20. Madarak és példabeszédek Herman Ottó nyomán (kártyajáték)
Tervez: Idegen és saját ötletbl: Hársas Oszkárné A játék lényege: Madarak képei és szólások/közmondások felhasználásával Fekete Péter jelleg kártyajáték, különböz életkorokra. A fekete-fehér képek Herman Ottó: A Madarak hasznáról és káráról szóló könyvében található illusztrációik felhasználásával (rajzolta: Csörgey Titusz) készült. A könyvében lév szólásokat a régies szóhasználat, fogalmazásmód csökkentésével, és a mai helyesírás szabályainknak megfelelen közöljük, a szólások magyarázatát is egyszersítve, esetenként O. Nagy Gábor: Magyar szólások és közmondások c. könyve magyarázatainak felhasználásával. Megfigyel és kombinációs képességet fejleszt játék. Olvasni nem tudóknak memória jelleg kártyajáték, olvasni tudóknak gondolkodtató játék is egyben. Egyszer változatban (olvasni nem tudóknak és kicsiknek) a szöveggel nem kell foglalkozniuk, csak a képeket kell figyelni. Haladó változatban a madarak rajzainak és a szólásoknak, illetve a madarak képeinek és a szólások magyarázatainak párosítása a játék lényege. Kétféle játékot kínálunk a kártyacsomaggal: A. Memória kártyajáték: Madarak rajzának és képének párosítása és egyszer Fekete Péter kártyajáték. B. Fekete Péter kártyajáték madarakkal és példabeszédekkel. A. Memória kártyajáték és egyszer Fekete Péter kártyajáték Javasolt életkor: Óvodásoknak. Játékosok száma: 2 -4 f Játékid: 10-15 perc
149
Fejlesztett kompetenciák: Természettudományos, vizuális, egymáshoz viszonyulás társas kompetenciái, memória fejlesztése. Eszköz- és anyagszükséglet: 32+1 kártyából álló kártyacsomag. A játék leírása: Memória kártyajáték: A gyerekek tegyék le a kártyákat képes oldalukkal lefordítva. A kártyák közül mindig kettt fordítsanak meg, párosítsák az azonos madarakat ábrázoló képeket és rajzokat (a színeset a fekete-fehérrel), és a megtalált párokat tegyék maguk elé. Az a nyertes, aki több párt gyjtött. Egyszer Fekete Péter Ha ezt a játékot játsszuk, akkor a lábakat ábrázoló kártyát (azaz a „Fekete Pétert”) is bele kell tenni a csomagba. A kártyákat összekeverjük, és minden játékosnak 6-6 kártyát osztunk. A kapott kártyákat a játékosok megnézik, és akinek van két összetartozó játékkártyája azt leteszi az asztalra. A gyerekek a középen lév kártyacsomagból húznak (mindig csak egyet), amíg az tart. Ha nincs több, akkor egymástól húznak. Az nyert, akinek nem marad kártya a kezében.
A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás:
Madarat tolláról, embert barátjáról Felismered-e a körülöttünk él madarakat? Memória kártyajáték (32 kártyával) Tegyétek le egy vízszintes felületre a kártyákat, képes oldalukkal lefordítva. Egy játékos egyszerre csak két kártyát nézhet meg. Ha párokat találtok, akkor tegyétek magatok mellé. (A párok: ugyannak a madárnak a színes fotója és a fekete-fehér rajza.) Ha nem párok, akkor fordítsátok vissza, és a következ játékos jön. A játék addig tart, míg minden párt nem találtok meg. Gyztes az, akinek a legtöbb párt sikerült összegyjtenie. Fekete Péter kártyajáték (33 kártyával) A memória kártyacsomagba tedd bele a lábakat ábrázoló kártyát. Ez lesz a „Fekete Péter”. A játékvezet keverje össze a paklit, s adjon minden játékosnak 6-6 kártyát. A többit tegye le az asztalra, hátával felfelé. A kapott kártyákat nézzétek meg, és ha van két összetartozó játékkártyátok (ugyannak a madárnak a színes fotója és a fekete-fehér rajza), azokat tegyétek 150
le az asztalra! Ezután egyet húzhattok a maradékból (a talonból). Ha középrl elfogytak a kártyák, akkor egymástól húzzatok, amíg van! A megtalált párokat mindenki tegye le az asztalra! Az nyer, akinek nem marad kártya a kezében. B. Fekete Péter kártyajáték madarakkal és példabeszédekkel A játék lényege: Herman Ottó: A madarak hasznáról és káráról c. könyve alapján ismerkedünk hazánk madárvilágával. Ismerjenek fel minél több madarat környezetükben, ehhez segítség a madarak képeivel való játék. A könyvében felhasznált rajzos illusztrációkat (melyekbl 16-ot a kártyalapokon is láthatunk, Csörgey Titusz rajzolta ket valaha) összevethetjük a színes fotókon látható, azonos fajú madarakkal. A játék közben megismerünk sok, hazánkban honos madarat, s a hozzájuk kapcsolható szólásokat, közmondásokat. Ezekkel a szólásokkal és közmondásokkal gyakran találkozunk mai, modern világunkban is, de értelmezésük mit sem változott a Herman Ottó által leírtak és összegyjtöttek óta. Javasolt életkor: 9-14 éveseknek Játékosok száma: 2 -6 f Játékid: 10-15 perc Fejlesztett kompetenciák: Természettudományos, vizuális, memória fejlesztése. Eszköz- és anyagszükséglet: 33 kártyából álló kártyacsomag. Ebbl: −
16 kártya a madarak fekete-fehér rajzával (Herman Ottó: A madarak hasznáról és káráról c. könyve alapján) és egy szólás szövegével,
−
16 kártya ugyanazon madaraknak színes fotójával és egy szólás magyarázatával,
−
1 kártya („Fekete Péter”) A madarak hasznáról és káráról c. könyv alapján: A madarak lábai. 151
A játék leírása: Fekete Péter típusú kártyajáték. A játék célja párokat lerakva megszabadulni a kezünkben lev összes kártyától. A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás: Kártyajáték közmondásokkal Fekete Péter kártyajáték (33 kártyával) A játékvezet keverje össze a lapokat, s adjon minden játékosnak 6-6 kártyát. A többit tegye le az asztalra, hátával felfelé. A kapott kártyákat nézzétek meg, és ha van két összetartozó játékkártyátok (ugyanannak a madárnak a színes fotója és a fekete-fehér rajza), azokat tegyétek le az asztalra! Olvassátok fel hangosan a példabeszédeket és a magyarázataikat is! Elször a többi játékos próbálja megmagyarázni ket, csak azután olvassátok fel a magyarázatokat. Ezután egyet húzhattok a maradékból (a talonból). Ha középrl elfogytak a kártyák, akkor egymástól húzzatok, amíg van! A megtalált párokat mindenki tegye le az asztalra! Gyztes az, akinek a legtöbb párt sikerült összegyjtenie. Az veszít, akinél a játék végén az egyetlen, pár nélküli lap marad (itt a lábakat ábrázoló lap a „Fekete Péter”). Játék készítése saját kezleg: Ilyen jelleg kártyajátékot készíthetünk bármely témában a tananyag játékos elsajátításához. Házilagosan megfelel a mszaki rajzlapra fénymásolt kártyalap. Ha tartósabbá akarjuk tenni, akkor célszer laminálni is. Készülhet fotókkal, vagy saját illusztrációval is. Melléklet: A játékkártyák
152
A játékkártyák
153
154
155
156
157
158
159
Fekete Péter
A kártya hátlapja
Források: Herman Ottó (1891): A madarak hasznáról és káráról. Királyi Magyar Természettudományi Társulat, LXVII. kötet, Budapest. Letölthet: mek.oszk.hu/00500/00550/html O. Nagy Gábor (2007): Magyar szólások és közmondások.10. kiadás, Akkord Kiadó, Budapest. Letölthet: www. tankonyvtar.hu http://hu.wikipedia.org
160
21. Harkály-kopogtató Tervez: Vásárhelyi Tamás A játék lényege: Ebben a játékban kétféle egyszer kísérletet kínálunk. Ezeknek segítségével a gyerekek az üreges és tömör fa kopogó hangjának különbségét érzékelik, és harkály módra, kopogtatva kereshetik a fában a rovarlárva rágásának (üregének) helyét. Javasolt életkor: 8-18 éves korig, de felntteknek is érdekes. Játékosok száma: Egyszerre egy. Felteheten mindenki ki akarja próbálni. Játékid: 2-3 percet vehet igénybe. Amiért ajánljuk: A munkamódszer teljesen illeszkedik ahhoz, amit Herman Ottó is a magáénak vallott: mindenkor a saját megfigyeléseibl indult ki, és azokból próbált következtetéseket levonni. Fejlesztett kompetenciák: Kézügyesség, megfigyelés (füllel), következtetések levonása. Eszköz- és anyagszükséglet: A csomagban a következk találhatók: madzagon rángatható, rugós harkály, a hozzá készített „dugasszal”, alulról egy vagy több helyen kimart deszka, a hozzá tartozó kalapáccsal, kopácsoló „harkályfejjel”. A játékok leírása: Az üreges fa hangja Tegyük be a „dugaszt” a harkályos kopogtató nyílásába, úgy tegyük az asztalra. A gyermek kopogtasson. Vegye ki a dugaszt, és kopogtasson ismét. Érzékelni fogja a különbséget. Ezután jöhet a 2. ütem. A rovarjáratok utáni nyomozás 161
A mellékelt akácfa deszkába alulról egy, a bükkfába három üreget martak. Fölülrl, az érintetlen oldala fell kopogtatva meg tudjuk-e állapítani, hogy hol és milyen üregek vannak? Vajon a harkály ugyanígy hallja a különbséget? Nem, mivel a fejét mozgatva a koponyájához kapcsolódó csrével kopogtat. A deszka kopogtatásakor a leveg vezeti a hangot. A csontvezetés sokkal hatékonyabb. Ezt megtapasztalhatják a gyerekek, ha a körmükkel kocogtatják a fogukat, illetve a tátott szájukban valamivel kopogtatunk. Játék készítése saját kezleg: Ezeket a játékokat a jó kézügyességgel rendelkezk elkészíthetik házilag is. A kész harkálykopogtatót a Fakopáncs boltjában vettük, de a dugaszt már mi készítettük bele. A gyerekeknek szóló rövid leírás: Kopácsolj, mint egy harkály! 1. Fogd a kezedbe a rugós harkályt, és húzogasd meg az alul kilógó madzagot (ne rángasd nagyon, légy szíves). 2. Vedd ki a talapzat fels részébl az oda betett „dugaszt”. Kopogtass ismét. Az üreges fa egészen máshogy szól. 3. Ezután vedd kézbe a fanyélen lév harkály-fejet, és kopogtasd végig a fa-lapot (amelynek a sima oldala legyen fölfelé). Meghallod-e a kopogás hangjából, hol van belül üreg, azaz rovarjárat? (Ezeket a „járatokat” persze emberkéz és szerszám készítette számodra.) 4. Ha már nem találsz új üreget a fában, akkor fordítsd meg.
Itt a harkály rátalált a bogárlárvára. A lap fonákán: Nézd csak meg ezt a képet. Vajon mi okozhatta a fa sebét? Ez most jó a fának, segít neki? Vagy nem?
162
163
22. A magyar bajusz Tervez: Hársas Éva A játékok lényege: A magyar bajusz története, Herman Ottó által összegyjtött bajuszformák megismerésével. Kvízjáték Herman Ottó életének egyes állomásairól – hogy ismerjük meg jobban szerznket. Bajusszal kapcsolatos közmondások megismerése „keresd a párját” játékkal. Készítsünk mi is bajszokat, ismerjük meg a régi ápolószereket! Ismert bajuszos személyiségek felismerése, anyaggyjtéssel ismeretbvítés. A bajusz mai megjelenési formája tárgyi kultúránkban: kézmves foglalkozás. Napjaink egészségmegrz programjához való kapcsolatának megismerése. Játékok: A. A magyar bajusz. Ismerkedés különböz bajuszformákkal. B. Mágneses bajuszkészít játékkal bajuszformák rajzolása. C. Bajusszal kapcsolatos közmondások. Keresd a párját! D. Kvízjáték Herman Ottó életérl. E. Ki van a bajusz mögött? F. Kézmves foglalkozás: napjainkban is divatos kiegészítk készítése. A játékokhoz 13 melléklet tartozik, melyeket sorban számozunk 1-13-ig. Játékonként az oda tartozókat felsoroljuk, és mindegyiket az anyag végén lehet megtalálni. A. A magyar bajusz Ismerkedés különböz bajuszformákkal Javasolt életkor: 7-tl 15 éves korig Játékosok száma: Egyedül, néhányan, illetve csapatban játszható. Játékid: Becsült idtartam: pár perctl fél óráig.
164
Amiért ajánljuk: Herman Ottó összegyjtötte azokat a bajuszformákat, amelyeket ismert, és azokat kép és elnevezés szerint közzétette. A magyarság a bajuszából kultuszt csinált, bizonyos bajuszformák együtt jártak bizonyos foglalkozási körökkel is. Ismerjük meg ezeket! Néprajzi ismereteink felelevenítését mindig követi történelmünk és kultúránk jobb megismerése. Fejlesztett kompetenciák: Néprajzi és irodalmi ismeretek. Eszköz- és anyagszükséglet: −
Arany J. A bajusz c. verse,
−
papír, fekete zsírkréta, ceruza v. szénceruza saját bajuszrajz készítéséhez,
−
sablonok a bajuszforma könnyebb kialakításához, pamut/nemez/textilmaradékok, ragasztó az elkészítéshez,
−
bajuszköt
A játék leírása: A tanulók meghallgatják/vagy elolvassák a verset. Megismerik a Herman Ottó által leírt bajuszformákat, csak az általa gyjtött nevek alapján. Elképzelik, hogy ezek milyenek lehettek – saját rajzot készítenek. Kézbe veszik az eredeti rajzok alapján készített kártyákat, összehasonlítják saját elképzelésükkel. Elkészítik a nekik tetsz bajuszformát (lásd lejjebb). Kipróbálják a bajuszköt használatát. Megnéznek néhány fotót, bajusszal rendelkez ismert költk, politikusok képeit. Összegyjtik, hogy milyen bajszos híres emberekrl hallottak már, mit tudnak róluk. Az eredeti rajzokkal összevetve választanak a bajuszok formái közül. A sablonok segítségével elkészíthetik saját „bajszaikat”. Játék készítése saját kezleg: Az itt megadott digitális anyag alapján bárki saját kezleg elkészítheti. A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás A magyar bajusz Olvassátok el Arany János: A bajusz cím versét! 165
Olvassátok el annak a 26 féle bajusznak neveit, melyeket Herman Ottó összegyjtött 1906ban, majd képzeljétek el, hogyan is nézhettek ki ezek, s néhány számotokra érdekes formából készítsetek saját rajzot! Vegyétek kézbe az eredeti illusztrációról készült kis kártyákat és hasonlítsátok össze ket saját rajzotokkal! A sablonok alapján Ti is készítsetek magatoknak saját bajuszt, majd próbáljátok ki a bajuszköt használatát is! Nézzetek meg néhány ismert bajuszos ember fényképét, mit tudtok róluk? Nézzetek utána a könyvtárban! illusztráció:
Trescsik Ferenc ötösfogathajtó, parádés kocsis öltözékben. Mellékletek: 1. A Herman Ottó által számba vett bajuszok 2. Herman Ottó: A magyar bajusz cím írása 3. Az egyes bajuszformák 4. Sablonok nyomtatásra/fénymásolásra 5. Arany János: A bajusz (részlet) 6. Bajuszkellékek 7. Bajuszos, ismert emberek képei
B. Mágneses bajuszkészít játékkal bajuszformák rajzolása
Javasolt életkor: 7-tl 12 éves korig
166
Játékosok száma: Egyedül vagy néhányan együtt. Játékid: Becsült idtartam: pár perc. Amiért ajánljuk: Kreativitásra ösztönöz, jókedvre derít, a rajzolni nem szeret gyerekek is sikeresen tudnak vele alkotni különböz arcformákat. Fejlesztett kompetenciák: Kreativitás. Eszköz- és anyagszükséglet: Bajuszrajzoló, mágneses játék. A játék leírása: A mágneses reszelék mozgatása a hozzátartozó kis pálcával. A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás Rajzolj vicces hajú, szakállú és bajszú arcokat! Tegyétek magatok elé a játékot egy vízszintes felületre, s a kis pálcikával mozgassátok a mágneses reszeléket úgy, hogy az általatok elképzelt haj, szakáll és bajuszformát sikerüljön kialakítani! Ha nem vagytok megelégedve az eredménnyel, rázzátok össze, s kezdjétek el újra! C. Bajusszal kapcsolatos közmondások: Keresd a párját!
A játék lényege: Közmondások megismerése. Javasolt életkor: 7-tl 15 éves korig
167
Játékosok száma: Egyedül, néhányan, illetve csapatban játszható. Játékid: Becsült idtartam: 8-10 perc Amiért ajánljuk: Nyelvünk gazdagságát és igényes használatát mutatja a közmondások és szólások ismerete. Fejlesztett kompetenciák: Irodalmi és néprajzi ismeretek. Eszköz- és anyagszükséglet: Közmondások kis kártyákra írva. A közmondások és magyarázatuk a játékot vezet/ellenrz részére egy külön lapon. A játék technikai leírása: A kártyákat két csoportra osztjuk. Egyik csoport a közmondásokat, másik a magyarázatukat tartalmazza. Ellenrizzük, hogy mindegyiknek van-e párja a párokba rendezett segít lap alapján. Összekeverjük, majd a tanulók húznak belle. Szabadon járkálva, egymást kérdezgetve megkeresik az összetartozó párokat. Ha mindegyiknek megvan a párja, hangosan felolvassák azokat. Nyomtassuk különböz szín papírra a közmondásokat, illetve a magyarázatokat! A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás Mi fán terem? Közmondások a bajuszt viselkrl −
Keverjétek össze az 1-es számmal jelzett kártyákat a 2-es számmal jelzettekkel.
−
Mindenki húzzon belle egyet, s keressétek meg a hozzáill párt, vagyis az összeillek száma 1-es és 2-es együtt.
−
Ha megtaláltátok a közmondásotok magyarázatát, olvassátok fel hangosan társaitoknak is!
−
Ha már mindenkinél van legalább egy pár, akkor kérdezhetitek egymást a nálatok lév közmondás magyarázatáról.
168
Mellékletek: 8. A gyerekeknél lév kártyákra írt közmondások és magyarázatok. 9. A tanárnál lév megoldókulcs
D. Kvízjáték Herman Ottó életérl A játék lényege: Ismerkedjünk Herman Ottóval! Javasolt életkor: 9-tl 15 éves korig Játékosok száma: Néhányan, illetve csapatban játszható. Játékid: Becsült idtartam: 10-12 perc Amiért ajánljuk: Szerezzünk minél több ismeretet az utolsó magyar polihisztor életérl és munkásságáról. Fejlesztett kompetenciák: Életrajzi, természettudományos. Eszköz- és anyagszükséglet: −
Kivetített vagy fénymásolt lapok a kérdésekkel, s a lehetséges válaszok felsorolásával, feladatlap jellegen.
−
Íróeszközök a helyes válaszok megjelölésére.
A játék leírása: Lehetséges a kvízjáték feladatlapját kivetíteni, s mindenki csak a helyesnek gondolt választ írja le. Lehet fénymásolt feladatlapon dolgozni egyéneknek, vagy csoportoknak. A tanár a megoldást tartalmazó feladatlapot ellenrizve vezeti a játékot. Ha vége a játéknak, foglalják össze/olvassák fel milyen ismereteket szereztek Herman Ottóról! 169
Egészítsék ki esetleg olyan ismeretekkel, amelyrl a gyerekek tudnak, de itt nem volt a kérdések között! A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás Ismered-e Herman Ottót? Kvízjáték Olvasd el a kérdéseket, és a válaszokat (a kérdés sorszámával) írd le egy külön papírra. A végén ellenrizheted ismereteidet, ha megfordítod a lapokat. Ha minden kérdésre válaszoltatok, foglaljátok össze, hogy mit tudtatok meg Herman Ottóról! Egészítsétek ki eddigi ismereteitekkel! Búvárkodjatok, tudjatok meg többet róla! 1. Mikor élt Herman Ottó? 1835-1914
1870-1882
1823-1849
1791-1861
2. Hányan voltak testvérek? nyolcan, de egy meghalt fiatalon
hatan
egyedüli gyerek volt
öten
3. Milyen testi hibája volt, melynek következtében zárkózott lett? (Halálát is ez okozta.) sántaság
süketség
vakság
púposság
4. Mi nem volt Herman Ottó? madarász
régész
néprajzkutató
zeneszerz
5. Hol van az emlékháza? Lillafüreden
Miskolcon
Breznóbányán
Egerben
6. Milyen állatok tanulmányozásával nem foglalkozott? lepkék
madarak
halak
pókok
7. Melyik madár énekét fordítja így: küncsincs, küncsincs? széncinege
feketerigó
pinty
veréb
170
8. Milyen intézményt hozott létre 1893-ban? Magyar Tudományos Akadémia
Magyar Ornithológiai Központ
Nemzeti Múzeum
Országos Széchényi Könyvtár
9. Milyen véletlen esemény indította el, hogy régészeti barlangkutató munkáját elkezdje? Egy véletlen séta.
Régészeti könyvek tanulmányozása.
Egy barátjával történt beszélgetés.
Gyerekkori érdekldés újraéledése.
10. Milyen írásában gyjti össze a bajuszok típusait? A magyar nép arca és jelleme
Természeti képek
A magyar bajusz
A magyar pásztorok nyelvkincse
11. Melyik a legnépszerbb könyve? A madarak hasznáról és káráról
si nyomok a népi halászatban
Erdk, rétek, nádasok
A pokol cséplje
12. Milyen elismerést kapott munkájáért? Jászai díj
Díszjelvény Mvészetért és Tudományokért
Francia Becsületrend
Szent-István- rend
13. Melyik könyve tartozik az alábbiak közül a néprajz témakörébe? A halgazdaság rövid foglalatja
A magyar pásztorok nyelvkincse
A miskolci paleolith lelet
Madarak és fák napja Magyarországon
14. Hol helyezték a nagy tudóst végakaratának megfelelen örök nyugalomra? szülfalujában
Miskolcon, a Hámori temetben
Lillafüreden
Budapesten
Melléklet: 10. A kvíz megoldása
E. Ki van a bajusz mögött? A játék lényege: Ismert történelmi és irodalmi alakok megismerése.
171
Javasolt életkor: 10-tl 15 éves korig. Játékosok száma: Néhányan, illetve csapatban játszható. Játékid: Becsült idtartam: lehet 20-30 perc is, de elzetes felkészülést is igényelhet. Amiért ajánljuk? A fényképeken látható irodalmi és történelmi személyek zömében az általános iskolák fels tagozatos magyar nyelv és irodalom tantárgy anyagában is szerepl személyek, s a gyerekek a róluk való tudásukat kiegészíthetik az anyaggyjtés, jegyzetkészítés, könyvtárban való tájékozódás gyakorlása során. Fejlesztett kompetenciák: Életrajzi, irodalmi, történelmi, természettudományos. Eszköz- és anyagszükséglet: Kivetített vagy fénymásolt arcképek. A játék leírása: Lásd a gyerekeknek szóló leírást.
A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás Ki van a bajusz mögött? Kiket ismertek fel a fényképek alapján? Mit tudtok róluk? Tudjatok meg ennél többet is! Keressétek fel az iskolai könyvtárat, és tájékozódjatok! Gyjthettek anyagot az internetrl is. Sose feledkezzetek meg a források megjelölésérl! Ismereteiteket osszátok meg egymással valamilyen formában. Játék készítése egyéni ötlet alapján: Ez elzetes felkészülést igényel. A játékban a Herman Ottó által lerajzolt bajuszok valamelyikét válasszátok ki, majd a mögé képzelt közismert, valóságos személyrl, elzetes felkészülés alapján közöljetek ismereteket kvíz játék formájában (például a 4 általatok megadott válaszból csak 1 legyen a helyes).
172
Másik játéklehetség: mutassátok be a választott bajuszos személyt az általatok választott formában (mesélés, adatközlés, képek, illusztrációk, anekdoták, idézetek segítségével). Választhattok a meglév fényképes illusztrációkból is, vagy más ismert személyiségek közül. Lehetség szerint viseljétek Ti is az általatok választott és elkészített bajuszt. „Álbajusz” készítéséhez lehet használni tépzárat is, pamutszállal, spárgával, vagy cérnával a fülre illesztve. Arra lehet formára vágott pamut, textil, nemez vagy egyéb tapadó anyagokat ersíteni Melléklet: 11. Bajuszos ismert emberek képei.
F. Kézmves foglalkozás: napjainkban is divatos kiegészítk készítése A játék lényege: Készítsünk saját kezleg divatos használati eszközöket! Javasolt életkor: 10-tl 15 éves korig. Játékosok száma: Egyedül, csoportban. Játékid: Becsült idtartam: 15-20 perc Amiért ajánljuk: −
Kézmves technikával sok olyan dolgot el tudunk készíteni, amiket a fiatalok szívesen viselnek, és használati értékük is van.
−
A bajuszok megjelentek a fiatalok divatcikkeiben is, készítés közben megbeszélhetjük velük ennek egészségmegrz hátterét is.
Fejlesztett kompetenciák: Kreativitás, egészségmegrz ismeretszerzés. Eszköz- és anyagszükséglet: A kézmves foglalkozáshoz: papír, ceruza, olló, ragasztó, nemez, filc vagy bármilyen textil anyagmaradék, kalapgumi vagy egyéb megköt, akár pamutszál is alkalmas lehet.
173
A játék leírása: A mellékelt minták alapján egyszer vágás, ragasztás technikával könyvjelzk, mappák összefogásához is alkalmas könyvjelzk elkészítése papírból, maradék anyagokból ragasztással, esetleg varrással. Alkotás közben hallgassuk meg Arany János A bajusz cím versének egy részletét, majd az abban hallott bajuszápolókat nézzük meg az A játékban szerepl képeken. Beszéljünk a napjainkban mköd szrvizsgálatok fontosságáról (lásd késbb). A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás:
Légy kreatív! Te is észrevetted már, hogy mindenfelé „bajuszok” vesznek körül? Pólókon, láncokon, pohárjelzkön, karkötkön. Készíts Te is egy olyan bajuszos használati tárgyat, amit nap, mint nap tudsz használni! Legyen ez egy bajuszos könyvjelz! Megjelölheted a poharad is. Akár így, vagy úgy:
Kövesd ezeket az egyszer lépéseket, s láss hozzá!
174
Szükséges anyagok, eszközök : −
papír (sablonnak),
−
ceruza,
−
olló,
−
filc vagy maradék anyagok,
−
színes papírok,
−
esetleg régi magazinok lapjai,
−
rugalmas megköt, pld. kalapgumi
Tudod, mi az a Movember? Avagy mi ez a bajusz rület? A mozgalom célja a férfiak figyelmét felhívni arra, hogy ne hanyagolják el saját egészségüket, és vegyenek részt rendszeres szrvizsgálatokon. Mellékletek: 12. Kreatív ötletek, képeken 13. Egyéb információk a bajusztörténelembl Források: Arany János: A bajusz c. verse http://magyarirodalom.elte.hu/sulinet/igyjo/setup/portrek/arany/abajusz Herman Ottó (1906): A magyar bajusz. Magyar Nyelv, 2 (1): 30-33. O. Nagy Gábor:(2007) Magyar szólások és közmondások, 10. kiadás. Akkord Kiadó, Budapest. Arcképek: Magyar irodalom 2. Képzmvészeti Alap Kiadóvállalata. http://magyar-irodalom.elte.hu/sulinet/igyjo/setup/portrek/arany/abajusz http://arcosokklubja.wordpress.com/2012/11/02/movember-avagy-mi-ez-a-bajusz-orulet/ http://hu.wikipedia.org www.magyarbajusz.hu http://www.pinterest.com/search/pins/?q=moustache http://erdely.ma/ujkepek/2011/06/nagy/1624371.jpg
175
Mellékletek (mind a 6 játékváltozathoz): 1. A Herman Ottó által számba vett bajuszok 2. Herman Ottó: A magyar bajusz cím írása 3. Az egyes bajuszformák 4. Sablonok nyomtatásra/fénymásolásra 5. Arany János: A bajusz (részlet) 6. Bajuszkellékek 7. Bajuszos, ismert emberek képei 8. A gyerekeknél lév kártyákra írt közmondások és magyarázatok. 9. A tanárnál lév megoldókulcs 10. A kvíz megoldása (a jó válaszok vastaggal kiemelve) 11. Bajuszos ismert emberek képei. 12. Kreatív ötletek, képeken 13. Egyéb információk a bajusztörténelembl
1. A Herman Ottó által számba vett bajuszok A tanulók számára csak részleteket idézünk a közlemény szövegébl. 1. Ütköz bajusz – fejld szrzet. 2. Kanász bajusz - táblabírók viselték, ma már ritka. Borotválással kicsinyítették, keményre kifenték. 3. Nyalka bajusz – ifjabb férfiaké, természetesen összeálló. 4. Pörge – olyan, mint a pörge kalap behajló karimája. 5. Csákó szarvállás. 6. Csákó bajusz – szimmetrikus forma. 7. Csákós – ers, inkább egyenes, természetesen összeálló. 8. Kicsapott, csákós – keményre kifenve, öreg huszárok, alföldi betyárok kedvelt formája. 9. Kajla szarvállás – a félszarv fölfelé, a másik fele lefelé konyul. 10. Kajla bajusz – aszimmetrikus. 11. Fennálló vagy villás – fenéssel jár. 12. Pödrött vagy sodrott – bajuszkendvel (pedrvel) való sodrással nyeri alakját. 13. Kacskaringós – pödrött, aztán zsinórra csavart alak, kocsisok kedvelt formája. 14. Harcsa rajza 15. Harcsa bajusz – mindkét oldalt hosszan lelógó, vékony.
176
16. Szláv harcsa – összébb álló. 17. Vastag bajusz. 18. Arany János arcképe 19. Arany János szimmetrikus, vastag bajsza. 20. Csurgóra álló bajusz – vastag, de egészben lefelé szegezd forma. Deák Ferenc bajuszformája. 21. Sugár bajusz – egyenesbe szétálló, nem pödrött, vékony forma -katonabajusz 22. Macskabajusz – két végén szétálló és hajló bajusz - úri, hivatalnokok, katonák viselték 23. Torzonborz bajusz – ers, minden szre másképpen görbül - Munkácsy Mihály bajusza. 24. Vendég vagy toldott bajusz – a bajuszhoz a szakáll egy része is hozzá van toldva 25. Sörte bajusz – durva ers szr, lefelé konyuló, végén hegyes 26. Nyírott bajusz – magyar középrendeknél
177
2. Herman Ottó: A magyar bajusz cím írása (a tanár számára háttéranyagként)
178
179
180
181
3. Az egyes bajuszformák (ezek láthatók a tanulók részére laminált kártyákon, egyenként, kézbe veheten).
182
183
4. Sablonok nyomtatásra/fénymásolásra – segítség egy bajuszalap készítéséhez.
184
5. Arany János: A bajusz (részlet) Egyébiránt Szcs György gazda Semmit is el nem mulaszta, Hogy bajuszát megnövelje, Meglévén... a puszta helye. Kente, fente azt írral, Kígyóhájjal, medvezsírral, Ebkaporral, kutyatéjjel; Meg is ntt az minden éjjel - Tudniillik: álmában; S ha fölébredt, mennyi kéjjel Tapogatta... hiában!
6. Bajuszkellékek „…A régi korokban azok voltak bajusztalanok, akik nem voltak alkalmasak katonának, így gyakorlatilag nem ért a szavuk semmit. A bajusz ebbl kifolyólag is adhat okot a férfiúi büszkeségre, gondolhatnánk.
…A mai bajuszpedr kencét faggyú és méhviasz keverékébl készítik. Egy tiszaújlaki patikárius kísérletezett a bajusz megfelel formában tartására alkalmas bajuszpedrvel, róla egy regényben is megemlékeztek. Hiánycikk manapság a bajuszkefe és a bajuszköt, amelyet csak külföldrl lehet beszerezni. Megtudhattuk, a bajszukra büszke férfiaknak számos verseny és megmérettetési lehetség áll rendelkezésükre, létezik Bajusz és Szakáll Európa Bajnokság, de még világbajnokság is, Kiskunfélegyházán pedig 5. éve szerveznek bajuszfesztivált. A bajuszkultúra iránt érdekldk a társaság honlapján (www.magyarbajusz.hu) a számos érdekesség között ezekrl a vetélkedkrl is találhatnak információkat.” (László Gyopár írásából, http://erdely.ma/ujkepek/2011/06/nagy/1624371.jpg)
185
186
7. Bajuszos, ismert emberek képei (egy lapra nyomtatva, közös megtekintésre).
Csokonai Vitéz Mihály
II. Rákóczi Ferenc
Széchenyi István
Deák Ferenc
Kuruc szabadsághs
író és államférfi
igazságügyminiszter
(1676-1735)
(1791-1860)
(1803-1876)
Császár Ferenc
Hajnóczy József
Vörösmarty Mihály
Kisfaludy Sándor
parasztvezér
jogtudós
költ
író
(1750-1795)
(1800-1855)
(1772-1844)
Wesselényi Miklós
Berzsenyi Dániel
Katona József
Kisfaludy Károly
politikus
költ
író
költ és drámaíró
(1796-1850)
(1776-1836)
(1791-1830)
(1788-1830)
költ(1773-1805)
187
Táncsics Mihály
Fazekas Mihály
Petfi Sándor
Arany János
író és politikus
költ
költ
költ
(1799-1884)
(1765-18289
(1823-1849)
(1817-1882)
8. A gyerekeknél lév kártyákra írt közmondások és magyarázatok.
1.
2.
Bajuszod n.
Leánygyermeknek mondják tréfás fenyegetésként, ha bajuszos férfit megcsókol. (nép)
1.
2. A) Térj ki az idsebbnek!
Félre bajusz, jön a szakáll
B) Engedj az okosabbnak! (rég)
[Félre pehely, jön a bajusz]!
1.
2.
Bajuszt akaszt [összeakasztja a bajuszt] valakivel.
Beleköt, kikezd valakivel. (nép)
1.
2.
Irigylik a bajuszát.
Irigykednek rá.
1.
2.
Mindennek a bajuszát akarja pödörni.
Kéretlenül is beleavatkozik mindenki dolgába.
188
1.
2.
Elbb n a bajusz, aztán érik az ész.
Abból hogy már bajusza van az ifjúnak, még nem következik, hogy felntt módjára gondolkozik. (rég)
1.
2.
Még bajuszos legény korodban is megemlegeted.
Kisfiúhoz intézett fenyegetés nyomósítására. (táj)
1.
2.
Megesik az még bajuszos emberen is.
Megtörténik az még különb emberrel is.
1.
2.
Mintha varjút nyelt volna (és a szárnya künn maradt).
Vastag, dús (és fekete) bajuszra mondják.
1.
2.
Mosolyog a bajsza alatt.
Alig észreveheten mosolyog.
189
9. A tanárnál lév megoldókulcs (Az összes közmondás és mindegyik magyarázatának leírása egy lapon.) Bajuszod n = leánygyermeknek mondják tréfás fenyegetésként, ha bajuszos férfit megcsókol. (nép) Félre bajusz, jön a szakáll [Félre pehely, jön a bajusz]! = a) térj ki az idsebbnek! B) engedj az okosabbnak! (rég) Bajuszt akaszt [összeakasztja a bajuszt] vkivel = kiköt, kikezd vkivel. (nép) Irigylik a bajuszát = irigykednek rá. (táj) Elbb n a bajusz, aztán érik az ész = abból, hogy már bajusza van az ifjúnak, még nem következik, hogy felntt módjára gondolkozik. (rég) Még bajuszos legény korodban is megemlegeted = kisfiúhoz intézett fenyegetés nyomósítására. (táj) Megesik az még bajuszos emberen is = megtörténik az még különb emberrel is. Mosolyog a bajusza alatt Mintha varjút nyelt volna (és a szárnya künn maradt) Mindennek a bajuszát akarja pödörni 10. A kvíz megoldása (a jó válaszok vastaggal kiemelve) 1. Mikor élt Herman Ottó? 1835-1914
1870-1882
1823-1849
1791-1861
2. Hányan voltak testvérek? nyolcan, de egy meghalt fiatalon
hatan
egyedüli gyerek volt
öten
3. Milyen testi hibája volt, melynek következtében zárkózott lett? (Halálát is ez okozta.) sántaság
süketség
vakság
púposság
4. Mi nem volt Herman Ottó? madarász
régész
néprajzkutató
zeneszerz
5. Hol van az emlékháza?
190
Lillafüreden
Miskolcon
Breznóbányán
Egerben
6. Milyen állatok tanulmányozásával nem foglalkozott? lepkék
madarak
halak
pókok
7. Melyil madár énekét fordítja így: küncsincs, küncsincs? széncinege
feketerigó
pinty
veréb
8. Milyen intézményt hozott létre 1893-ban? Magyar Tudományos Akadémia
Magyar Ornithológiai Központ
Nemzeti Múzeum
Országos Széchényi Könyvtár
9. Milyen véletlen esemény indította el, hogy régészeti barlangkutató munkáját elkezdje? Egy véletlen séta.
Régészeti könyvek tanulmányozása.
Egy barátjával történt beszélgetés.
Gyerekkori érdekldés újraéledése.
10. Milyen írásában gyjti össze a bajuszok típusait? A magyar nép arca és jelleme
Természeti képek
A magyar bajusz
A magyar pásztorok nyelvkincse
11. Melyik legnépszerbb könyve? A madarak hasznáról és káráról
si nyomok a népi halászatban
Erdk, rétek, nádasok
A pokol cséplje
12. Milyen elismerést kapott munkájáért? Jászai díj
Díszjelvény Mvészetért és Tudományokért
Francia Becsületrend
Szent-István-rend
13. Melyik könyve tartozik az alábbiak közül a néprajz témakörébe? A halgazdaság rövid foglalatja
A magyar pásztorok nyelvkincse
A miskolci paleolith lelet
Madarak és fák napja Magyarországon
14. Hol helyezték a nagy tudóst végakaratának megfelelen örök nyugalomra? szülfalujában
Miskolcon, a Hámori temetben
Lillafüreden
Budapesten
191
11. Bajuszos ismert emberek képei.
192
193
12. Kreatív ötletek, képeken Könyvjelzk papírból (balra) és filcbl (jobbra), ragasztással, vagy varrással.
194
13. Egyéb információk a bajusztörténelembl Napjaink „bajusztörténete” A Movember-mozgalom Növessz bajuszt, hogy megments egy manust! A férfiak egészségéért és a prosztatarák ellen idén már ötödik alkalommal csatlakoznak önkéntesek a nemzetközi Movember-mozgalomhoz. Az elmúlt év novemberében is egy hónapon át növesztették önkéntesek a kampány védjegyeként szolgáló, különböz formájú és hosszúságú bajszokat – ezzel is felhívva a figyelmet a betegség megelzésére, a férfiak egészségének fontosságára. A kampányból befolyt összeget az elmúlt évben az Országos Onkológiai Intézet számára ajánlották fel. A cél, hogy egy olyan orvosi mszert tudjanak vásárolni, amellyel a prosztatamtét után felügyelni lehet a beteg egészségügyi állapotát. De mi is a Movember? Egy ausztrál kezdeményezés alapján a férfiak félreteszik egy teljes hónapra a borotvát és világszerte megnövesztik bajszukat (de a szakállukat leborotválhatják azért). Az Ausztráliából indult Movember mozgalom célja, hogy felhívja a férfiak figyelmét arra, hogy ne hanyagolják el saját egészségüket, figyeljenek oda a problémákra, rendszeresen vegyenek részt szrvizsgálatokon. A bajusz egy „kitz”, melyet büszkén visel gazdája, ahogy a mellrák kampány támogatói a rózsaszín szalagot hordják a szívük felett. Ötödször járt hazánkban a nemzetközi mozgalom. Négy éve kezdte meghódítani a magyar férfiközönséget az egy hónapig tartó csoportos bajusznövesztés, amelynek sikere talán a hagyományoknak is köszönhet: a magyar történelem során ugyanis óriási szerepet töltött be az arcszrzet, ezen belül pedig a bajusz viselete. A férfiasság egyértelm jelképeként tartották számon ezt a hol kackiás, hol pedert, hol rövidre nyírt, hol pedig gondosan göndörített szrzetet. Jelentése és alakja korok és társadalmi rétegek szerint is változott – számos formában visszaköszönt, sokszor kötötték történelmi személyiségekhez is. Az elmúlt idszakban a bajusz számtalan online magyar mém-ben is vicces kellék lett, st, divatcikkeken is elszeretettel ábrázolják.
195
23. Kagylókanál készítése Tervez: Vásárhelyi Tamás Herman Ottó: A magyar halászat könyve alapján. A játék lényege: A játék kézmves foglalkozás, amelynek eredményeképpen a természetben található eszközök segítségével egyszer használati eszköz állítható el. Javasolt életkor: 8 éven felülieknek. Játékosok száma: Akárhányan készíthetnek kagyló-kanalat, az iskolában, illetve akár folyó- vagy tóparton is. Játékid: A foglalkozás (az anyagok beszerzése után) fél órát vesz igénybe. Ha bográcsozással is egybekötjük, akkor annyi id, amennyit rászánunk. Akkor is több idt vehet igénybe, ha az invazív fajokkal elkezdünk foglalkozni. Amiért ajánljuk: A középkorig a kanalakat elssorban fából készítették. Egy családban nem is feltétlenül volt mindenkinek saját kanala az étkezéshez. Ma szinte minden eszközünket készen kapjuk (vásároljuk). Túrázóknak azért nem árt kreatívan viszonyulni a „túlél eszközök” megszerzési módjához, a természettl eltávolodott gyermekeknek pedig nem árt megtapasztalni, hogy a nép leleménye apró dolgokban is megmutatkozik. A kanál készítéséhez csak a helyszínen gyjtött anyagok szükségesek (és az üres kagylóhéj gyjtése nem árt a kagylónak). A készítés ügyességet fejleszt és öröm, és ha a készít használatba is veszi, öröme megsokszorozódik (életre szóló élmény lehet). Fejlesztett kompetenciák: Természettudományos ismeretek, természetes anyagok ismerete, kézügyesség, bográcsozás esetén kooperáció Eszköz- és anyagszükséglet: −
6 cm-nél hosszabb, üres, tiszta kagylóhéjak (folyóparton, tóparton helyenként özönével található). Ha étkezésre is használjuk, akkor mosószeres vízben is mossuk ki. 196
−
15-25 cm hosszú, legalább ujjnyi vastag, száraz vagy friss vesszk. Ha lehetséges, ne él fáról vagy bokorról vágjuk le. Ha mégis, akkor lehetleg invazív növény legyen (pl. akác, orgona).
−
gyékénylevél, nyárfa háncsa vagy más hajlékony, de nem nagyon könnyen szakadó növényi rost (yukka levele is nagyon jó). Az akác kérge hosszú csíkokban lefejthet, és alkalmas a hasíték összeszorítására.
−
éles kés (bicska, sniccer).
−
Ha bográcsozással is összekötjük a játékot, akkor a halászlé receptjében szerepl anyagokon kívül bogrács, fakanál, állvány (vas háromláb, esetleg kövekbl avagy ágakból készített), és tzifa szükséges.
A játék leírása: A kagylóból készül kanál olyan egyszer, hogy egy eredeti kép mindent elmagyaráz (lásd a mellékletben is).
Játék készítése saját kezleg: A kagylóhéjakat jól megmossuk, homokkal mindkét oldalukat megsikáljuk. A vessz végét kicsit ellaposítjuk, majd 2-3 cm hosszan behasítjuk, esetleg a nyílást kicsit vastagabbra faragjuk. Beleillesztjük a kagylóhéjat, és ha jó megáll benne, akkor készen is van a kanalunk. Ersebb, strapabíróbb lesz, ha hánccsal megersítjük, összeszorítjuk, a kagylóhoz lehet legközelebb. Az eszközt ki is próbálhatjuk egy tányér vízzel, gyümölcslével, levessel. Még nagyobb lehet az öröm, ha közösen fzünk valamit egy bográcsban (a legstílusosabb halászlé volna), és közösen fogyasztjuk el. Közben beszélgethetünk a természetrl, a természettel szorosabb közelségben élk nehézségeirl, nem elfelejtkezve más dolgokról, amelyek a számukra jelentenek könnyebbséget. Idsebb gyerekekkel ez komoly, értékrendet feszeget beszélgetéssé is fejldhet. Beszélgethetünk például a sokféle tárgyról, amire szükségünk van és amire nincs (ez elvezet a fogyasztói társadalom lényegéhez), vagy téma lehet az invazív növényekhez és állatok megjelenése, problémája és a hozzájuk való viszonyunk. Ez nemcsak 197
a kagyló-kanál nyelével kapcsolatban merül fel, hanem a kagylóval kapcsolatban is (lásd a melléklethez fzött megjegyzést). A kanál készítése jobbára egyéni tevékenység, az evés, pláne ha mi magunk fzünk, már közösségi. A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás 1 oldalon: Kagylókanál készítése Herman Ottó így ábrázolta a halzsír-leszed kanalat.
Rakd össze a kanalat a mellékelt anyagokból. Próbálgasd, milyen lehet evvel enni. (De a szájadba ne vedd.) Azután szedd szét, hogy más is játszhasson vele.
Mellékletek: 1. Részlet Herman Ottó: A magyar halászat könyve c. mvébl. 2. A kagylókanál készítése képekben 3. Megjegyzések Források: A magyar halászat könyve letölthet: http://mek.oszk.hu/03100/03104/html/ 198
http://leporollak.hu/tudomany/herman/mhk/MHK1D.HTM A mesterszótár (ábécében): http://mek.oszk.hu/03100/03104/html/mest_h.htm Az eveszközökrl, köztük a halzsírszed kanálról olvashatunk a magyar Néprajzi Lexikonban, mely elérhet az alábbi helyen: http://mek.oszk.hu/02100/02115/html/1-2064.html Kagylókról olvashatunk itt: http://hu.wikipedia.org/wiki/Tavikagyló http://www.iucnredlist.org/details/156066/0 http://hu.wikipedia.org/wiki/Festkagyló http://www.europeana.eu/portal/record/2023901/NatEu_HNHM_Exhibition_HNHM_MOL_n agy_kos_rkagylo_pdf.html jobb-bal kagylóhéjról: http://eb.tbicl.org/lamellibranchia/ A hazai puhatestek érvényes neveinek jegyzéke letölthet a Mátra Múzeum honlapjáról: http://www.matramuzeum.hu/e107_plugins/docrep_menu/docrep.php?0.view.1016.87 A kagylókat Vásárhelyi Tamás fotózta
199
1. Részlet Herman Ottó: A magyar halászat könyve c. mvébl (210-11. old).
„Körös-Tarcsa halzsírszed kanalai azok, a melyeket e hely halászó népe si soron a hasított hal belébl kifzött halzsir leszedésére használ. A kanál maga egy kagylófél, a nyele pedig egy behasított fácska 211 (101. ábra), de a melyet a rangosabb halász czifrább nyélre, néha lyukasztással is készít (99. 100. ábra).
99-101. ábra. Halzsírszed kanalak.
Ezek a kanalak önkéntelenül is eszünkbe juttatják azokat a lyukasztott kagylófeleket, a melyek az skori telepeken nem ritkák és sok mindenféle magyarázatra adtak okot. Tudományos meghatározás szerint a kagyló az Anodonta cygnea, tehát hattyú-kagyló, s ha kérdjük, hogy e kanalak eltagadhatatlan rokonai hol találhatók még, - Amerikára kell vetnünk szemünket, hol a szárnyas kagylóból készült, ékes ó-amerikai kanalak csak az imént kerültek napfényre Ohio állam stelepein, a mint ezt a híres Smithsonian-Institution 1880-1881. fényes kiállítású évi jelentése oly behatóan tárgyalja.”
200
2. kagylókanál készítése saját kezleg Bár az elkészítés Herman Ottó rajzai alapján könnyen elképzelhet, talán nem árt kedvcsinálónak egy kanál elkészítésének néhány fotója. 5 percen belül készültek.
vigyázzunk a tüskés akácággal
a kéreg lehántása behasítás
A kész kanál
201
a kagyló behelyezése
a szár körültekerése akác-hánccsal
3. Megjegyzések Herman Ottó a hattyú-kagylóról beszél. E név a latin Anodonta cygnea névbl ered (a hattyú latin neve Cygnos olor, a kagyló angol neve swan mussel). Ezt a fajt ma tavi kagylónak, pontosabban európai tavi kagylónak hívjuk (mert van egy ázsiai tavi kagylónk is). Álló és lassan folyó vizekben fordul el, planktont fogyaszt. Angliától Szibériáig elterjedt. Nálunk nem védett, de például Lengyelországban igen. Több helyen észlelték, hogy lokálisan ritkult, de számszer adatok nemigen vannak róla. Egy rokon faj a nálunk nem vöröskönyves, Németországban veszélyeztetett fajként számon tartott édesvízi festkagyló (Unio pictorum). A kagyló-kanál készítésének fotóin ezt a kagylót látjuk. Nevét onnan kapta, hogy régen festmvészek a festékeiket ilyen kagylók héjában tartották, illetve keverték ki. Magyarországon az utóbbi idben több új kagylófaj is megjelent, köztük a hatalmasra megnöv amúri kagyló (Anodonta woodiana, lásd a fotót), és két vastag héjú kagyló, a folyami kosárkagyló (Corbicula fluminalis) illetve a nagy kosárkagyló (Corbicula fluminea), melyeket a Távol-Keleten fogyasztanak. Ezek a fajok invazív fajokként viselkednek hazánkban.
amúri kagyló
kosárkagyló
Igen érdekes, gondolkodtató kérdések származnak Herman Ottó egy leírásából, ami a magyar halászat mesterszótárában található. Mindkét kérdés a kagylóhéj aszimmetrikus alakjával függ ssze. „HALZSÍRSZED - Körös-Tarcsa - mindenesetre si szerszám: egy nagy Anodonta jobb kagylófele nyélre alkalmazva; igen jó kanál a halzsír leszedésére.” Egyrészt: miért jó, st miért „igen jó” halzsírleszednek? Mert a forró víz tetejérl kell lekanalazni, lefölözni az olvadt zsírt, és ehhez a kagylóhéj sekélyebb széle megfelel, a meredekebb, felálló másik perem pedig feltorlasztja, illetve a mélyedés befogadja a zsírfoltokat. Másrészt: van annak jelentsége, hogy jobb kagylófélbl készült, vagy csak a tudós precizitása íratta le? Meg is bolondíthatjuk a kérdést, és mindjárt nyilvánvalóbb a válasz: vajon jobb- vagy balkezes volt-e az a halász, akinél Herman Ottó a kanalat látta? És ez a kérdés még tovább vihet: maga felé (mint sok magyar), vagy magától elfelé (mint sok angol) kanalazott a halász? Ilyesfajta okoskodások segíthetik annak mélyebb megértését, hogyan használja ki a nép fia a kagylóhájak alakjára, tágabban a természetre vonatkozó ismereteit és tapasztalatait.
202
24. Vejszés játék Tervez: Vásárhelyi Tamás Herman Ottó: A magyar halászat könyve, ill. Bakonyi Gábor ötlete alapján. A játék lényege: Herman Ottó írta le több változatban ezt a halászeszközt, mely az állóvizek, árterületek, lassú folyású kisebb folyók rekeszthalászati eszköze. Itt a játékban egy fagolyót kell szk résekkel nehezített pályán egy doboz egyik részébl a másikba, és vissza gurítani. A golyó mozgása a vízben úszó halak útját modellezi, ezáltal a játékos megértheti egy si halfogó eszköz mködését. Ügyességet fejleszt játék. Javasolt életkor: 5 éves kortól, fels határ nélkül. Játékosok száma: Egyedül, vagy nagyobb kiszerelés és megfelel fogók esetén 2-4 játékos. (Ekkor kézügyesség-, majd kooperációfejleszt játékká is ellép.) Játékid: Egyedül 1-2 perc, a nagy változat esetében, csoportosan 5-10 perc is lehet. A nagy változat elkészítése (az anyagok beszerzése után) 1-2 órát vesz igénybe. Hálás demonstráció, ha valaki idre gurítja a golyókat és másvalaki méri az idt. Fogás-irányban hamar megy a gurítás (néhány másodperc), visszafelé 2-3-10-szer annyi ideig tart. Amiért ajánljuk: A finnugor elnevezés, srégi halászati eszköz, a vejsze (vagy annak a játékban szerepl változata, ami a Fert-tónál használt, fejlett, kürt nev eszköz) állóvizek iszapjába leszúrt nádfalakból állt. Bonyolult alaprajza volt, és csapdaként szolgált. A halak beúsztak az els kamrába, ahová befelé vezet nádfalak terelték ket. Innen a következ nádfalak a következ kamrába terelték az állatokat, majd mégtovább, míg a végén fogva voltak. Ugyanis visszafelé úszni nagyon nehéz, nehezebb kitalálni belle, mint „belesétálni”. (Ráadásul sok hal nem szereti változtatni az úszás irányát.) A csapda mködési módját könnyen megtapasztalhatják a gyerekek, ha játszanak vele, tanulják a nevét („elveszejt”). Fejlesztett kompetenciák: Természettudományos ismeretek, természetes anyagok ismerete, kézügyesség, kooperáció
203
Eszköz- és anyagszükséglet: A kis változathoz a kész, legyártott, a vándortanösvény részét képez eszköz szükséges. A saját készítés, természetes anyagokból, gyerekekkel együtt barkácsolt eszközhöz az alábbi anyagok lehetnek szükségesek: −
40 X 50 cm-tl 70 X 100 cm-ig bármekkora fa vagy manyag rekesz (zöldséges is jó), vagy vastagabb hullámpapír doboz,
−
néhány kg. agyag (pénzbe kerül, de só-liszt gyurma is megteszi, ha nem tudunk agyagot ásni a környéken)
−
8-10 cm magas száraz nád-, gyékény- vagy gallydarabok, esetleg hurkapálcák, akár 100 darab,
−
1 pingponglabda,
−
4 m ers spárga.
A játék leírása: Egyszemélyes változat: A játék egy üveg/plexifedel doboz, mintegy 40X40 cm alapterület, a bels tere 2,5 cm magas. Az aljába szögek vannak verve, egymástól 1 cm távolságra, meghatározott (az alábbi rajz szerinti, bonyolult) vonal mentén. A szögek 2 cm-re állnak ki a fenéklapból (ez lehet rátét a dobozfenékre). A vonalat úgy kell módosítani, hogy a szk részeken a rés 1,8 cm legyen. Ebben a játékban egy db 1,5 cm átmérj fagolyót gurítnak a gyerekek, és megtapasztalják, hogy mennyivel könnyebb a vejsze fogórésze felé gurítani, mint vissza. (Ergo: mennyivel nehezebb a halnak kivergdnie a vejszébl, mint „besétálni” a csapda belsejébe.) Változat: a doboz oldala meg van fúrva, egy 1,6 cm átmérj lyukon be lehet tenni és ki lehet cserkészni fagolyókat, Lehet próbálgatni, hogy 2-3 db fagolyóval egyáltalán megoldható-e a játék. A lyuk parafa dugóval van lezárva.
204
Játék készítése saját kezleg: 2-4 személyes (házilag, gyerekekkel együtt elkészítend) változat: Kerítsünk egy nagyobb fa, vagy manyag tálat, például alacsony falú gyümölcsös rekeszt. Alját takarjuk le kartonnal vagy újságpapírral, majd helyezzünk bele 1-2 cm vastag, nyújtódeszkán simára nyújtott, félpuha agyagréteget. Ebbe karcoljuk bele a vejsze/kürt alaprajzát (lehet egyszerbb is, lásd a mellékletet). Dugdossunk bele 5 cm magasan kiálló, száraz nádszálakat, egymástól 2 cm-re. Készen van a pálya, amiben, ha majd megszáradt, pingponglabdát guríthatunk. Ha fagolyónk van, a nyílásokat annak a méretéhez kell igazítani. A nyílás legyen a golyó átmérjének másfélszerese, és ha túl nehéz a játék, akkor a „nádfal” átalakításával szélesítsünk rajta, ha túl könny a játék, akkor pedig szkítsünk. Agyag és nád híján ugyanez elkészíthet vastagabb hullámpapírba szúrt hurkapálca vagy vékony, egyenes ág darabokkal is. Ekkor a beszúrás eltt a pálca végét ragasztózzuk be. De náddal és agyaggal igazibb… Ügyességi játékunk kooperációfejleszt játékká is válik, ha a doboz 4 sarkához madzagot kötünk, és 2 vagy 4 gyermek fogja a 4 madzagot. Együttesen kell úgy billenteniük az egész készüléket, hogy a pingponglabda a megfelel, kívánt irányba guruljon. Gyerekeknek szóló egyszer leírás: Kijutsz belle? Vagy „elveszejt”? Gurigasd a golyót a dobozban úgy, hogy végül a bels kamrában legyen. Na és most kezddik a feladat: ki tudod-e gurítani, vissza a nyílhoz? Ez egy si halfogó eszköz makettje. A golyó képviseli a halat. A golyó mozgása a vízben úszó halak útját modellezi. elvezet szöveg és kép a lap alján A vejsze állóvizek iszapjába leszúrt nádfalakból állt. Bonyolult alaprajza volt, és csapdaként szolgált. A halak beúsztak az els kamrába, ahová befelé vezet nádfalak terelték ket. Innen a következ nádfalak a következ kamrába terelték az állatokat, majd még tovább, míg a végén fogva voltak. Ugyanis visszafelé úszni nagyon nehéz, nehezebb kitalálni belle, mint „belesétálni”. (Ráadásul sok hal nem szereti változtatni az úszás irányát.) A csapda mködési módját megtapasztaltad meg. Herman Ottó könyvében így szerepel a magyar vejsze (balra) és a kürt (így hívják ezt a Fert-tavon)
205
Forrás: Herman Ottó: A magyar halászat könyve. Elérhet: http://mek.oszk.hu/03100/03104/html/mhk1c.htm#154
206
Melléklet: Részlet Herman Ottó: A magyar halászat cím könyvébl b) A VEJSZE. A régi okiratokban: veiz, weyz, wyz, weyzhel, ikerweyz, coneweyzi, jákoweyzi, Andra-weyzhele; latinúl: clausura, laqueus.
Történeti irodalmunk, a mint tudjuk, a halastavak megszámlálhatatlan sokaságának föltevésében odáig jutott, hogy régi okirataink magyar mesterszavait, a melyek a fogalom biztosítása miatt vétettek föl az egyébként latin szövegbe, elszeretettel halastavaknak érti és magyarázza. Ezen az úton odáig jut, hogy pld. IV. BÉLA királynak 1268-ban kelt okiratából, mely arról is szól, hogy a komáromi várispánnak Megyernél tizenhat "weyzhele" volt, azt következteti, hogy ez ugyanannyi "halastó". A mennyire az okiratok a szerkezetre is vetnek némi világot, legkivált a "weyz"-zel kapcsolatban, ebbl keletkezett a történetíróknál az a föltevés is, hogy voltak oly "halastavak" is, a melyek tavakban és folyókban "külön elrekesztés" által készültek. Kétségtelen, hogy a vejsze adomány tárgyát képezte, tehát más, mint helyhez kötött halas nem lehetett; de 37. ábra. Magyar vejsze. hogy nem volt halastó, azt az él mesterszó, él szerszám és az él gyakorlat bizonyítja. Itt is a rekeszt halászattal van dolgunk. A magyar vejsze (37. ábra) jogosan követelheti magának, hogy magyar történeti halászszerszám legyen, mely egykoron királyok adományát képezte. Rendesen fallá összekötött nádból, ritkán vesszbl való s szilárdan le van verve. Részei: a lésza (L) mely az elrekesztett víz szélességéhez képest, kisebb-nagyobb távolságra, sövényszeren nyúlik s a halnak útját állva, ezt arra kényszeríti, hogy átbúvót keressen.
207
Az átbúvó egy téveszt, mely - akár víz mentében, akár ellenében jöjjön is a hal, prédáúl ejti. Ez a vejsze feje, melynek részei a kürt (K), a melyben a hal megfogódzik; a nagypelcze (np), mely a halat tereli; a kispelcze (kp) hasonlóképen; az udvar (U), a melybe a hal legelször betéved, hogy utóbb a kürtbe jusson és fogva legyen. Hogy e fej szerkezete egészen világossá váljék, ám álljon itt az alaprajz (38. ábra). Itt J a vízfolyás irányát mutatja, ha folyásban áll a vejsze. L a lésza, a melyhez egyfell a nagypelcze (NP) másfell a kispelcze (KP) idomúl, úgy, hogy a hal mindkétfell négy irányban - mely kis nyilakkal van jelölve - kisértheti meg az átbúvást; de mindannyiszor az udvarba (U) kerül. Itt körülúszva mindig arra tart, a merre a legtágasabb tér nyilik, t. i. V felé, hol átbúvik s a kürtbe (K. K) kerül. A kürtben azután körül uszkál; de élben állván a szk átbúvó, ezt sohasem találja meg. A halász a merít szákkal a kürtbe nyúl, s kifogja a benneszorúlt halat; T a tartó karózat. Ott, a hol egy tavat, vagy széles vízfolyást kell a vejszével elrekeszteni, a lésza hosszában több fejet alkalmaznak s a lészát kanyarogva, vagy könyökösen viszik, mely esetben a fej, mindig a könyökbe esik.
38. ábra. A magyar vejsze fejének alaprajza.
A legkifejlettebb alak minden bizonynyal a Fert tó partján lakozó magyarságnak u. n. kürtje, mely szerfölött szövevényes és kimivelt rekeszt szerszám, a mint ezt a 39. ábra mutatja.
208
39. ábra. Kürt.
Ez a nagyérdek vejsze rendkívül szövevényes és kivált kapuja (K) az, a mely a japán Yerivel rokonnak mutatja.* Az egész válogatott nádból való, korczvesszvel kitünen kötött s részei szerint a következ; K a kapu; U az udvar; K O. a kotrócza; Nk. a nagy kotrócza (Saród), "szerszám" (Hegyk), F a fej, a melyben a hal megfogódzik. Hogy e nevezetes szerszámot egészen megértsük, álljon itt az alaprajza is (40. ábra).
40. ábra. Fert melléki kürt alaprajza.
Itt L, L a lésza, vagyis nádfal, a melylyel a körülményekhez képest az átjáró helyet elrekesztik, még pedig mindig könyökösen. A könyökökbe van alkalmazva a tulajdonképpeni kürt, vagyis haltéveszt. A hal a nyíl irányában kisérti meg az átjárót s oda kerül az els veréshez (V) melynek nyilása (K) a kapu, innen belé kerül az udvarba (U) innen az átbúvón a kotróczába (o. C) innen ismét egy másik átbúvón (o. C. C.) a nagy-kotróczába; innen végre az utolsó átbúvón a fejbe (o. F.) A Beregben és Ungban dívó, vesszbl kötött vejsze (41. ábra) átmeneti alak, a mely a magyarság szerszámától a szlávokéhoz - köznéven ráczhoz - vezet. * Igen nagy kár, hogy e japán kürtnek alaprajza az i. h. nincsen meg s egyelre pótolhatatlan.
Itt a könyökösséget nem a lésza (L, L) hanem a kürt vagy fejnek (F) különböz irányba való fordítása alkotja meg, mint mondják "mindenfell várja a halat" s ez a mód finom biologiai ismeretre vall, mert az akadályra találó hal végig tapogat a falon és - sarokra akadva bekanyarodik. Így ha az elölrül (e) váró fejet elkerülte is, az oldalt állók egyikébe téved és fogva van. A magyar vejszénél sokkal egyszerbb a rácz vejsze (42. ábra, mely magyar földön a ráczságnál és oláhságnál, elvétve azonban a magyarságnál is dívik s leginkább tavakban használatos.
209
41. ábra. Beregi vejsze.
Ez csak lészából és kürtbl áll; az udvar és a pelczék hiányoznak. A vejszének ez a neme majdnem mindig könyökösen terjed s a fej nyilása felváltva erre, majd arra áll, a mint ezt a 42. ábra mutatja, úgy hogy bármely irányból jöjjön is a hal, okvetetlenül kürtbe kerül.
42. ábra. A rácz vejsze.
Nádas tavakban a halászok fölhasználják lészák helyett a tömött nádüstököket s a fejeket a nádüstökök átjáróiba állítják be; ilyen módon lehet egy halásznak egy és ugyanazon tóban tízhusz vejszehelye is, mint volt régente a komáromi várispánnak tizenhat, a Megyerieknek öt. A hol a helyiség viszonyainál fogva két vejszef közel áll egymáshoz, ott keletkezik az ikervejsze; a tulajdonos szerint pedig, mint régenten állott, Jakabvejsze, Kónyivejsze, András vejszehelye, úgy áll ma a Kis Pál, Nagy Pál vejszéje.
210
25. Pásztorkodáshoz kapcsolódó játékok Tervezte: Darvasné Molnár Anna és Darvas László A játékok lényege: Ismerkedés a Herman Ottó által a magyarság sfoglalkozásaiként leírtak egyikével, a pásztorkodással. Herman Ottó pásztoréletet felfedez útjain nemcsak a tárgyi emlékeket gyjtötte, hanem a foglalkozások szókincsét is. Három játékot javaslunk: A. Pásztorépítmények B. Pásztorkodással, állattartással kapcsolatos szólások, közmondások C. A vasaló, a pásztorember konyhája Javasolt életkor: 10-16 év (A, B), illetve 6-12 év (C) Forrás: Herman Ottó (1914): A magyar pásztorok nyelvkincse Királyi Magyar Természettudományi Társaság, Budapest. Magyar néprajzi lexikon I–V (1977–1982). Fszerkeszt: Ortutay Gyula. Akadémiai Kiadó, Budapest. Letölthet: mek.oszk.hu/02100/02115/html A. Pásztorépítmények Játékosok száma: 2-4 f, illetve 2-4, 2-3 fs csapat Játékid: 5-10 perc Amiért ajánljuk: Hazánkban hagyományos állattartási mód volt a ridegtartás, a 18. század végén és a 19. század els felében (fleg az alföldön) a jószágot még tavasztól kés szig, enyhe idben télen is a legeln tartották. Az állatok és a pásztorok számára emelt ideiglenes építmények, pásztorépítmények, az embert és a jószágot igyekeztek az idjárás viszontagságaitól, támadásoktól megóvni, a nyájat összetartani. Nemzeti parkjaink rzik még ezt a hagyományos állattartási módot. Herman Ottó nagy figyelmet szentelt a pásztortársadalom életmódjának, tárgyi és nyelvi kultúrájának kutatására. 211
Fejleszthet kompetenciák: természettudományos, néprajzi, anyanyelvi Eszköz- és anyagszükséglet: Játékosonként, illetve csapatonként 16 db A/6-os méret, pásztorépítményt ábrázoló kartonlap és ugyanannyi A/6 méret kartonlapon pár soros leírás az építményekrl. Ezek az anyagok sajnos nem készültek el idre. A www.hermanottoemlekev.hu honlapról lesznek letölthetek. A játék leírása: Párosítsuk a képeket és a leírásokat. Kártyajátékként, leosztva, majd egymástól húzva a lapokat, a (szöveg és kép) párokat letéve is játszhatjuk. Az nyer, aki a legrövidebb id alatt a legtöbb párt lerakja, vagy leghamarabb elfogy a kártyája. Kép- és szövegkártyák a vándor-tanösvény egyes helyszínein is sokszorosíthatók! Melléklet: Kérdések: 1. Melyik fvárosi múzeumban láthatod Herman Ottó eredeti pásztorépítmény makettjeit? Ennek a múzeumnak az sfoglalkozásokat bemutató osztályát is hozta létre (1901-1907 között). 2. Milyen anyagokat használtak a pásztorok építményeikhez? Sorolj fel legalább hármat! Mit gondolsz, miért éppen azokat az anyagokat? A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás 1 oldalon Hol húznád meg magad szívesen? avagy: Cserény és vasaló Osszátok ki a kártyákat egymás közt, egyforma számban jusson mindenkinek. A maradék kerüljön az asztalra. Akinél összetartozó kép és leírás van, leteheti az asztalra. Most sorban húzzatok egyet-egyet, elször (amíg van) az asztalra letett kártyákból, majd mindenki a tle balra ültl. Akinek összejön egy pár, leteheti. A játék addig folyik, amíg az utolsó játékos is le nem tette a magáét. B. Pásztorkodással, állattartással kapcsolatos szólások, közmondások Javasolt életkor: 10-16 év
212
Játékosok száma: 1-4 f, vagy 2-4, 2-3 fs csapat Játékid: 5-10 perc Amiért ajánljuk: A közmondások és szólások a prózai népköltészet legkisebb, de mégis jelents alkotásai közé tartoznak, a „népi élmények, tapasztalatok, példázatok srít ereje él bennük”. Jelents részük kapcsolódik az állattartáshoz. Herman Ottó nagy ív életpályájának utolsó évében írta A magyar pásztorok nyelvkincse c. mvét, melyet folytatni tervezett. Fejleszthet kompetenciák: Anyanyelvi, néprajzi, természettudományos. Eszköz- és anyagszükséglet: Az alábbi szólások és közmondások kartoncsíkokon, legalább 18 pontos betmérettel nyomtatva, mondásonként 2-3 darabra szétvágva, és négy mondásonként a darabok borítékolva. Tanulj tinó, ökör lesz belled! Bika alatt is borjút keres Hátul hordja az eszét, mint a kondás a botját Könny jó csikóból jó lovat nevelni Illik, mint kutyára a kolomp Egyik kutya, másik eb Se kutyája, se macskája Jó pásztornak gyapjas a juha Ha ló nincs, szamár is kincs A jó lónak zabla kell, nem ostor Nem riztünk együtt disznót! Eben gubát cserél Eb a juhász bunda nélkül Alszik, mint a juhászbunda Meleg, mint a lyukas ködmön Összerúgja valakivel a patkót A vén farkast a bárány is neveti 213
Kilátszik, mint szamár a nyájból Szarva közt keresi a tgyét Kiteszik a szrét A szr szri, a guba rekeszti, a bunda nem ereszti… Szükség szerint a vándor-tanösvény egyes helyszínein sokszorosíthatók! A játék leírása: Egy-egy borítékban 4-4 szólás, közmondás szavait (és szókapcsolatait) helyezzük el, az összekevert szavakból kell a játékosoknak a helyes megfejtéseket kirakniuk. Választhatnak a gyerekek a kirakott közmondások közül egyet, melynek jelentését is megfejtik. (A gyereklap hátoldalán megadott megoldások egyszer ellenrzéshez szükségesek.) A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás 1 oldalon Eben gubát? Hát ez meg mi? vagy A kincs, ami - szamár Válasszatok ki azonos számú, de különböz jelzés két borítékot. A „felvágott” borítékból vegyétek ki a lapokat, és próbáljatok bellük 4 közmondást kirakni. (Ha nagyon nem megy, megfordíthatjátok ezt a lapot.) Ha megvan, az egyiket próbáljátok saját szavaitokkal megmagyarázni. Ezután jöhet a következ boríték… Ha van még kedvetek játszani: tudtok 4 olyan közmondást mondani, amely a ti életetekrl szól? Ha igen: készítsétek el ilyen játék formájában (akár szép kézírással), és adjátok fel rejtvényként a társaitoknak! A hátoldalon: A mondások, magyarázat nélkül. Kérdések: 1. Egyik gubás, másik subás: szerinted melyik a juhász, melyik a kanász? 2. Az állatok rzésénél a pásztorok legfontosabb eszköze a bot. Melyiket használják a juhászok: a furkósbotot vagy a kampósbotot? Mit gondolsz, miért? 3. Az ostoroknak két típusa van: a hosszú nyel és a rövid nyel, úgynevezett karikás. Melyik a pásztoroké, melyiket használják a kocsisok? 4. A jószág rzésében, terelésében nagy szerepe van a jó hátaslónak, de társ lehet a szamár is. Ki tartozik inkább a juhászhoz? A ló vagy a szamár?
214
C. A vasaló, a pásztorember konyhája Tervez: Darvas László A játék lényege: Ebben a játékban egy pásztorépítmény készítését mutatjuk be. A kézmves foglalkozás közben beszélgessünk arról, milyen egyszeren, takarékosan éltek a pásztorok. A másik két játék a pásztorok életével való további ismerkedést szolgálja. A vasaló név eredete ismeretlen! A Hortobágy környéki pusztai legelkön a pásztorok építették, kezdetleges formái a II. világháborúig fennmaradtak. Feladata, hogy védje a széltl, estl, az ebédjét fz pásztort. Alakjára nézve van kör alakú, ovális alakú és körte alakú. Fala befelé dl, két, három rend-ben megkorcolt nádból, kukoricaszárból készített falú építmény, teteje nincs. Szerves része a pásztorkunyhónak, mindig annak bejáratával szemben található. A vasalóban csak az élelem-tartó láda, és a bels falra kerül, a fzéshez szükséges eszközök találhatók. A tz középen égett, fölötte szolgafán lógott a bogrács. Hasonló rendeltetés a cserény. (A Magyar Néprajzi Lexikon alapján) Javasolt életkor: 6-12 éves korig. Játékosok száma: Attól függ, hogyan szervezi a pedagógus a vándortanösvénnyel való foglalatosságot. Egyszerre többen dolgozhatnak egyazon vasalón, és egyszerre több vasaló is készülhet. Játékid: Egy vasaló makett készítése 30-40 percet is igénybe vehet. Miért ajánljuk: A néprajzos Herman Ottó hamar felismerte, hogy nemcsak a halászat, hanem a pásztorkodás is si tevékenység (sfoglalkozásnak hívta ezeket), és sok energiát fordított ennek a két foglalkozásnak a tanulmányozására, az ismeretek közzétételére. Így most módunk van ismerkedni a pásztorok életével. Fejlesztett kompetenciák: Kézügyesség, néprajzi, anyanyelvi. Eszköz- és anyagszükséglet: −
Fél kg agyag,
215
−
kartonpapír,
−
vékony fapálcikák (saslikhoz való, 2 csomag).
A játékok leírása: A vasaló alapját boltban vásárolható agyagból alakítjuk ki. Egy kilogramm két modellre elég, (kb. háromszáz forint). Kartonon elsimított agyagba belekarcoljuk a vasaló alaprajzát. Az alaprajz ne legyen túl kicsi, de túl nagy sem. Az els esetben nem férnek rá a falat alkotó pálcikák, a nagy méret sok anyagot és munkaidt kíván. Az általam rajzolt alaprajzok egyike, megfelel méret. A falat jelzésszeren vékony fapálcikákból kell kialakítani. Beszerezhet élelmiszer áruházakban, ahol grillezéshez árusítanak anyagokat. Két húsz centis 100 darabos saslikpálcát tartalmazó csomag elégséges (ára hatszáz forint körüli). Helyettesíthet vékony, méretre vágott vesszvel. A pálcikák hosszát úgy kell meghatározni, hogy az alaprajz szélességénél ne legyenek hosszabbak, de ne legyenek egyforma hosszúak sem, hiszen az eredetileg használt anyag hossza is esetleges. A pálcikákat hegyükkel lefelé szúrjuk az agyagba úgy, hogy kb. 30 fokban dljenek a középpont felé. A bejáratnál kevésbé, a kikereked résznél akár jobban is dlhet. A pálcikákat két sorba rakjuk, és tubusos ragasztóval (UHU) kis pöttyökkel össze kell fogni ket. Rafia szálaiból fonatot készítünk és azzal kívül és belül is, három csíkban körül-ragasztjuk. Ez ad tartást az eredeti építménynek is és modellünknek is. A mellékelt képen jól látható, mi minden van a vasaló falára felfüggesztve. Próbáljunk meg minél több tárgyat felismerni és léptékhelyesen megrajzolni, kivágni és a helyére ragasztani. Kézmves munka közben beszélgessünk a gyerekekkel. A vasaló modellezésének nem lehet célja, hogy autentikus anyagokból a valódi építmény kicsinyített mását hozzuk létre. Inkább lehet célja megbeszélni, hogy a pásztorok életét szolgáló építményeket olcsón, a pusztán található anyagokból készítették, és hogy mennyire törekedtek az egyszerségre és a használhatóságra. Semmi feleslegeset nem készítettek, csak ami a mindennapokban szükséges volt. A képek és alaprajzok alapján a vállalkozó kedv csoportok elkészíthetik a vasaló, akár félméteres modelljét is. Ebben az estben ajánlom, hogy az alapja 6 – 10 cm vastag hungarocell legyen. Ennek tetejére akár földet, avart is ragaszthatunk. Az építmény fala legyen nádból, annak is a vékonyodó végébl. Az oldalfalat többszörösen egymás mellé szúrt nádak alkotják. Rövidebbre vágva a nád virága is rajta maradhat. Az oldalak összetartására vastagabbra font rafia használandó, de a kívül és belül körbefutó fonatokat, több helyen átszúrva a nádak közt, össze kell kötni, hogy tartása legyen. Játék készítése saját kezleg: Ez a játék a saját készítést feltételezi. Mellékletek: Tervrajz és képek
216
A HORTOBÁGYI VASALÓ TÍPUSAINAK ALAPRAJZA KÖR ALAKÚ VASALÓ
OVÁLIS ALAKÚ VASALÓ
SZOLGAFA ÉS BOGRÁCS
SZOLGAFA ÉS BOGRÁCS
PÁSZTORKUNYHÓ BEJÁRATA
PÁSZTORKUNYHÓ BEJÁRATA
217
KÖRTE ALAKÚ VASALÓ
SZOLGAFA ÉS BOGRÁCS
PÁSZTORKUNYHÓ BEJÁRATA
218
26. Az éltet Balaton-felvidéken Herman Ottóval Hogyan szerethetünk egy tájat?
Tervez: Vásárhelyi Judit A játék lényege: A Balaton holisztikus élmény- és tudás felidéz, illetve tudás-szerz körbejárása egy másfél méteres kék séma körül. Ennek során Herman Ottó nyomán felidézzük és elmélyítjük ismereteinket, és egymással megosztjuk élményeinket, egy táj iránti ers elkötelezdést példázva. Javasolt életkor: 11 évestl 16 évesig. Játékosok száma: 12 – 16 f Játékid: 120 – 150 perc. Amiért ajánljuk: Két okból. Az egyik kiviláglik a gyerekeknek írt levélbl, lásd a mellékletben. Ha a tanár közelebb szeretné ezt a foglalkozást hozni a gyerekekhez, terítse ki a kék Balaton-terítt, és helyezze rá a laminált levelet. A másik ok az, hogy fél, ha így folytatódik a természet felélése, nemcsak génbankra, hanem a „tevékenységek bankjára” is szükség lehet (Svájcban már van, nekünk is többször mutat a TV kaszálóversenyt, effélét). „Eszembe jutott, hogy a halászat az emberiség sfoglalkozása, hogy szerszáma, fogása a népismeret, az srégészet szempontjából legalábbis érdekes lehet: mert hiszen az sfoglalkozások terén a nép szívósan ragaszkodik mindenhez, ami si, hátha egy-egy nyom elvezet oda is, ahol az írott történet eddig néma?” – írta Herman Ottó egykor. Ma már az általa ihletett módon a jövnk mentésének is eszköze lehet ez a foglalkozás. Igyekeznünk kell egyre jobban a közeli, helyi forrásainkat kihasználni, pl. nem perui hekket, hanem balatoni halakat enni a tó környékén, ehhez viszont vissza kellene tanulnunk, helyre kellene állítanunk a tó valahai halgazdagságát. És mennyire szerethet hely az! Aki már járt a Balaton mellékén, annak biztosan felidézdnek személyes emlékei, akár ha csak fürdött egy strandon vagy körülbiciklizte azt. A foglalkozás során élményét és ismereteit kiterjesztheti a tó egészére, miközben földrajzi, biológiai, történeti, irodalmi és kézmves elemeket idézünk, 219
használunk. A „polihisztor” Herman Ottó munkájára támaszkodva a jelenkori tavat járjuk körül, mintát adva egy táj észlelésének, belakásának. A Balaton szeretetét mintául vehetjük ahhoz, hogyan lehet, hogyan kell saját helyünkkel is azonosulnunk, védenünk azt és vele magunkat. Fejlesztett kompetenciák: Herman Ottó munkásságának megismerése. Önismeret, azonosságtudat. Egy téma tantárgyközi megközelítése, ezen belül földrajzi, biológiai, néprajzi, mvészettörténeti, anyanyelvi készségek, honismeret. Megelzés: a fontos erforrások, értékek védelme, megtartása. Eszköz- és anyagszükséglet: −
a Balaton kb. 150 cm-es, kék kartonból/textilbl készült vak sziluettje,
−
néhány laminált sárgás csík, a parti nádast képviselve,
−
a Balaton körüli települések nevei laminált kártyák formájában (mellékelve),
−
a Balatonnal kapcsolatos mondák rövid leírása egyenként, kártya formájában (mellékelve),
−
Herman Ottó által leírt balatoni halak képei és leírása (9-9 kártya) és az azóta betelepített halak laminált kártyája (mellékelve),
−
A „látott hal” képe, szövegrészletei laminálva (mellékelve),
−
kövek a tengerbl, ásványok, kecskeköröm, stb., ha akad a szertárban,
−
dugókból és fogpiszkálóból készült „szürkemarha csorda” (a játék során készül),
−
balatoni népdalok egyenként laminált kártyái, 4 db. (mellékelve)
−
üres tábla, vagy ajtó, amelyen majd valamilyen ragasztó vagy mágnes segítségével lehet Balatonnal foglalkozó irodalmi mveket (pl. Liliomfi) malkotásokat (pl. Egry József), fényképeket (pl. memlékek, tájak, helyek, emlékek) gyjteni.
A játék leírása: Az itt javasolt játékot többféle idkeretben lehet felhasználni, válogatva a mellékletek között. Például: −
Tanóra keretében használhatjuk a települések, a nádasok, a Herman Ottó által rajzolt balatoni halak kártyáit, a saját készítés szürkemarha csordát, csak a kecskeköröm legendáját, és egy népdalt. Lehet Herman Ottóról magyar irodalom órán is megemlékezni, csupán a látott halról szóló leírása részleteivel.
−
Tanórán kívül például szakköri idkeretekben tetszés szerint lehet a biológia, a földrajz vagy a kulturális hagyományok felé fordulva hasznosítani az idt.
−
Témanap, erdei iskolai foglalkozás esetén, különleges érdekldés tanulókkal dolgozva van id elmélyedni valamennyi feladatban. Ekkor a legtöbb türelmet a látott hal történetének meghallgatása, a legtöbb idt pedig a halak azonosítása követeli, Herman Ottó leírásainak rövidített változata segítségével.
220
A résztvevk a Balaton óriási vaktérképe körül állva és üldögélve dolgoznak, miközben gondolatban újra és újra körüljárják a tavat. Két ütemben egészítik ki a térképet. Elször közös ismereteiket jelzik a part mentén. Egyes feladatokat „szóforgóban” oldanak meg (pl. a községek neveinek elhelyezése a tó partja körül). (A szóforgó kifejezések, fogalmak összegyjtésére, irányított kommunikációra alkalmas módszer, a tanulók az elhelyezkedés rendjében mondják a szavakat. Egyszerre egy érvet, szót, kifejezést, gondolatot stb. mondhatnak.) Más feladatokat húzott kártya értelmezésével, tárgyak elhelyezésével a kék vaktérképen és körülötte (nádas partszakaszok, szürke marha csordák), vagy a tanár kiegészítésével (pl. régi halfajok) végezhetnek el. A második kör a résztvevk személyes élményeinek hozzáadása: kisebb, a kártyákon nem szerepl település nevének fölrakása, receptek, jó ételek felidézése, kilátópontok megjelölése, memlékek, múzeumok felrakása, Balatonról készült festmények, irodalmi mvek említése kézírásos cédulákon. Ismét más feladatok lehetnek egyénileg vállaltak (regék vagy balatoni népdalok felidézése, illetve egy-két dal megtanulása). A két ütemben a közismereteket és a személyes, egyéni tudást közössé tesszük a csoport számára. Az így, két ütemben „berendezett” térkép mellett azután felidézünk néhány elemet abból, hogyan látta Herman Ottó a balatoni életet. A „látott hal” rövidített történetét 7 laminált kártya segítségével képzeljük el. A szöveget heten (húzás alapján) olvassák föl, adják el, hogy az sfoglalkozás megismerése mellett fogalmat alkothassunk Herman Ottó írói értékérl is. Szépen olvastassuk a szövegeket, hogy élvezhessük a zamatát! Párosítsuk össze kiscsoportban a Herman Ottó által lerajzolt kilenc balatoni hal képét azok leírásával, figyelmet szentelve a nagyon pontos és érzékletes megfigyeléseknek. A foglalkozás harmadik, rövid, de intenzív, befejez hulláma kellene legyen az az ötletbörze, amellyel a játékban részt vev csoport (ha nem a Balaton melll való) a saját lakóhelyének, kistájának érdekességeit, szépségeit, természeti értékeit, sfoglalkozásait sorolja föl, hogy a könnyen szerethet – vendéglátó – Balatonon volt gyakorlás után a saját otthonunkat is szívünkre öleljük! Játék készítése saját kezleg: A teljes játék elkészíthet házilag is, a Vándortanösvényben minden megvan, csak a szürke marhákat kell dugóból elkészíteni a játék során. A gyerekeknek szóló egyszer játékleírás Ezt javasoljuk a kiterített Balaton-vaktérképre helyezni a játék megkezdése eltt. Kedves gyerekek! Jó volna tudni, Ti a Kárpát-medence melyik részén, melyik kistájban éltek, hol van „szkebb hazátok”! Igaz, mi most a Balaton-felvidékre hívunk Benneteket, hogy gazda szemmel vegyük számba mindazt, amit nem (volna) szabad pusztulni, veszni hagynunk (még mer önzésbl sem!). Hogy miért nem éppen a Ti otthonotokat, a járóföldre fekv (vagy biciklivel bejárható) szomszédságotokat vizsgáljuk? Hisz az is mind „éltet”: a Zselicség, a Bodrogköz, az Ormánság, Nyárádmente, a „Kunság, a Jászság, a karcagi bíróság…”. Miért nem azt vizsgáljuk? Három a válasz. Lehetetlen a Herman Ottó emlékévben minden egyes kistájat feldolgoznunk, ez egy. Kett: azt véljük, szinte valamennyien jártatok a Balatonnál, ezért kinek-kinek van hozzátenni valója az ott élk éltet Balaton-felvidékéhez: a legszemélyesebb, nyaraláskor, táborozáskor, körbe221
bringázáskor szerzett fontos értékek! A tó – remélem – mindnyájunké, nem? ! A harmadik, dönt ok mégis Herman Ottó bátyánk, az a szeretet és figyelem, ahogyan foglalkozott a Balatonnal A magyar halászat könyvében. Nem volt odavalósi, mégis szerette. Az olyan ember, aki így tud egy helyet, virágostul, állatostul, felhstül, emberestül szeretni, biztonságban van. No, ezért gyertek velünk a tóhoz! Források: Herman O. (1887): A magyar halászat könyve. I-II. köt. M. K. Természettudományi Társulat, Budapest. Bíró P. (2005): Herman Ottó és a magyar halászat. Magyar Tudomány. 2: 232. o. Kiss J. (2000): Herman Ottó élete és munkássága. Bibliográfia. HOLOCÉN Természetvédelmi Egyesület, Miskolc. Széchenyi I. (1846, 1983): Balatoni gzhajózás. Reprint: Állami Könyvterjeszt Vállalat, Budapest. Nádai M. (2002) (szerk.): Tündéri Balaton. Verses, dalos, képes könyv a Magyar-tengerrl. Kék Forrás Környezet és Természetvéd Egyesület. H.n. Szerelmey M. (1848, 1999): Füred és a Balaton vidéke. Képekkel és magyarázó szöveggel. Reprint: Barnaföldi Archivum & Hogyf (sic!) Editio, Budapest. Fényes E. (1851): Magyarország geographiai szótára. Kozma Vazul, Pest. Eötvös K. (2006): Utazás a Balaton körül. 11. kiadás. Vitis Aureus, Veszprém. Vásárhelyi T. (szerk., 1995): A nádasok állatvilága. Magyar Természettudományi Múzeum, Budapest. Monspart É. (2013) (szerk.): A Balaton könyve. 3. kiadás. Nk a Balatonért Egyesület, Csopak. Vásárhelyi T. – Treiber Zs. (2006) (szerk.): Nyitott szemmel Herman Ottó útjain. Felfedez füzet felstagozatosoknak és tanáraiknak. Múzeumok mindenkinek 6., Magyar Környezeti Nevelési Egyesület, Budapest . www.balaton.borregio.hu Mellékletek: 1. Települések nevei 2. Balatoni népdalok 3. A látott hal leírása 4. Két feladat balatoni halakról 5. Balatoni mondák 6. A kecskekörömrl
222
1. A fontosabb Balaton parti települések A déli part néhány fbb települése (8 db): Balatonkenese Siófok Szántód Balatonföldvár Balatonlelle Balatonboglár Fonyód Keszthely Az északi parton (12 db): Balatonfzf Balatonalmádi Alsóörs Balatonfüred Tihany Balatonudvari Zánka Balatonszepezd Révfülöp Badacsonytomaj Szigliget Gyenesdiás Néhány üres papírszelet is szükséges, hogy ha a diákok közül valakinek valamelyik itt nem szerepl település fontos volna, felírhassa rá.
2. Balatoni népdalok Balatoni legények, Rica te, Sári te! Libát loptak szegények, Rica te, Sári te! Nem jól fogták a nyakát, elgágintotta magát.
223
Sári cinge-cungeráj, Rica te, Sári te! Balatoni legények, Rica te, Sári te! Mákot loptak szegények, Rica te, Sári te! Nem jól fogták a zsákot, mind elszórták a mákot. Sári cinge-cungeráj, Rica te, Sári te! Balatoni legények, Rica te, Sári te! Halászni járnak szegények, Rica te, Sári te! Hazajönnek vizesen, Adnak csókot szívesen. Sári cinge-cungeráj, Rica te, Sári te! Széles a Balaton vize, keskeny a híd rajta, Ne menj arra kisangyalom, mert leesel róla. Nem esek, nem esek, én a Balaton vizébe, Inkább esek kisangyalom véled szerelembe Mindenkinek van kedvese csak énnékem nincsen. Elrabolta a Balaton az én kedves kincsem. Megkérdezem tle, há' vitte, melyik szélére? Kedvesemért elmennék én a világ végére. Nem zörög a nyárfa levél ha a szél nem fújja, Nem beszélnék kisangyalom ha igaz nem volna. Tilos a szerelem félek a drága jó anyádtól, Azt beszélik a faluban váljunk el egymástól.
224
Széles a Balaton, azért ingadozik, szerelmes a legény, azért házasodik, szerelmes ne volna, nem is házasodna, egyik faluból a másikba nem járna. Sej-haj, édesanyám, huszár a szeretm, elvitte, elvitte zsebében a kendm, sej-haj, csak a nevem rá ne volna írva, sej-haj, csak a szívem érte ne sajogna. A Balaton széles nagyon, de annak is partja vagyon, sejeha, az én búmnak nincs határa, belehalok nemsokára. Dunaparton van egy malom, búbánatot rlnek azon sejeha, nekem is van búbánatom odaviszem, lejáratom, sejeha.
3. Látott hal Tihany
225
Részletek Herman Ottó: A magyar halászat könyve c. mvébl, az eredeti helyesírás szerint. A rövidített fejezetbl hét laminált kártya készül az alábbiak szerint. A látott hal, 1. „Szent Márton napja körül az id már kés szre jár. (…) A tónak egyes részeit köd borítja; s ha a tihanyi fokról akár Balatonf, akár Balatonfenék felé tekintünk, szemünk a ködbe téved, s partot nem érve, valóságos tengeri képet élvez. S e fölséges víz mélyében is más ilyenkor az élet. A Balaton heringhala, a garda, az ezüstösök között a legragyogóbb s alak szerint a legföltünbb… óriási seregekbe verdik s valami titokzatos nyüzsgést, vándorlást végez; épen mint az oczeán heringje. E haltömegek ekkor oszlopszeren töltik be a víz egész mélységét, a fenéktl a színig; néha annyira, hogy a legfelsbb réteg viczkándozásától burványt vet a tó színe. Természetes, hogy a merre ez a haltömeg mozog, megváltozik tle a víz színe, csillogása is; az a pont, a hol a halsereg van, sötét, sajátságosan biborbarnás színt öltve, kivált csöndes idben s magasabb helyrl már messzirl látható. A látott hal, 2. Ez idtájban Tihany hét halászbokra sajátságos életét él. Hajói fölszedett, kivetésre kész öregszerszámmal minden perczben indúlhatnak. (…) Minden bokor hajója mellett tanyáz; csöndes pipaszó mellett vesztegelve, várja a jó szerencse hírét, vele az indulás perczét. Aggodalma semmi sincsen, mert hiszen minden bokor kiállította rszemét, a melynek az a föladata, hogy a hegyenjárókat lesse. A hegyenjáró hajnalhasadtával fölhúzta nagy csizmáját, foltos ködmönét… s meghágta a tekintk egyikét. A csúcson megállapodott s hatalmas botjára támaszkodva, ráveté szemét a tó 226
tükrére; bozontos szemöldökét összerántva…vizsgálja az valóságos sólyomszemével a vizeket a hegyenjáró: lesi a sötét foltnak a megjelenését. A látott hal, 3. A hét halászbokor hét hegyenjárót állít ki, mert hét csúcs a haltekint. (...) Ezek a hegyenjárók egytl egyig tapasztalt, kipróbált, éleslátású s a tó tükrét színe, csillogása, hináros helyei szerint bámulatos pontossággal ismer halászok.... Az Akasztón lev hegyenjáró halat lát. Teli torokból s avval a bizonyos vontatottsággal, a mely a szónak nagy távolságra való megérthetségét biztosítja, lekiált a bokrok felé: „Háájóóráá!!” Hogy a jeladás arra az esetre is biztosítva legyen, ha a hang nem érné el az rszem fülét: lekapja subáját, botjára tzi s magasra emeli. Az rszem erre a bokrok felé kiált, ezek pedig talpon teremve hajóikra rohannak… nyolcz evez tolla belevág a vízbe… a kormányos, háttal a hajó orra felé szemét a hegyenjáróra szegezve, lesi annak minden mozdulatát, mert a mozdulatok jelek s a hajót ezek szerint kell kormányoznia. A látott hal, 4. A hegyenjáró azalatt azt a hajót tartja szemmel, a mely jó irányban halad s ehhez szabja jeladását, mely a következ: 1. Subáját, vagy néha egy halászgatyát is, hátfell elrefelé csapdossa; ez azt jelenti: „Elre!” s ekkor a kormányos változatlanúl tartja az irányt. 2. Subáját balról jobbra csapdossa; ez azt jelenti: „Jobbra tarts!” mire a kormányos jobbra térve, addig halad az új irányban, a míg csak a hegyenjáró ezt a jelt adogatja. 3. Subáját jobbról balra csapdossa; ez azt jelenti: „Balra tarts!” 4. Mihelyt a hegyenjáró észreveszi, hogy valamelyik hajó kellképen megközelítette a látott halat, hirtelen a földre veti magát, ez azt jelenti: „Vesd ki a macskát!” 5. A midn a hegyenjáró észreveszi, hogy a hajó oly közel van a látott halhoz, hogy a hálóval bekerítheti, másodszor veti magát a földre... 6. Ezalatt a hegyenjáró újra fölállott s a mint észreveszi, hogy a háló elfogyott, vagyis ki van vetve s a hajó kellképen túljár a látott hal tömegén, harmadszor veti magát a földre… Ekkor a hajó kört vág… s a háló nagyjából bekerítette a látott hal tömegét. A látott hal, 5. Ekkor minden ember a hegyen járót nézi, ki még mindig szemmel tartja a halat s mikor észreveszi, hogy a riasztásnak ideje elérkezett, letérdel s a csomóba fogott ruhával verdesi a földet; ez azt jelenti, hogy az evezkkel dörömbölni kell, hogy a hal a hajó felé álló két istáp közt ki ne osonjon. Az utolsó jel az, hogy a mikor a két istáp összeér, tehát a fogás biztosítva van, a hegyenjáró a subára hajtja a fejét; ez azt jelenti: „Megvan.” A víz színén most burványt vet a bekerített garda ezernyi ezre; a legfelsbbek átvetik magukat a háló fölén; a mélységben lev hal-oszlop szétriad s ezekbl jut a többi bokornak is... Ez egy rendes „látott hal” fogásának a menete… Egy-egy sikerült fogás 150-200 tarisznyát is hoz, tehát száz mázsa halat is vet ki a szárazra.
227
A látott hal, 6. Természetes, hogy a hegyenjárót a helység született és fáradhatatlan rszeme: a gyereksereg is észreveszi s szemmel tartja; s még természetesebb, hogy a mint a hegyenjáró subáját lekapja s botra tzi, a látott hal hire a szó azon értelmében szétfut Tihany utczáin s be a házakba. Ilyenkor csak a lábáról leesett beteg, agg vagy nyomorék marad veszteg, a többi népség minden kigondolható edényt fölkapva, leszalad a partra, mert az si szokás úgy tartja, hogy a halhelyen még a vizen összeakadt komák is megbékülnek s az egész halászság igaz magyar bkezséget gyakorol a „jut is, marad is” elve szerint. Megtöltik a gazda tarisznyáját, a gazdasszony kötényét, köcsögét… jut a Szántódra átkel utasnak, a cserkész czigánynak s ha valami kuvasz tévedt oda, vetnek még annak is s csak ekkor osztozkodik a szerencsés bokor... A látott hal, 7. Ha valami, úgy a „látott halra” való halászat avatja a Balatont „magyar tengerré” , mert a halászat e módja szakasztott mása az észak tengerein folyó heringhalászatnak… a tihanyi hegyenjáró rhelyét a föld izzó keblének lehellete hányta föl kell magasságra; hegyet készített a lába alá.” 4. Két feladat balatoni halakról A/ Kérlek, párosítsátok össze a halaknak A magyar halászat könyvében megjelent, Herman Ottó által rajzolt képét az általa adott finom, pontos leírással! (A leírásokat rövidítettük, az eredeti szóhasználatot és helyesírást megtartottuk.) Képek név nélkül, de a halak sorszámával (9 kártya) 1.
csapó sügér (HO-nál 1. sz.), ma: csapósügér
2.
tarka meny (7.), ma: menyhal
3.
tponty (8.), ma: ponty
4.
nyálkás czompó (10.), ma: compó
5.
szivárványos ökle (13.), ma: szivárványos ökle
6.
sugár kardos (16.), ma: garda
7.
pirosszem kele (20.), ma: vörösszárnyú keszeg
8.
réti csík (25.), ma: réti csík
9.
köz csuka (27.), ma: csuka
A halak leírásából részletek (9 kártya, itt a hal nevét is megadjuk) (csapó sügér) 1. „Teste mérsékelten nyújtott, nem nagyon lapított; a háttól a has felé keresztbe 5-8 sötétes pászta fut; az els hátsörényúszó végén egy nagy, fekete, pávaszemszer folt. (…) A test erteljes, kivált elején; oldalai ívesen domborodók; a fark a testhez képest nem vastag, a kormányúszó nem terjedelmes.,(…) a száj csúcsbanyiló, zuga a szem alá ér. (...) A szem nagy; csillaga aranybarna, fémfény. (…) „ (tarka meny) 228
2. „(…) nyujtott, hengeres alak, csak a farkrész összenyomott; az alsó állkapocs a felsnél kevéssel rövidebb; álla részén, középen állva, egy vékony bajusz; az egész test finom, a brbe temetkez, egymást nem fed pénzekbl álló héjjal van bevonva, mely a fejre és az úszók tövére is kiterjed. Feje lapított, kissé békaszer; a száj mély hasítású, (…) a test hajlékony (…), héjjának apró pénzei csak tüzetesebb vizsgálattal vehetk észre… A hónaljúszószárny terjedelmes s a kormányúszóval együtt kerekvágású; ilyen szabású az els hátsörényúszó is.(…) Szín szerint háta és oldalai olajzöldek, sötétebb felhfoltokkal márványozottak; a has, a torokrész és a hasúszószárnyak szennyes fehérek. „ (t ponty) 3. „(…) a fels ajakon két rövidke, a szájzugon két hosszú, párosan álló bajusz; a hát- és alsósörényúszó els sugara befelé frészes; a test legnagyobb magassága háromszor fordúl meg a hosszaságban; az orr vaskos; oldalról tekintve a homlok- és hát-vonal egyenletes ívben emelkedik. A test alakja hosszúkás, oldalt lapított, egészben vaskos; A hátsörény kezdete talál a hasúszószárny beiktatásával s mind a kett kissé még a test els felébe esik (...) „ (nyálkás compó) 4. „A szájzugban kicsinyke bajusz; a héj pénzei igen aprók; valamennyi úszója húsos, kerekszabású.(...) A test zömökebb, nem nagyon lapított; a kis száj kissé torokfelé nyiló, a fark aránylag szélesed. A hátsörényúszó közelebb áll a fark végéhez, mint az orrhoz, vége eltte áll az alsósörényúszó kezdetének. (…) Az egész test vastagon nyálkás.” (szivárványos ökle) 5. „(…) kis hal; lapított test; az oldalvonalnak csak a kezdete van meg s a szilványfedeléktl számítva legfeljebb 5-6 pénzre terjed (…) A test magassága körülbelül csak háromszor fordúl meg a hosszúságban; a fej arányos, olyan hosszú a milyen magas; a szem aránylag nagy; szája kicsiny, csak kis mértékben homlok felé nyiló (… ) orrarésze elkerekített, a homlokvonal kissé homorú, mig a hát, a sörényúszóig értve, ívesen domborodik; a fark aránylag karcsú. A hátsörényúszó a hossza közepében kezddik; az alsósörényúszó kezdete az elbbinek majdnem közepével vág egybe. Az úszószárnyak aránylag kicsinyek s egyenl nagyságúak; a farkúszó kivágott, mindkét szárnyfele egyforma. Szín szerint… a legszebb halak közé tartozik s különösen a hím (…)” (sugár kardos) 6. „(…) alakja sugár, igen lapos; hátvonala egyenes-vízszintes; hasa ellenben ersen íves és egészen éles; oldalvonala kanyargó, kanyargásaival a has szélét közelíti meg; a hónaljúszószárnyak igen hosszúk és hegyesek, a hátsörényúszó messze hátratolva; a száj nagyon homlokfelé nyíló (…) A sugár test legnagyobb magassága a hónalj- és hasúszószárnyak közé esik s körülbell 41/2-szer fordúl meg a hosszúságban; a test vastagsága - a fedelék táján 21/2-3-szor fordúl meg a magasságban; a szem nagy s a száj csúcsától alig egy szemátmérnyire áll; a száj annyira felülrl hasított, hogy alsó állkapcsa nem a fels alatt, hanem eltte áll(...), a fej (…) igen rövidnek látszik. A hátsörényúszó annyira hátra van tolva, hogy a test hosszának utolsó harmadrészére és tulajdonképen a fark tövére esik, hozza aránylag kicsiny; az alsósörényúszó az elbbivel egy vonalban indúl (…) a hasúszó szárnyak a test hosszának második felére esnek (...) a hónaljúszószárnyak hegyesen szárnyszer metszések, könnyedén sarlósak s oly hosszúk, hogy a testnek egy negyedét teszik (...)” (pirosszem kele) 7. „(…) a test zömök, magas; héjja kemény, ersen odaforrott, nagy pénzekbl alakúl; a hasúszószárnyakon túl a has éles (…) a száj homlokfelé nyíló, kicsiny; zuga csak az 229
orrnyilások vonaláig ér… a fej legnagyobb magassága talál hosszaságával; a száj homlokfelé nyiló, kicsiny; a hátvonal domború ívben emelkedik, a púposságig domborodik. A hátsörényúszó sokkal közelebb áll a kormányúszóhoz, mint az orr hegyéhez (…) az oldalvonal a hasvonallal párosan fut s közelebb áll ehhez, mint a hát vonalához.” (réti csík) 8. „(…) a test hengeres, nyulánk; csak a farkrész kissé lapított; a fej kicsiny; a szájszél húsos, tíz sallangszeren elrendezett bajuszszal; a test, hosszában (…) szétszórtan pettyegetett (…) A test magassága körülbell megfelel a fej hosszaságának s így ez is 71/2-81/2-szer fordúl meg a hosszaságban; a kis száj kissé elre és torokfelé áll, a fels állkapocsnak megfelel részén hat bajusz van, ezek között a szájzugnak megfelel tájon álló a leghosszabb; az alsó állkapocsnak megfelel részen a bajuszok száma négy… Az úszók el vannak kerekítve; a hátsörényúszó a hasúszószárnynyal egy vonalba esik; az alsósörényúszó hátra van tolva. Az oldalvonal az oldal közepén és végig halad; a fej, a hát és a has középvonala meztelen (…)” (köz csuka) 9. „(…) nyujtott testalak; a fej hosszú, különösen orrarésze lapított (…), a fogas száj mélyen behasítva, alsó állkapcsa kiszök; a hát- és alsósörényúszók messze hátratolva, egymással szemben állanak, igen szélesek; az oldalvonal kivehet; a fej és az oldalak tarkák. A hosszú kacsafej s a test utolsó harmadrészére hátratolt hátsörényúszó a faj… szembeszök jegyei. A test legnagyobb magassága néha hatnál is többször fordúl meg az egész hosszában, a vastagság pedig a magasságnak legalább is felét teszi ki; a szem igen magasan áll s a szemköz keskeny; a homlokrész kissé csatornás; a száj majdnem vízszint hasított, az alsó állkapocs a vendégállkapcson túl kiáll (…) A hátsörényúszó nem egészen egy fejhosszaságra közelíti meg a kormányúszót; a hónalj- és hasúszószárnyak egyformán magasak. A sörényúszók a fark tövén állanak s azokon túl a fark kissé hirtelenül vékonyodik; a kormányúszó kivágott. „ B/ Tudtátok, hogy a Herman Ottó által leírt balatoni halközösség, a Balaton halfaunája azóta már megváltozott? Melyik az a 3 halfaj, amelyet legnagyobb tömegben telepítettek mesterségesen a tóba, és sajnos, felborította ott az ökológiai egyensúlyt? 1.
………………….
2.
………………….
3.
………………….
Megoldás: Az 1961 és 1991 között nagy mennyiségben telepített angolna a Balaton anyagforgalmára és élvilágára igen jelents hatással volt. Az angolnaállomány növekedési fázisában bizonyítottan jelents konkurenciát jelentett számos shonos halfaj számára (pl. sügér), de emellett ivadékfalásával közvetlenül is befolyásolta egyes halfajok állományát (pl. fogassüll). A folyamatos telepítéseket nem követte rendszeres visszafogás, mert az angolnát csak azokban az években lehet hatékonyan kifogni a tóból, mikor megnyitják a Sió zsilipet, és azon elindulnak az ivarérett példányok a Sargasso-tenger felé (mivel csak ott képesek szaporodni az egész világon). Azonban aszályos években nincs zsilipnyitás, így nincs angolnafogás sem, de a tervgazdálkodás idején ilyen években is teljesítették a telepítési tervet. Senki sem tudja pontosan, hogy hányszorosan telepítették túl a Balatont angolnával, de még ma is azt szedik ki, amit abban a 30 évben beleraktak.
230
1991 óta angolnatelepítés nem történt a tóba, az állomány srsége így azóta folyamatosan csökken, jelenleg már csak 8–12% a lehet az 1990-es években elért maximumnak. Az amur intenzív növényfogyasztása miatt természetes vizekbe, a Balatonba való kihelyezése ma már nem igazolható. Számos természetvédelmi probléma vetdött föl, többek között az, hogy a partvéd növénysávokban, vagy a vízterületen honos halfajok természetes ívó helyében és ivadékbölcsjében jelents károkat okoz. Hazánkban az 1963-tól Kínából és a volt Szovjetunióból importált halat, más európai országok gyakorlatához hasonlóan, mesterséges úton szaporítják. Valószínleg ritkán a hazai vizekben, így a tavakban is szaporodik. 60 évig is elél, elérheti az 1,5 méter hosszúságot és az 50 kg súlyt is. Évenként 2-3 kg a testsúly növekedése és ez id alatt elfogyaszt 4-500 kg táplálékot. A busa (tulajdonképpen 2 faj érkezett) eredeti élhelye Kína, a Kárpát-medencében nem shonos. A 60-as évektl végzett rendszeres telepítések miatt a magyarországi folyókban és néhol tavakban két faj, a pettyes busa és a fehér busa is gyakran elfordul. Természetes körülmények között azonban nálunk nem, vagy csak jelentéktelen mennyiségben szaporodik. A közelmúltig a balatoni halászatban is jelents szerepe volt.
5. Balatoni mondák kártyái (3 db) A balatoni bség legendája Sok idvel ezeltt Krisztus urunk és Szent Péter gyalog bejárták a földet, hogy megtapasztalják, hogyan élnek az emberek. Jót is, rosszat is láttak eleget.Vándorlásuk közben eljutottak a mi vidékünkre, s megpillantották a Balatont. Éppen nyugovóra készüldött a nap, de utolsó sugaraival még megvilágította a szelíd dombok, lankák csipkéit, s néhány pillanatig arany hidat vert a víztükörre. Krisztus urunk gyönyörködve állt a kék tó partján, s Szent Péterhez fordulva így szólt: Látod Péter ezt a gyönyör vidéket? Napsütötte domboldalakon szl virul, a mezn kalász érik, a tóban halak sokasága úszkál – itt biztosan boldogok az emberek. Szent Péter igen fáradt és éhes is volt, nem nézte a tájat, inkább figyelte, mennyit kell még gyalogolniuk, hogy egy falut érhessenek, és végre jóllakhassanak. De az Úr nem sietett. Leült a tó partjára, fáradt lábát a vízbe áztatta, s a kedvtelen Pétert is maga mellé ültette. Amint így üldögélt, arra jött egy öreg halász. Vállán tarisznya meg egy kulacs lógott. Melléjük érve illenden köszönt: Adjon Isten jó estét! Adjon Isten neked is! – válaszoltak a vándorok. Messze van e a falu? – kérdezte sietve Szent Péter. Az bizony messze – felelte a halász – , de itt a kis kunyhóm, szívesen látlak benneteket éjszakára és megosztom veletek szerény vacsorámat, ha meg nem vetitek. Az Úr szeretettel nézte az öreg napsütötte arcát és szelíden kérte: ADJ INNOM! A halász restelkedve szabadkozott, hogy csak víz van a kulacsában, mert szegény ember és nem telik borra, de Krisztus urunk jóízt ivott a friss vízbl. Nyárson sült halat, hozzá barna kenyeret falatoztak, aztán nyugovóra tértek. Reggel a halász különös fényre ébredt: az egyik vándor feje alatt a párna helyett fényes nap tündökölt, takaróként használt kopott köpenyén a hold és a csillagok ragyogtak. Azt hitte álmodik. A vendégek azután útra keltek. Megköszönték a szállást, Krisztus urunk megáldotta az öreg halászt jóságáért, hogy kulacsában a víz mostantól borrá változzék, tarisznyájából sohase fogyjon ki a kenyér, s a Balatonból a sok hal. Az áldás megfogant. A Balatonból azóta sem fogyott ki a hal, széles e vidéken azóta is
231
vendégszeret emberek élnek, akik szíves szóval, zamatos borral kínálják a hozzájuk betér szomjas utasokat, mert minden vándorban az Urat vélik fölismerni. A Balaton születése A legenda szerint a történelem eltti idkben valaha óriások lakták be a tájat, amit a Jóisten is örömében teremtett. A Badacsony tágas fennsíkján élte mindennapjait Balaton, az utolsó óriás lányával, Haláppal. Jó viszonyban voltak a hegy lábán el emberekkel, Halápnak játszótársa is akadt közöttük. A fiatal emberleány azonban gyorsan felcseperedett és végleg elhagyta óriás játszópajtását. Halápot hamar elemésztette a bánat, amit az egyedüllét miatt érzett. Miközben Balaton leánya síremlékét építette egy nagy kre lelt. Emlékezett rá, hogy valaha réges-régen ez a k a sellk oltára volt. Amint megemelte, elveszítette egyensúlyát, és a súlyos teher maga alá temette. Az elmozdított k alól víz tört föl és csak folyt megállíthatatlanul. Míg egy napon az emberek arra ébredtek, hogy a hegy lába eltt szelíden hullámzó tó ringatja lágyan a Nap sugarait. A nagy vizet azóta is Balatonnak hívják. A kecskekörmök Tihany partjait réges-régen ezüstföveny borította. Az erdk tisztásain selyemf ntt. Nem lakott még ekkor ember a félszigeten. Csak egy vénséges banya tanyázott a tihanyi hegy barlangjában. A banyának világraszóló szép kecskenyája volt. Minden áldott este lehajtotta ket a partra. Büszkén kiáltotta a Balatonnak: – Nincs szebb az én kecskéimnél! Tudod-e? A tréfáskedv tihanyi visszhang ilyenkor mindig ráfelelte: – Nincs szebb az én kecskéimnél! Tudod-e? Egy szép napon kedves pásztorlány hajtotta arra kecskéit. Nem látott még a Balaton ilyen szép kecskéket soha. Nem is csoda, hiszen a Hold udvarában nevelkedtek! Aranylott földig ér szrmebundájuk. Aranyból volt a szarvacskájuk. A körmük meg vakító fehér. A banyát mérgében elöntötte az epe. Eszébe jutott a tihanyi visszhang felelete. Hát mégiscsak van szebb az õ nyájánál! Elhatározta, hogy az arany nyájat megkaparintja magának. Egyszer a pásztorlányka a parton ülve dalra tanította a madarakat. Nyája messze elkóborolt. A banya befogta ökreit, s mély barázdát húzott a lány köré, hogy a nyáj ne tudja átugrani. Ekkor rettent vihar kerekedett. Zúgva, bömbölve törtek át a hullámok a parton. Próbált a lány menekülni erre is, amarra is. De a hullámok egy-kettre elborították. Még utoljára annyit tudott kiáltani: – Gyertek, gyertek, édes kecskék! – s azzal elmerült. Alighogy meghallották a kecskék a kiáltást, szedték a lábukat. Csattogott fehérmárvány körmük az ezüstös fövenyen. Hívta, csalogatta ket a banya, de nem hallgattak rá. Rohantak egyenest a hullámokba, magukkal sodorva a jajveszékel banyát is. A pásztorlányból tündér lett, és még sokáig ott tanyázott a tihanyi ligetek tisztásain. Az aranyszr kecskék szépséges körmei, ha a víz a partra veti, fehéren csillognak a telihold fényében. A tihanyi gyerekek még ma is találnak arrafelé kecskekörmöket.
6. A kecskekörömrl Geológia A balatoni kecskeköröm a mintegy 5 millió évvel ezeltt, a fokozatosan kiédesed Pannon232
tengerben élt Congeria ungula caprae nev kagyló lekoptatott maradványainak népies elnevezése. A pleisztocén korszakban a Balatonnak hosszú idn keresztül sokkal magasabb vízállása volt, mint ma. A hullámok alámosták a partot, kimosták a rétegekbl a Congeria-kagyló héját, mely a hullámzás koptató hatása révén felvette a sajátos „kecskeköröm” formát. A víz sok más „kövületet” is kimosott a partfalból és turzást épített bellük a hegy lába elé. A ma elkerül kecskekörmök ezekbl a pleisztocén-kori turzásokból származnak. A „kecskekörmök” egfbb elfordulási helye a Tihanyi-félsziget, ahol nagy számban kerültek el a Gödrösben és a Fehérparton, néhány méterrel a mai Balaton vízszintje fölött. Fleg a gödrösi kecskekörömbányák voltak gazdagok, ahol egymást érték a tihanyi gyerekek által vájt gödrök (innen származik a mai elnevezés is). Kecskekörmök a mondában A „kecskekörmök” – a számos változatban elterjedt monda szerint – egy, a ggjéért megbüntetett királylány Balatonba veszett aranyszr kecskenyájának maradványai. A monda továbbél többek között Garay János regéjében (Balatoni kagylókból – Rege a tihanyi visszhangról VIII.), amelyben a tihanyi visszhang és „kecskeköröm” keletkezésének meseszer története elevenedik meg. A monda szerepli az aranyszr kecskéket rz királyleány és a Tókirály érte eped fia. Az aranyszr nyájnak Tejébl itt szegény Bvös, varázs szerelmet, Mely méreg lett szívén… A tónak sz királya Haragra gyult ezért, A bércztl a leányra S a nyájra átkot kért. A bércz tüzet bocsátott, Sziklája mind kigyúlt, Három nap, három éj, mint Itéletnapja dúlt. A nyáj a Balatonba Rohant, de benn veszett A tó maig kihányja A kecskekörmöket. A lány, a lány A szegény lány Hegybe olvadt szerelme És maga is mert el nem eresztette.
233
27. Jeles napok fzére mentén gazdagítjuk a Madarak és fák napjának céljait!
Tervez: Vásárhelyi Judit A játék lényege: Az iskola/osztály által választott jeles napok megrendezése, tanulságainak kapcsolatba hozatala a Herman Ottó által kezdeményezett Madarak és fák napja céljaival. Egy éven át tartó pulzáló munkát kíván. Javasolt életkor: 12-tl 16 éves korig Játékosok száma: Az osztály létszáma. Játékid: Egy kerek esztend, a Zöld jeles napok lüktetése mentén, szakaszosan. Amiért ajánljuk: A Herman Ottó által kezdeményezett Madarak és fák napja megtartásának vezérfonala – a további kiválasztott jeles napokéhoz hasonlóan – az, hogy mi mindent kell még védenünk, ha a madarakat és a fákat meg akarjuk védeni. Rendszertelen, de egész évben visszatér munkát jelent, munkamegosztásra alapozva. Az egymást hetekkel követ tanórákat külön-külön kell felépíteni: elkészíteni, az új tartalmat bevezetni és összegezni, értékelni azokat. Az alkalmakat tanórán vagy osztályfnöki órán, avagy tanítás nélküli munkanapokon lehet megvalósítani. A tanár feladata rávezetni a diákokat az összefüggések felismerésére. Az összefüggéseket és kapcsolatokat az osztály és/vagy néhány különösen érdekld tanuló dokumentálja. Az egy-egy kiválasztott jeles nap körül gyjtött anyagot ábrázoló tábla, rajzos, képes poszter, esetleg tárgyak, alkotások gyjteménye szem eltt marad a következ jeles napi gyjtésig. A környezettel, a fenntarthatósággal összefügg jeles napok azért fontosak, mert évente legalább egy-egy napon lehetséget adnak arra, hogy foglalkozzunk a jövnket érint kérdésekkel. A világszervezetek ezekre a jeles napokra idzítik éves jelentéseiket az adott témakörben. A civil szervezetek ezekhez a jeles napokhoz kötve tudják cselekvésre ösztönözni a lakosságot, s ezzel növelni erejüket a döntéshozóknál jobb szabályozók, határértékek, törvények elfogadása érdekében. Lehetsz Te is polihisztor? kérdeznénk, Herman Ottóra emlékezve. Aligha, de a sokasodó specializációk tömegében hasznos a tantárgyközi erfeszítés, a holisztikus, a részlet fell az egész felé tekint szemlélet felé nyitott ablak, mint amilyen ez a munka kíván lenni. 234
Fejlesztett kompetenciák: A fenntarthatósággal való összefüggések megállapításának készsége, szociális, életviteli, a rendszerszemlélet ersítése. Eszköz- és anyagszükséglet: −
táblák, a kiválasztott jeles napok számának megfelelen (pl. 7 db.)
−
Poszterek készítéséhez szükséges kellékek, csomagolópapír, színes tollak, papírok, ragasztó.
−
A Madarak és fák napja jegyében egész napos, szabadban töltött program kellékei (látcsövek, fényképezgépek, diktafon, kendk, szendvicsek, stb.).
A játék leírása: Nem egyetlen és nem egyfajta tevékenység, lásd az 1. mellékletet. Játék készítése saját kezleg: Ez a tevékenység itt csak leírásában szerepel, természetszeren csak saját tervezéssel és saját munkával, örömmel mködik. A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás 1 oldalon: Itt a tavasz, a szeszélyes áprilisi fényözönben, illatok közt inkább odakinn hallgatnánk a madarak énekét, mint az iskolai csengt idebenn! Közeleg május 10-e, a Madarak és fák napjának ünnepe. Herman Ottó nevéhez fzdik a bevezetése. 1906-tól kötelez volt minden iskolának évente egy napot az erdben tölteni ilyenkor, hogy „a madarak védelmének és szaporításának szükséges voltával, az erre szolgáló módokkal és eszközökkel az iskolai ifjúságot megismertesse. S ugyancsak ezen a napon a fáknak, cserjéknek a hasznos madaraknak fészkelésére és szaporodására való befolyást megvilágítsa, a fák és a befásítás nagy jelentségét is megmagyarázza” – magyarázta az egykori miniszter. Sok iskolában a szülket is meghívják erre a jóíz, kellemes, hasznos kirándulásra. Segíts a tervezésben! Kérlek, oszd meg a tanároddal, Te −
Hová mennél ezen a napon?
−
Mit vinnél magaddal?
−
Mit szeretnél csinálni?
−
Meghívnád-e a szüleidet, és kit még?
−
Láttál-e már madarat látcsövön keresztül?
−
Etettél-e már madarakat?
−
Megismered-e akár egyetlen madár énekét, hangját?
−
Néztél-e a neten webkamerával figyelt madárfészket (költ gólyákat, stb.), a Magyar Madártani Egyesület jóvoltából?
235
Források: Madárné Gyurján Ildikó (szerk., 2001): Madarak és fák napja. Környezetvédelem a századfordulón. Régmúlt idk versei, elbeszélései az Országos Pedagógiai Könyvtár és Múzeum anyagából. Országos Pedagógiai Könyvtár és Múzeum, Budapest. Herman Ottó (1901 és 1998): A madarak hasznáról és káráról. Hasonmás kiadás. Magyar Környezeti Nevelési Egyesület, Budapest. Schmidt, Egon (2008): Gyertek velem madarászni! Magyar Környezeti Nevelési Egyesület, Budapest. Nyiratiné Németh Ibolya (szerk., 2005): Zöld jeles napok. Módszertani kézikönyv. Magyar Környezeti Nevelési Egyesület, Budapest. Vásárhelyi Judit (2012): A magyar környezeti nevelés történetének gerince a civil szervezetek szemszögébl. In: Vásárhelyi, J. (szerk., 2012): A magyar környezeti nevelés története a civil törekvések fényében. Magyar Környezeti Nevelési Egyesület, Budapest.. http://www.fna.hu/afoldnapja/jelesnapok www.greenfo.hu www.mme.hu
236
Mellékletek: 1. Jeles napok fzére mentén 2. A madarak és fák napja története 1. Jeles napok fzére mentén Az itt következ lista csak ajánlás, zömében világnapokat sorol, egy-két európai, illetve hazai jelentség alkalmat találunk csak köztük: egyik a nagy tiszai halpusztulást nem engedi feledni, a másik, a minden iskolás gyerek által leginkább ismert, a Herman Ottó által javasolt Madarak és fák napja. Sok iskolában ez a legrégibb, legkedvesebb hagyomány, amikor a tavasz gyengéd csókja elébe kivonulhatunk – esetleg a szülk, testvérek kíséretében is – az erdszélre, hogy e két fontos, kedves, szép tárggyal: a madarakkal és a fákkal foglalkozzunk. Jelentségét meg lehet adni e napnak, és Herman Ottó törekvéseit is követhetjük csupán élményközpontú módszerekkel is. Ha azonban ki szeretnénk használni ezt a jó alkalmat a fenntarthatóságért való tanulásra – igencsak elkél! –, akkor „beágyazhatjuk” az év során adódó jeles napok közül néhány üzenetébe, tanulságaiba is. Javasoljuk, hogy a projekt kezddjön „egy nappal” a legutolsó Madarak és fák napja után, és összegezzük azt a következ, kissé gazdagított Madarak és fák napján. Vegyük sorba az alább megadott lehetségeket, és válasszuk ki elször azokat, amelyek üzenetének a madár és erdvédelemhez is közelebbi köze lehet. Alighanem számuk még túl nagy lesz ahhoz, hogy valamennyivel foglalkozzunk. Az osztály például megpróbálhat egy év alatt 6 olyan kérdéssel foglalkozni (kb. havonta eggyel), amely összefügg Herman Ottó nagy céljával. (Ha valaki környezetvédnek készül az osztályban, magánszorgalomból dolgozhat a kimaradók közül valamelyikkel). Javasoljuk, hogy az április 22-i Föld Napja ne maradjon ki közülük: éppen megelzi a Madarak és fák napját. Segítségével összefoglalhatjuk az eddigieket, illetleg gondolkodhatunk azon, mi is maradt ki esetleg. Mi is megnevezhetünk és beilleszthetünk egy olyan napot, amely szkebb környezetünk jeles napja, értékeinek védelmével, problémáinak megoldásáról szólhat, amilyen a tiszai is. Ha így járnánk el, az év során 7 „faliújságot”, ötletekkel teleírt csomagolópapírt tznénk egymás fölé, és ezeket vennénk el jövre, a Madarak és fák napja eltt. Az els tábla a közös válogatásunkról szólna: mely napokat javasolta az osztály a leginkább kapcsolatosnak, (pld. a biodiverzitásé, a takarításé, a komposztálásé, a helyi értéké, a vizeké (!) és a Föld Napja). Mindegyikrl közös gyjtés alapján közös ötletel tábla készüljön, egyfell kidolgozva azt a problémát, aminek a megoldására bevezették a napot, másfell pedig elgondolva, milyen szálak kötik össze e megoldásokat a madarak és fák védelmével. A Föld Napján – esetleg – összesíteni lehet közös modellben e megállapításokat. Az itt kapott pókháló a fenntarthatóság egyik pókhálója lesz. Ezzel a szívünkben és a fejünkben mehetünk ki újra az erdbe. Ejthetünk egy szót arról is, hogy ugyan Herman Ottó volt az utolsó magyar polihisztor, de talán együttes munkával, elkészített gondolkodással lehetünk – ha nem is polihisztorok, de széles látókörek, környezetüket védk. Remélem, meghalljátok a májusi fülemüle szavát: Püj – püj – pinty! Állj – megállj! – megállj! Csak –csak – csak – csak –csak Itt! 237
Ajánlott zöld, jeles országos és világnapok az év során: Február 1.
A Tisza élvilágának emléknapja
február 2.
A vizes élhelyek világnapja
március 1.
Az újrapapír napja
március 3.
A vadvilág világnapja
március 6.
Nemzetközi energiahatékonysági nap
március 22.
A víz világnapja
április 14.
Gátellenes világnap
április 18.
Memlékvédelmi világnap
április 22.
A Föld Napja
minden hétf
Húsmentes hétf
május 10.
Madarak és fák napja
május 15.
Nemzetközi klímaváltozási akciónap
május 22.
Biológiai sokféleség nemzetközi napja
május 24.
Európai nemzeti parkok napja
június 5.
Környezetvédelmi világnap
június 17.
Az elsivatagosodás és aszály elleni küzdelem világnapja
június 21.
A Nap napja
július 3.
Nemzetközi nejlonzacskómentes nap
július 11.
Népesedési világnap
augusztus 20.
Globális túlfogyasztás napja (2013)
szeptember 16.
Az ózonpajzs világnapja
szept. 3. szombatja
Takarítási világnap
szeptember 22.
Autómentes világnap
október 1.
Habitat világnap
október 5.
Az állatok világnapja
október 1. hétvégéje Madármegfigyelési világnap október 10.
A komposztálás ünnepe
október 21.
Földünkért világnap
október 24.
Éghajlatvédelmi világnap
október vége
TV kikapcsolási hét
november 8.
Égetellenes világnap
novemberi utolsó péntekje: Ne vásárolj semmit nap november 4. hete
Nulla hulladék hete
238
2. A madarak és fák napja története A Madarak és fák napjához vezet folyamat szellemi elzménye 1820-tól az állatkínzás elleni harc, 1873-ban pedig a madárvédelmi törvény, valamint a hasznos és káros madarak megkülönböztetésének gondolata. Herman Ottó 1882-ben létrehozta az Országos Állatvéd Egyesületet. Szellemisége meghatározó volt, „szenvedélyes természetszeretetével egyedülálló érdemeket szerzett a hazai környezetvédelem terén”. Szerinte embernek és állatnak egyenl joga van az élethez. 1891-ben Magyarországon tartották meg a II. Nemzetközi Ornitológiai Kongresszust. 1901-ben az akkori mezgazdasági miniszter, Darányi Ignácz elrendelte Herman Ottó: A madarak hasznáról és káráról c. munkájának kiadását. Magyarországon 1902-ben elször Chernel István ornitológus szervezte meg a madarak napját, az állatvédelem, az iskolák, a gyerekek felé fordulva. Herman Ottó a hazai környezeti nevelés meghatározó alakja – tudomást szerezve az amerikai iskolákban 1894-tl bevezetett Madarak napja és Fák napja megtartásáról – indítványozta hazai bevezetését, rendszeressé kívánta tenni a nap megtartását. Apponyi Albert Herman Ottó közbenjárására rendeletet adott ki, mely – négy nyelven – elírta, hogy a népiskolák tavasszal egy napot szenteljenek a nap emlékezetessé és hasznossá tételének. Részlet a Körrendeletbl: „1906. évtl kezdve minden állami, községi, társulati és magán elemi népiskolában május vagy június hóban a Czím által minden évben meghatározandó külön nap szenteltessék kizárólag arra a czélra hogy azon a napon a tanító a hasznos madarak természetével, jelentségükkel, e madarak védelmének és szaporításának szükséges voltával, az erre szolgáló módokkal és eszközökkel az iskolai ifjúságot megismertesse és ugyanezt a napot felhasználja arra is; hogy a fáknak és cserjéknek a hasznos madarak fészkelésére és szaporodására való befolyását felvilágosítván, a fák és a befásítás nagy jelentségét is megmagyarázza és ahol ezt a helyi viszonyok megengedik és indokolják, hasson arra is, hogy a gyermekek a vidéki viszonyokhoz képest legtöbb elnyt szolgáltató fák és csemeték ültetésével tegyék a madarak és fák napját emlékezetessé és állandóan hasznossá… …Meg vagyok arról gyzdve, hogy ezen a nép javának elmozdítására irányuló rendeletemet a néptanítók buzgón és lelkiismeretesen fogják végrehajtani és igyekezni fognak azon, hogy a fa, a bokor szeretete elterjedjen a nép között, mert annak megóvásával és ápolásával együtt önként föltámad és gyökeret ver a nép szívében s értelmében egyaránt a hasznos madarak védelme is.” „…foglalkozni kell… e madarak védelmének és szaporításának szükséges voltával, hogy az erre szolgáló módokkal és eszközökkel az iskolai ifjúságot megismertesse. S ugyancsak ezen a napon a fáknak, cserjéknek a hasznos madaraknak fészkelésére és szaporodására való befolyást megvilágítsa, a fák és a befásítás nagy jelentségét is megmagyarázza” indokolta meg. Az a gondolat, hogy a gyermekek a szabadban – a tantárgyi oktatás helyett – érezzék jól magukat bizonyos módon a mai értelemben vett élményközpontú nevelés elfutára volt. A bevezetést követen 1906-ban pályázatot írtak ki a kezdeményezések módszereinek ismertetésére. Erre 33 pályamunka érkezett. Az évekig kiadott gyermeknaptárak is a rendezvény népszersítését szolgálták. Az I. világháborúig országos mozgalommá vált az ünnep, majd átmeneti szünet után a 30-as években újra felívelt. 1945-87 között nem ünnepelték.
239
28. Parlamenti Nyílt Nap az erdkért „A parlamentben dolgozom Herman Ottó képvisel úrral!”
Tervez: Vásárhelyi Judit A játék lényege: Parlamenti nyílt napot szimuláló játék az erdk fenntarthatóságáért, az erd gazdasági, ökológiai és jóléti javainak rzésére választott szerepek eljátszásával. A játékban Herman Ottó képvisel úr is részt vesz. Kétféle formában játszható: A. Az élet pókhálója B. Parlamenti nyílt nap az erdkért Javasolt életkor: 14 évestl 17 évesig. Játékosok száma: Az egész osztály játszhat. Ha sokan vannak, ketten is beállhatnak egy-egy szerepbe, ekkor egyikük a szakért, a második vitatkozik, érvel. Játékid: 120 – 150 perc, ebbl kétszer 10-10 perc az elkészületre. Amiért ajánljuk: A szimulációs játék arra tanítja a gyerekeket, hogy egy kérdést elször több oldalról vizsgáljanak meg, ezáltal a problémának olyan oldalai is felszínre kerülnek, amikre egyáltalán nem is gondoltak. A játék megtanítja ket arra, hogy hogyan képviseljék tömören a saját álláspontjukat. Lehetségük nyílik a sajátjuktól különböz álláspont képviseletére is, ha ahhoz van kedvük, ami sokkal nehezebb feladat. A végén a megoldás keresése pedig rávilágít arra, hogy mennyi érdeket kell figyelembe vennünk, ha egy problémát konstruktívan akarunk megoldani Herman Ottót – kissé anakronisztikusan, vagyis korunkba hozva de – felidézhetjük politikai szerepében is. Képviselként a vitában akár oszthatjuk rá a madarak, avagy a biodiverzitás védelmét, „bizottsági tagként”. A játék haszna a közvetlen felismerésen, az „aha!” élményen alapul. Elsegíti az erforrás-gazdálkodással járó felismeréseket, fejleszti a komplex feladatok elvégzéséhez szükséges gondolkodást. Segít körüljárni az erdvédelem kapcsán adódó társadalmi szerepeket, megérteni az erd összetett voltát. Bonyolultságának megtapasztalása a 240
megrzése iránti tudatos és érzelmi közeledést segíti. Középiskolások számára az erd három f (gazdasági, ökológiai és jóléti) funkcióját értelmezzük, a lehet legkevesebb frontális oktatással. Általános iskolásoknak is adaptálható a játék, kevesebb fölöttes fogalom használatával. A játékot többször játszottuk a Független Ökológai Központ Tájvédelmi Oktató Központjában, erdei iskolásokkal. Odafigyelést kíván – de nagyon megéri! Fejlesztett kompetenciák: Közösségi döntéshozatalhoz szükséges kompromisszív gondolkodás, rendszerek és részrendszerek közötti gondolkodás, optimumkeresés, konszenzusra törekvés gyakorlása. Az állampolgári felelsség elmélyítése. Vitakészség, érvelés és idbeosztás gyakorlása. Eszköz- és anyagszükséglet (a dlt betvel szedetteket a vándortanösvény tartalmazza): −
tábla, írószer,
−
különféle formájú cédulák, „kitzk”
−
sokszín gyapjúfonál,
−
Herman Ottó eredeti szövegeibl készült „felszólalások” nyomtatott változata (Mellékletben)
−
álszakáll (a játék kedvéért),
−
„jegyzkönyv”,
−
cseng,
−
kancsó víz, pohár,
−
5-6 m átmérj szabad hely
−
esetleg különféle ruhadarabok, amikkel a szereplk jelezhetik szerepüket.
A játék menete három szakaszból áll. Az els szakasz ötletroham. A „mit ad nekünk az erd” kérdésre kapott válaszokat feljegyeztetjük a kiötlvel különféle szín jegyzetlapokra. Mondjuk, sárgára kerül a gazdasági, zöldre a természeti haszon, kékre írják a jóléti hasznosulást. Amikor az ötletek kimerültek, közösen oszlopba írjuk az egy-egy funkció nyújtotta javakat. Ilyenek lehetnek pld. állatok, méz, tej, gyümölcs, heged, kolaj, földgáz, szén, gyanta, bútorés tzifa, gomba, gyógynövény, papír, vadhús, ecsetszr, munkahely, táplálék, virágföld gazdasági haszonként. Kullancs, erózió elleni védelem, biológiai sokszínség, virág, madárcsicsergés, friss leveg, élhely, vízmegtartás, talajvédelem szerepelnek az ökológiai javak között, végül árnyék, vízpára, talaj, oxigén, BioWC, madarak, látvány, karácsonyfa, szépség stb. jóléti haszonként, az életminség részeként. A funkciókat összehasonlítva megállapíthatjuk, hogy vannak olyan hasznok, amelyek több funkcióban is megjelennek. Gazdasági és természeti funkcióval is rendelkez adományként ismerték föl a diákok egy alkalommal a faanyagot, a virágokat, máskor a munkahely, az ecsetszr, madarak, a talaj és a táplálék került több oszlopban említésre. A második szakaszban a diákok olyan szerepeket választanak, amelyek segítségével védhetik az erd valamelyik hasznos adományát a parlamenti nyílt napon. Válasszuk ki elször a 241
Herman Ottó szerepét eljátszó diákot, aki képes a néhol régies szöveget is értheten, színpadiasan felolvasni. Az egyes funkciókat, avagy az azokból származó hasznot érdekcsoportokhoz kapcsoljuk, és ennek megfelelen olyan szerepeket keresünk, amelyek védik, kidolgozzák, képviselik ezeket az érdekeket. Amikor a gyerekek már jócskán és vegyesen említettek ilyen szerepeket, választhatnak közülük. Ilyenek lehetnek például (egy valós alkalom mintáján bemutatva): Erdész: Karban tartja az erdt, szabályozza a fakitermelést. Mvész: Érdeke a szépség karban tartása, a madarak énekének védelme. Turizmus igazgató: Minél több táborozót kell hoznia az erdbe. Faipari fnök: Érdeke, hogy mennél több fát vágjanak ki és adjanak el. Vadász: Mennél több a vad annál jobb, így jönnek a német turisták. Erdfelügyel: Védi és egyezteti az erd három funkcióját. Civil zöld: Saját akaratából és energiájából védi az erdt. Bútorgyáros: Minél több fára van szüksége, érdeke, hogy az erdt újratelepítse. Orvos: Vigyáz, hogy ne legyen az erdben fertzött állat, kullancs és hogy legyen oltóanyag. Rendrség: Vigyáznia kell, mert az erd búvóhely a bnözknek. Miniszter: Pályázatokról kell gondoskodnia, támogatást nyújtania az erd védelmére, törvényt kell hoznia és betartatnia. Több szerepl is t nevezte meg, mint tipikus közös kapcsolatot az összes lehet funkció védelmére. Táborozók: Olykor negatív szerep, mert szemetel, csak az olyan cserkész jó, aki védi a természetet, stb. Lakos/polgár: Érdeke a turizmus, ezért védenie kell az erdt, nem szabad szemetelnie. Orvvadász: Érdeke, hogy minél jobban tudjon vadászni, esetleg elkerülni a rendrt. Madarász: Kapcsolatot tart a természetvédelmi rrel, hogy sokféle madár éljen az erdben, nagy egyedszámban. Vadr: Csak a minél nagyobb számú vad tartásán buzgólkodik. Tanár: tanítania kell, hogy az emberek figyeljenek az erdre, ne legyen az erd koszos. Ha a lakosok megismerik, megtanulják az erdt, szeretnek majd oda menni. Természetvédelmi államtitkár: Képviseli az erd védelmét a kormány oldaláról. Védi azt, hogy a rendszer változatlan maradjon, sok faj éljen, így rzi az erdt, a törvényt betartatja. Természetvédelmi r: Betartatja a törvényt a turistákkal, az erdésszel, a vadásszal. Védi a védend fajokat, kapcsolatban van a rendrséggel is. Herman Ottó: Védi és az erdben kutatja a madarak életét A választott szerepet a diákok cédulára írják, majd tovább készülnek a parlamenti szereplésre, esetleg a szerepet imitáló ruhadarabokkal, tárgyakkal (jó, ha ezek parodisztikusak). Ekkor ragasztja föl Herman Ottó is az álszakállát. A felkészülést 3 perces gondolkozás fejezi be, ezalatt a szereplnek 1-2 tömör mondatot, szerepének erdvel kapcsolatos lényegét kell megfogalmaznia.
242
A harmadik szakaszban, amikor már felkészültek, két kimenet, kétféle játék is lehetséges (A. és B.), akár egymást követen mindkett, a rendelkezésre álló id és az életkor függvényében. A. Az élet pókhálója: A gyerekeknek mérlegelniük kell, melyik más szereplvel állnak tipikus – partneri vagy konfliktusos – viszonyban. Nagy körben állva, színes gyapjúfonállal kapcsolja össze magát egy-egy szerepl a vele tipikus viszonyban állóval. Az egyik szerepl elkezdi, átadja (vagy átdobja) a fonalat a választott „kapcsolatnak”, aki megfogja a fonalat egy ponton, majd továbbadja, indokolva választását. Ha a körben állók mindegyike csupán egyszer is megnyilvánul, és „összekötéssel” jelzi kapcsolódását valaki mással, színes, nagy pókháló keletkezik, amelynek egyetlen szála is rezgésbe hozza a többit. Ekkor már kérdés nélkül is megfogalmazódik, látható is, hogy a funkciók, az érdekek és a szerepek erteljesen összefüggenek. Hiszen szinte nem adódik két olyan szerep(l), amelyeknek ne volna kapcsolata egymással. Arra a kérdésre, hogy vajon a szoros összefüggések megbénítják-e az elmozdulást egy adott helyzetbl, némi rávezet beszélgetés után könnyen születik meg az a válasz, hogy egyáltalán nem nehéz a mozgás, csak mindenkinek egyidejleg számításba kell vennie, és együtt kell haladnia a többiekkel az elmozdulás irányában. Amit itt fizikailag kipróbálhatnak azt majd értelmileg és lélekben kell megtenniük a következ játékban. B. Parlamenti nyílt nap az erdkért A választott szerepekkel, esetleg öltözetekkel, és a legfeljebb 2 percesre fogalmazott, az általuk képviselt haszon mellett érvel „felszólalás” elgondolásával kezddhet képviselk, a meghívott köztisztviselk és civil szervezetek képviseli között a vita. Köztünk van Herman Ottó is! A jelenlév két tanár asszisztensi szerepet kap: egyikük lesz a „parlament elnöke”, aki megadja a szót és vigyáz az idkeretre, a másik a „teremr”, aki pohár vizet helyez az éppen szóló elé, jelezve felszólalásának tiszteletben tartását. A szereplk elég hamar azonosulnak szerepeikkel (két hajléktalanra is emlékszem, akiknek az erd ad otthont, és egy profitéhes vadhús kereskedre!), egyre több érv és indulat is felszabadul. Mindenkinek közvetlen élményévé válik, mennyire összetett kérdés az erd és javainak megóvása, biztosítása. Az elnök olykor bedobhatja a „törvényharmonizáció” szót, ami reményeink szerint konszenzus felé vezeti a vitatkozókat. Ha letelt az id, és jól sikerült a vita, a nyílt nap bezárása után is vitaképes ifjúság megy ebédelni. Egy alkalommal például a karácsonyfa, mint haszonvétel körül vitatkoztak a következ konkrét mondanivalókkal: Tudós: A karácsonyfaültetvény monokultúra, ez nem jó, de mégis jobb, mintha az erdbl vágnák ki a fákat. Felveti, hogy miért kell a kelleténél többet kivágni, javasolja, hogy másra nem használható területeken létesítsenek ilyen ültetvényt. Erdész: nem is tudom…? Közgazdász: Hasznos a karácsonyfák termelése, jó profitot ad, munkahelyet teremt. Fest: Miért kell kivágni? A kertben is fel lehet díszíteni, nem kell bevinni a szobába. Ifjúsági miniszter: Legyen a közkarácsonyfa mfa! Vitassuk meg, hogy kell-e olyan nagy a parlament elé? Teológus: Gondolkodnunk kell azon, mi a karácsony lényege. A fa? Civil környezetvéd: Mégis kell a jelkép, benn a szobában, ezt nem szabad föladni. 243
Vadász: Legyen az ilyen ültetvény inkább az Alföldön. Természetvédelmi hatóság: Csak kevés shonos fenynk van (erdei feny). Lucfeny – a karácsonyfa szokásos faja – vadon nem él nálunk, így más shonos fák helyét veszi el. Emberjogi aktivista: Vissza a természethez! Legyen az erdben a karácsony. Madárkarácsony! Bútorgyáros: Sok fára van szüksége, minden áron – a karácsonyfa elveszi a bútorfa helyét! A játék leírása: Lásd a játék menetét. A választott szerepeket papírra írjuk. Ha beöltözésre nincs mód, a diákok kitzt kapnak, amire kiírhatják a saját szerepüket, azt kiszínezhetik, dekorálhatják. Ha asztal körül ülnek, maguk elé támaszthatják, mint konferencián a neveket. Játék készítése saját kezleg: A leírás alapján könny összeszedni a kellékeket. Ki lehet nyomtatni a szükséges mellékleteket. Az improvizált, tréfás jelmezek könnyen adódnak pld. erdei iskolai környezetben. A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás 1 oldalon Legyetek honatyák és honanyák! Kedves ifjoncok! Herman Ottót szívesen emlegetik az utolsó magyar polihisztornak. Vagyis mindentudónak. De hát Ti ismertek-e mindentudókat? A középkorban még-még volt igazi egyetem, a tudósok a világ teljességének („egyetemességének”) megértésére hajtottak. Azóta egyre kevésbé lehetséges ez. Eluralkodott az a szemlélet, hogy minél többet tudjunk meg egyre kisebb témákról. Jobb is, ha a mai szakértket nem is tudósoknak, hanem kutatóknak hívjuk. Kezdjük megérteni, hogy az egyetemes világ megszámolhatatlan részrendszerbl áll (gondolj bele, minden bokoraljának más a mikroklímája!). Kellenek tehát szakemberek a részletekhez, és kellenek olyanok is, akik az egyes szakemberek ismereteit, eredményeit segítenek összekapcsolni. De k sem lehetnek már mindentudók, polihisztorok, csak olyan úgynevezett „híd-emberek”, akik a probléma egy-két szomszédos területéhez is értenek, és lépésrl lépésre haladva jutnak az ismeretek összekapcsolásához, a csapatmunkához, a teamhez. Kellene, jó volna, ha lennének polihisztorok! Azonban csak úgy segíthetjük a különféle tudások összekapcsolódását, ha pontosan tudjuk, mi magunk mihez értünk, és erkölcsösen elismerjük, hogy mihez nem! Vagyis: jó csapat kell a polihisztor helyébe! Az ökológiailag fenntartható világhoz is ilyesfajta gondolkodás kell. És noha Ottó bátyánk ezt a fogalmat még nem használta, gyakran bukkanunk nála olyan gondolatokra, amelyek a fenntarthatóságról szóló tanulás tanárává tették t, már jó korán. Az okok és oksági összefüggések keresését – ezt nagyon szerette! Például a természet és az sfoglalkozások számtalan összefüggését el nem fogyó kíváncsisággal és szeretettel írta le. Ma egy hasonló tudományág, az etnobotanika sok régi-új ismeretet ad nekünk! Kérlek, valamelyiktök vegyen föl álszakállt, és játssza el Ottó bátyánkat, hatalmas életszeretetével, humorával, fáradhatatlan keres munkájával, szenvedelmes szónoki 244
tehetségével együtt! Anakronizmusnak hívjuk, ha valamilyen jelenséget saját korából kiemelünk. Tanulságos is, és a humor végeláthatatlan forrása. Láttatok-e Monthy Pythont? Vagy olvastátok Mark Twain: Egy jenki Artúr király udvarában cím könyvét? Legyetek jó honatyák és anyák! Jó parlamenti nyílt napot, jó képviseletet, nagyon jó szórakozást kívánunk! Források: Herman O. (1983): A pokol cséplje. Válogatott írások. Válogatta Erddy Gábor. Magvet Kiadó, Budapest. Herman O. (1986): Erdk, rétek, nádasok. Válogatta és szerkesztette Szepesi Attila. Móra Kiadó, Budapest. Vásárhelyi T. (1994): Minden mindennel összefügg. In: Vásárhelyi T.: Szitakötészet. Független Ökológiai Központ, Budapest. 39. o. Neumayer, É. – Vásárhelyi, J. (1996): Fától az erdt?!? oktatóprogram a fenntartható erdkért. FÖK Tájvédelmi Oktatóközpont, Budapest – Vigántpetend (kézirat). Mellékletek: 1. Herman Ottó, a képvisel – fejezet az élete történetébl 2. Melléklet – Herman Ottó, a képvisel “javasolt” felszólalásai 3. A bükkerd A bükkerd leírása megtalálható: Herman Ottó: Erdk, rétek, nádasok. Válogatta és szerkesztette Szepesi Attila. Móra Kiadó, Bp. 1986. 5-6. o. Letölthet: http://www.mozaweb.hu/Lecke-Olvasas_iras-Olvasokonyv_4-A_bukkerdo-102406 Ha van id érzelmi elkészítésre is, adjuk már korábban egy jó szövegmondó diák kezébe, és olvassa fel a szép szöveget. 1. Herman Ottó a képvisel – fejezet az élete történetébl A kiegyezés utáni magyar belpolitika kiemelked közszereplje lett a Függetlenségi Párt tagjaként. Szegeden 1879. október 27-én az alsóvárosi választókerület magához Kossuth Lajoshoz fordult jelöltért, aki nekik az akkor 44 éves Herman Ottót ajánlotta. A szegediek küldöttsége tehát megjelent nála és arra kérték, hogy menjen el hozzájuk bemutatkozni. - gyakran éppen pénzszkében volt, de a Szily Kálmántól kölcsön kapott harmincöt forintból a kortesút végén még visszahozott tizenhét forintot, így került be a parlamentbe (ahova talán azóta se került ilyen „tiszta mandátum”, mondta Lambrecht Kálmán). A közéleti szerepvállalásának eredményeként elnyert képviseli fizetés azonban végre megszabadította a napi megélhetési gondoktól. 1879–1883 között Szeged, 1893–1896 között Miskolc, majd Törökszentmiklós országgylési képviselje volt. Az 1870-es évek közepén az elsk között kezdett politikai harcot, melyet aztán parlamenti képviselként is folytatott, hogy a több mint félmillió hold szlterületet pusztító filoxéra ellen hathatós védekezést folytassanak. Tudományos munkásságát és politikusi tevékenységét
245
nem lehet teljesen szétválasztani. Herman Ottó, akinek vérében volt a vita számtalan polémiába keveredett. Az egyik híresebb eset jó példa arra, hogy a politikában hogyan hasznosította ornitológia ismereteit. Ez az 1887-es úgynevezett vadgalambpör, melynek alapja az volt, hogy Gyulai Pál Az erdei lak cím versében megemlítette a vadgalambot, mely a Bükk tövében lév kis háznál búg. Gyulai régi politikai ellenlábasa és még ráadásul a Frendiháznak is tagja volt, ezért Herman Ottó úgy érezte, hogy nem trheti, hogy meghamisítja az ornitológiát. Harcos hangvétel cikket írt a Budapesti Hírlapban, hiszen azon a helyen nem lehetett vadgalamb (Columba oenas), mert ott a vadgerle (Streptopelia turtur) és az örvös galamb (Columba palumbus) fordul el. Ebbl aztán hónapokig tartó purparlé kerekedett, melyet megoldani a mai napig sem tudtak. Élete végéig Kossuth Lajos híve maradt, akit késbb többször meglátogatott torinói számzetésében. Kossuth Lajos is nagyra tartotta Herman Ottó tudományos munkásságát. A háziipar fejlesztése, oktatás Kossuth Lajos nagyra tartotta Herman Ottó tudományos munkásságát, de ellentmondásos politikai tevékenységével többször nem értett egyet. Például 1875-ben, amikor iparpártot akart létrehozni a magyar iparosok és kereskedk képviseletére. Ezt a fajta osztályhoz kapcsolódó politikai szervezdést elítélte és ezt mondta róla: „Mert hát a ki közép osztályt mond, az fels osztályt és alsó osztályt is mond, valakit maga alá teszen, valakit maga fölébe helyez." A Politikai Újdonságok cím lap 1875-ben más véleményen volt, szerkesztje így vezeti be Herman Ottónak a házi iparról és a tanoncoktatásról, az anyagi gyarapodásról szóló írásait: „Idszernek találjuk e fontos kérdés vitatására tért nyitni lapunkban, mert magunk is azon sokat hangoztatott véleményben vagyunk, hogy nem elég csupán földmívelésre szorítkoznunk, ha népünk vagyonosodását el akarjuk mozdítani. A kormány is… gyjti az adatokat a házi ipar állásáról a tanfelügyelk által, s a felnttek oktatásának új alakban megkísértésénél a házi ipar fejlesztésére vagy meghonosítására akarja a fsúlyt fektetni. A kérdés tehát napirenden van, s a közfigyelmet nagyon megérdemli.” 2. Herman Ottó javasolt hozzászólásai a szimulált parlamentben: A „fenntartható erdkért” „ Els dolog az erdgazdaság rendezése. A rablógazdaság, nemcsak az, amelyet itt-ott a nép mível, hanem az is, amelyet az állami költségvetés tételeinek látszólagos növelése kedvéért… ztek, határozottan megszüntetend. A pagonyok fölmérése… tekintettel a fa növekedési természetére és a kihozatal lehetségére, a legels feladat… Bizonyos miniszteriális kapacitások szeretnek a köbméterek millióiról beszélni, s a milliók meg is vannak, de öt- vagy hattizede csak olyan költséggel hozható ki, melyet az áruból visszahozni nem lehet, s ezt nem mondják meg… oly erdknél, melyeknél a forda (vágásérettség) 80-100 év …a forda negyven évre szállíttatott le, a vágások tehát nagyobbodtak, de ha ez keresztülvitetik, a jöv nemzedék levegvel fthetett volna… a rendezés szigorú keresztülvitele a törvényhozás feladata.” Védjétek a madarat! „A rétségek és a mveletlen, gazdátlan területek si idejében zengett Magyarország a madarak énekétl, megnyüzsgött tlük a levegég, a vizek és erdk rengetege.
246
Ám ez napjainkban nagyon megváltozott. A rétek eltnésével, lecsapolásával belevágott az eke az sföldbe, és véget vetett sok madártanyának… Hozzájárul a délszakom él népek – fképp az olaszok hihetetlen madárpusztítása, táplálék céljából. Mindent elfognak, mindent megesznek – még legbizalmasabb barátunkat, a viskó füstifecskéjét is!... Annál is inkább rajta kell lennünk, hogy mi védjük és szaporítsuk a jó ég szárnyas áldását, lelkiismeretünk megnyugtatására, szemünk gyönyörségére és gazdaságunk nagy hasznára. Követnünk kell pedig okos népek példáját… a dánusok országát… vagy… Az egész szabad Svájcon végig a kertek gyümölcsfáin és minden alkalmatos helyen ott van a költházikó, benne a kert legjobb, legszorgalmatosabb munkásai, a cinegék, légykapók, vörös farkú kerticék és egyebek. Ide kell törekednünk, édes magyar népünk, nekünk is.” 3. A bükkerd „Gyermekéveim legszebb emlékei bükkerdbl mosolyognak felém. Hányszor osontam ki a házból, mélyedtem be a bükkösbe, az egyetlen templomba, amelyben igazán szívem és eszem szerint tudok ájtatos lenni! És milyen is ez a templom! Földjét haloványsárga levelek borítják, oly szépen, mintha nem is a szél, hanem gondos kéz hintette volna el. A sudarak oly egyenesen, oly merészen állanak, mint a gót templom oszlopai, de nem oly komoran, mert kérgük szép világosszürke, fehérrel átfuttatott, s a márványozást a moha végzi rajtuk. A koronák is úgy érnek össze, mint a gót bolthajtás ívezete; de a bükkerd bolthajtása kacagó zöld, s mesterlyukain nem a padlás szennye, hanem a tiszta kék ég nézeget be, belopózik rajtuk a napsugár, mely a rezg levelek árnyékával játékot z a sudarakon s ha forrásra talál, mint a tükörrl, úgy pattan vissza róla, hogy valamelyik sudár derekára titokzatos Máriákat rajzoljon. Fenn az ág-bogas karzaton ekkor megszólal az aranybegy. Hangja oly mélázó, mint a furulya szava, valóságos ének - akár a Mozart miseszólója. A csepp fitiszmadár szólama úgy avatkozik belé, mint a ministráns felelete. A csuszkák, cinegék, légykapók, rigók hívogatása adja e közösség énekét. Most egyszerre megszólal a pintyke a templom csengettyje, mintha igazán leborulásra intene. Azalatt az apácapillangó - torzonborz bundájába vonva fejét úgy szundikál, mint az olvasózó vénasszony. A szatiruszpille sudárról sudárra szállva pajkoskodik, mint a rakoncátlan iskolás gyerek. Az írisz-pille pedig szárnyait nyitogatva úgy kényeskedik, mint az új ruhás kisleány, kit csak a ruhája vitt a templomba. A bükkfatapló is úgy áll ki a fa derekán, mint a szenteltvíztartó a gót oszlopon. A kis sziklatömb moh- és folyókadíszítésével az oltár, a korhadó törzsök, melynek redvesed kérgét az ifjú sarjak zöldje fedezgeti a keresztelmedence. De imádkozni mégsem lehet, mert nem engedi az erd lármás pogánya, a mátyás, ki bár "mátyást" kiált, mégis voltaképpen azt mondja: "jön valami, vigyázzatok!" A feketerigó rögtön megérti, s csattogó hangra fakad. Mély csend! Ekkor finom nesz hallatszik - talán egér futott végig a száraz leveleken? Nem az, mert egyszerre megingott a forrásrz aljfa gallya, s egy véghetetlenül szelíd, szinte mélabús tekintet, sötét szempár néz feléd, s egy pici fekete orr, magasra tartva, kérdést intéz a fuvalomhoz, s megkapja a feleletet: "Nincsen semmi baj." És ismét zörög a levél, a fej eltnt, hogy pár perc múlva ismét megjelenjék: kilép az anyaz két pici gidójával, melynek sima 247
köntöse oly kedvesen csillagos. Azok a finom csülkök oly ügyesen csúsznak a levelek közé, hogy alig okoznak valami zajt. Míg az anya lehajlik, hogy a hs forrásban eloltsa szomjúságát, az egyik gidó pajkosan cibálja a gally hegyét, a másik nagyokat döföget az anya tgyén. Ismét megszólal a madárdal. Mintha gúnyolná a bolond mátyást, hogy már a szelíd jóbaráttól is megijed, s hebehurgyán ráijeszt másra is, avval az rekedt, int hangjával. .. Leszáll a pintyke, elkerül a rigó: k is isznak egyet, ügyelve, nehogy a köntös vizet fogjon. Szépen bemártják a csrt, egy kicsikét szopogatnak, aztán magasra emelik a fejet csröstül. Egy keveset hunyorítnak a szemmel, mert hát oly pompás ital az a forrásvíz…”
248
29. SzóBakos Tervez: Vidacs Júlia A játék lényege: A gyerekek régi szavakkal ismerkednek verseng, de tréfás játék formájában. Javasolt életkor: Fels tagozattól felntt korig Játékosok száma: 3-10-15 Játékid: Létszámtól függ, kb. 10-15 perc egy kör Amiért ajánljuk: Herman Ottó a nyelvmvelésben is fontos szerepet játszott. Irtotta a nehézkes nyelvújító szavakat, mentette a régi, kihalóban lév kifejezéseket. A régi nyelvhasználattal, régi szavakkal való ismerkedéshez szórakoztató játék ez. Fejlesztett kompetenciák: Fogalmazási képesség fejlesztése, szerepbe helyezkedés, nyelvismeret, fantázia. Eszköz- és anyagszükséglet: −
Egyformára vágott papírdarabok (akár egyik oldalán használt másolópapírból).
−
Fejenként 1 toll vagy ceruza
−
1-2 oldalas szótár összeválogatott szócikkekbl e mvekbl szemezgetve: o Herman Ottó: A magyar pásztorok nyelvkincse c. könyv szószedete (65. oldaltól) (http://mek.oszk.hu/06900/06994/06994.pdf) , vagy o A magyar halászat könyvének Mesterszótár fejezete (http://mek.oszk.hu/03100/03104/html/mhk_mest.htm)
249
A játék menete: Az els játékos kiválaszt egy szót az 1-2 oldalas szótárból, amelyet nem ismernek a játékosok. A többi játékossal csak a kiválasztott szót közli, a magyarázatot nem olvassa fel, azt csak látja! A játékosok egyforma papírlapokat kapnak. Mindenkinek az a feladata, hogy egy papírra leírja a kiválasztott szó általa kitalált tömör szómagyarázatát úgy, ahogy az egy szótár szószedetében szerepelhet (érdemes az els feladvány eltt kreálni, vagy felolvasni párat, hogy a gyerekek ráérezzenek az ízére). A játékosok szabadjára engedhetik a fantáziájukat és a humorérzéküket, annál nagyobb lesz a derültség a magyarázatok felolvasásánál. Erre van kb. 3-5 percük. A szót kiválasztó játékos is leírja a hivatalos magyarázatot, és begyjti a többiektl a lehetséges szómagyarázatokat. Összekeveri ket, majd felolvassa mindegyiket (lehetség szerint pókerarccal). A többieknek szavazniuk kell, hogy melyik a valódi megoldás. Pontot kap az, aki eltalálja a helyes magyarázatot. Pontot kap az is, akinek a (helyes, vagy téves, de meggyz) szómagyarázatára szavaznak, annyi pontot, ahányan rá szavaztak. A pontokat fel lehet jegyezni és több kör végén összesíteni. Például: Bocsolázni (A magyar pásztorok nyelvkincse, 148. o.) Eredeti magyarázat Herman Ottótól: „Kecskemét régiségébl – beleszédülni a verekedésbe” A játékosok által kitalált „mmagyarázatok”: −
Szatmári tájnyelv – húsvéti locsolkodás alkalmával víz helyett borpermettel locsolkodni.
−
Balatonmellék, vendéglátás 1. Zsíros sonkából, szalonnából és jóféle lilahagymából álló vacsora belakmározása rosszullétig. 2. Általánosan a sok étek fogyasztása által okozott rosszullét.
−
Kárpátalja – tavasszal a legények életveszélyes játéka, lényege, hogy ki tudja a bocsait véd anyamedvét minél jobban megközelíteni. Mára betiltották.
−
És így tovább… – csak a fantázia szab határt.
Ezeket összekeverve és felolvasva lehet szavazni, hogy melyiket írta Herman Ottó, melyik lehet a helyes magyarázat. Melléklet: Néhány különös szó Herman Ottó gyjtésébl, kedvcsinálónak (H betsekbl) HABITA - Balaton, Siófok - az a nádtörek, giz-gaz, a melyet a hullám a partra vet; tüzel szer; HAJTOVÁNY - Keszthely - a szák kerete; egyáltalában mindennem hajlított hálókeret; nem értve belé az ágast, melyhez a hajtovány, mint nyélhez kötve van. HALÁROS – (FISÉR) – Kresznerics - a ki a halat eladja; halászoknál közhasználatban van a "fisér" (Fischer), nyilván onnan, hogy leginkább németek foglalkoznak halkereskedéssel; HALHAJA - Komárom - halpikkely. HALMASZLAG - Kresznerics - a legközönségesebb a törött borostyánbogyó, pálinkával meglágyított kenyérbélbe gyúrva s jókora borsónyi golyóalakban a vízbe 250
hányva. HAL PÉNZE - sok helyen - hal héjja, pikkelye. HALTET - Kresznerics - halakon élsköd rákok, mint Lemmák, Dichelestidák, Caligidák és Argulidák. HALVACZOK - Bodrogköz - az a hely, a hol valamely hal állandóan tartózkodik, mint lyuk, gödör, gyökér, k stb.
251
30. Túlélés tárgyakkal Tervez: Vásárhelyi Kriszta (egy klasszikus játéknak a témára való aktualizálásával) A játék lényege: A játék három szakaszból áll. Az els (A) szakaszban egy lakatlan szigeten való túléléshez kell képzeletben egyénileg majd csoportosan tárgyakat gyjteni, és késbb ezekrl vitázni, konszenzusra jutni. A második (B) részben ugyanez a feladat a saját környezetünkben, a városi/falusi „túlélés” újragondolásával, a jelenlegi tárgykúltúra megismerésével. A harmadik (C) rész pedig ráadás lehetség, néprajzos gyakorlat: leírást kell készíteni a jöv gyerekeinek egy-egy mai használati tárgyról. Javasolt életkor: 12-18 Játékosok száma: Tetszleges (4-40) Játékid: A játékid létszámfügg. A következket 20 fs csoportra terveztük: A: 20 perc, B: 15 perc, C: ha helyszíni bemutatást kérünk, akkor kb 2 perc/f, ha otthoni feladat, akkor pedig csak az istrukciót kell elmondani. Amiért ajánljuk: A játék Herman Ottó értékment munkáját idézi.A sokak által ismert „mit vinnél magaddal egy lakatalan szigetre” gyakorlat örökzöldnek mondható, megmozgatja a fantáziát, és ha még konszenzusra is kell jutni a tárgyakat illeten, érdekes kommunikációs gyakorlat válik belle. A játék továbbgondolása személyes tapasztalatokon, véleményeken keresztül lehetvé teszi a mai fiatalok tárgyi kultúrájáról való (elítéletmentes) gondolkodást, önismereti támpontokat adhat, segítheti a kommunikációt (akár a pedagógus és a diákok között is). Fejlesztett kompetenciák: Kommunikáció (érvelés, meggyzés, konszenzus), együttmködés (a kiscsoportos feladat során), önismeret, néprajzi ismeretek és szemlélet, fenntarthatóságról való gondolkodás.
252
Eszköz- és anyagszükséglet: A játékhoz csupán papír és ceruza illetve a feladatlap kell, így a tanteremben, osztálykiránduláson, bárhol könnyen eljátszható. A játékok leírása: A. szakasz A gyerekek a következ feladatot kapják: Gondoljatok ki és írjatok össze egyéni munkában 55 olyan tárgyat, ami legjobban szolgálná a túléléseteket egy lakatlan szigeten. Tegyük fel, hogy a szigeten nincs térer, de van egy forrás ivóvízzel. A szigeten nem lakik ember, és a trópusi éghajlati övben van, a tenger tele van halakkal. A szigetrl mást nem tudunk. Ha végeztek, akkor 4-5 fs csoportokban folytatják a munkát: Beszéljétek meg, hogy ki miket és miért gyjtött össze. Utána pedig csoportonként is állítsatok össze egy 5-ös listát, próbáljátok közösen eldönteni, hogy mik a legfontosabbak. Ha kész vannak a csoportlisták, minden csoport ismertesse a többiekkel, esetleg lehet közös pontokat, egyedi ötleteket keresni. B. szakasz A következ feladatban nem lesznek kiscsoportok, hanem egyéni munka után nagycsoportos megbeszélés következik. Fontos, hogy ez egy szubjektív feladat, ami az önismeretüket szolgálja. Tehát itt nincsenek jó megoldások, inkább érdekesek lehetnek a különbségek. Az instrukció: Gyjtsetek össze megint egyénileg 5-5 tárgyat, ami a jelenlegi lakóhelyeteken, környezetetekben a legfontosabb számotokra. Mi az, amit mindig magatokkal visztek? Mi az, ami nélkül „nem bírnátok ki” egy napot? Mi számotokra a legfontosabb a „túléléshez”? Biztos lesz, aki majd itt is élelemre, vízre gondol, lesz aki pedig az elektronikus kütyüire, egyéb személyes kincseire. Legyünk nyitottak minden megoldásra, inkább a miértek a fontosak. C. szakasz Otthoni feladat lehet, ha a játék megmozgatja ket – kicsit rímelve Herman Ottó néprajzos tevékenységére, melynek során tárgyakat, szavakat és kifejezéseket, munkamódszereket gyjtött szerte az országban. Készítsetek leírást, ismertetést az egyik kedvenc tárgyatokról a jöv fiataljainak. Hogy néz ki (rajz is készülhet)? Mire való? Hogyan mködik? Kik használják? Milyen elnevezései vannak? Stb. Játék készítése saját kezleg: A játékhoz csupán a pontos instrukcióra illetve (ha nyomtatva adjuk oda) feladatlapra van szükség. A gyerekeknél felteheten van papír és toll.
253
Melléklet: Az esetlegesen kinyomtatott feladatlap: A. Az én 5 legfontosabb tárgyam egy lakatlan szigeten: ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ A csoportom öt legfontosabb tárgya egy lakatlan szigeten: ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ B. Az én öt legfontosabb tárgyam a saját környezetemben: ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ C. Egy tárgyam bemutatása a jöv fiataljainak. A tárgy jellemz részeit célszer vonalakkal vagy számokkal jelölni és megnevezni. A rajz mellé írd a szöveget!
254
A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás 1 oldalon Sziasztok! A következkben 3 feladatot olvashattok, melyeket érdemes ebben a sorrendben csinálni. A. Egy képzeletbeli utazásra hívunk titeket! Biztosan sokatoknak eszébe jutott már, milyen lehet egy elhagyott, lakatlan szigeten éldegélni. Sok regény, film foglalkozik a témával. Most is egy ilyen helyre fogunk utazni képzeletben... Gondoljatok ki és írjatok össze egyéni munkában 5 olyan tárgyat, ami legjobban szolgálná a túléléseteket egy lakatlan szigeten. Tegyük fel, hogy a szigeten nincs térer, de van egy forrás ivóvízzel. A szigeten nem lakik ember, és a trópusi éghajlati övben van, a tenger tele van halakkal. A szigetrl mást nem tudunk. Ha végeztetk, akkor 4-5 fs csoportokban folytassátok a munkát: Beszéljétek meg, hogy ki miket és miért gyjtött össze. Utána pedig csoportonként is állítsatok össze egy 5-ös listát, próbáljátok közösen eldönteni, hogy mik a legfontosabbak. Vitázhattok, próbálhatjátok meggyzni egymást... Ha kész vagytok, akkor minden csoport ossza meg a többiekkel a listáját. Mi az, ami közös? Mi az, amire csak kevesen gondoltak? B. A következ feladatban, a sikeres túlélést követen visszarepülünk saját lakóhelyünkre.... Gyjtsetek össze megint egyénileg 5-5 tárgyat, ami a jelenlegi lakóhelyeteken, környezetetekben a legfontosabb számotokra. Mi az, amit mindig magatokkal visztek? Mi az, ami nélkül „nem bírnátok ki” egy napot? Mi számotokra a legfontosabb „túléléshez”? Beszéljétek meg együtt, kinek miért fontosak az adott tárgyak. Itt nincsenek jobb vagy rosszabb megoldások, hanem a hasonlóságok és különbségek lesznek érdekesek. Hallgassátok meg egymást, mindneki mondja el az egész csoportnak, miket választott (ha kevés az idtök, fejenként csak egy-egy tárgyról beszéljetek). C. Készítsetek (otthon) leírást, ismertetést az egyik kedvenc tárgyatokról a jöv fiataljainak, mint egy mai néprajzkutató. Hogy néz ki (rajz is készülhet)? Mire való? Hogyan mködik? Kik használják? Milyen elnevezései vannak? Stb.
Ajánlott könyvek, filmek: Kós Károly (1985) Mihez kezdjünk a természetben? Mezgazdasági Könyvkiadó, Budapest Ifjúsági regények, inkább kiskamaszoknak (némelyikbl film is készült): William Golding: A legyek ura Daniel Defoe: Robinson Crusoe Jules Verne könyvek: − Rejtelmes sziget − Antifer mester csodálatos kalandjai − Az új hazában − Kétévi vakáció − A jégszfinx
255
Gordon Korman: Sziget! 1. Hajótöröttek, 2. A vadon, 3. Kiút David Miller: Cápa-sziget Robert Louis Stevenson: A Kincses-sziget Nagyobb kamaszoknak ajánlható könyvek: Tom Neale: Egyszemélyes sziget Robert Merle: A sziget Alex Garland: A part (a regénybl film is készült, melyet 16 éven felülieknek ajánlanak) A témába ill, a korosztálynak ajánlható filmek: A kék lagúna (1980) A számkivetett (2000)
256
31. Herman Ottó Emlékrobbantás Tervez: Vásárhelyi Kriszta A játék lényege: Egy történelmi esemény és Herman Ottó radikális, „anarchista”, aktivista oldalának közelebbi megismerése saját élményen keresztül, izgalmas nyomozós játék keretében, egy hagyományos játékforma átalakításával. A játék fszerezhet egy igazi „robbantással”, és onnan indulhat a nyomozás. Javasolt életkor: 14-18-ig Játékosok száma: 15 (esetleg 12-18) Játékid: Kb. 50-60 perc, ebbl: −
emlékrobbantás: 5 perc, ha el van készítve (egyszer)
−
elkészületek, történelmi háttér átbeszélése: 15-20 perc
−
nyomozás: 20-30 perc
−
megbeszélés: 20 perc
Amiért ajánljuk: A játék Herman Ottó személyiségével és életének egy szakaszával való ismerkedést segíti el. A játékosok az információkat cselekmények és beszélgetések útján cserélik ki. A kamasz korosztály bevonását megkönnyíti a nyomozós szerepjáték, ami a kíváncsiságukra hatva tartja fent az érdekldést. A pedagógusoktól függen komolyabb kérdések megvitatása is lehetvé válik. Fejlesztett kompetenciák: Logika: részinformációkból egész összerakása. Szociális kompetencia: osztálytársak közötti kommunikáció. Társadalmi, történelmi összefüggések megértése Eszköz- és anyagszükséglet: −
Szerepkártyák (laminálva vagy ers kartonra nyomtatva) 257
−
Kitzk
−
Papír vagy füzet valamint írószer, a jegyzetek készítéséhez a nyomozási szakaszban
−
A gyerekek kezébe adható/kirakható játékra hívás
−
„Herman Ottó körei” diagram, ami segíti a munkát
A játék leírása: A játék menete: minden játékos húz egy szerepkártyát. (Fontos, hogy minden kártya gazdára találjon. Ha 15-nél kevesebben vannak, akkor valaki vállaljon több kártyát is, illetve vannak kihagyható, kulcsinformációt nem tartalmazó kártyák, pl: Brüll Zenaida Erzsébet bárón, Ratkó János, Grosswälder Endre, Koplavecz Ervin, Bausznern Guidó), ha pedig többen vannak, akkor esetleg ketten-ketten húzzanak közös kártyát, vagy legyenek a játékban kártya nélküli nyomozók is.) Minden játékos a kártyán található karaktert fogja eljátszani a nyomozás ideje alatt. A nevét kiírja magára (kikeresi a kitzjét). Ha bízik a tle kérdezben, vagy szeretne segíteni neki, átadja neki a birtokában lév információkat. Minden szerepl nyomozó is egyben, azaz a céljuk ugyanaz: kideríteni, hogy ki robbantott, illetve az eseményeknek mi köze lehet Herman Ottóhoz! Célszer jegyzeteket készíteni a nyomozás alatt. Érdemes a gyerekek beleélésétl függen meghatározni a vizsgálódás idkeretét, lehet hosszabb is, rövidebb is. Kb. Húszhuszonöt perc kötetlen sétálgatás, beszélgetés és nyomozás után, - illetve amikor mindenki úgy érzi, hogy megfelel tudás birtokába jutott - vitassák meg, ki mire jutott, mi a feltevése, hogyan látja a történteket, mit gondol. („Kik és miért szervezték, hogyan hajtották végre a robbantásokat? Vajon elérték céljukat? Ti hogyan hallatnátok a hangotokat? Stb.”) A megbeszéléshez érdemes lehet körbe leülni. A szereplk vagy a játékvezet dönti el, hogy a megbeszélés idejére szerepben maradnak-e, vagy visszaváltoznak önmagukká. Ezt a játékot érdemes pedagógus jelenlétében játszani, mert kényes témák is elkerülhetnek az „ellenállás módjai” megvitatásának kapcsán. Továbbá érdekes lehet, hogy a játék végére hogyan formálódik a Herman Ottótól kialakult képük. Természetesen pedagógusoknak is ajánlott a szerepvállalás. A játék kezdete eltt még el- vagy felolvasható a következ szöveg, az esemény történelmi pozicionálása céljából: Így írt errl a Vasárnapi Ujság 1915-ben (leegyszersített, szerkesztett szöveg): Az egész ország elítélte azt a vállalkozást, hogy magyar véren hódítsunk meg egy szláv tartományt, amelybl elreláthatólag hasznunk nem lesz soha s amelynek megtartása is nagy erfeszítésünkbe fog kerülni állandólag. A nemzet fel volt háborodva s oly magas lángokban csapott fel a szenvedély, aminket azóta se tapasztaltunk soha. Széll Kálmán lemondott a pénzügyminiszterségrl, sok jeles kormánypárti képvisel az ellenzékhez csatlakozott. A megtépázott többség is oly javaslatot fogadott el, mely a bizalmatlansági indítvánnyal is fölért, úgy, hogy Tisza Kálmán miniszterelnök kénytelennek érezte, hogy felmentését kérje a királytól. A játék instrukciója (felolvasható az osztálynak): Húzzatok egy-egy szerepkártyát és ne mutassátok meg egymásnak. Olvassátok el a szerepet és helyezkedjetek bele. Indulhat a nyomozás. Ha van kedvetek, beszélhettek más hangon, viselkedhettek másképp, egymás szórakoztatására mesélhettek magatokról, vagy társaloghattok az idjárásról is játék közben... Az viszont fontos, hogy ha kérdeznek tletek, a kártyán található infókat ne változtassátok meg. Természetesen kiegészíthetitek kedvetek szerint más, lényegtelen dolgokkal, vagy 258
elhallgathattok dolgokat, de a tényeket ne hamisítsátok meg. Beszélgessetek minél több szereplvel, döntsétek el, kinek mit lehet elmondani, kitl mit érdemes kérdezni, és rakjátok össze a történetet. Mindenki nyomozzon! Segíthet, ha jegyzeteltek, mert sok új névvel fogtok találkozni. Ha úgy érzitek, mindent tudtok, üljetek körbe és beszéljétek meg, ki mit gondol: Kik és miért szervezték, hogyan hajtották végre a robbantásokat? Vajon elérték céljukat? Ti hogyan hallatnátok a hangotokat egy hasonló helyzetben? A játék végén elolvashatjátok a mellékelt írást Lambrecht Kálmán könyvébl, amit Herman Ottó egy barátja (Hoitsy Pál) írt évekkel késbb, ebbl megtudhattok mindent, ami tudható... Ha érdekel titeket a történelmi háttér, a megadott forrásokat böngészhetitek. Jó nyomozást, jó szórakozást! Szerepkártyák tartalma (ld. 1. melléklet): −
Név
−
Foglalkozás
−
Herman Ottóhoz fzd viszony (ahol jellemz)
−
Információk (valós források alapján, helyenként enyhén kiszínezve, ld. 2. melléklet)
Játék készítése saját kezleg: Eszközök: papír, fénymásoló/nyomtató, olló Elkészítés: a névtáblákat és a szerepkártyákat kinyomtatva (vagy fénymásolva) és felvágva minden a leírás szerint végezhet. A kitzk szövegei etikett papírra másolhatók, de kézzel átírva is mködnek. A Herman Ottó körei diagram segíti a munkát. Más eszközre nincs szükség. A gyerekeknek szóló játékra hívás: Nyomozzunk! Kedves Játékosok! 1878-at írunk, Magyarország megszállja Bosznia-Hercegovinát. Sokan ellenzik a beavatkozást. Budapesten bombákat robbantanak! Vajon kik, hogyan és miért tették? Van-e az eseményeknek köze fszereplnkhöz, Herman Ottóhoz? Nyomozzatok, gondolkozzatok, gyjtsétek össze egymástól a szükséges információkat és beszéljétek meg, ki mit gondol! A hátoldalon: Herman Ottó és körei Források: Lambrecht Kálmán (1920): Herman Ottó, Az utolsó magyar polihisztor élete és kora. Budapest: Bíró Miklós. Forrás: http://mek.niif.hu/04300/04326/html/index.htm Wikipédia: http://hu.wikipedia.org/wiki/Herman_Ott%C3%B3
259
Vásárhelyi Tamás – Treiber Zsuzsa (szerk., 2006): Nyitott szemmel Herman Ottó útjain. Magyar Környezeti Nevelési Egyesület, Budapest. Letölthet: www.muzeumokmindenkinek.hu. A képek nagyrészt a Wikipédiáról származnak. Melléklet(ek): 1. Szerepkártyák (sokszorosítható) 2. Kitzk (sokszorosítható) 3. „Herman Ottó körei” diagram 4. Lambrecht Kálmán Herman Ottóról szóló könyvének részlete 5. Emlékrobbantás leírása
260
Mellékletek 1. szerepkártyák A kártyák nagy része valós személyeket mutat be, a képek ket ábrázolják, az információkat valós forrás alapján gyjtöttük össze. Kitalált szereplk kitalált történettel (és nem hiteles képpel): Hödel Vilmos, Koplavecz Ervin, Grosswälder Endre, Brüll Zenaida Erzsébet bárón, Ratkó János Hoitsy Pál vagy, hírlapíró, csillagász, szemészorvos, politikus, Herman Ottó közeli barátja. Késbb egy cikket publikálsz majd az esetrl. Szerinted Herman Ottó ugyan nézeteiben radikális, de alapveten olyan humánus ember, aki a légynek sem tudna ártani. (Egy fontos információ birtokában vagy, amit Herman Ottó maga árult el neked. Csak bizalmasoknak add tovább! Ugyan nem Ottó gyújtotta be, de készítette a petárdát, úgy, hogy az emberben kárt ne tehessen. Részt vett az események elrendezésében, de nem fél a rendrségtl, mert nincs ellene bizonyíték. Célja csupán az ijesztés volt.) Tisza Kálmán vagy, Magyarország miniszterelnöke. Az országban n az elégedetlenség, nagy lángokban csap fel a szenvedély. Éppen Bosznia-Hercegovina elfoglalása zajlik, amit nagyon sokan elleneznek. Nehezen viseled a heves ellenállást és a kemény kritikát. Szerinted a robbantó neked üzent. Az épületben tartózkodtál az els robbantás idején, éppen Szontágh Pállal tarokkoztál. a robbanástól lefordult a székrl, de szerencsére nem esett baja. Nem láttatok senkit, de nagyon meg voltatok ijedve, nagyon hangos volt.
261
Kossuth Lajos vagy. Volt államf. Herman Ottóval levelez kapcsolatban állsz, nagyon tiszteled a politikai nézetei miatt, és is tisztel téged. Egyedül azért bírálod, mert szerinted túl radikális. Már az orosz-török háborúban képviselt tiltakozását is túlzásnak tartottad. Jelenleg emigrációban élsz, ezért nem sok tudásod van a robbantásokról, de érdekel az ügy.
Jászai Mari vagy, színészn. Herman Ottóval bizalmas kapcsolatban álltál. Néhány éve, még Kolozsváron megkérte a kezed és igent mondtál, de aztán a Nemzeti Színházhoz szerzdtettek Budapestre és különváltak útjaitok... Semmi konkrétumot nem tudsz az esetrl, de olvastad a Vasárnapi Ujságban Ottó cikkét a bombakészítésrl. Jól ismered fura természetét.
Hödel Vilmos vagy, rendr. Két robbanás volt, az els a Szabadelv Párt helyiségében, a második pár nappal késbb a várban a miniszterelnöki palota mellett. A helyszíni vizsgálatok alapján a petárda puskaporral volt töltve, közönséges szivargyújtó zsineggel gyújtották be. A helyszínen megégett újságpapír-cafatok szóródtak szét. Több ablak is betört, személyi sérülés szerencsére nem történt. A tettest sem az rök, sem az épületben tartózkodók nem látták, pedig a második robbantásnál a várban lev összes katonát felverték. Bosszant Herman Ottónak a Vasárnapi Ujságban a bombáról megjelent cikke.
262
Koplavecz Ervin vagy, a Hon Esti Lapja cím napilap újságírója. Rámens firkásznak ismernek, aki minden információt megszerez. Az els robbantáskor a Szabadelv Párt helyiségének közelében voltál. A durranásra odaszaladtál, láttad Szontágh Pált a földön ülni. Nagy volt a kavarodás. A tömegben Bausznern Guidó képviselvel elegyedtél szóba. Szerinte egyetlen ember csinálta. Szerinted inkább egy csoport. A második robbantásról Hödel Vilmostól hallottál. Jó kapcsolatot ápolsz a rendrséggel, ami a munkádban nagy elnyt jelent. Szemtanú egyik robbantásnál sem volt? Nyomozni kezdesz... Bausznern Guidó a Szabadelv Párt országgylési képviselje vagy. Herman Ottót csak futólag ismered, nagyon nagyra tartod tudományos eredményei miatt, de politikai nézeteit nem mindenben osztod. A robbantásról a párt épületének folyosóin hallottál pletykákat. Egyesek szerint anarchisták, mások szerint nemzetiségi szakadárok állnak mögötte. Nem gondolod, hogy szervezett csoport robbantgatna. Szerinted magányos elkövetvel van dolgunk.
Grosswälder Endre, anarchista nézeteket valló egyetemista vagy. Felnézel Herman Ottóra, mert minden körülmények közt szilárdan kitart elvei mellett és nem rest azokat mások rosszallása ellenére sem képviselni. Úgy gondolod, hogy a monarchia az urak kapzsisága miatt hamarosan szétesik. Rokonszenvezel a munkássággal. Társaiddal egy idben gyárakba jártatok agitálni, de az erzsébetfalvai fegyvergyár kapujából egy alkalommal a pandúrok erszakkal eltávolítottak titeket. Ezután a barátaid a veszélyre hivatkozva elmaradoztak, ezért - kevés sikerrel - egyedül folytattad.
263
Hindy Árpád vagy, az „Ellenr” cím félhivatalos lap szerkesztje, Hoitsy Pál bizalmas barátja. Gyakran söröztök együtt a „Virágcsokorhoz” címzett vendéglben más tudósokkal, írókkal. Te éppen a szabadelv párt helyiségében tartózkodtál, mikor a robbanás történt, nagy volt az ijedelem. Neked tnt fel (és te közölted Hoitsy Pállal), hogy Herman Ottó a Vasárnapi Ujságban, pár nappal a robbantás után cikket írt petárdák készítésérl. Ebben magát tréfába burkoltan bombavetésben „szakértnek” tntette fel.
Báró Kaas Ivor vagy, hírlapíró, Herman Ottó bizalmas barátja. Helyesled a robbanást, mert te magad is elégedetlen vagy az ország jelenlegi helyzetével, de nem vettél részt az akcióban. Neked egyébként Herman Ottó elre bejelentette, hogy robbantás lesz, de ettl persze még nem biztos, hogy követte el. Annyit tudsz, hogy a petárda (nem is bomba) vastagon újságba volt tekerve, aminek a két végét szorosan bekötözték, hogy nagyobbat durranjon.
Trefort Ágoston vagy, kultuszminiszter. Te nevezted ki Herman Ottót a Nemzeti Múzeum állattári osztályához rsegédnek, jelenleg is ott dolgozik és ott is lakik egy szolgálati lakásban. Közéleti szerepénél fontosabbnak tartod a pókok és madarak kutatásában végzett kiemelked munkáját. Megbízol benne, nagyon jó szakembernek tartod.
264
Herman Ottó vagy, zoológus, néprajzkutató, régész, politikus. Az egész petárdás eset kissé szórakoztat, miután senkinek sem esett baja, feleslegesnek tartod a felhajtást. Sokkal fontosabb az eset üzenete! Egyetértesz a bombavetvel, te is tiltakozol Bosznia-Hercegovina megszállása ellen. Értesz a bombakészítéshez és a cikkedet a rendrség bosszantására írtad. Természetesen olyan bombát is tudnál készíteni, ami kárt tenne emberekben, de ilyet sose tennél. Tudod, ki gyújtotta meg a petárdát, de nem árulod el a nevét.
Szily Kálmán vagy, fizikus, nyelvész Herman Ottó bizalmas jóbarátja. Mindketten ízig-véri magyarok vagytok, nagyon sok dologban egyetértetek. Mindig is támogattad, te hoztad össze anyagi támogatójával, akinek könyvei kiadását köszönheti. Sokszor fordult hozzád tanácsért, mert míg szenvedélyes természet, addig te higgadtabb ember vagy. Felnézel rá, kötöttségektl mentes, igazi szabad gondolkodónak tartod, aki bátran járja a saját útját.
Ratkó János vagy, lakatos, esztergályos. Az erzsébetfalvai fegyvergyárban dolgozol. Koplavecz Ervint ismered, érdekldött, hogyan lehet puskaporhoz jutni, vagy azt készíteni. Úgy vetted észre, hogy a gyárból több munkás is szokott csempészni. Horgászatnál használják kisebb robbantáshoz. Ezért már több munkatársadat megbüntették. A robbanószer otthoni elkészítése sem lehetetlen. Kálium-nitrát, faszén és kén keverékébl te is csináltál már. A két robbantásról egyébként nem is hallottál. Újságot nem olvasol, a politika nem érdekel.
265
Brüll Zenaida Erzsébet bárón vagy, a Várban, a Szent György-téren laksz. Otthonodból rálátsz a miniszterelnöki palotára. A robbanáskor a szalonban pasziánszoztál. Betörtek az ablakok, felugrottál a szófáról, megszédültél és elvesztetted az eszméletedet. Unokahúgod, Mitzi baronessz repülsóval ébresztett. is nagyon meg volt ijedve. Mitzi egy bírókalapos, felölts embert látott pár perccel korábban az utcán elsietni. Késbb viszont állította, hogy az alak divatos D’Orsay cilindert viselt. Mostanra kiheverted az esetet, de idnként heves szívdobogást érzel.
266
2. Kitzk
267
3. „Herman Ottó körei” diagram
268
4. Lambrecht Kálmán Herman Ottóról szóló könyvének részlete A bosnyák okkupáció idejére esik életének az az epizódja, amelynek az anarchista jelzt köszönheti. Az egészben véve ártatlan tüntetést Hoitsy Pál irta meg Herman Ottó halála után (Vasárnapi Ujság 1915. 78. old.). „Az egész ország elitélte azt a vállalkozást, hogy magyar véren hóditsunk meg egy szláv tartományt, amelybl elreláthatólag hasznunk nem lesz soha s amelynek megtartása is nagy erfeszitésünkbe fog kerülni állandólag. A nemzet fel volt háborodva s oly magas lángokban csapott fel a szenvedély, aminket azóta se tapasztaltunk soha. Egy népgyülés ugy végzdött a lovardában, hogy annak egész közönsége, magával ragadva a résztvev függetlenségi képviselket - Kállay Ödönt, Simonyi Ernt, st a jámbor Helfy Ignácot is - felvonult a miniszterelnöki palotába s berontott annak bels helyiségeibe is. Bomladozott a szabadelvü párt tábora is. Széll Kálmán lemondott a pénzügyminiszterségrl, Bittó István, Kerkapoly Károly, Szilágyi Dezs sok más jelessel együtt az ellenzékhez csatlakoztak. A megtépázott többség is oly felirati javaslatot fogadott el (Falk Miksa szerkesztésében), mely a bizalmatlansági szavazattal is fölért, ugy, hogy Tisza Kálmán kénytelennek érezte magát, elbocsátását kérni a királytól. Ebben az idben bizalmas baráti lábon állottam Hindy Árpáddal, az akkori félhivatalos lapnak, az »Ellenrnek« szerkesztjével. Minden este össze szoktunk volt jönni néhány iróval és tudóssal a »virágcsokorhoz« cimzett vendéglben egy pohár sörre, s a társaság egy része vacsorára is ott maradt. Hindy közölte velem egy este bizalmasan, hogy rövid idvel azeltt robbanás történt a szabadelvü párt helyiségében. maga is fent volt ott a kérdéses idben. Egy nyilvánvalólag puskaporral töltött petárda robbant fel, az ablakok bezuzódtak, nagy ijedelem fogta el az embereket, Szontagh Pál (a nógrádi), aki épp Tisza Kálmánnal tarokkozott, lefordult a székrl, de ember épségében kár nem történt. S néhány nap mulva a miniszterelnöki palota ellen követtek el hasonló merényletet, mely alkalommal bezuzódtak a Szent György-téren fekv házak ablakai. A lapokba errl csak egy rövidke hir került, feltün tehát - mondotta Hindy, hogy ez alkalomból Herman Ottó egy cikket tett közzé a »Vasárnapi Ujság«-ban arról, hogyan kell a petárdákat késziteni. Még feltünbbé teszi a dolgot az, hogy a robbanáskor éppen olyanfajta petárdák használatát lehetett megállapitani, aminket Herman leir, aki cikkében tréfába burkoltan a bombavetésben »szakértnek« mutatja be magát. Miután tudtam Hindyrl, hogy Herman Ottó iránt jóindulattal és tisztelettel viseltetik, ugy fogtam fel e közlést, hogy az továbbadásra van szánva s igy kötelességem tudatni a dolgot Hermannal. Amugy is baráti bizalmas lábon állottam vele, találkoztunk csaknem minden nap s épp e nyáron együtt korteskedtük végig az egyik választókerületet. Midn közöltem vele a Hindy eladásából kiütköz gyanut, elnevette magát, nem is titkolózott valami ersen, hanem bevallotta, hogy a robbanásokat nem csinálta ugyan, de része van azok rendezésében. A rendrségtl pedig annyira nem fél, hogy a petárda-robbanást elre bejelentette egy barátjának (Báró Kaas Ivor néhány év eltt elhunyt nagynevü publicistánknak, ki azt helyeselte, de benne részt nem vett) s a »Vasárnapi Ujság«-ban megjelent cikket pedig egyenesen a rendrség bosszantása céljából irta. Neki ugymond nem kell semmitl sem tartania, mert a petárdák ugy voltak készitve, hogy senkiben kárt nem tehettek és oly gonddal tüntetett el minden nyomot, hogy ellene semmit sem fognak tudni bizonyitani. Azután elmondta a részleteket. Ijesztés volt a céljok és semmi egyéb. Azt remélték, hogy nyomást gyakorolhatnak a szabadelvü párt tagjaira s megfélemlitik a kevésbé bátrakat, ha egy oly petárdát robbantanak fel, amely lehetleg nagyot puffanjon s azt a hatást keltse, mintha valóságos bomba explodált volna. A petárdát Hermannak a Nemzeti Muzeumban lev lakásán készitették. Állott pedig e petárda egy fontnyi puskaporból, melyet egyszerü 269
ujságpapirosba csomagoltak, ers zsinórral keményen összekötöttek, hogy a puffanása minél nagyobbat szóljon. A meggyujtáshoz pedig egyszerü szivargyujtó zsineget alkalmaztak, amint vadászaton s a szabadban szoktak használni a dohányos emberek. A petárdát aztán nem maga Herman, hanem a társa - akinek nevét sohase közölte velem - helyezte el a szabadelvü párt körhelyiségében. Az illet behatolt a kör épületének lépcscsarnokába oly idben, amikor ott senki sem tartózkodott, ég szivarjával meggyujtotta a kanócot, s aztán letette a petárdát a földre s eltávozott. Néhány nap mulva Hermannak ugyanaz a barátja a miniszterelnöki palota mellett robbantott fel egy másik petárdát. Dacára, hogy a rendrség fokozottabb éberségére kellett számitania s dacára annak, hogy a honvédelmi minisztérium eltt katonai r áll egész éjjel, a tettes bement abba az udvarba, mely a miniszterelnöki palotát a várszinháztól elválasztja s ott robbantotta fel petárdáját. Ugy hallottam akkoriban, hogy a várban lev összes katonaságot fölverték, de a tettes akkor már tul volt a veszélyen. Ez volt Herman Ottó szerepe a bombavetésben. Jellemz különben az felfogására az a tény, hogy a »Vasárnapi Ujság«-ban megjelent cikkében az Orsini-féle bombák készitésérl is megemlékezik, de hozzá teszi, hogy ilyeneket, amelyek mások életében is kárt tesznek: magyar ember nem használ.” Forrás: Lambrecht Kálmán (1920): Herman Ottó, Az utolsó magyar polihisztor élete és kora. Budapest: Bíró Miklós. Letölthet: http://mek.niif.hu/04300/04326/html/index.htm 5. Herman Ottó Emlékrobbantás A szerepjátékot fszerezhetjük valódi robbantással és valódi nyomozással. A hozzávalókat készítsük az asztalra. Ne mondjuk meg elre, mi készül! Vagy a pedagógus, vagy egy beavatott gyermek forduljon a többieknek háttal, tevékenységét testével takarja. Töltsön a mellékelt hosszú manyag fiolába késhegynyi szódabikarbónát, majd töltsön rá egy kiskanálnyi ecetet. Ez után gyorsan zárja le a falapra ersített kupakkal, és állítsa fel (a flakont fejjel lefelé) a falapra egy asztalon, vagy olyan helyen, ahol mindenki látja. Itt már nem kell takarásban lennie. A flakon fölött ne legyen lámpa, vagy más lógó tárgy, mert fel fog repülni, de mivel könny, nem fog kárt tenni semmiben és senkiben.Alá lehet tenni egy cserépalátétet, lapos tányért, végs esetben a vizes doboz fedelét, hogy a kiföccsen folyadékot a nyomozás érdekében felfogjuk (és az asztal tiszta maradjon). Amikor a „detonáció” megtörtént, (ami valójában kis pukkanás lesz, de a hosszú flakon röpte látványossá teszi) a kijelölt helyszínel rendr próbálja meg kideríteni, mi robbant, miért robbant. A többiek (mint riadt tömeg) segíthetnek neki vagy akadályozhatják, az újságíró máris faggathatja. Árulkodó jelek: −
hab fröccsent ki a robbanáskor,
−
nedves a tányér vagy flakonkupak (talán még egy ideig habzik a folyadék),
−
a folyadékot meg lehet kóstolni: lúgos vagy ecetes íze lesz.
Kicsit is tájékozott gyermekek rájöhetnek, hogy a „libapezsg”, „libafröccs” összetevi lettek összeengedve, és az így keletkez széndioxid nyomása ltte fel a flakont.
270
32. Felntt-nevelés Tervez: Vásárhelyi Kriszta A játék lényege: A feladat oktatási anyag készítése kiscsoportos munkában, helyben vagy házi feladatként: az oktatás és hagyományrzés megszokott idrendjét felborítva a gyerekeket (kamaszokat) kérdezzük az értékeikrl, tlük várjuk az ismeret- és értékátadást, „felntt-oktatást”. A témák és módszerek (lásd alább) sokféle lehetséget kínálnak a kommunikációra és az interaktív tanulásra. Javasolt életkor: 12-tl 18 évesig Játékosok száma: Tetszleges (kis csoportokra osztva akárhány tanulóval játszható). Játékid: Változó, függ a választott témától és módszertl. Lehet 15 perces gyors gyakorlat, mélyebb otthoni munka is vagy projektszer hosszabb távú téma. Amiért ajánljuk: A Herman Ottó Emlékév és a maga Herman Ottó által képviselt értékek átadásában (különösen a sokszor nehezebben megszólítható kamasz korosztálynál) ez a játék segíti az interaktív tanulást. A tanulók bevonásával, fontosságérzetük növelésével valódi saját élménnyé, alaposan megrágott gondolattá válhatnak a Vándortanösvényben található üzenetek, így javítható az ismeretátadás hatásfoka is. A frontálisan közölt, esetenként sok és száraz információ áradatát megtöri, a tanulást személyessé teheti ez a gyakorlat. A játékok során lehetség van humoros megnyilvánulásokra, kreatív gondolatok kifejezésére is. Megfelel pedagógusi attitd mellett ez az önértékelésüket és az egymás közti kommunikációt is javíthatja. Korosztályos jellemz, hogy szívesen mondják meg k maguk, mi a fontos, szívesen fejezik ki véleményüket (az ket tanító pedagógusok jól ismerik ket errl az oldalukról). Ez a játék ezt a sokszor nehéz tulajdonságot szeretné pozitív értékként felhasználni. Fejlesztett kompetenciák: Személyközi- és médiakommunikáció, kreativitás, önértékelés, önismeret, interaktív tanulás módszertana.
271
Eszköz- és anyagszükséglet: −
A játék instrukciója
−
A legegyszerbb verzió eszköz nélkül is játszható. Módszertl függen (ld. késbb) szükség lehet eszközökre, de megkötés nincs.
A játék leírása: A gyerekeket 3-6 fs csoportokra osztva azt az instrukciót adjuk, hogy készítsenek „oktatási anyagot” felnttek számára. (Egy variáció lehet az is, hogy náluk kisebb gyerekeknek készüljön az anyag). Az instrukció sokféleképpen variálható, lényege az a momentum, hogy a gyerekek alkossák meg a tananyagot, tartalmat, k adják vissza azt, ami nekik maradandó információ, érték vagy attitd. A játék menetére az alábbiakban teszünk javaslatot. 1. Kiscsoportok kialakítása: 3-4-5-6 fs csoportokban a legjobb a gyakorlat. 2. Témaválasztás: az oktatási anyag témája lehet tanári vagy tanulói választás is, ezt a játékvezet döntheti el. A témák javaslatánál szem eltt tartottuk a Herman Ottó által közvetített értékeket, üzeneteket, az kutatási témáit, érdekldéseit, attitdjeit. A kérdések szabadon választhatók, szkíthetk és bvíthetk életkor és érdekldés szerint. Néhány javasolt téma: „Mit akar ez a Herman Ottó?” A kérdésfelvetés célja vagy a Vándortanösvényben elhelyezett „zászlók” tartalmának átböngészése, vagy az elzetes Herman Ottóval kapcsolatos tanulás, beszélgetés aktív átdolgozása. Vajon meg tudják-e fogalmazni a „nagy öreg” egy fontos üzenetét? Mit üzennének vissza k neki? Hogyan képzelik el t? Ki az a Herman Ottó?tervezzenek neki facebook-profilt. Képzeljék el, mit írna magáról, milyen képeket, híreket posztolna, milyen profilképet választana, stb. „Hogyan legyek jobb természetvéd?” Vajon miért fontos jóban lenni az állatokkal és a növényekkel, mi hasznunk lehet belle? Miért fontos a természet tisztelete, szeretete? Mi lehet az, amit a mai gyerekek már jobban tudnak, jobban csinálnak a környezetvédelemben, mint a szüleik? „Hogyan élnek a mai fiatalok?” A néprajzos tevékenységekre való utalás, a néprajzkutató tevékenységének imitálása jelenik itt meg. A bemutató szólhat a mai fiatalok szokásairól, a kedvelt tárgyaikról, szóhasználatukról, stb. Vajon mi az, amit a következ generáció már másképp fog látni, és mi az amit, a felnttek nem értenek, amit másképp gondolnak, másképp csinálnak? Mi segítene abban, hogy jobban megértsék egymást a fiatalok és az idsebbek? „Gondolkodj önállóan!” Kevésbé konkrét, nehezebben megfogható téma, inkább nagyobbaknak való. Vonatkozhat Herman Ottó politikai aktivitására, makacs felfedez tevékenységére, arra, ahogyan mindig a saját feje után ment, ahogyan rengeteg dolgot megfigyelt és tudományos munkássága során is sokkal inkább figyelt a saját tapasztalataira, mint a szakkönyvek szövegeire. A megfigyelés fontosságának hangsúlyozása annak a nagyon fontos és aktuális témának is teret adhat, hogy vajon egy embert hogyan lehet jobban megismerni, él kapcsolatban vagy virtuális térben? Melyik fajta kapcsolatnak mi az elnye vagy a hátránya, ki hol érzi magát jobbnak, hitelesebbnek, magabiztosabbnak, stb. (Itt fontos a nyitottság, ítélkezések mellzése, mert a gyerekek efféle társas vonatkozású önismerete segítheti ket a kapcsolataik javításában is.) 3. Közvetít csatorna választása: annak eldöntése, hogy az anyagok milyen kommunikációs formában készüljenek el. Fontos, hogy a forma illeszkedjen a gyerekek érdekldési köréhez, hogy hitelesen, kreatívan tudják megalkotni. Az írott és grafikus anyagok inkább otthoni 272
munkának megfelelbbek, az „él” eladások pedig akár 15 perc alatt is összerakhatók és könnyedén bemutathatók egymásnak. Egyes formákhoz szükség lehet eszközökre, ezeket érdemes elre átgondolni (például magazinok képek kivágásához, jelmezek, technikai felszerelés, rajzeszközök, stb.) Választható csatornák (természetesen bvíthet a kínálat): −
Televízió: riport, reklámfilm, dokumentumfilm, kisfilm készítés, „teleshop” jelleg demonstráció. A bemutató lehet él „stúdióközvetítés”, de akár valódi kamerafelvétel is készülhet, felszereltségtl és érdekldéstl függen.
−
Újság tartalom: riport, apróhirdetés, rövidhír, tudományos vagy bulvár cikk, stb.
−
Képi anyag: plakát, szórólap, bármilyen egyéb grafikai megoldás
−
Egyéb ötletek: divatbemutató, gylés vagy tüntetés beszédekkel és transzparensekkel, mvészeti alkotások.
4. Bemutatók Érdekes és szórakoztató rész a bemutatók közös megnézése, megosztása. A kevésbé rögzíthet, megörökíthet anyagok esetében feltétlenül ajánlott a megtekintés, írott vagy grafikus anyagoknál is fontos lehet a megosztás. 5. Megbeszélés, lezárás Az elkészült anyagok megosztása után meg lehet beszélni, hogy kinek mi tetszett, és azt is, hogy egy „tananyag” vajon mitl lesz mások számára érdekes, emlékezetes. Ez a rész lehetséget ad tanulásmódszertani kitekintésre is. A felntt oktatás természetesen szülkre is kiterjed: vajon mindebbl mi osztható meg otthon, mit taníthat egy gyerek a saját szüleinek? Érdemes lehet házi feladatként azt is kérni, hogy otthon mutassák meg az elkészült anyagokat szüleiknek vagy más felntteknek: vajon hogyan hat az oktatás efféle csavaros módja?
273
33. Emlékm Herman Ottónak és az emlékévnek Tervez: Guba Péter, Simó Szabolcs, Tegzes Mária A játékok lényege: Tervezzünk emlékmvet Herman Ottónak vagy a Vándortanösvény aktuális állomásának, a benyomások és ötletek minél kreatívabb kifejezésével. Az elkészült legjobb alkotásokat egy albumba gyjtjük, és ezek a tanösvénnyel együtt vándorolnak a következ helyszínekre. Más alkotások megjelenhetnek a www.hermanottoemlekev.hu honlapon. Javasolt életkor: 9-16 év Játékosok száma: Hely és eszközfügg Játékid: Legalább negyed óra Amiért ajánljuk: Két szempontból lehet jó megismerkedni a közterületi szobrokkal és táblákkal: esetleg jobban megjegyezzük a helyszíneket, ahol ezek láthatóak, és ha arrafelé járunk még talán fel is keressük ket. Általánosságban pedig egy ilyen játék után talán nyitottabb szemmel járunk az utcákon, és figyelmesebben nézzük meg: mégis kinek a szobra mellett robogunk el nap, mint nap? A játék során a gyerekek összegezhetik az eddig megszerzett tudásukat és benyomásaikat az utolsó magyar polihisztorról vagy a Vándortanösvényrl, és ezt kifejezhetik a kreatív alkotásban. Ugyanakkor az állomáson lév albumból részletesebb képet kaphatnak arról, hogy milyen Herman Ottó emlékmvek találhatóak meg hazánkban, esetleg késbb kedvet kapnak ezek felkutatására családjukkal, osztályukkal. A játékban rejtz „verseny” segít motiválni a játékosokat, hogy szép, igényes terveket készítsenek vagy valósítsanak meg. Az elkészült alkotásokat egy internetes felületen gyjtjük, a vándorló albumba pedig csak a legjobbak kerülnek. A növekv album összeköti a tanösvény különböz állomásain játszó embereket, így k egy „közösség” tagjává válnak az alkotásuk által. Az elkészült tervek pedig sokatmondó visszajelzésekké is válhatnak a szervezk számára. Fejlesztett kompetenciák: Kreatív gondolkodásmód, vizuális kommunikációs képesség, kooperáció. 274
Eszköz- és anyagszükséglet: A tanösvény része egy vastag A4-es kapcsoskönyv (az Album), benne genothermbe lefzve a valóságban és a gondolatban megszületett emlékmvek, és a hozzájuk kapcsolódó „sztori”. Eszközként bármi megfelel, ami kreatív alkotásra készteti a résztvevket: papír, színes papír, kréta, filc színes ceruza, gyurma (sóliszt-gyurma), agyag, spárga, olló, ragasztó stb. A játék leírása: A játékosokat egy album várja ennél az állomásnál. Az albumban elször a világban megtalálható emlékmveket mutatjuk be, majd a már korábbi tanösvényeken megalkotott Herman Ottót ábrázoló emléktáblák és szobrok szerepelnek. A résztvevk feladata egy saját emlékm elkészítése. Ez lehet akár szobor, tábla, domborm, emlékérem, kép, karikatúra, de akár egy epigramma, vagy más táblafelirat is. A lényeg, hogy jelenjen meg benne az általuk megismert kutató vagy ember bármilyen módon. Nem csak a kutató életéhez kapcsolódhat szorosan, az is jó, ha a tanösvényhez (az itteni élményeikhez) kötdik. Ha megvan az ötlet, valamilyen formában meg kell jeleníteni: rajzon, vagy térben, gyurmából, színes papírból, de akár éllények közremködésével is lehet installációt készíteni. Mindenképp el kell készíteni egy fényképezgépet, az el nem rakható ötletek dokumentálására. Lehet dolgozni egyénileg, de még izgalmasabb csapatokban megvalósítani az elképzeléseket. Az igényes, szép, kifejez ötletek − már ha alkotóik beleegyeznek – felkerülnek egy virtuális gyjthelyre, és iskolánként a legjobbak pedig bekerülnek a vándorló albumba a hagyományos emlékmvek után. A lap hátoldalára pár mondatos magyarázat is szükséges: kik tervezték, hova, és miért (mellékletben található egy irányadó rlap). Játék készítése saját kezleg: Ha a tanösvény anyaga valahova nem jut el, akkor is érdemes az emlékév kiadványának 2. sz. mellékletét (2. melléklet) kiadni a diákoknak, hogy a jelenlegi szobrokat és emlékmveket megismerjék. A többi nem függ a tanösvény anyagától. Az elkészült legjobb mvek ugyancsak bekerülhetnek a virtuális albumba, ha elküldik a
[email protected] címre. A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás 1 oldalon Tervezz Te is emlékmvet az emlékév alkalmából!
Tiszteletreméltó embereknek vagy nagy eseményeknek emlékmvet szoktunk állítani, hogy amikor elmegyünk mellettük, eszünkbe juttassák, mi mindenre képes az ember. Mit? Tervezzetek emlékmvet, táblát, érmét, szobrot, ami bemutatja a világ számára az általatok megismert Herman Ottót, vagy a Vándortanösvény élményét. Hogyan? 275
Válasszatok helyszínt, ahova szívesen állítanátok egy emlékmvet, majd dolgozzátok ki a részleteket: hogyan nézzen ki, mibl készüljön, mekkora legyen. Illeszkedjen a környezetbe, és legyen látványos. Tervezzetek rá feliratot is, hogy aki látja, tudja, hogy mit lát. Bármilyen technikát alkalmazhattok, a rajztól elkezdve a gyurmán át az élképig. Ti magatok is válhattok szobrokká. Azokat az alkotásokat, amik nem elrakhatóak, fényképezzétek le! Ha nem vagytok eléggé alkotó kedvek, tervezhettek olyan emléktáblát, amire csak a szöveget kell megírni, és ez lehet akár egy frappáns versike is. Pár szóval magyarázzátok meg, hogy hova képzelitek az emlékmvet, és mit ábrázol (az rlap segítségével). Minek? A szép, igényes alkotások fényképét vagy más digitális változatát megtalálhatod az internetes albumunkban. A tanáraitok segítségével kiválasztott legjobbak pedig – már ha megengeditek –befzhetk a mappába a többi közé, így az utánatok vándortanösvényezk már a ti munkáitokat is megnézhetik. Források: http://issuu.com/kleberczgabor/docs/hermanotto-emlev-2014a https://www.facebook.com/media/set/?set=a.295004783961426.67026.294924417302796&ty pe=3 Mellékletek: 1. rlap 2. Az emlékmvek képe
276
1. rlap Javasoljuk az albumba úgy betenni az alkotások képét, hogy annak hátoldalára az alábbi adatokat felírják: Kik készítették? Nevek:………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… Életkor:……………………………………………………………………………………….. Iskola:…………………………………………………………………………………………. Település:……………………………………………………………………………………… Az emlékmrl: Hol lesz az emlékm? ....................................................................................................................................................... ……………................................................................................................................................... Mit ábrázol? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. Mibl készül? Mekkora? ....................................................................................................................................................... ……………................................................................................................................................... Miért ezt készítettétek el? …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………. Megengeditek, hogy ezt ország-világ számára megmutassuk (a neten és az Albumban)? igen – nem Az alkotó(k) kézjegye
277
3. Az emlékmvek képe
Berznóbánya: Herman Ottó szülháza
Lillafüred: Pelelak, Peleháza, Herman Ottó nyaralóhelye
Miskolc: a Herman Ottó Múzeum eltt álló szobor
278
Emléktábla Miskolcon az störténeti kutatás megalakulására
Miskolc-Felshámor felett a Szeleta-barlang táblája (feltárását kezdeményezte)
279
Bükkszentkereszt: Herman Ottó a Bükk tudósa
Tekeresfalu (Pécs közelében): A Herman Ottó-tó mellett
280
Budapest: a Nemzeti Múzeum kertjében, ahol sokáig dolgozott
Budapest, Vérmez: madáritató Herman Ottó emlékére
281
Budapest II. ker.: Herman Ottó u. 2.
Budapest XVI. ker.: Herman Ottó Általános Iskola
282
Budakeszi: Vadaspark
Nyíregyházi állatpark: Madárház
283
Szeged: Nemzeti Emlékcsarnok
Paks: Cseresznyés, Erdei iskola 284
Miskolc, Hámori-temet: HermanOttó sírhelye
Gyr, Herman Ottó utca: a legújabb emlékm
285
34. Bánj óvatosan a természettel Tervez: Vásárhelyi Tamás A játék lényege: A játék egyéni vagy csoportos türelemjáték. Ha a gyerekek valóban gondolna játék közben a természetre, állatvédelemre (Noé bárkája), a természetben zajló egyensúlyi folyamatokra, akkor már megérte. Kisebbeknek hasonló módon mköd egyszerbb (Katicás) egyensúlyjátékot javaslunk. Javasolt életkor: Vezetvel 3 éves kortól, akármeddig. Játékosok száma: 1-2-3-4, attól függen, hogyan szervezi a pedagógus a vándortanösvénnyel való foglalatosságot. Játékid: Egy menet (a leomlásig) néhány perc. Valamennyi állat felrakása esetleg órákig sem sikerül! Amiért ajánljuk: A játékok sorának végére került. Ha úgy tetszik pihenésképpen használható. Nemigen hozható közvetlen kapcsolatba Herman Ottóval. A Bárka azonban a természetvédelem egyetemes szimbóluma is, így hát az egyik els nagy hatású természetvédnket eszünkbe juttathatja. Ha valaki (pedagógus, felntt) beszáll segítnek, akkor a konstruktivista pedagógia egyik fontos eszközét gyakoroltathatja a gyerekekkel: a kudarcainkat nem hibaként éljük meg, hanem próbálunk bellük tanulni, és újra próbáljuk a feladat megoldását. (Ezért aztán a játékok sorának elejére is kerülhetett volna.) Fejlesztett kompetenciák: Kézügyesség, logikai készségek. Eszköz- és anyagszükséglet: A csomagban a Fakopáncs által árusított kész játék van, fóliázott lappal.
286
A játékok leírása: A. Szabályszer játék A gyermekek felváltva dobnak a dobókockával, és amit dobnak, azt kell felrakniuk a bárkára, amíg az le nem borul. Ne úgy játsszuk, hogy az veszít, akinél leborult, hanem próbáljuk megbeszélni, hogyan lehetne jobban csinálni. Ha már elfogyott az az állat, amit egy gyerek dob, ne büntessük azzal, hogy kimarad, hanem dobjon újra, addig, amíg még lent lév állatot nem dob. B. Egyszersített játék (ami valójában komplexebb) Ezt a változatot választhatjuk is, viszont ha a dobókocka elvész – amire sajnos van esély – akkor már csak így játszható. A játékosok felváltva tesznek fel egy-egy, tetszés szerint választott figurát. Így módunk van megbeszélni, hogy milyen taktika szerint lehet több állatot a bárkára rakni. Vagy azt is lehet, hogy a játékosok egymásnak választanak felrakandó állatot (tehát Bélus adja oda az utána következnek, hogy mit rakjon fel), amivel a versengés, st, akár az egymással való „kiszúrás” is eltérbe kerül, de izgalmasabb is lehet a játék. Játék közben segíthetjük, hogy gondoljanak néha arra: ha a természetet meg akarjuk rizni, ilyen óvatos kézzel kell bánnunk vele. És gondolkoznunk is érdemes…, például arról, hogy a természetben mköd egyensúlyi folyamatokat könnyebb kibillenteni, mint helyreállítani, újra mködésbe hozni. Beszélgethetünk a természet védelmérl, Noé történetérl, és akár szaporodásbiológiáról is (miért vitt két-két állatot a bárkára). Játék készítése saját kezleg: Nem javasoljuk. A gyerekeknek szóló rajzos, egyszer játékleírás 1 oldalon A kicsiknek szóló katicás játékhoz nem készítettünk ilyen leírást, arra gondolva, hogy k még nem olvasnak. Hány állatot tudsz feltenni Noé bárkájára? Kétféleképpen is játszhatsz, vagy hárman-négyen is játszhattok: 1. Dobókockával Dobjatok felváltva a dobókockával, és mindenki azt tegye fel a bárkára, amit dob. Vigyázzatok, hogy ne boruljon le az állatsereglet. Mennél többet sikerül felrakni, annál ügyesebbek vagytok. Ha valaki olyan állatot dob, amelyikbl már mindkett fent van, dobjon újra. 2. Dobókocka nélkül Sorban mindenki tegyen 1-1 állatot a bárkára. Gondolkodjatok, hogyan lehet a lehet legtöbbet felrakni. Vigyázzatok, hogy ne boruljon le az állatsereglet. Ha valamelyik módszer nem jön be, gondoljátok újra. Mennél többet sikerül felrakni, annál ügyesebbek vagytok. Mindegyiket felrakni nagyon nehéz, szinte lehetetlen. A hátoldalon: Egy sikeresen felrakott állatsereglet képe:
287
288