een streek uit West­Europa en Japan. 4 5 6 7 8 9 10

Matthew Allen, Undermining the Japanese Miracle: Work and Conflict in a Coalmining Community. Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers. Bart Pluymers, De Limburgse mijnwerkers (1817­1939): Ontstaan en consolidatie van de arbeidsmarkt voor mijnarbeid. Bart Delbroek. “Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw.”  Ad Knotter, “Arbeidsmigranten en grensarbeiders is Een vergelijkende studie tussen het arbeidersbeleid in de euregio  (België, Nederland en Duitsland).”

2

2. Een korte situering 2.1. De vroege mijnbouw in Japan De eerste Japanse steenkool werd waarschijnlijk in het zuiden van Japan, op het eiland  Kyūshū 九州 ontgonnen. Daar werd er reeds in de 16de eeuw, ten tijden van de Tokugawa­periode,  kleine hoeveelheden steenkool uit primitieve mijnen gedolven.11 Deze mijnen stonden onder het  direct bevel van de landheer, de daimyō 大名, die over de mijnmeester de yamashi 山士 en zijn  koolputters regeerde.12 De gedolven kolen werden onder meer aangewend voor de verwarming en  verlichting van de huizen van de landheren. De landheren waren echter terughoudend in  kapitaalinvesteringen, die hun economisch nog afhankelijker maakten van de nationaal heersende  bevelhebber, de shōgun 将軍. Zo was bijvoorbeeld elke daimyō verplicht om tienden van iedere  winst die hij maakte uit een onderneming af te staan aan de shōgun.13 Dit was de hoofdreden  waarom de steenkoolindustrie lange tijd in deze prille fase bleef en niet tot ontwikkeling kwam.  Deze situatie hield aan tot het einde van de Tokugawa­periode 徳川時代 (1603­1868).  Toen in 1868 de Meiji­periode aanbrak, blies er een nieuwe wind door Japan. Er ontstond  een golf van interesse voor de westerse cultuur, ideologie en technologie. De vernieuwende  westerse industriële toepassingen werden geïntroduceerd in de Japanse industrie. Het voorhanden  zijn van een energiebron was noodzakelijk voor deze mechanisatie. En steenkool was er zeer  geschikt voor. De Meiji­regering (1868­1912) ging over tot de westers geïnspireerde modernisatie  van de Japanse steenkoolmijnen. De eerste mijn waar deze machinale ontginningsmethoden  toegepast werden, was de legendarische mijn op het eiland Takashima 高島, gelegen voor de kust  van Kyūshū. Hier opende de schot Thomas Blake Glover (6 juni 1838 – 13 december 1911) in 1868  de eerste moderne schacht op Japanse bodem. In 1876 volgde de kolenmijn van Miike 三池 in  Kyūshū Glovers voorbeeld.14  Deze moderniseringsgolf bereikte in 1879 het noorden van Japan, toen in Hokkaidō de  steenkoolmijn van Kayanuma 茅沼 gemoderniseerd werd. In hetzelfde jaar werd eveneens de  moderne steenkoolmijn van Horonai 幌内 gedolven.15 In 1886 waren deze moderne kolenmijnen  goed voor bijna de helft van de nationale steenkoolproductie.16 Ook de vraag naar steenkool kende  in deze periode een grote verschuiving. Vóór de industrialisatie was de zoutindustrie de grootste  afnemer van de Japanse steenkool. Maar in volle Meiji­industrialisatie nam de vraag naar steenkool  voor stoomtreinen en stoomschepen alsook voor de chemische industrie en elektriciteitsproductie  explosief toe.17 11 12 13 14 15 16 17

Matthew Allen, Undermining the Japanese Miracle: Work and Conflict in a Coalmining Community, p.54. Tessa Morris­Suzuki, The Technological Transformation of Japan: From the Seventeenth to the Twenty­first Century, p.44. Matthew Allen, opere citato, pp.54­55. John McMaster, “The Takashima Mine: British Capital and Japanese Industrialization”, p.217­239.  Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.19.  Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.36. Xie Heping, Tad S. Golosinski, Mining science and technology.'99, 774­775.

3

2.2. De geografische situering van Hokkaidō   Hokkaidō is met zijn 83.520 vierkante kilometer het tweede grootste eiland van het  Japanse archipel.18 Het eiland, gelegen in het uiterste noorden van de archipel, is bezaaid met vier  belangrijke steenkoolbekkens (zie kaart).19 Centraal in het Sorachi­district ligt het Ishikari­ steenkoolbekken 石狩炭田, waarin de hoofdstad Sapporo 札幌 gelegen is. Het is hier ook dat de  bekende mijnstad Yūbari 夕張市 en de historische mijn van Horonai zijn gelegen. Dit  steenkoolbekken is één van de belangrijkste van Japan en kan zonder problemen de vergelijking  met het Chikuhō­ steenkoolbekken 筑豊炭田 van Noord­Kyūshū doorstaan.20 Ongeveer honderd  kilometer boven het Ishikari­bekken ligt het steenkoolbekken van Rumoi 留萌炭田. Zo een vijftig  kilometer boven het Rumoi­bekken, in het uiterste noorden ligt het Tenpoku­bekken 天北炭田. Hier  werd bruinkool gedolven. Aan de oostkust, nabij de stad Kushiro, strekt zich het Kushiro­ steenkoolbekken 釧路炭田 uit. Dit bekken heeft uitlopers tot onder de Stille Oceaan. Hier wordt  zelfs tot op de dag van vandaag steenkool ontgonnen.

Figuur 2: Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.46. 18 19 20

Yoshio Moriya, Teikoku's complete atlas of Japan, p.42. Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.46. F. C. Jones, Hokkaido: It's Present State of Development and Future Prospects, pp.86­87.

4

2.3. De ontwikkeling van de steenkoolproductie in Hokkaidō Tijdens de Tokugawa­periode (1603­1867) regeerde de Matsumae familie 松前氏 over  Hokkaidō. Zij hield de kennis van de mineralen en andere grondstoffen van Hokkaidō strikt geheim,  zodat het heersende Tokugawa­regime niet in de verleiding gebracht zou worden om het eiland  onder direct bestuur te plaatsen en hun van de macht te verdrijven.21 Dit is één van de redenen  waarom de steenkoolontginning er pas op het einde van de Tokogawa­periode op gang kwam.  Met het verdrag van Kanagawa (31 maart 1854) werd de haven van Hakodate 函館  opengesteld voor Amerikaanse schepen. Toen Commodore Matthew Calbraith Perry er op 17 mei  1854 aanmeerde, bleek deze haven uitermate geschikt voor de bevoorrading van lijnschepen.  Hakodate lag namelijk op de route die San­Francisco met China verbond en tevens in de nabijheid  van de koolmijnen van Hokkaidō.22 Vervolgens was het de Amerikaanse ingenieur Benjamin Smith  Lyman die het Ishikari­steenkoolveld in 1873 in kaart bracht.

a. De eerste steenkoolmijnen     Aan het einde van de 18de eeuw was in Kushiro 釧路, de steenkoolmijn van Shiranuka 白糠  bekend bij de plaatselijke vissers, maar de ontwikkeling kwam pas op het einde van de Tokugawa­ periode. De belangrijkste reden hiervoor was de openstelling van de haven van Hakodate voor  westerse stoomschepen die voorzien moesten worden van steenkool (Zie kaart).23 De regering  richtte in 1854 het Hakodate magistratenkantoor op die belast werd met het onderzoek naar de  steenkooladers van Hokkaidō. Op basis hiervan besliste het Tokugawa­shogunaat in 1856 om de  koolmijn van Shiranuka op te starten. 

Figuur 3: Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.3. 21 22 23

F. C. Jones, Hokkaido: It's Present State of Development and Future Prospects, pp.2­3. Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, p.85. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.2.

5

In datzelfde jaar stuurde het shogunaat getalenteerde mijnwerkers vanuit Kyūshū naar  Hokkaidō om er met hun expertise steenkool te delven.24 Het jaar daarop wierf Zempachi Kurihara,  een afgevaardigde van het Hakodate magistratenkantoor, vier mijnwerkers vanuit Kyūshū aan.  Hierdoor kan men aannemen dat de ontginningsmethoden die in die tijd in Kyūshū gangbaar  waren, hun intrede deden in Shiranuka. Maar de kolen waren niet enkel slecht van kwaliteit, ze  raakten daarenboven nog eens vergruisd door het transport naar de haven. Hierdoor was de hele  onderneming verlieslatend.  In 1856 ontdekte een plaatselijke visser steenkool in Kayanuma. Kayanuma lag niet enkel  in de nabijheid van Hakodate, ook was de kwaliteit van de steenkool er beter. Maar na de instorting  van een horizontale mijngang in 1860 werd de ontginning tijdelijk gestopt en de mijn werd nog maar  sporadisch gebruikt. Tussenin ondernam men pogingen om van deze mijn de eerste gemoderni­ seerde mijn van Japan te maken. Maar het werd al snel duidelijk dat deze investering, mede door  de hoge transportkosten, verlieslatend bleef. Het avontuur van de mijn van Shiranuka en  Kayanuma illustreren heel duidelijk de uitdaging waarvoor het Meiji­bestuur toen stond, die hiervoor  een degelijk ontwikkelingsplan ontwierp.25

b. Het mijnbouw beleid     Reeds in de vroege 18de eeuw hadden de Japanse leiders interesse om de veronderstelde  bodemschatten van Hokkaidō te exploiteren.26 Om deze ambitie waar te maken, vestigde de Meiji­ regering in 1869 het Kaitakushi 開拓使. Kaitakushi wordt in de Engelse literatuur vertaald als “de  commissie voor opening en ontwikkeling” of “de koloniale afdeling” alsook “de kolonisatie­ commissie”.27 Wij houden het bij “de commissie”. De commissie, in opdracht van de ministeries van  binnenlandse zaken en van industrie, voerde in Hokkaidō het fukkoku kyōhei 富国強兵 (een rijk  land met een sterk leger) beleid uit. In 1871 stelde de nationale regering een tienjarenplan op voor  Hokkaidō. Hierdoor beschikte de commissie tot 1881 over een jaarlijks budget van één miljoen Yen  om wegen, spoorwegen, kolenmijnen en andere infrastructuur te realiseren. Dit budget was vijf  maal groter dan voordien. In het boek van Tanaka Akira 田中彰 verwoordt Historicus Kuwabara  Masato 桑原真人 het belang van de commissie voor de Meiji­regering als volgt:28  “Met andere woorden, ten eerste wou men, onder meer via de commissie van Hokkaidō via   de top het kapitalisme doen ontwikkelen in het ten opzichte van de wereldmarkt onderontwikkelde   Japan, en terzelfdertijd kan men op militair vlak een buffer optrekken tegen het naar het zuiden   oprukkende Rusland. Anders gezegd, Hokkaidō kan gezien worden als een “binnenlandse kolonie”   die voor militaire doeleinden van het kapitalisme geopend werd.”29 24 25 26 27 28 29

Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.35. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.1­19. Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, p.184. Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, pp.116­117. Tanaka Akira, Hokkaidō to Meiji ishin, pp.35­42. Eigen vertaling van: すなわち、そのひとつは、後発国日本が世界市場に対して、上からの資本主義を育成する一環とし て北海道開拓をみる見方であり、それは同時に南下するロシアへの防衛拠点を築くちいう軍事的側面をもつ、とする。 いいかえれば、北海道は日本主義の軍事的要請を内包する「内国植民地」として拓かれるという視点である。

6

De focus van de regering voor Hokkaidō lag vooral op de ontwikkeling van de mijnbouw.30  Met een bureaucratische organisatie en een formele juridische constructie trachtte men de  opkomende mijnen te ondersteunen.31 In 1872 wierf de regering de Amerikaanse geoloog Benjamin  Smith Lyman aan. Drie jaar lang werkte hij aan de geologische kartering van Hokkaidō. Maar zijn  zoektocht naar de veelbelovende edele metalen liep op een sisser uit. In plaats van deze verhoopte  bodemschatten, stootte hij in 1873 op grote steenkooladers te Horonai.32 De commissie was  verheugd en wou deze meteen exploiteren en eind jaren '70 kreeg zij van de regering hier de  toestemming voor.33  Het beleid dat de commissie voerde om de steenkoolwinning te promoten, kan kort in vier  punten worden samengevat. Zo trachtte men om buitenlandse mijnbouwingenieurs aan te werven  en hun kennis te verspreiden via het onderwijs. Daarenboven stuurde men eigen studenten naar  het buitenland om daar de moderne technologie en kennis te verwerven. Maar ondertussen werd  er doeltreffend gebruik gemaakt van de Japanse mijnbouwkundigen. Iemand die met expertise de  steenkoolwinning ondersteunde, was de Japanse mijnbouwingenieur Enomoto Takeaki 榎本 武揚.  Hij had in Nederland vijf jaar chemie en mijnbouwkunde gestudeerd, wat meteen één van de  hoofdredenen is voor zijn aanstelling als hoofd van de commissie. In 1876 werd er in Hokkaidō  zelfs een mijnbouwschool opgericht en ook Benjamin Smith Lyman leidde 13 assistenten op. In  1871 ging Kuroda Kiyotaka 黒田 清隆, de toenmalige leider van de commissie, met zes ingenieurs op  studiereis naar Europa en de Verenigde Staten.34 Na hen stuurde de commissie nog zes studenten  naar Amerika en één student naar Frankrijk om er mijnbouwkunde te studeren.35  

c. De grote investeringen     De mijn van Kayanuma werd in 1879 in opdracht van de commissie gemoderniseerd. Deze  opdracht werd uitgevoerd door de Amerikaanse ingenieur L.C.E. Goujot en de Britse ploegbaas,  Edward Parry. Omdat deze mijn ondanks haar investeringen verlieslatend bleef, werd zij in 1882  geprivatiseerd. Maar de verworven westerse expertise en ervaring kwamen tot haar recht bij de  bouw en de ontwikkeling van de steenkoolmijn van Horonai. In 1879 was deze mijn de eerste die  met overheidskapitaal uit de grond werd gestampt. De steenkool werd er officieel ontdekt toen in  1872 Chōjūrō Hayakawa, een inwoner van Sapporo, enkele klompen steenkool uit Horonai aan de  commissie bezorgde. De commissie gelastte Benjamin Smith Lyman en Takeaki Enomoto met een  onderzoek. De kwaliteit van de steenkool en de koollagen waren bevredigend. In 1877 bezochten  leden van de Meiji­regering, alsook de commissie, de site van Horonai en werd de ontwikkeling van  de mijn van Horonai uit de doeken gedaan. De bouw van de mijn werd uitgevoerd door Goujot, die  ook de modernisatie van de mijn van Kayanuma realiseerde.36  30 31 32 33 34 35 36

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.5. Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.35. Benjamin Smith Lyman Papers, Five College Archives & Manuscript Collections. Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, p.184. Kasuga Yutaka, opere citato, pp.1­10. Tanaka Akira, Hokkaidō to Meiji ishin, p.59. Kasuga Yutaka, opere citato, pp.11­20.

7

In de jaren '80 van de 19de eeuw besloot de Meiji­regering om al haar staatsmijnen te  verkopen om zo de kosten te drukken.37 Ze werden verkocht aan de industriële conglomeraten  (zaibatsu 財閥). Zo werd in 1882 Kayanuma verkocht. Zeven jaar later kocht Hori Motoi 堀基 de  mijn van Horonai op, samen met de aangrenzende spoorwegen. Hij stichtte de Hokkaidō  steenkool­ en spoorwegmaatschappij (Hokkaidō Tankō Tetsudō Kaisha (北海道炭礦鉄道会社),  kortweg Hokutan (北炭)). Hokutan had een monopolie op de spoorwegen en kocht ook andere  mijnen in de buurt op, waaronder die van Yūbari. Uiteindelijk bleven er maar twee concurrerende  mijnen over: Kayanuma en Harutori 春採. Haar monopolie werd in 1906 door de nationalisatie van  haar spoorwegen gebroken. Hiermee veranderde ook haar naam in Hokkaidō Tankō Kissen Kaisha  北海道炭礦汽船会社.38 Hokutan mechaniseerde gestaag en paste de nieuwste technologieën toe,  zodat haar mijnen gekend werden als de modernste van Japan.39  Tegen het einde van het eerste decennium van de 20ste eeuw waren er reeds tien  kolenmijnen actief in het Ishikari­bekken, twee in Rumoi en drie in het Kushirobekken. De  geldschieters bestonden uit lokale families die speculeerden in het runnen van een steenkoolmijn.  Ook personen die reeds actief waren in de mijnbouwindustrie, zoals ploegbazen en ingenieurs,  waagden zich in het avontuur. Tot slot was er ook nog een groep van zakenmannen uit de  scheepsbouw, de bouw en de handel, die zich engageerden in de ontluikende steenkoolindustrie.  In 1911 kocht het bedrijf Mitsui 三井 de mijn van Noborikawa 登川, en in 1913 kocht het zich  in bij het management van Hokutan, dat zich toen in financiële problemen bevond. Ook Mitsubishi  三菱 startte in 1913 met proefboringen in Hokkaidō en in 1914 delfde het de kolenmijn van  Ashibetsu 芦別. In 1916 kocht Mitsubishi de kolenmijn van Ōyūbari 大夕張. Door de economische  heropleving tijdens de Eerste Wereldoorlog, investeerden ook Ōkura 大倉 en Sumitomo 住友 in de  ondergrond van Hokkaidō. Reeds in 1930, door de vele fusies, was 96 procent van alle  steenkoolproductie uit Hokkaidō in handen van enkele conglomeraten. Deze evolutie was mogelijk  omdat de bedrijven over voldoende kennis en kapitaal beschikten om proefboringen te doen. Ook  moest het arbeidstekort gecompenseerd worden door hogere verloningen en een uitgebreide  mechanisatie. Verder konden deze conglomeraten terugvallen op andere ondernemingen waardoor  ze niet enkel afhankelijk waren van de winsten uit de steenkoolindustrie.40

2.4. De regionale eigenheid van Hokkaidō Als we Hokkaidō vergelijken met andere Japanse steenkoolrijke gebieden, zoals Kyūshū,  doen er zich enkele opmerkelijke tegenstellingen voor. De geïsoleerde ligging van elkaar kan  misschien een verklaring geven voor deze eigenheid. Tussen het noordelijke Hokkaidō en het  zuidelijke Kyūshū strekt zich het 1.200 kilometer lange hoofdeiland Honshū 本州 uit, waardoor deze  37 38 39 40

Laura E. Hein, Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan, p.32. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, pp.30­52. Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.37. Kasuga Yutaka, opere citato, p.49­55.

8

zich in de andere uithoek van het Japanse archipel bevinden.41 Deze regionale verschillen kwamen  duidelijk naar boven bij de modernisatie in de 19de eeuw. Zo konden onder meer de Miike 三池 en  Chikuhō bekkens 筑豊炭田 van Kyūshū steunen op een eeuwenoude accumulatie van kennis, een  nabijgelegen afzetmarkt, een goede transportinfrastructuur en een arbeidsmarkt.  De historische technologische kennis van de ontginningsmethoden uit Kyūshū gaat terug  tot in de 16de eeuw. Deze kennis was in Hokkaidō echter onbestaand, aangezien het de Meiji­ regering zelf was die de ontwikkeling van Hokkaidō in gang zette. Ook was de infrastructuur in  Hokkaidō haast onbestaand. Zo moesten, om de toekomstige mijnen te voorzien, nieuwe wegen,  spoorwegen en havens nog gebouwd worden. Dit was anders in Kyūshū, dat beschikte over een  eeuwenoud netwerk van postwegen, waaronder de historische Seisandō 西海道, alsook de  economisch belangrijke havens van Kitakyūshū en Nagasaki. Tevens was er in het 19de eeuwse  Hokkaidō geen andere industrie dan de visvangst, waardoor de plaatselijke steenkoolproductie  geen betekenisvolle afzetmarkt had. Hierdoor moest het leeuwendeel van de ontgonnen grondstof  verscheept worden naar afzetmarkten overzee, wat arbeidsintensief en kostelijk was. In Kyūshū  lagen de kaarten anders. Door de overconsumptie van houtskool in de late 17de eeuw moest men in  de suiker­ zout­ en aardewerkindustrie overstappen op steenkool. In 1770 was in Kyūshū de  overschakeling in de zoutindustrie naar steenkool haast algemeen.42 Later, in 1895, schakelden  ook de steenovens van de porseleinindustrie van Arita, de aritayaki 有田焼, over op steenkool.43 Tot slot illustreert het verschil in bevolkingsdichtheid als geen ander de problemen waar­ mee de mijnen van Hokkaidō te maken hadden. In 1884 had Kyūshū een gemiddelde bevolkings­ dichtheid van 132,8 inwoners per vierkante kilometer. Hokkaidō had in die tijd een gemiddelde van  3,0 inwoners per vierkante kilometer. Dit was een enorme handicap.44 Deze kleine populatie  (246.456 inwoners in 1884) moest de uitgestrekte onbebouwde gronden bewerken. In een streng  klimaat met maar een 140­tal vorstvrije dagen (te weinig om rijst te telen) was dit haast een  onmogelijke zaak.45 Daardoor was men toen niet in staat om een landbouwsurplus te creëren.  Hierdoor was de regering genoodzaakt, om de landbouw te ontwikkelen, buitenlandse experts in te  huren, zoals Horace Capron, Edwin Dun en William Smith Clark.46 Omwille van deze  omstandigheden hadden de mijnen van Hokkaidō het moeilijk om voldoende werkkrachten aan te  trekken. Dit was ongekend in de andere dichtbevolkte regio's van Japan.47 Deze opmerkelijke  regionale verschillen hadden reeds bij de start van de Japanse industriële revolutie verstrekkende  gevolgen voor de steenkoolwinning. Zo voerde het management in Kyūshū een ander arbeids­ beleid dan in Hokkaidō, waar men de arbeiders met een goede verloning aan het bedrijf trachtte te  binden. Dit had mede tot gevolg dat de mijnen in Hokkaidō sneller gemoderniseerd werden.48 41 42 43 44 45 46 47 48

Google Maps Distance Calculator.  Conrad D. Totman, Early modern Japan, pp.271­272. Tessa Morris­Suzuki, The Technological Transformation of Japan: From the Seventeenth to the Twenty­first Century.p.101 Berekend d.m.v. Nihon Teikoku Jinkō Seitaisōkei pp. 228­231 en Yoshio Moriya, Teikoku's complete atlas of Japan, p.42. F. C. Jones, Hokkaido: It's Present State of Development and Future Prospects, p.28. Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, pp.143­159. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.1. Xie Heping, Tad S. Golosinski, Mining science and technology.'99, pp.774­775.

9

3. Belgisch­Limburg 3.1. De regionale eigenheid van Limburg In de nacht van 1 op 2 augustus 1901, twee decennia na de privatisering van de eerste  moderne steenkoolmijn van Hokkaidō, boorde de Leuvense Hoogleraar André Dumont in Limburg  steenkool aan. De productie die vertraging opliep door de Eerste Wereldoorlog, ging van start in  1917 met de mijn van Winterslag. Net als in Hokkaidō, lag ook het Kempisch steenkoolbekken  tamelijk geïsoleerd van de industriële centra, en bestond er in de nabije omgeving geen afzetmarkt  van betekenis. De Limburgse steenkool was vooral bestemd voor de Luikse hoogovens. Ook hier in  Limburg had men af te rekenen met een gebrekkige infrastructuur. Ook hier waren investeringen in  wegen, spoorlijnen, kanalen en kolenhavens nodig.  De diepe ligging van de steenkooladers in Limburg vergde een grote kapitaalsinjectie.  Terwijl in Hokkaidō niet zozeer de diepe ligging van de steenkoollagen, maar de totaal afwezige  infrastructuur de kosten van de onderneming omhoog dreef. Beide streken pakten het probleem  anders aan. In Hokkaidō investeerde de commissie met overheidskapitaal, terwijl in Limburg enkel  de transportinfrastructuur door de overheid gebouwd werd. De kosten voor de bouw van de mijnen  zelf werden er door de machtige Belgische, Franse en Luxemburgse industriële­ en  kapitaalsgroepen gedragen. Deze privé­investeerders waren ondermeer de Société Général, de  Banque de Bruxelles­Coppée en Cockerill.49 Als men Belgisch­Limburg van de 19de eeuw vergelijkt met het Hokkaidō van toen, springen  enkele treffende gelijkenissen in het oog. Ook het Kempisch steenkoolbekken was dun bevolkt en  had geen voorgeschiedenis van ontginning, in tegenstelling tot de mijnbekkens van de Euregio  Maas­Rijn. Afgezien van enkele chemische bedrijven in het noorden van de provincie, was er ook  geen industriële activiteit aanwezig.50 Limburg had, net zoals Hokkaidō, een groot tekort aan  gespecialiseerde arbeidskrachten. Bij de aanvang van de mijnbouw kende Belgisch­Limburg met  ongeveer 20 inwoners per vierkante kilometer een substantieel tekort aan arbeidspotentieel.51  Alhoewel het op het eerste zicht niet zo dramatisch lijkt als de 3 inwoners per vierkante kilometer  van Hokkaidō, moet men rekening houden met het feit dat deze mijnen in agrarisch gebied lagen.  De plaatselijke katholieke bevolking had een aarzelende houding tegenover de mijnarbeid die  vereenzelvigd werd met zedeloosheid, drankzucht, socialisme en Franstaligheid.52

49 50 51 52

Bert Van Doorslaer, Een Eeuw steenkool in Limburg, p.42­81. Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, p.80. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, p.17­476. Bart Delbroek, opere citato, p.81.

10

3.2. De geografische situering van het Kempisch steenkoolbekken De proefboringen van André Dumont in 1901 in Limburg, leidde uiteindelijk tot de vondst  van steenkool in het dorpje As. Hiermee werd zijn vermoeden bevestigd: dwars door Belgisch­ Limburg liep er een steenkoolbekken. Uiteindelijk gingen er zeven Limburgse mijnzetels in  productie: Winterslag in 1917, Beringen in 1922, Eisden in 1923, Waterschei in 1924, Zwartberg in  1925, Heusden­Zolder in 1930 en Houthalen­Helchteren in 1939. Deze steenkoolmijnen kan men  gemakkelijkheidshalve opdelen in een Westelijk bekken met de steenkoolmijnen van Beringen,  Heusden­Zolder en Houthalen­Helchteren en het Oostelijk bekken, waar Eisden, Winterslag,  Waterschei en Zwartberg deel van uitmaken. De site van Eisden is de enige die kort bij de  Nederlandse grens in het Maasland gesitueerd is. Winterslag, Waterschei en Zwartberg liggen in  Genk (zie kaart).53  

Fig. 4: Limburg en het Europees Beleid in de jaren 1987 ­1991. p.9.

53

Bert Van Doorslaer, Een Eeuw steenkool in Limburg, p.83­98.

11

3.3. De aanwerving De inspanningen van de mijndirecties om de arbeidsmarkt te stabiliseren, bleven tot aan de  crisis van de jaren '30 zonder resultaat. Afspraken over het afbakenen van aanwervingsgebieden,  evenals het niet aantrekken van elkaars personeel, werden haast niet nageleefd. Het afsnoepen  van elkaars personeel werd één van de typische kenmerken van het Limburgse arbeidsbeleid. Zo  profiteerde de mijn van Beringen bijvoorbeeld van de ervaren arbeiders van de mijn van  Winterslag, en pikte het bij het in productie gaan meteen één derde van de arbeiders in. 54  Het aandeel van buitenlands personeel was met zijn 16 procent het hoogste van al de  Belgische bekkens. Toch was tot 1923 de snelle toename van het aantal buitenlandse migranten  het resultaat van spontane migratie. Maar omwille van een nationaal tekort aan mijnwerkers, ging  de overheid en het patronaat over tot een georganiseerde rekrutering van buitenlanders. Er werd  met Italië een overeenkomst gesloten, maar de onervaren Italianen ruilden al snel de zware  mijnarbeid in voor lichter werk. Dit debacle zorgde ervoor dat het patronaat naar andere oorden  uitkeek. Vervolgens zette men in op de massale rekrutering van Poolse arbeiders die men aanzag  als gekwalificeerd en stabiel. Vanaf de jaren '30, werden er ook nog soortgelijke overeenkomsten  met Tsjecho­Slowakije en Joegoslavië gesloten.55  In de arbeidscontracten van de buitenlanders werd gestipuleerd dat ze in de ondergrond  moesten werken. Voor de lichtere bovengrondse arbeid waren er voldoende Belgische kandidaten.  Vanaf de jaren '20 werd voor de meer gekwalificeerde banen uitgekeken naar buitenlandse  arbeiders. Dit verklaart de toestroom van arbeiders uit de steenkoolindustrie van het Ruhrgebied en  Noord­Frankrijk. De buitenlandse mijnwerkers waren niet erg loyaal en aarzelden niet om op een  aantrekkelijker bod van een andere werkgever in te gaan. Deze grote mobiliteit op de arbeidsmarkt  wordt het best geïllustreerd met de voorbeelden van Winterslag en Beringen waar bijna 30 procent  van de immigranten het bedrijf binnen de maand verliet.56  De mijnen rekruteerden ook zelf en stuurden ronselaars naar Polen, Tsjecho­Slowakije en  Italië. De migranten kregen een jaarcontract en een verblijfsvergunning. De aanwerving van  buitenlanders had voordelen voor de werkgever. Het aanbod van arbeiders bleef op peil waardoor  het loon laag gehouden werd. Ook waren ze weerloos in vergelijking met hun gesyndikeerde  Belgische collega's.57 Er is een verband tussen de geografische ligging van de mijnzetels en de  rekrutering van arbeidskrachten. Zo bestond bijna de helft van het personeelsbestand van de mijn  van Eisden uit migranten, terwijl in de drie Genkse mijnen het aantal niet­Belgen schommelde rond  30 percent. In de drie westelijk gelegen mijnen was het aandeel van de buitenlandse arbeiders  amper één tiende.58   54 55 56 57 58

Bart Pluymers: De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), pp. 24­26. Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, pp.84­86. Idem, p.88. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, p.23 Bart Delbroek, opere citato, pp.85­89.

12

3.4. De mijnwerkers In het algemeen kan men de mijnwerkers gemakkelijkheidshalve opdelen in drie groepen;  de ervaren mijnwerkers, de onervaren mijnwerkers en de dwangarbeiders. De ervaren mijnwerkers  waren onontbeerlijk bij de bouw en start van de mijn. Eens deze in volle productie was, werden ook  de onervaren mijnwerkers aangeworven, later kwamen ook de dwangarbeiders goed van pas. Dit  vertaalt zich ook naar een verandering in de aanwervingspolitiek. Vanaf de tweede helft van de  jaren '20 ziet men dat de rekruteerders inzetten op kwantiteit en niet meer op kwaliteit. Maar dit  hoeft niet altijd zo te zijn. Bijvoorbeeld toen de mijn van Winterslag als eerste in productie ging,  bestond haar personeelsbestand voor een kwart uit onervaren arbeiders.59

a. De ervaren mijnwerkers     Reeds bij de opstart van de Kempische mijnen, kwam het hoger kaderpersoneel en een  kleine groep ervaren mijnwerkers uit de Waals industrie over. De omgeving van de stad Luik was  initieel een belangrijk aanwervingsgebied. Het aantal arbeiders uit het zuiden van Limburg,  traditioneel een belangrijk wervingsgebied voor de Luikse mijnbouw, bleef echter beperkt.60 In de  vroege jaren '20 teerde de mijnzetel van Winterslag voor 45 percent op buitenlandse arbeiders,  vooral ervaren mijnwerkers uit het Nederlands­Limburgse bekken.61 Toen Eisden (1922) en  Beringen (1923) in productie gingen, hadden meer dan driekwart van de mijnwerkers reeds  ervaring opgedaan in een andere mijn. Doch waren ze niet gelijk over het mijnbekken verspreid. Zo  rekruteerden de westelijk gelegen mijnen onder de agrarische bevolking van West­Limburg en de  Antwerpse Kempen, die reeds pendelden naar de Luikse mijnen. In de jaren '30 verkozen velen de  Limburgse mijnen boven de Waalse, waar ze zwaarder getroffen werden door werkloosheid.62 Er  werd echter niet enkel van Waalse mijnen afgesnoept maar ook van de mijnzetels uit Limburg.63  In deze prille beginjaren kon men de ervaren arbeiders onderverdelen in de arbeiders van  de concurrentie en de vreemdelingen. Alhoewel er in de vroege jaren '20, over het hele bekken  bekeken, het aantal buitenlanders verwaarloosbaar was, vormden zij in Eisden een wezenlijk deel  van het personeelsbestand. Zij waren afkomstig uit de nabijgelegen dorpen vlak over de grens met  Nederland.64 Ook in de Genkse mijnen kwamen grensarbeiders voor. Tot 1923 waren zij de  grootste groep buitenlandse werknemers.65 De Belgisch­ Limburgse mijnen hadden echter een  slechte reputatie ten aanzien van veiligheid. Daarom waren enkel de gekwalificeerde  arbeidskrachten bereid om er tegen een hoge verloning te gaan werken. Maar zodra deze drijfveer  (door de devaluatie van de Belgische frank in 1926) wegviel, verlieten ook zij België met als  resultaat een halvering van de Nederlandse arbeiders. Vooral de mijn van Eisden werd zwaar  59 60 61 62 63 64 65

Bart Pluymers, De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), pp.23­25. Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, p.83. Bart Pluymers, opere citato, p.25. Bart Delbroek, opere citato, p.93. Bart Pluymers, opere citato, pp.­24­26. Bart Delbroek, opere citato, p.84. Bart Pluymers, opere citato, pp.25­34.

13

getroffen.66 Niet enkel de Nederlandse arbeidskrachten bleven weg, ook de lokale arbeidskrachten  verlieten de mijn om over de Nederlandse grens op zoek te gaan naar werk en zo te profiteren van  de gunstige valutaverhouding. In 1923 gaf de Belgische regering haar toestemming voor een massale rekrutering van  Poolse mijnwerkers. Deze arbeiders waren zowel Poolse mijnwerkers alsook de zogenaamde  “Ruhr­Polen” en de Polen die via de mijnen van Frankrijk naar België kwamen.67 De meeste Poolse  immigranten waren ervaren arbeiders die reeds sinds 1850 in de mijnen van het Ruhrgebied actief  waren. Maar zij werden door de Duitsers als geheime bondgenoten van de Frans­ Belgische  bezetters aanzien, en werden het slachtoffer van de afdankingen van 1923.68 Dit bracht een  immigratiestroom op gang van het Ruhrgebied naar de Noord­Franse, Belgische en Nederlandse  mijnen. In Limburg fungeerde de mijn van Winterslag als verdeelcentrum over het gehele bekken.69  Deze arbeiders hadden omwille van hun ervaring een sterke positie in de ontluikende  steenkoolproductie van de midden jaren '20. Behalve Polen migreerden ook heel wat Hongaarse,  Joegoslavische en Tsjecho­Slowaakse arbeiders vanuit het Ruhrgebied naar Limburg. Hierbij ging  het wel om een kleinschaliger migratie, hoofdzakelijk individueel of via koppelbazen of  aanwervingsagenten.70

b. De onervaren mijnwerkers     Reeds bij de opstart van de mijn werden er voor de graaf­ en schachtwerken op de arbeid  van ongeschoolde boeren uit de onmiddellijke omgeving gerekend, omdat hier geen vakkennis voor  vereist was. Maar het duurde tot 1927 voordat er resoluut werd ingezet op deze groep.71 Toen  werden er door middel van een hoge verloning zoveel mogelijk arbeiders geronseld. Ook tijdens de  Tweede Wereldoorlog teerden de mijnen vooral op de binnenlandse bevolking die door de  mijnarbeid vrijgesteld werd van deportatie. De eerste jaren na de bevrijding werd vooral  gekenmerkt door de kolenslag van de Belgische staat. Alle middelen werden toen geheiligd om de  productie te doen stijgen. Om de Belgische arbeiders aan te lokken, kwam er in de lente van 1945  een speciaal mijnwerkers­statuut met extralegale voordelen. Op 12 april 1945 werd de burgerlijke  mobilisatie afgekondigd, dat naast lokmiddelen ook verschillende dwangmaatregelen bevatte om  de mijnwerkers terug in de mijnen te krijgen.72

c. De krijgsgevangenen     Het Limburgse steenkoolbekken kende twee periodes waarin dwangarbeid werd toegepast:  één van onder de oorlog en de naoorlogse. Veel ervaren werknemers waren onder de wapens  geroepen en vele vreemdelingen keerden uit patriottisme terug naar hun geboorteland. Om dit  66 67 68 69 70 71 72

Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, p.86. Idem, p.85. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, p.22. Bart Pluymers, De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), p.32. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, opere citato, p.23. Bart Pluymers, opere citato, p.23. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, opere citato, pp.576­577.

14

verlies op te vangen en de steenkoolproductie met vijf procent op te krikken, organiseerde de  Duitse bezetter tijdens de winter van 1941­1942 een gedwongen tewerkstelling.73 Dit gebeurde door  krijgsgevangenen, afkomstig uit de Sovjetrepubliek Oekraïne, de Ostarbeiter. Vanaf september  1942 werden deze geleidelijk vervangen door Russische krijgsgevangenen. In december 1942  waren er in de Limburgse ondergrond 5.301 Russische krijgsgevangenen aan het werk, op het  einde van de oorlog, in augustus 1944 was dit al 6.852.74 Door onervarenheid, taalproblemen,  ondervoeding en uitputting was het rendement van deze Russen zeer laag. Het rendement van de  totale Kempische productie was in 1942 gedaald met niet minder dan 43 percent. Alhoewel deze  Russen op het einde van de oorlog gerepatrieerd werden, bleven sommige ondergedoken in het  Kempisch steenkoolbekken.75 Door de bemoeienissen van de Duitse bezetter had de Belgische steenkoolproductie een  zware klap gehad. Zo had men geen rekening gehouden met de bedrijfseconomische aspecten en  bleef er een zware schuldenlast over. Tevens waren de broodnodige investeringsprogramma's  teruggedrongen en hadden door de oorlog heel wat ervaren buitenlandse houwers het land  verlaten.76 De Belgische staat reageerde hierop met de “kolenslag”: een poging om de heropleving  van de Belgische steenkoolindustrie te bevorderen. Om dit te bereiken, onderhandelde Achiel Van  Acker in de lente van 1945 met de Britten over de overdracht van Duitse krijgsgevangenen die op  Belgisch grondgebied werden vastgehouden. In de zomer van 1945 werden zowat 16.000  krijgsgevangenen tewerkgesteld in de Limburgse mijnen. Alhoewel de Duitsers zogezegd vrijwillig  werden geronseld, bleken velen gelokt te zijn met valse voorwendsels. Tijdens de eerste selecties  zocht men vooral gevangenen met ervaring in de ondergrond.  Alhoewel Van Acker initieel aarzelde om collaborateurs de mijn in te sturen, zocht hij eind  1945 in het kamp van Beverlo tussen de “zwarten”' naar geïnteresseerden die in ruil voor allerlei  voordelen mijnwerker wilden worden. In de hoop op een betere behandeling, een vervroegde  invrijheidstelling en een inkomen om hun gezin te onderhouden, boden zowel gewezen  mijnwerkers, arbeiders evenals intellectuelen zich vrijwillig aan voor deze 'boetedoening door  arbeid'. In januari 1946 vertrok de eerste groep naar de werkkampen. Door de slechte  berichtgeving echter, boden er zich te weinig incivieken aan, waardoor de overheid in mei 1946  overging tot een gedwongen tewerkstelling. Hoewel men deed uitschijnen dat zij moesten werken  voor hun heropvoeding, was het vooral de bedoeling dat ze kolen produceerden om de dalende  productie, veroorzaakt door het vertrek van de Duitse krijgsgevangenen te compenseren. Vanaf  1947 daalde het aantal incivieken in de mijnen. Ze hadden hun straf “uitgewerkt”. In het laatste  kamp van Zwartberg, waren er in 1949 nog zo een tweehonderdtal gedetineerden actief. Een jaar  later werd ook dit opgeheven. Een aantal ex­gedetineerden bleef vrije mijnwerker, ze vonden  immers moeilijk elders werk.77 73 74 75 76 77

Bert Van Doorslear, Steenkool in Limburg, pp.116­117. Jean Put, Russische Krijgsgevangenen in Limburg 1942­1945: Leven en werken in oorlogstijd, p78. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, pp.29­34. Bert Van Doorslear, opere citato, pp.149­150. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, loco citato

15

4. Het aanwervingsbeleid in Hokkaidō 4.1. Inleiding De omverwerping van het Tokugawa­regime in 1868, was het grote keerpunt in Japan  waarbij de traditionele maatschappij ingeruild werd voor een kapitalistische. Ook Hokkaidō  onderging deze omwenteling. De nieuwe Meiji­regering introduceerde via de commissie het  kapitalisme in het noordelijk gelegen eiland Hokkaidō.78 Het dynamisch kapitalisme bracht grote  veranderingen teweeg in de maatschappij. Nieuwe sociale relaties en groepen ontstonden.  Sommige steden en streken kwamen tot bloei, terwijl andere verarmden.79 De steenkoolrijke  gebieden floreerden onder de groeiende vraag naar steenkool tijdens de Japanse industrialisatie. In  het algemeen was er een tekort aan werkkrachten in de opkomende fase van het kapitalisme. Dit  was een situatie die extreme proporties aannam in Hokkaidō. Omdat Hokkaidō dun bevolkt was en  daarenboven geen landbouwoverschot kende, had het een grotere handicap dan de rest van het  Japanse archipel.80 

4.2. De aanwerving In de tweede helft van de 19de eeuw stelden de mijnen van Shiranuka en Kayanuma reeds  gevangenen uit Hakodate te werk, alsook arbeiders uit de plaatselijke bevolkingsgroep: de Ainu ア イヌ. Verder wierf men ook ervaren werknemers aan vanuit Kyūshū. Tijdens de modernisering van  de mijn van Kayanuma, werd het merendeel van de mijnwerkers door de ambtenaren van de  commissie uit andere mijnbouwstreken geronseld. In 1879 nam de Amerikaan Goujot, die deze  mijn moderniseerde, 70 nieuwe mijnwerkers aan. De nieuwelingen waren professionelen uit de  metaalmijnen van de Tōhoku 東北 regio.81 Deze streek was voor de mijnen van Hokkaidō een  rekruteringsgebied.  Zo is er bijvoorbeeld het verhaal van het in 1902 in Hokkaidō gestichte Groot Japans  Verbond van de Toewijding tot de Japanse Arbeid (Dai Nippon Rōdō Shiseikai, 大日本労働至誠会  Greater­Japan Society of Devotion to Japanese Labour) waarvan een afgevaardigde, Minami  Sukematsu 南助松 naar de kopermijn van Ashio 足尾 gestuurd werd om daar een tak ervan te  stichten. Het bleek dat hij hiervoor ook aanzienlijke sommen geld van het patronaat ontvangen had.  Het patronaat had op deze wijze getracht om kompels uit Ashio te ronselen en te lokken naar  Yūbari. Dit blijkt onder meer ook uit zijn toespraken waar Minami meerdere keren de hogere  verloningen in Hokkaidō benadrukte. En hij verzekerde zijn publiek ook dat zelfs indien duizend  mijnwerkers Ashio verlieten, het nog niet het kleinste verschil zou uitmaken voor deze kopermijn.82  78 79 80 81 82

Tanaka Akira, Hokkaidō to Meiji ishin, p.41. Kesteloot Christian, Topografie en sociaal­economische geografie van Japan, p.45. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.1. Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, p.184. Nimura Kazuo, Andrew Gordon, The Ashio riot of 1907: a social history of mining in Japan, p.72.

16

Toen in 1882 de gemoderniseerde mijn van Kayanuma geprivatiseerd werd, kwam deze  kennis alsook de ervaring van de werkkrachten zeer goed van pas in de nieuwe steenkoolmijn van  Horonai. Toen de staatsmijn van Horonai in 1889 geprivatiseerd werd, voerde de nieuwe eigenaar  Hokutan een zeer divers tewerkstellingsbeleid. Het management maakte gebruik van een drietal  vormen van tewerkstelling: 1) Er werd geteerd op de goedkope arbeid van gevangenen. 2) Men  spitste zich toe op het koppelbaassysteem. 3) Men maakte steeds meer gebruik van het systeem  van rechtstreekse aanwerving. De rechtstreekse aanwerving was het enige systeem dat uiteindelijk  overbleef.83

a. Dwangarbeid door veroordeelden     Alhoewel op het einde van de Tokugawa­periode reeds gevangenen van Hakodate in de  primitieve mijnen tewerkgesteld werden, paste men deze arbeid pas grootschalig toe in de  steenkoolmijn van Horonai. Toen deze mijn in 1882 operationeel werd, telde Hokkaidō 240.391  inwoners.84 Dit komt neer op 2,9 inwoners per vierkante kilometer wat veel te weinig is om een  moderne mijn te doen draaien. Om dit immens tekort op te vangen, stelde toenmalig minister van  binnenlandse zaken, Itō Hirobumi 伊藤博文, voor om er gevangenisarbeid in te voeren. De  Staatsraad, (daijōkan, 太 政 官 Council of State) nam zijn idee aan. Met deze gevangenis­ hervorming sloegen Meiji­bestuurders twee vliegen in één klap. Het probleem van de overbevolkte  gevangenissen werd aangepakt, en het ongerepte Hokkaidō werd gekoloniseerd. In 1882 werd de  Sorachi­gevangenis 空知監獄 gebouwd, de tweede op het grondgebied van Hokkaidō. Ze werd op  aanwijzen van de commissie in de buurt van de steenkoolmijn van Horonai gebouwd. Tussen 1883  en 1894 werden er gemiddeld zo een 720 gevangenen per jaar de mijn ingestuurd (Tabel 1).  Alhoewel er ook beroep gedaan werd op andere aanwervingsmethoden, bestond meer dan vier  vijfde van alle mijnwerkers uit gevangenen. Zij werkten er tegen een kwart van het gangbare loon.  Het werkkamp van Sorachi was één van de eerste in zijn soort, maar al vlug volgden er meerdere.  Door de gevangenisarbeid kon men in Oost­Azië de steenkool onder de Britse prijs verkopen.85  In 1890 herbergde de Sorachi­gevangenis meer dan drieduizend gevangenen. Na de  verkoop van de mijn aan Hokutan in 1889, nam deze de rechten voor gevangenisarbeid in de  ontginning en het transport over. Hierdoor bleven de gevangenen de basis van het werkvolk.  Hokutan bevond zich in een voordelige positie omdat dwangarbeid niet alleen goedkoop was, maar  ook het tekort aan werkkrachten elimineerde. Deze dwangarbeid hield aan tot twee jaar na de  verkoop van de mijn, waarna het verminderde om uiteindelijk in 1894 afgeschaft te worden. De  media­aandacht aan de schrijnende gevangenistoestanden alsook de populariteit van de  Christelijke leer onder de Meiji­eliten, luidde het einde van de dwangarbeid in. Bovendien vonden  andere aanwervingsmethoden steeds meer ingang, zoals het systeem van koppelbazen en de  rechtstreekse aanwerving.86 83 84 85 86

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, pp.11­39. Nihon teikoku jinkō seitaisōkei meiji 41nen 12gatsu 31nichi chō, p.231. Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, pp.175­186. Kasuga Yutaka, opere citato, p.39­40.

17

Tabel 1: Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.26.

De mensonwaardige werkomstandigheden werden in 1893 beschreven door een professor  aan de Keizerlijke Universiteit van Tokio (帝國大學, Teikoku Daigaku): “Het drinkwater stinkt, is bedorven en ongeschikt voor consumptie. Als gevolg hiervan   lopen de gevangenen, darmziektes, chronische maagstoornissen en diarree op. Er is geen verschil  tussen de latrines en de eetplaats. Waar de gevangenen leven, ademen ze stof, lucht vervuild met   mijngas en kolenstof in waardoor veel gevangenen longziekten oplopen. Het is mogelijk om een   beeld te krijgen over de hoeveelheid stof door naar de kleur van hun gevangenisplunje te kijken. Na   één dag werd het rode gevangenis­uniform bruin, na een maand was het volledig zwart.”87  Tanaka Osamu 田中修 berekende dat het sterftecijfer van 4 naar 1,7 procent zou dalen als er geen  gevangenen meer uitgeleend werden aan de kolenmijn van Horonai.

b. Koppelbazen     Het koppelbaassysteem is een vrije vertaling uit de Engelstalige literatuur voor een typisch  Japans aanwervingssysteem, dat tot in de 20ste eeuw gangbaar was. In het Japans heet dit  systeem nayaseido 納屋制度 of hanbaseido 飯場制度. Nayaseido betekent letterlijk “hut­systeem”.  De Japanse term hanba staat voor “slaapplaats”, doch is het hanba­systeem meer dan enkel het  verschaffen van kost en inwoon aan de mijnwerker. De hanbagashira 飯場頭, de koppelbaas,  87

Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, p.188.

18

bemiddelde tussen het bestuur van de mijn en het werkvolk dat hij hen verschafte. Het was  namelijk hij, en niet de mijndirectie, die verantwoordelijk was voor de rekrutering en de  taakverdeling van zijn arbeiders. In Japan was deze manier van aanwerving veralgemeend in de  metaal­ en steenkoolmijnen.88 Ook in Hokkaido wierven de mijnen hun arbeiders via het hanba­ systeem aan. In het algemeen schoven de werkgevers alle verantwoordelijkheid af op de ruggen  van deze koppelbazen.89 Het koppelbaassysteem ontleende zijn legitimiteit en hiërarchie aan het oyakata­systeem  親方制度 uit de Tokugawa­periode. Tijdens deze periode stelden uitgestotenen, gevangenen en  ambachtslieden hun diensten te koop op een soort markt, de ninsoku yoseba 人足寄場.90 De  koppelbaas huurde hen voor een bepaalde tijd in en was verantwoordelijk voor de taakverdeling.  Hij was tevens de bankier van zijn ploeg en nam de verantwoordelijkheid van haast alle aspecten  van hun dagelijks leven op zich. Zo hield de koppelbaas een deel van het dagelijks loon van iedere  mijnwerker in om de kosten van huisvesting, voeding, alcohol, tabak en transport te bekostigen. In  sommige gevallen waren de mijnwerkers ontvoerde boeren die gedwongen tewerkgesteld werden.  Ontsnappingspogingen werden ontmoedigd door knokploegen en folteringen. Uit resultaten van  een onderzoek uit 1920, blijkt dat 41 percent van de 8.366 mijnwerkers uit het koppelbaassysteem  reeds een ontsnappingspoging achter de rug had.91 Deze mijnwerkers waren slaven die voor alles  afhankelijk waren van de koppelbazen, die van hun profiteerden. Eén koppelbaas beschikte wel  over zo een 100 mijnwerkers.92  Het systeem van de koppelbazen kwam in het begin van de 20ste eeuw onder druk. De  redenen hiervoor zijn niet enkel de ontevredenheid van de mijnwerkers, maar ook de mechanisatie.  Het moderne productieproces noodzaakte een universeel controlesysteem, waarin ieder segment  van het productieproces van de planning tot de productie op elkaar afgesteld werd. De indirecte  tewerkstelling door de koppelbazen verhinderde het management om de maximale capaciteit van  de arbeiders te benutten. De koppelbazen behartigden niet dezelfde belangen als de mijnwerkers.  Toen de mijn van Sorachi in 1905 de herbergen opkocht en alzo de koppelbazen buitenspel  plaatste, zette het een nieuwe trend in. Maar deze evolutie liep niet overal gelijk, er ontstonden  regionale verschillen tussen Hokkaidō en Kyūshū. Zo was bij Hokutan de werkgever direct  betrokken bij de werkverdeling, terwijl elders het koppelbaassysteem nog bleef voortbestaan.93 De  verdere modernisatie van de mijnen van Hokkaidō zorgde ervoor dat het koppelbaassysteem  uiteindelijk afgeschaft werd. De positie van de koppelbaas werd door de creatie van  aanwervingsagenten, opzichters, controleurs en herbergverantwoordelijken overbodig en verdween  in 1922 uit alle mijnen van Hokutan.94 88 89 90 91 92 93 94

Nimura Kazuo, Andrew Gordon. The Ashio Riot of 1907: a Social History of Mining in Japan, p.72. Michael Weiner, Race and Migration in Imperial Japan, p.51. Ken C. Kawashima, The Proletarian Gamble: Korean Workers in Interwar Japan, pp.74­75. Laura E. Hein, Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan, p.33. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.41­42. Michael Weiner, opere citato, p.51. Kasuga Yutaka, opere citato, p.60.

19

c. Rechtstreekse aanwerving     Het systeem van rechtstreekse aanwerving was reeds gangbaar toen de mijnen van  Hokkaidō nog overheidsbedrijven waren. Maar na de afschaffing van de dwangarbeid en het  koppelbaassysteem werd het veralgemeend. Eigenlijk evolueerde het systeem van koppelbazen  geleidelijk naar dat van rechtstreekse aanwerving. Dit veranderde héél wat voor de arbeider en het  patronaat. Zo kon men een systeem implanteren dat de prestaties van de mijnwerkers niet  beperkte, maar juist motiveerde. Zij die harder werkten dan de verwachtingen, werden met  bonussen beloond.  In 1901 introduceerde de steenkoolmijn van Horonai het toegenomen outputsysteem.  Maatregelen om de stabiliteit van de mijnwerkers te verzekeren, namen stapsgewijs toe. Niet  toevallig gebeurde dit samen met de afbouw van het koppelbaassysteem omdat men de kompels  niet meer aan de mijn kon binden door dwang. De nieuwe maatregelen bevatten de inrichting van  zorgcentra, badhuizen, hospitalen, winkels, scholen... alsook stimulansen voor lange dienst en een  verbetering van het ziekenfonds, het toewijzen van landbouwgrond en het tewerkstellen van  meerdere gezinsleden. Deze maatregelen creëerden stabiliteit en de mobiliteit verminderde.  Bovendien veranderde hiermee ook het type koolputter: van gastarbeider tot een gevestigde  geschoolde mijnbouwer.95  

4.3. De mijnwerkers Over de mijnwerkers van de primitieve mijnen is weinig geweten, maar tijdens de  industrialisatie maakte men reeds gebruik van ervaren mijnwerkers uit andere regionen van Japan.  Ook maakte de steenkoolindustrie van Hokkaidō dankbaar gebruik van de gevangenen die het van  de regering toegewezen kreeg. Rond 1883 vormden zij zelfs vier vijfde van alle arbeiders. Vanaf de  annexatie van Korea in 1910 werd er gebruik gemaakt van ingeweken Koreaanse kompels. Tijdens  de Tweede Wereldoorlog kwam ook de groep van krijgsgevangenen erbij.96 Hier werd zo gretig van  gebruik gemaakt dat tegen het einde van de oorlog meer dan drie vierde van alle putwerkers in  Hokkaidō van buitenlandse afkomst was, al dan niet gedwongen tewerkgesteld.

a. De ervaren mijnwerkers     Samen met de technologische vooruitgang, nam ook de vraag naar gekwalificeerde  werkkrachten toe. De mijnwerkers van de metaalmijnen van Tōhoku hielpen bij de ontwikkeling van  de steenkoolmijnen van Hokkaidō. Zo werden er reeds in de prille Meiji­periode prompt 70 ervaren  mijnwerkers uit deze regio aangeworven. Zij vormden een van de eerste stromen van  arbeidsmigranten naar Hokkaidō. Dat ze uit de metaalmijnen komen, wordt ook duidelijk door het  rapport van Enomoto. Daarin wijst hij erop dat deze arbeiders het buskruit gebruiken zoals ze  gewoon waren in de metaalmijnen maar waardoor de kolen te fel verpulverd werden.  95 96

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.42­47. William T. Moran, “Labor Unions in Postwar Japan”, p.244.

20

Tabel 2: Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.41.

Zoals blijkt uit tabel 2, waren de meeste mijnwerkers afkomstig uit Noord­ en Midden­  Japan. En veelal waren zij afkomstig uit de metaalmijnen, waaronder de kopermijn van Osarizawa  尾去沢 en de metaalmijn van Ani 阿仁 uit de Akita prefectuur 秋田県. Deze metaalmijnwerkers  introduceerden er hun mijnbouwtechnieken, die samen met de kennis van de buitenlandse  ingenieurs voor een aanzienlijke verhoging van de technologische standaard zorgden. Deze  mijnwerkers promoveerden tot ploegbazen met de juiste expertise.97

b. De onervaren mijnwerkers     Door de economische groei tijdens de Eerste Wereldoorlog steeg de vraag naar steenkool.  Om de vraag bij te benen, werden er Koreaanse arbeiders geïntroduceerd. Zij waren goedkope  substituten voor de duurder wordende Japanse mijnwerkers. Initieel werkten veel Koreanen onder  het koppelbaassysteem. Maar vanaf midden jaren '20 verzaakte men hieraan en werden alle  aanwervingen gedaan door bedrijfsmedewerkers in Pusan (Korea). Dit systeem van rechtstreekse  aanwerving paste beter in het modernere management. Deze werknemers werden rechtstreeks  door het bedrijf gerecruteerd (gyōsha chokusetsu boshū, 業者直接募集 direct company  recruitment ). De bedrijfsronselaars (boshū jūjitsusha, 募集従事者 company recruiters) trokken naar  het platteland om er ongeschoolde werknemers te ronselen, veelal onder valse voorwendsels.  Onwetend van wat hun te wachten stond, tekenden zij reeds in Korea hun arbeidscontract. Velen  ontdekten pas later dat Japan niet het beloofde land van melk en honing was. Regelmatig uitten  deze Koreanen hun ontevredenheid middels geweld en stakingen. Zo was er een gewelddadige  staking van 150 Koreaanse inwijkelingen op 24 maart 1918.98  97 98

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.17­18. Ken C. Kawashima, The Proletarian Gamble: Korean Workers in Interwar Japan, p.28­38.

21

Tabel 3: Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.59­60.

De mijn van Yūbari nam in 1916 als één van de eerste 35 Koreanen aan (Tabel 3).99  Hokutan was in 1917 één van de grootste werkgevers van Koreaanse mijnwerkers.100 Ken  Kawashima beweert echter dat er in dat jaar reeds 1.210 koreaanse kompels in de ondergrond van  Hokkaidō actief waren.101 Vooral in de regio van Yūbari nam het aantal Koreaanse arbeiders snel  toe. 102 Ze waren er zo talrijk dat er in augustus 1920 een Koreaanse afdeling in de Federatie van  de Nationale Unie van Mijnwerkers van Yūbari werd gecreëerd. Deze immigranten­ gemeenschappen bestonden voornamelijk uit ongetrouwde mijnwerkers.  De onkosten voor de rekrutering werden over twee jaar gespreid van het mijnwerkersloon  afgehouden. Dit werd echter terugbetaald wanneer de mijnwerker zijn contract bij het bedrijf  volledig uitdeed. Daar deze immigranten aanzienlijk minder verdienden en op de gevaarlijkste  plaatsen tewerkgesteld werden, waren er maar weinigen die het aangegane contract met succes  volbrachten. Een nationaal onderzoek loog hier niet om: in de jaren '30 werd 75 percent van de  Koreaanse arbeiders tewerkgesteld als frontman, terwijl minder dan 43 percent van de Japanse  arbeiders deze job uitoefenden. Vanaf 1930 verminderde de vraag naar steenkool en was er een  inkrimping van de arbeidsplaatsen voor Koreanen. In 1929 waren er ongeveer 1.205 Koreaanse  mijnwerkers actief in Hokkaidō, maar in 1931 waren het er nog maar 145. In twee jaar tijd dankte  Hokutan meer dan 1.000 Koreaanse arbeiders af (Tabel 3).103

99

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.59­60.

100 Michael Weiner, Race and Migration in Imperial Japan, p.54.

101 Ken C. Kawashima, The Proletarian Gamble: Korean Workers in Interwar Japan, p.30. 102 Kasuga Yutaka, opere citato, p.59.

103 Michael Weiner, opere citato, pp.133­134.

22

Tabel 4: Michael Weiner, Race and Migration in Imperial Japan. p.198.

Vanaf 1937, mede door de Japanse bewapening, herstelde de economie snel. Hierdoor  deed zich eind jaren '30 opnieuw een acuut tekort aan arbeidskrachten voor. Deze situatie  verergerde zelfs in 1942, door het onder de wapens roepen van vele ervaren mijnwerkers. Men  zocht opnieuw zijn heil bij de Koreaanse arbeiders. De regering mobiliseerde haar werkvolk met de  in 1938 afgekondigde nationale mobilisatiewet (kokka sōdōin hō, 国家総動員法 National  Mobilisation Law) en de nationale dienstplichtwet (kokumin chōyō rei, 国民徴用令 National  Conscription Law) van 1939.   Deze maatregelen legden geen windeieren, in maart 1941 waren in de ondergrond van  Hokkaidō reeds 17.057 Koreanen actief, goed voor 25,6 percent van alle werkkrachten. In juni 1945  steeg hun aantal zelfs tot 41,2 percent (Tabel 4). De vraag naar werkkrachten in de mijnbouw was  dermate groot dat op zes jaar tijd (1938 tot 1944), 47 percent van de 724.000 gemobiliseerde  Koreanen in de mijnen terecht kwamen.104 Pas nadat Japan de Tweede Wereldoorlog verloren had,  kwamen deze Koreaanse mijnwerkers op voor hun rechten. Op 2 oktober 1945 gingen de bijna  7.000 Koreaanse kompels uit Yūbari in staking. Zij eisten betere voorwaarden en hun repatriëring  naar Korea. Uiteindelijk gaf de Amerikaanse bezetter toe aan hun eisen en tegen het einde van het  jaar waren de meeste Koreanen terug thuis.105

c. De krijgsgevangenen     Hokkaidō was onder de Tweede Wereldoorlog bezaaid met kampen voor  krijgsgevangenen. Het Japanse leger stelde hier Chinese krijgsgevangenen ter beschikking van de  grote industriële conglomeraten. Over geheel Japan werden er meer dan 40.000 Chinese  krijgsgevangenen in plaats van naar het gevangenenkamp, de mijnen in gestuurd106 De  werkcondities waren er zo hard dat er in sommige mijnen één derde van de Chinese arbeiders het  104 Michael Weiner, Race and Migration in Imperial Japan, pp.187­198.

105 Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, pp.259­260. 106 Laura E. Hein, Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan, pp. 35­41.

23

niet overleefden. In die tijd werden er in Hokkaidō 16.000 Chinezen tewerkgesteld, waarvan er  3.000 het leven lieten.107 Deze Chinezen werden niet onmiddellijk door de bezetter bevrijd, de mijn  van Bibai 美唄 is hier een voorbeeld van.108 Net als hun Koreaanse collega's gingen ook de  Chinese arbeiders over tot stakingsacties. Na een gewelddadige staking in de mijn van Bibai op 6  november 1945 nam het SCAP (Supreme Command of Allied Powers) de beslissing om alle  Chinese krijgsgevangenen te repatriëren.109 Vanaf 1942 werden er ook geallieerden krijgsgevangenen tewerkgesteld in de  steenkoolmijnen van het Ishikari­bekken, de cementfabriek van Kamiiso en aan de dokken van  Hakodate.110 Tegen het einde van de oorlog bevonden hier zich ongeveer 1.600 geallieerde  gevangenen. In het Ishikari­bekken werden zij ondergebracht in de werkkampen van mijnen van  Akabira 赤平, Utashinai 歌志内, Ashibetsu en Bibai. Britse, Australische, Amerikaanse alsook  Nederlandse en zelfs Zuid­Afrikaanse krijgsgevangenen brachten hier hun oorlogsjaren in  gevangenschap door.111 De Nederlanders werden gevangen genomen bij de capitulatie van Java,  op 8 maart 1942. De meeste Amerikaanse krijgsgevangenen werden gemaakt bij de val van Wake  eiland op 23 december 1941. Velen werden door het Japanse leger op verscheidene plaatsen  gevangen gehouden, om dan uiteindelijk vanaf 1944 in Hokkaidō te stranden. De krijgsgevangenen  leefden en werkten onder erbarmelijke omstandigheden. Binnen een maand na de oorlog werden  zij, als laatste van het archipel gerepatrieerd. Maar in tussentijd waren ze aangewezen op de  voedselbevoorrading door de geallieerde luchtmacht.112

107 Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, p.251.

108 Lisa Yoneyama, "Traveling Memories, Contagious Justice: Americanization of Japanese War Crimes at the End of the 

Post­Cold War.", pp. 57­93.

109 Ann B. Irish, opere citato, pp.251­259.

110 Laura E. Hein, Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan, p.35. 111 Fukubayashi, Toru. POW Camps in Japan Proper.  112 Ann B. Irish, opere citato, pp.253­256.

24

5. Besluit Hokkaidō en Belgisch­Limburg waren beide verafgelegen van de geïndustrialiseerde centra  en beschikten over een slechte infrastructuur. Met het ontstaan van de mijnindustrie, bleek algauw  dat het grootste probleem een tekort aan ervaren arbeidskrachten was. Men moest allerlei  aanwervingsmethodes in het leven roepen om dit op te lossen. Reeds bij de bouw en de start van  de mijn moest men beroep doen op gespecialiseerde mijnwerkers uit andere regio's. In Japan uit  de mijnen van Kyūshū en uit de metaalmijnen van Tōhoku, in Limburg uit de Waalse en  Nederlandse mijnen. Vervolgens, voor de massaproductie deed men eveneens beroep op talrijke  arbeidskrachten uit het buitenland. In Hokkaidō deed men sinds het prille begin van de mijnbouw beroep op gevangenen, en  tussen 1882 en 1894 zelfs systematisch. Dit was in het vooroorlogse Limburg niet het geval. In  Limburg vinden wij zeer uitzonderlijk sporen van koppelbazen die een centrale rol speelden in de  aanwerving van nieuwe arbeidskrachten. Maar in Japan was het koppelbaassysteem, het  ­hanbaseido (飯場制度)­, één van de drie gangbare aanwervingsmethodes. Hierbij waren  contractanten afhankelijk van hun koppelbaas die als het ware de arbeiders verkochten aan de  mijn. Begin 20de eeuw werd rechtstreekse aanwerving de belangrijkste en vrijwel enige manier om  nieuwe arbeiders aan te werven. De koppelbazen in Hokutan bijvoorbeeld werden geïntegreerd in  een meer moderne arbeidsrelatie zodat de werkkrachten zo efficiënt mogelijk ingezet konden  worden in een moderne mijn. Vanaf toen wierven deze mijnen ook buitenlandse arbeiders aan,  vooral uit het koloniale Korea. In Limburg ging men internationale contracten aan met Italië,  Tsjecho­Slovakije, Joegoslavië en Polen.  Beide industrieën maakten in de Tweede Wereldoorlog gebruik van dwangarbeid. In  Limburg stuurde de Duitse bezetter, duizenden Oost­Europese en Russische krijgsgevangenen  naar de mijn. Eens de oorlog verloren, eindigden de Duitsers samen met hun collaborateurs zelf  als dwangarbeiders in hun eigen werkkampen. Ook in Japan werd deze praktijk toegepast door de  ter beschikking stelling van duizenden Chinese en geallieerde krijgsgevangenen aan de grote  mijnbouwbedrijven in Hokkaidō. Na het einde van de oorlog kwam er niet onmiddellijk een einde  aan de gedwongen tewerkstelling van voornamelijk Koreaanse en Chinese arbeiders. Pas na  stakingsacties op het einde van 1945 slaagden zij erin om hun rechten en zelfs een repatriëring  succesvol af te dwingen.   In beide streken ging industriële mijnbouw gepaard met georganiseerde volksverhuizingen,  zowel op vrijwillig, georganiseerde, of indien het doel de middelen heiligde, op gedwongen basis.  Vervolgens kunnen we stellen dat de parallelle evolutie van de geografisch verschillende mijnen  toch eigen socio­historische accenten legt. Verdere studie van de mijnen in Japan en België kan  antwoorden geven over deze fenomenen in totaal van elkaar verschillende regio's.  

25

6. Literatuuropgave •Agency for Natural Resources and Energy (ANRE). Energy in Japan 2010. Tokyo: Communication  office, Agency for Natural Recourses and Energy, Ministry of Economy, Trade and Industry, 2008. •Allen, Matthew, Undermining the Japanese Miracle: Work and Conflict in a Coalmining   Community. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.  •“Benjamin Smith Lyman Papers”. Five College Archives & Manuscript Collections.  . (3­3­2010). •Botsman, Daniel V., Punishment and Power in the Making of Modern Japan. Princeton: Princeton  University Press, 2005. •Culter, Suzanne, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community   Response. Honolulu: University of Hawai'i Press, 1999. •Delbroek, Bart. “Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de  twintigste eeuw.”.TSEG,nr.3 (2008): 80­103.  •De Rijck, Tine, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse   mijnwerkers. Berchem: EPO VZW, 2000. •Duus, Peter, The Abacus and The Sword: The Japanese Penetration of Korea, 1895­1910. Los  Angeles: University of California Press, 1995. •Fukubayashi, Toru. “POW Camps in Japan Proper”. 2010. . (21­05­2010). •Google Maps Distance Calculator. 12­08­2011.. (28­03­2011). •Hein, Laura E., Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan.  Massachusetts: Harvard University Press, 1990. •Heping, Xie,Tad S. Golosinski, Mining science and technology '99. Rotterdam: A.A. Balkema,  1999. •Irish, Ann B., Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern   Island. North Carolina: McFarland&Company, 2009. •Jones, F.C., Hokkaido: It's Present State of Development and Future Prospects. London: Oxford  university Press, 1958. •Kasuga, Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido. Special Report  Prepared for The United Nations University, Tokyo, 1982. •Kawashima, Ken C., The Proletarian Gamble: Korean Workers in Interwar Japan. Durham : Duke  University Press, 2009. •Kesteloot, Christian, Topografie en sociaal­economische geografie van Japan. cursus gedoceerd  in het kader van het vak 'Ruimtelijke organisatie en maatschappij in Japan', Katholieke Universiteit  Leuven, Leuven: Acco, 2004. 26

•Knotter, Ad. “Arbeidsmigranten en grensarbeiders is Een vergelijkende studie tussen het  arbeidersbeleid in de euregio (België, Nederland en Duitsland)”.TSEG,nr.3 (2008): 2­29. •Kushiro Kōrumain Kabushikigaisha.(釧路コールマイン株式会社, de steenkoolmijn van Kushiro  n.v.).. (01­04­2011) •McMaster, John."The Takashima Mine: British Capital and Japanese Industrialisation.”The   Business History Review, Vol. 37, No. 3(Autumn, 1963): pp. 217­239. •Mining Exploration News. Mitsui Mining May Develop Japan’s First Coal Mine in 14 Years. 29­10­ 2008. . (28­05­2011).  •Moran, William T. “Labor Unions in Postwar Japan.” Far Eastern Survey, Vol. 18, No. 21 (Oct. 19,  1949), pp. 241­248.Moriya, Yoshio. Teikoku's complete atlas of Japan. Tokyo: Teikoku­Shoin Co.  Ltd., 1989. •Morris­Suzuki, Tessa, The Technological Transformation of Japan: From the Seventeenth to the   Twenty­first Century. London: Cambrige University Press, 1994. •Nihon Teikoku Jinkō Seitaisōkei Meiji 41nen 12gatsu 31nichi Chō (日本帝国人口静態統計 明治４１ 年 12 月 31 日調, De statische statistieken van het Japanse Keizerrijk 31­12­1908)  .(06­06­2011). •Nimura, Kazuo, Andrew Gordon, The Ashio riot of 1907: a social history of mining in Japan.  Durham: Duke University Press, 1997. •Pluymers, Bart. De Limburgse mijnwerkers (1817­1939): ontstaan en consolidatie van de   arbeidsmarkt voor mijnarbeid. Licentiaatsverhandeling, Onderzoeksgroep Sociale Wetenschappen,  Limburgs Universitair Centrum, 1995­1996, 1996. •Put, Jean. Russische Krijgsgevangenen in Limburg 1942­1945: Leven en werken in oorlogstijd.  Leuven: Acco, 2002.  •Tanaka, Akira. (中彰田),『北海道と明治維新』(Hokkaidō to Meiji ishin, Eng: Hokkaidō and the   Meiji­revolution), Sapporo: Hokkaidō Daigaku Kankōkai (北海道大学図書刊行会), 2000. •Totman, Conrad D., Early modern Japan. Los Angles: University California Press, 1993. •Trewartha, Glenn T.. Japan a Physical, Cultural & Regional Geography. USA: The University of  Wisconsin Press, 1947. •Van Doorslaer, Bert, (red.). Een eeuw steenkool in Limburg. Tielt: Lannoo, 1992. •Weiner, Michael, Race and migration in Imperial Japan. London: Routledge, 1994. •Yoneyama, Lisa."Traveling Memories, Contagious Justice: Americanization of Japanese War  Crimes at the End of the Post­Cold War."Journal of Asian American Studies, Volume 6, Nr 1. (February 2003). pp. 57­93.

27