Doorstart Commissie Ethiek

Doorstart Commissie Ethiek

Oaze magazine

jrg 4 | nr 2 | oktober

van Zo rgspec trum Het Zand

2008

Piet Zoon, burgervader van Raalte Dromen en tot jezelf komen Diana Kloen 25 jaar bij Het Zand Afdeling Wind op tv

Oaze | nr 2 | oktober 2008

8

12

De cliënt heeft het nakijken

Inhoud 8 Alles aanpassen! Project Maatwerk maakt kleding en hulpmiddelen op maat.

12 Mensen de klik laten maken Diana Kloen 25 jaar bij Het Zand.

En verder 2 Voorwoord voorzitter Raad van Bestuur 3 Piet Zoon, de nieuwe burgervader van Raalte 5 Omroep Zwolle filmde op afdeling Wind 7 Droomkamer Zandhove bestaat een halfjaar 11 Nieuwe Commissie Ethiek stelt zich voor 14 Roefeldagen in Het Wooldhuis bieden kinderen een kijkje in de grotemensenwereld 16 Op de korrel

Eindelijk gaat het dan gebeuren. De AWBZ blijft, maar zal teruggebracht worden tot haar oorspronkelijke uitgangspunt: het afdekken van onverzekerbare risico’s. De Zorgkantoren blijven de regiobudgetten verdelen, dus hinken nog steeds op twee gedachten en zetten toch niet de stap naar vraagsturing. Er blijven nog steeds erg veel vragen liggen die uiteindelijk tot de twee meest prangende teruggebracht kunnen worden: 1. Moeten cliënten niet kunnen kiezen? 2. Wat mag het allemaal kosten? De eerste vraag weet men in Den Haag redelijk goed te beantwoorden. Het is van politiek belang juist déze keuzemogelijkheid te blijven promoten, anders word je als partij ongeloofwaardig. Het antwoord op de tweede vraag is veel lastiger en blijft dan ook in Den Haag stelselmatig onbeantwoord. De onduidelijkheid die nog steeds blijft bestaan, is wat onder de AWBZ valt en wat naar de Wmo overgeheveld gaat worden. Een voorbeeld: het is aardig om te zien dat de staatssecretaris een beweging maakt om voor de tweede keer te bezuinigen op de ondersteunende begeleiding. Wanneer deze bezuiniging is verzilverd, zal de ondersteunende begeleiding zeker onder de Wmo worden gebracht. De gemeenten zullen genoegen moeten nemen met een lager budget. De cliënt in dit hele krachtenveld staat centraal, althans dat wordt beweerd. Alle mooie woorden ten spijt, valt objectief vast te stellen dat de cliënt het nakijken heeft. Laten de politieke partijen dat nu eens gewoon zeggen. Of kost dat stemmen? Jan Bakker, voorzitter Raad van Bestuur

Colofon Oaze jrg 4 | nr 2 | oktober 2008 Oaze wordt uitgegeven door Zorgspectrum

Hoofd- en eindredactie Zorgspectrum

Wie werkten mee aan dit nummer?

Informatie- en redactieadres

Het Zand en is bedoeld voor alle (familie-

Het Zand.

Eline Akkerman, Jan Bakker, Gerna van den

Zorgspectrum Het Zand, Hollewandsweg 17,

leden van) cliënten en medewerkers en

Redactiesecretariaat Magda Mali.

Brink, Kim van der Burg, Harry Hol, Gerda

8014 BE Zwolle, tel. 038-4687700 (redactie-

voor externe contacten. Het blad komt

Tekst Rogier de Jong Tekstproducties, Zwolle.

Hollewand, Rogier de Jong, Diana Kloen,

secretariaat), e-mail: [email protected].

twee keer per jaar uit. © ZORGSPECTRUM HET ZAND 2008. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Zorgspectrum Het Zand aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor schade die voortvloeit uit eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze publicatie.


Fotografie Ingeborg Lukkien (pag. 3, 5, 7,

Loes Kraan, Magda Mali, Arjo Meesters,

Abonnementen Oaze wordt twee keer per

8/9 en 11), Rogier de Jong (pag. 12/13), Heino

Jaenine van der Meulen, Paul Offenberg,

jaar gratis verstrekt aan alle (familieleden

Online (pag. 14/15) en Zorgspectrum Het

Aart Sander, Marianne van Tilburg,

van) cliënten en medewerkers en aan

Zand (pag. 9, 12/13, 14/15 en 16).

Annemieke de Vries en Piet Zoon.

externe contacten van Zorgspectrum Het

Vormgeving Circade, Zwolle.

Zand. Een gratis abonnement kan worden

Druk Drukkerij Upmeyer, Zwolle.

aangevraagd bij het redactiesecretariaat (038-4687700) of via [email protected].

De nieuwe burgervader van Raalte heet Piet Zoon. Een toepasselijke achternaam voor een burgemeester die er wil zijn voor al zijn inwoners. ‘Wie me niet kan bereiken, mag me dat persoonlijk komen vertellen.’

piet zoon, de nieuwe burgervader van raalte

Piet Zoon, nieuwe burgemeester van Raalte:

‘Ik wil zo lang mogelijk mijn eigen lot regisseren’ Zijn vorige standplaats was Hattem; sinds mei 2008 is Piet Zoon (58) burgemeester van Raalte. Hij volgt in die hoedanigheid Pieter van Veen op (zie Oaze nr. 1 van 2008, red.) en is de achtste burgemeester in tien jaar. Over de affaires van de afgelopen jaren wil Zoon het niet hebben. “In het verleden ligt het heden en in het nu wat worden zal,” citeert hij de dichter Willem Bilderdijk. “Het debat daarover hoort op de juiste plek plaats te vinden, de gemeenteraad, en niet in de media.” Waarbij hij wil aantekenen het te betreuren dat twee partijen, die samen negen van de vijfentwintig zetels bekleden, niet in het presidium vertegenwoordigd zijn. “Dat heeft een historie, die ik niet kan wijzigen. Maar een gemeentebestuur zonder publiek debat is een onmogelijke opgave.” Unanimiteit Gezien de sterke verdeeldheid binnen de gemeenteraad over uiteenlopende onderwerpen, koestert Zoon de unanimiteit waarmee hij is voorgedragen. Over zijn politieke kleur binnen de VVD laat hij zich niet te veel uit. “Mijn vader kwam uit een middenstandsgezin: hard werken en aanpakken. En ervoor zorgen dat je op een correcte wijze in de samenleving zo goed mogelijk presteerde. Dat zijn de uitgangspunten van het liberalisme en ook van mijn handelen.”

Zeeuwse klei De roots van de burgemeester liggen in de Zeeuwse - of eigenlijk Zuid-Hollandse - klei. “Als je de naam Zoon in het telefoonboek van Dirksland opzoekt, dan kom je ‘m zeker twintig keer tegen.” Na zijn HBS-periode wil Zoon leraar Lichamelijke Opvoeding worden, maar hij blijkt meer belangstelling voor de sport- dan voor de gymnastische kant te hebben. De nieuwbakken Hagenees - “ik was net uitgevlogen” - gaat actief op zoek naar een andere baan en komt als medewerker Provinciale Waterstaat bij de provincie ZuidHolland terecht. Daarna volgen Numansdorp, Westerschouwen en Zierikzee - waar Zoon als jong broekje waarnemend gemeentesecretaris wordt - en Koudekerk aan den Rijn en het eiland Texel. Waarna - in 2003 - het burgemeesterschap van Hattem volgt, de laatste voorpost voor Raalte. Imago De grootste uitdagingen van het burgemeesterschap zijn voor Zoon het leidinggeven aan processen en het samenwerken met het College. “De informatievoorziening kanaliseren. Goede democratische besluitvormingsprocessen tot stand brengen en de kwaliteit van besturen daarmee positief beïnvloeden. Daarnaast vind ik mijn representatieve rol als burgemeester voor de gemeenschap uitermate belangrijk. Specifiek hier in Raalte. Ik heb in mijn instal-

latierede gezegd: ‘Het kan niet zo zijn dat ik niet bereikbaar ben voor mijn inwoners. Wie mij niet kan bereiken, mag me dat persoonlijk komen vertellen’.” De derde uitdaging? “Het negatieve imago van Raalte positief beïnvloeden. Er gebeurt hier zoveel moois: plattelandsontwikkeling, dienstverlening, forse investeringen in de samenleving en geweldige samenbindende festiviteiten zoals het oogstfeest Stöppelhaene en de Heetense ponymarkt.” Wijkverpleegkundige Zoals zoveel burgemeesters brengt ook Zoon felicitatiebezoekjes aan honderdjarigen in zijn gemeente. “Laatst nog de oud-burgemeester van Dalen,” herinnert hij zich. Van zijn eigen oude dag kan Zoon zich geen voorstelling maken. “Je kunt de toekomst niet plannen en regelen. Ik bekijk de situatie wel wanneer ze zich voordoet.” Hij betreurt de schaalvergroting en inefficiëntie binnen de zorg - “wat de uitvoering betreft, niet qua bedrijfsvoering” en pleit voor de terugkeer van de wijkverpleegkundige. Zelf hoopt hij zo lang mogelijk over zijn eigen lot te kunnen blijven beschikken. Extramuraal te blijven. Zelf de regie te voeren. En tot aan zijn dood maatschappelijk actief te blijven. “Ze moeten mij geen hamer en spijkers in handen drukken. Maar als ik iets kan organiseren, iets mede tot stand brengen, denktank zijn… prima.”


Oaze | nr 2 |oktober 2008

Omroep Zwolle filmde op Zandhove

Wind in beeld Omroep Zwolle zond in het najaar van 2007 een tv-programma uit over Zandhove. In een aflevering van twintig minuten werd een portret geschetst van de afdeling Wind. Voor Zorgspectrum Het Zand een mooie vorm van publiciteit; voor televisiemaker Aart Sander een aangrijpende ervaring. ‘Bij die jonge verpleeghuiscliënten zag ik mensen van mijn eigen leeftijd. Ik dacht: het kan mij ook overkomen’.

Omroep Zwolle bedient met stedelijke en regionale programma’s de inwoners van Zwolle en naaste omgeving. De tv-afdeling is (nu nog) gevestigd in een opleidingsgebouw van ROC Landstede. Sander, officieel projectleider audiovisuele producties, toont de twee editruimtes: één voor de nieuwsprogramma’s en één voor de audiovisuele producties. “We groeien hier een beetje uit ons jasje,” vertelt hij. “Het wordt tijd dat we gaan verhuizen naar een ruimere stek.” Zorg in beeld Volgens Sander is bedrijfsfilms maken één van de activiteiten van Omroep Zwolle. Programma’s over zorg worden ook vervaardigd en daar gaat - bekent hij - de voorkeur naar uit. Een programma dat onder die categorie valt, is Zorg in Beeld. Een laagdrempelige serie die inwoners van Zwolle en omgeving laat zien hoe zorg eigenlijk werkt. “Stel: iemand heeft iets. Zorg in Beeld toont waar

die persoon terechtkan en hoe zo’n traject er ongeveer uitziet.” Van Zorg in Beeld zijn de afgelopen jaren zo’n twintig afleveringen uitgezonden. Die gingen bijvoorbeeld over de Isala Klinieken, over Groene Land Achmea en over Zorgspectrum Het Zand. “Onze klanten mogen zelf de invulling van een aflevering bepalen,” aldus Sander. “Zorgspectrum Het Zand wilde graag dat we een programma over de afdeling Wind maakten. Op die afdeling verblijven jonge verpleeghuiscliënten met niet-aangeboren hersenletsel. Er wordt daar volgens een bijzonder zorgconcept - leefmilieus - gewerkt.” Aangrijpend De leefmilieus op Wind werden onder meer belicht via interviews met cliënten. “Voor zover mogelijk, stelden we ook aan cliënten enkele vragen. Eén mevrouw vond het fantastisch dat ze op Wind woonde,” memoreert Sander. “Daarnaast hebben we ook een vraaggesprek

aart sander

gedaan bij muziektherapie. Je ziet het zorgconcept ook bij die activiteit heel mooi: de groep is niet op basis van leeftijd opgebouwd, maar volgens de activeringsbehoefte van cliënten.” Voor Sander zelf was de Wind-episode de meest aangrijpende en ook één van de mooiste afleveringen uit de Zorg in Beeld-serie. “Het betrof mensen die even oud zijn als ik. Die in de bloei van hun leven door een beroerte of een ongeluk zijn getroffen. En die vervolgens in Wind zijn beland. Dan besef ik: dat zou mij ook kunnen gebeuren.” Samenwerking Over het resultaat van de aflevering zijn Sander en zijn collega’s bijzonder te spreken. En niet alleen zij: ook kijkers mailden dat ze het een heel mooie aflevering vonden. Zorgspectrum Het Zand was eveneens enthousiast. “Dat heeft te maken met het feit dat er ontzettend goed met Het Zand is samengewerkt. De mensen van Zandhove hebben heel duidelijk hun wensen op tafel gelegd. Ook na het draaien, tijdens een previewbijeenkomst, hebben ze actief meegedacht. Dankzij die medewerking hebben we de sfeer die zij in gedachten hadden met z’n allen grotendeels kunnen overbrengen.” Seizoen 2 De goede samenwerking en het mooie eindresultaat smaken naar meer… Omroep Zwolle is inmiddels bezig met seizoen 2 van Zorg in Beeld. Sander: “Het programma moet nog ingevuld worden. Omroep Zwolle is via samenwerking met andere lokale omroepen haar uitzendgebied aan het uitbreiden. Dat betekent dat we wat verder kunnen gaan dan Zandhove. Zorgspectrum Het Zand heeft locaties van Staphorst tot Wijhe, en van Nieuwleusen tot Heino. Dat schept natuurlijk mogelijkheden met een groter uitzendgebied.”


Ook adverteren in Oaze? Neem contact op met het redactiesecretariaat: tel. 038-4687700 [email protected]


Wie de droomkamer in Zandhove binnengaat, betreedt een andere wereld. Zachte sfeermuziek weerklinkt, gelardeerd met atmosferische geluiden, en in de schemering glijden kleurige lichtvlekken over het plafond. Etherische geuren vullen de ruimte. Het waterbed ziet er uitnodigend uit…

Dromen en tot jezelf komen de droomkamer van zandhove. een andere wereld…

Het begon allemaal met een reisje van de afdeling Wind naar vakantiepark Spelderholt in Beekbergen. De snoezelruimte daar viel zo in de smaak bij de cliënten, dat de medewerkers van Zandhove stiekem aan een eigen ‘zintuigenkamer’ begonnen te denken. Toen er bovendien een muziektherapiewaterbed aangeschaft werd, waarvoor een ruimte moest komen, was de verbinding gauw gelegd: de therapieruimte kon mooi ook als zintuigactiveringskamer dienstdoen! Zo ontstond de droomkamer van Zandhove, een oaze van rust en bezinning, die op 15 mei 2008 in het bijzijn van de media feestelijk werd geopend. Prettig moment Activiteitenbegeleider Gerna van den Brink geeft een omschrijving van de droomkamer. “Een ruimte waarin verzonken cliënten mensen die hun omgeving en zichzelf bijna niet meer herkennen - zich door middel van zintuigactivering kunnen ontspannen en tot zichzelf komen. Dat is geen therapeutische doelstelling. Het is een activiteit waarmee cliënten een prettig moment kunnen beleven.” Muziektherapeute Annemieke de Vries: “Cliënten kunnen tijdens de zintuigactivering als ze willen op het waterbed plaatsnemen.

Dat is iets anders dan de muziektherapeutische functie van het waterbed, waarmee we cliënten behandelen tegen onder meer pijn. Alleen therapeuten mogen die behandeling geven.” Het aanbieden van zintuigactivering op het waterbed kan bij cliënten overigens wel heftige reacties oproepen, die om een therapeutische benadering vragen. Van den Brink: “Dan lichten we het multidisciplinaire team daarover in.” Instructie Waar de toepassing van het muziektherapiewaterbed is voorbehouden aan therapeutische vakkrachten, kan de zintuigactivering als zodanig heel goed worden begeleid door verzorgenden en activiteitenbegeleiders. “En gastvrouwen, collega’s die assisteren in de huiskamer,” vertelt Van den Brink. “We stellen daarbij wel als voorwaarde dat mensen dit werk prettig vinden - je moet rust kunnen geven en zelf ondergaan - en dat ze een instructie willen volgen in het gebruik van de droomkamer.” De instructie ‘droomkamer’ kan ook effect hebben op zintuigactivering buiten de droomkamer, met name op de afdelingen. Van den Brink: “Veel activiteiten zijn zintuigactiviteiten.

‘Het is heel prettig om verzonken cliënten contact te zien maken via hun zintuigen’

Als je met iemand kookt, kun je een aardappel niet alleen proeven en ruiken, maar ook voelen…” Kruikenkindjes De Vries en Van den Brink zitten in een werkgroepje dat de realisering van de droomkamer voorbereid heeft. De Vries ervaarde het vormgeven en inrichten van de ruimte als een extraatje. “Gerna en ik hebben de spulletjes die hier staan zelf mogen aanschaffen.” Ze laat het sterretje zien, dat lichtjes tovert op het plafond; de fiberglow - een slang met lichtjes erin - en de oceandrum: een muziekinstrument waar loden balletjes in zitten. “Als je die beweegt, klinkt dat als de zee.” En dan zijn er de muziek-cd’s en elektrische geurkaarsen. Van den Brink toont de natuurlijke materialen die ze aan cliënten laat voelen: een mand met borstels, een doosje met schelpjes, een fleecedekentje, een grasmatje, spiegels… ‘kruikenkindjes’ - “Voor vrouwen voelen die als een baby’tje” - en natuurlijk de gouwe ouwe… de bellenblaas. Effecten De droomkamer van Zandhove is nu een halfjaar in bedrijf en de ervaringen zijn zeer positief. Hoewel de begeleiding enerverend kan zijn - Van den Brink: “Je geeft veel energie” - is de voldoening enorm. Van den Brink: “Het is heel prettig om verzonken cliënten tot rust te zien komen en contact te zien maken via hun zintuigen.” Oaze | nr 2 | oktober 2008

Arjo Meesters, assistent ergotherapie, liep er in haar werk tegenaan dat het bestellen van aangepaste kleding en hulpmiddelen zolang duurde. Bovendien vond ze het assortiment prijzig, beperkt en vooral afgestemd op oudere mensen. Zo ontstond op de werkvloer het idee voor het project Maatwerk Het Zand: een atelier waar cliënten aangepaste kleding en/of hulpmiddelen op maat kunnen laten maken. Het atelier is één middag per week, op donderdag, geopend in de Verhalenkeuken van Zandhove.

Project Maatwerk maakt kleding en hulpmiddelen pasklaar

Alles aanpassen! arjo meesters in actie

De assistent ergotherapie is erg handig met de naaimachine en geniet dan ook met volle teugen van de werkzaamheden rondom dit project. “Het maken van kleding is eigenlijk een hobby van me. Ik experimenteer graag met materialen en modellen. De opdrachten bij het atelier zijn heel divers. Soms moet ik handelingen uitvoeren die ik bijna kan dromen, maar er zijn ook uitdagende opdrachten die me scherp houden.” Het atelier is eind april geopend en er komen steeds meer opdrachten binnen. Meesters: “Je merkt dat er een sneeuwbaleffect is ontstaan. Als ik niet werd geholpen door twee vaste vrijwilligers, waaronder een gediplomeerd kleermaker, zouden de opdrachtgevers niet zo snel geholpen kunnen worden. Dit project heeft me de kans gegeven van mijn hobby mijn werk te maken!” Populaire rugsluitingen In het atelier wordt veel kleding aangepast door middel van een rugsluiting. Voor mensen in een rolstoel is dit ideaal. “Je ziet weleens dat mensen in een rolstoel hun jas achterstevoren aankrijgen. Dat gebeurt voor het gemak, maar het ziet er natuurlijk niet mooi uit. Dit soort praktijken kan eenvoudig voorkomen worden door het aanpassen van kleding. In het geval van de jas is het inzetten van een rugsluiting de


oplossing. Een jas krijgt dan een extra sluiting van klittenband aan de achterkant. De jas kan gemakkelijk aangetrokken worden, zit comfortabel, en niemand ziet de extra sluiting.” Deze ‘truc’ kan niet alleen bij jassen toegepast worden, maar ook bij shirts, jurken, bloesjes en andere soorten bovenkleding.

‘Iedereen plukt de vruchten van aangepaste kleding’ “Mensen behouden hun eigen kledingkeuze, dat geeft een gevoel van zelfstandigheid,” vindt Meesters. “Mannen die altijd overhemden droegen, hoeven niet over te stappen op sweatshirts. Cliënten vinden het fijn dat ze hun eigen kledingstijl kunnen behouden.”

Mooi én praktisch Arjo Meesters wil benadrukken dat het niet alleen belangrijk is dat mensen er door de aangepaste kleding leuk uitzien, maar vooral dat aangepaste kleding erg praktisch is. “Als het ’s morgens een gedoe is met aankleden, heeft een cliënt daar de hele dag last van. Het zorgt voor een moeizame start van de dag. Bewegingsbeperkingen, angst en pijn in combinatie met onhandige kleding kunnen hier de oorzaak van zijn. Ook bij het dragen van kleding kunnen problemen optreden, doordat het knelt of irriteert op de huid. Dat willen we natuurlijk in de eerste plaats voorkomen. Comfort en gemak staan voorop, ook voor de verzorgenden. Iedereen plukt de vruchten van aangepaste kleding.”

Gesponsord door Stichting RCOAK Project Maatwerk Het Zand kreeg financiële ondersteuning van Stichting Roomsch Catholijk Oude Armen Kantoor (RCOAK), een Amsterdams vermogensfonds dat ruim 400 jaar bestaat. Van oorsprong verleende RCOAK financiële steun aan individuele oudere armlastige katholieken. In de loop van de tijd is het accent verschoven naar het verstrekken van projectmatige donaties. Uit de opbrengst van haar kapitaal geeft de stichting financiële ondersteuning aan initiatieven die bijdragen aan de kwaliteit van leven van mensen in de laatste levensfase. RCOAK ziet project Maatwerk Het Zand als een vernieuwend project en verleende graag een subsidie.

de modeshow... een groot succes

Gezellig atelier Elke donderdagmiddag om 14.00 uur is het atelier geopend in de Verhalenkeuken van Zandhove. Cliënten en medewerkers kunnen er met al hun vragen terecht. “De ruimte wordt veel gebruikt en is laagdrempelig voor iedereen. Verzorgenden, familieleden en cliënten stappen makkelijk even binnen. Het is echt een voordeel om binnen Zandhove te zitten.” Als er bestaande kleding aangepast moet worden, wordt deze kleding ter plekke bekeken. Er wordt uitgebreid de tijd voor vragen en opdrachten genomen en de geïnteresseerde cliënt wordt uitgenodigd om te helpen. “Ik vind het ook prima om alleen advies te geven of een voorbeeld voor iemand te maken dat men vervolgens zelf kan laten namaken. We houden altijd rekening met het budget van opdrachtgevers.” Pronkstukken Trots laat Arjo Meesters haar ‘pronkstukken’ zien. “Deze rok zonder achterkant ziet er op een hanger misschien wat vreemd uit, maar is heel praktisch voor iemand in een rolstoel. En deze slabber, gemaakt uit een overhemd, compleet met kraagje, is erg mooi voor mannen. Dit badpak ziet er op deze foto gewoon

uit, maar is helemaal uitklapbaar en makkelijk aan- en uit te trekken. Dan hebben we nog een aangepast nachthemd. Deze is voor een vrouw die ’s nachts haar arm alsmaar ‘kwijt’ was en daardoor steeds een koude arm kreeg. We hebben een mouw vastgenaaid op het voorpand, en het probleem is verholpen.” De aanpassingen lijken simpel, maar ze zijn erg doeltreffend. Enthousiasme Op 22 mei 2008 werd een modeshow gehouden in Zandhove waar verschillende kledingstukken gepresenteerd werden. Hierdoor werd voor iedereen zichtbaar wat er in het atelier gebeurt. Radio en RTV Oost waren ook aanwezig. Het was een groot succes. “Collega’s van ergotherapie en fysiotherapie fungeerden als model en het publiek was geïnteresseerd en enthousiast!” blikt Meesters terug. “Eigenlijk is het ook onmogelijk om niet meegesleept te worden als je ziet wat er in het atelier gebeurt. Problemen worden op een vernuftige manier opgelost in een sfeervolle setting. Dit project moet zich wel als een olievlek over Zorgspectrum Het Zand uitbreiden!”


Liefdevol afscheid nemen Je dierbare verliezen, we krijgen er allemaal vroeg of laat mee te maken. Soms zie je het einde van je dierbare naderen, maar soms ook helemaal niet. En dan is het zover, zijn of haar leven is ineens voorbij. Dan komt al spoedig de vraag, hoe nu verder ? Wie moeten we nu bellen ? Vaak is het aanbod van uitvaartondernemers zo groot, dat familie niet goed weet te kiezen. Geja van de Wetering, Overledenenzorg & advies, kan in die situaties hulp bieden. Zij heeft sinds 2000 een onderneming in Zwolle, en richt zich juist op het eerste deel in het afscheid: de eerste zorg en opbaring na een overlijden, bij bewoners van zorginstellingen. Zij kan u wellicht richting geven, alles in gang zetten, u adviseren. Want Geja van de Wetering is gespecialiseerd in de laatste verzorging en opbaring, en werkt met alle ondernemers nauw samen. Het is onze zorg om in elke situatie zorgzaam en zorgvuldig te zijn, zodat iedere opbaring een bijzondere wordt. Want zoals Geja zegt: “afscheid nemen van je dierbare kan je nooit meer over doen”. Geja van de Wetering, Overledenenzorg & advies Nieuwe Deventerweg 73 - 8014 AD Zwolle tel: 038 460.76.31 - www.gejavandewetering.nl Onze speciale brochure: “Voor de laatste zorg aan bewoners van zorginstellingen” wordt u op verzoek vrijblijvend toegezonden. Maar is ook op alle afdelingen in Zandhove te ontvangen. 10


;

Waar mensen voor mensen zorgen, doemen ethische vraagstukken op. Hoe kijken we aan tegen privacy, wilsbekwaamheid, palliatief beleid en het levenseinde? Welke keuzes mogen we op dat gebied maken? De nieuwe Commissie Ethiek van Zorgspectrum Het Zand wil zich over dat soort - en andere - vraagstukken buigen. Een gesprek met Marianne van Tilburg, Jaenine van der Meulen en Loes Kraan.

Doorstart Commissie Ethiek

marianne van tilburg, jaenine van der meulen en loes kraan

Ethiek is óók kwaliteit Binnen Zorgspectrum Het Zand hebben zich allerlei ontwikkelingen voorgedaan. Projecten als ‘De cliënt als dirigent’ en ‘Symfonie’ hebben een groter accent gelegd op kwaliteit en de centrale plaats van de cliënt binnen de zorg. Een uitvloeisel daarvan is een vernieuwende aanpak van de geestelijke verzorging, met aandacht voor levens- en zingevingsvragen. Want ethiek is óók kwaliteit! Een goede gelegenheid om de ‘oude’ ethische commissie, die een slapend bestaan leidde, nieuw leven in te blazen. Beleidsnotitie Eén van impulsen voor de doorstart kwam van geestelijk verzorger Loes Kraan en afdelingshoofd Tineke Hellwich. Zij stelden een (concept)beleidsnotitie op waarin een nieuwe visie op ethisch beleid wordt bepleit. Met instemming van de Raad van Bestuur zijn de commissieleden nu bezig een plan van aanpak te maken. Ze volgen hiervoor een intern scholingstraject, dat wordt verzorgd door een docent van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). De gedachten gaan uit naar een brede benadering, waarin het niet alleen gaat om adviseren op aanvraag, maar ook om proactief signaleren en het initiëren van de discussie rondom ethische vragen en dilemma’s. Toepasbaar Velen vinden ethiek een verheven begrip. Verpleeghuisarts in opleiding Jaenine van der Meulen zou de term graag wat willen concretiseren en praktisch toepasbaar maken. “Natuurlijk zijn er belangrijke vraagstukken als

privacy, wilsbekwaamheid en palliatieve zorg. Maar ethiek is volgens mij óók heel basaal. Als medewerkers zich bewust worden van de waarden en normen in hun dagelijks handelen, zijn ze óók met ethiek bezig. Wij willen het gesprek daarover faciliteren.” Afdelingsniveau Wie vormen de ‘klanten’ van de Commissie Ethiek? Kraan: “Globaal willen wij medewerkers op afdelingsniveau faciliteren. Mensen ‘met de handen aan het bed of aan de rolstoel’ ondersteunen bij het zich bewust worden van hun voortdurende dagelijkse handelen.” Volgens Kraan is het bovendien van belang de ethische vraagstukken uit de één-op-éénsfeer te halen tussen cliënt en verzorgende. “Bewoners hebben familie, ze maken deel uit van een sociaal netwerk. Lastige problemen worden minder lastig als je de belangen van alle betrokkenen in dat netwerk doorziet en begrijpt. Dan maak je ook betere ethische keuzes.” Toetstheater Het implementeren van nieuw ethisch beleid binnen Zorgspectrum Het Zand vraagt heel wat inzet. Allereerst door het oppikken van ethische kwesties. Ook wordt er gewerkt aan het volledig bemensen van de Commissie Ethiek, aangezien Zorgspectrum Het Zand uit vijf huizen op vijf verschillende locaties bestaat. Marianne van Tilburg komt als kwaliteitsfunctionaris op alle locaties van Zorgspectrum Het Zand. “Dit vergemakkelijkt de signalerende, Zand-brede taak.” Ook werkt de Commissie Ethiek inmiddels aan verdere

bekendheid. “We zijn bezig met een theatertoer,” vertelt Kraan. “De toneelgroep van Zorgspectrum Het Zand zal korte, prikkelende sketches spelen, waarmee we laten zien welke morele keuzes je kunt maken binnen de zorg. We nodigen de medewerkers uit om op dit ‘toetstheater’ te reageren. Draagvlak De commissieleden hebben het volste vertrouwen in een succesvolle doorstart van de Commissie Ethiek. Natuurlijk - er moet draagvlak zijn. De primaire zorg vraagt al zoveel tijd. Kan een abstract onderwerp als ethiek daar nog bij? Door de facilitering zoveel mogelijk in bestaande overlegvormen te gieten en door in samenwerking met het Kennisen Behandelcentrum ethische kwesties op beleidsdagen te agenderen, hoopt de commissie dat draagvlak te krijgen. Van Tilburg is optimistisch: “Door onze scholing zijn er al dingen aan het gebeuren. Het begin is er.”

Huidige samenstelling Commissie Ethiek Marianne van Tilburg, kwaliteitsfunctionaris; Loes Kraan, geestelijk verzorger; Jaenine van der Meulen, verpleeghuisarts in opleiding; Tineke Hellwich, afdelingshoofd; Geke Kragt, eerstverantwoordelijke verpleegkundige (EVV’er) op een psychogeriatrische afdeling; Zwany Voges, lid van de Cliëntenraad en Agnes Kelderman, ook lid van de Cliëntenraad. Oaze | nr 2 | oktober 2008

11

de diplomerin g. ‘keurig in de houding. in uniform. nu is er geen un iform meer. alles is heel informeel.’ dia na is de vierde van lin ks diana kloen op haar huidige werkplek

Opleidingsfunctionaris Diana Kloen werkte in mei 2008 precies 25 jaar bij Zorgspectrum Het Zand. In die kwarteeuw maakte ze de stormachtige ontwikkelingen in de ouderenzorg én de opleidingen van nabij mee. Met als rode draad de gehele omslag van taakgerichte naar vraaggerichte zorgverlening.

Diana Kloen 25 jaar bij Zorgspectrum Het Zand

‘Ik wil mensen de klik laten maken’ Het jubileum vond plaats in Zandhove, het huis waarin Kloen in 1983 haar carrière begon als leerling-ziekenverzorgende op een psychogeriatrische afdeling. Nu maakt ze wéér gebruik van de kamer die ooit haar oorspronkelijke werkruimte was. Aan de voorzijde van ‘het landhuis’ kijkt ze uit op het carillon en de wijk Zwolle-Zuid. “Die wijk was er toen nog niet,” vertelt ze. “Zandhove hoorde bij HoogZuthem. De Hollewandsweg was eenzaam en donker. Als je avonddienst had gehad, werd je met een busje naar huis gebracht. Dat busje nam de nachtdienst mee terug.” Andere tijden… Kloen droeg in 1983 een uniform en werd aangesproken met ‘zuster’. “We sliepen intern en moesten van de mentrix een paraafje hebben om herenbezoek te mogen ontvangen. 12


Er was ook een duidelijke hiërarchie. Tijdens de pauzes had het afdelingshoofd een eigen stoel. De leerling zat op een kruk.” Praktijkopleider Kloen werkte zes jaar als ziekenverzorgende op Zandhove. In 1989 werd ze aangenomen als praktijkopleider. “Het leek me leuk om andere mensen enthousiast te maken voor de zorg. Een goede begeleiding is daar een essentieel onderdeel van.” Inmiddels is ze opleidingsfunctionaris en verantwoordelijk voor al het onderwijs binnen Zorgspectrum Het Zand. “Dat gaat van het - indirect - begeleiden van leerlingen en stagiaires van vmbo-, mbo- en hbo-opleidingen tot het opleiden en coachen van eigen medewerkers.” Op dit moment

volgen 75 interne medewerkers een groot opleidingstraject. In het kader van het werken met leefmilieus zijn zij een deelkwalificatie aan het halen waarin het welzijnsaspect centraal staat. “Dat zal in de toekomst voor al onze medewerkers en locaties waar leefmilieus komen, gaan gelden.” Cliëntgericht werken In haar 25-jarige loopbaan heeft Kloen de nodige ontwikkelingen in de ouderenzorg zien voorbijkomen. Het was de tijd waarin de zorg ingrijpend kantelde, en waarin nieuwe zorgconcepten en -inzichten ontstonden. Met als markeringspunt de teloorgang van het medisch model ten gunste van een meer cliëntgerichte benadering. Ook bij Zorgspectrum Het

Zand voltrok zich dat proces. Kloen benadrukt dat die ontwikkeling bij Zorgspectrum Het Zand niet uit de lucht is komen vallen. “Wij waren al halverwege de jaren negentig toegegroeid naar cliëntgericht werken. Neem nu het nieuwbouwconcept, met eenpersoonskamers. Of het kleinschaliger werken. Geen afdelingen meer van veertig patiënten, maar de cliënten huisvesten in kleinere groepjes. Of - meer recent - de verschuiving naar een jongere doelgroep en het werken in leefmilieus. De groeiende nadruk op het welzijnsaspect binnen de zorgverlening. Dat heeft allemaal een lange aanloopperiode gehad.” Op de schop Inmiddels is Kloen negentien jaar opleidingsfunctionaris. Ook op dat gebied hebben zich de nodige veranderingen voltrokken. Allereerst ging halverwege de jaren negentig het hele opleidingsstelsel op de schop. De inserviceopleidingen Ziekenverzorging A, B en Z maakten plaats voor externe mbo-opleidingen waarin de verschillende zorgspecialisaties geïntegreerd waren. “De opzet was dat leerlingen breder opgeleid zouden worden. Dat je met je zorgdiploma zowel in de thuiszorg als in de verstandelijkgehandicaptenzorg of het verpleeghuis kon werken. Dat betekende dat wij leerlingen kregen die ook werden opgeleid voor de kraamzorg. Niet echt iets voor in het verpleeghuis…” Een andere grote omwenteling binnen het onderwijs was het zogenaamde competentiegerichte leren. “De zelfstandigheid en verantwoordelijkheid werden in grote mate bij de student neergelegd,” licht Kloen toe. “Maar dat schoot zijn doel voorbij. Zeker, er waren voordelen: individuele leer-

Het gebouw van Het Wooldhuis bestond op 15 mei 2008 veertig jaar. Een korte terugblik door Paul Offenberg, medewerker Technische Dienst van Het Wooldhuis. “Op 15 mei 1968 werd in Heino De Vloedgraven geopend, een katholieke instelling voor ouderenzorg. Kloosterzusters hadden er de leiding. Het huis werd omringd door weilanden. Het kon maar zo gebeuren dat er reeën achter in de tuin liepen. De Vloedgraven had met z’n 103 bewoners een heuse ziekenafdeling waar nog een

routes, praktische ervaring, maatwerk en een verfrissende invloed op de oudere, zittende garde. Maar er waren ook nadelen: de opleiding was te algemeen, te vrijblijvend. Jongeren misten de kennis en vaardigheden om zelfstandig te kunnen leren en werken. Ook aan het werkveld kwam dat niet ten goede, zoals wij als instelling aan de ROC’s en Calibris, het Kenniscentrum voor de zorg, hebben laten weten. Gelukkig is het tij nu aan het keren. De scherpe kantjes van het competentiegerichte leren worden bijgevijld.” Switch De bewegingen binnen de zorg en het onderwijs betekenden fikse uitdagingen voor Kloen. Al scholend en coachend zag en ziet ze het als haar taak om haar collega’s de switch te kunnen laten maken van het ‘oude’ naar het ‘nieuwe’, cliëntgericht werken. Zowel tijdens coachingsgesprekken, als informeel, wanneer collega’s haar in de gang aanklampen, is haar boodschap: “Niet jouw wensen, maar die van de cliënt staan centraal.” “Dat vind ik de uitdaging: mensen die klik te kunnen laten maken. Om vanuit de ander, de cliënt, te gaan werken.” Zorgspectrum Het Zand beschikt over een aantal fraaie activiteitenmiddelen, zoals de Verhalenkeuken, de Droomkamer en de Reminiscentiekamer. Volgens Kloen zijn die niet eens noodzakelijk om het over een andere boeg te gooien: “Als jij niet de bereidheid of het vermogen hebt om anders met cliënten om te gaan, dan kom je er ook niet toe om die prachtmiddelen te gebruiken. Dan zie je ze niet. De echte verandering komt uit jezelf.”

de zusterpos

t. ‘die bestaat

ook niet meer

.’

zo zegt ze zelf, vooral sturend bezig. “Nu is het veelal coachend,” erkent ze. “Langs de zijlijn staan en samen met iemand kijken waar zijn weg en behoefte liggen.” En dat vindt ze best moeilijk. “Als je altijd gewend bent geweest om te sturen, en vooral te bepalen, is loslaten een lastige opgave. Het nieuwe leren zegt: ‘Door ervaring komt een leerling er zelf achter.’ Maar je wilt hem en de cliënt graag behoeden en je wilt ook graag dat iedereen zijn opleiding kan afronden. Soms kan dat niet. En dan moet jij ophouden met sturen.” Jubileum De tijden van weleer zijn voorbij. De uniformen zijn uitgetrokken. De zusterpost op de gang bestaat niet meer en de zespersoonskamers zijn vervangen door geriefelijke eenpersoonsunits. De arts en de leidinggevende zijn autoriteit af en de patiënt is erkend als cliënt. Zijn vraag, zijn behoefte staat centraal. Kloen heeft het allemaal meegemaakt en zichzelf hierin voortdurend opnieuw gevonden. Op 16 mei 2008 werd dat met een hapje en een drankje gevierd. In het bijzijn van familie en collega’s. Op de plek waar het in 1983 allemaal begon: Zandhove. insignes (van de oude opleiding

Coachen Uiteraard geldt dat ook voor haar eigen persoon. In het begin van haar functie was Kloen,

zuster rondliep met een wit schort. Ook was er een afdeling voor intern personeel. Hoe zag een appartement er toen uit? Het besloeg de helft van een huidige woonunit. Van die ruimte gingen nog een badkamer af en een halletje met een klein aanrechtje. Ook de vitaliteit van bewoners was anders dan nu. Er was een cliënt die dagelijks alle aardappelen uit de schilmachine kwam pitten. In de tuin werkten net als nu de gebroeders Kappert. Zij draaiden hun hand niet om voor het uitdiepen van een sloot. De eerste scootmobiel deed zijn intrede.

ziekenverzorging en de nieuwe verzorgende opleidingen).

In 1994 werd de Vloedgraven verbouwd, de kamers werden qua ruimte verdubbeld. In 1980 kwam de Satinklaan erbij; later volgde de Veltkamplaan met 12 laagbouwwoningen. In 1999 gingen het Bejaardencentrum De Maat en De Vloedgraven samen op deze locatie verder als Het Wooldhuis. Er kwam noodbehuizing in de tuin; later werd het restaurant gerealiseerd. De Villawijk kwam erbij, evenals de afdeling Luna. In die tijd kwam ook Zorgspectrum het Zand in beeld. Het Wooldhuis werd er een onderdeel van.” Oaze | nr 2 | oktober 2008

13

In pretpark De Efteling staat naast de achtbaan een kabouter die zijn hand opsteekt: ‘Halt! Alleen grote mensen mogen door deze deur!’ Eigenlijk zit de wereld van een basisschoolleerling vol dichte deuren. Deuren waarachter volwassenen Belangrijke Dingen doen. Maar wat voor Belangrijke Dingen? De Roefeldagen openen elk jaar de grotemensendeuren en laten scholieren een kijkje nemen in de wereld waartoe ook Het Wooldhuis behoort.

Roefeldagen in Het Wooldhuis

Een kijkje in de grotemensenwereld Roefelen is een Vlaams woord voor ‘snuffelen’ of ‘ontdekken’. Leerlingen van groepen 7 en 8 gaan in groepjes van vier op bezoek bij bedrijven en instellingen in hun omgeving. Het Wooldhuis zette dit jaar zijn deuren opnieuw open, zodat kinderen konden zien hoe het er daar aan toegaat. De dagen worden ondersteund door Jantje Beton; lokale ‘Roefelcomités’ organiseren ze. Zij zoeken contact

de bezoekende leerlingen van groep 7 en 8...

14


met basisscholen en de te bezoeken bedrijven en instellingen. Kennismaking “De kinderen werden ontvangen door een bewoner,” vertelt Gerda Hollewand. Hoewel ze eigenlijk op de afdeling Linnenkamer werkzaam is, nam ze tijdens het ziekteverlof van Daantje Bergman de begeleiding van de

Roefeldagen in Het Wooldhuis voor haar rekening. “Dat zorgde meteen voor een leuke wederzijdse kennismaking.” De groepjes gingen daarna op bezoek bij diverse bewoners. “Onze cliënten vonden het enig,” zegt Hollewand. “Het is voor hen natuurlijk ook extra aandacht. Het doorbreekt de sleur.” Eerlijk De kinderen zelf waren erg geïnteresseerd, en schroomden niet om vragen te stellen. “Zo wilden ze weten hoe de bewoners het hier vonden. En ze kregen daar ook eerlijk antwoord op. Vaak vinden mensen het een erg grote stap om hun zelfstandigheid op te geven en naar een verzorgingshuis te gaan.” Het bezoek bracht niet enkel melancholieke gevoelens over de ongemakken van de ouderdom naar boven. “Er werd gauw een link gemaakt naar de kleinkinderen, die vaak van dezelfde leeftijd zijn als de roefelende kinderen.” Prikkels Eén van de doelstellingen van het roefelen is kinderen niet alleen te laten kennismaken, maar ze ook echt zelf iets te laten doen. “Ze gingen wandelen met de cliënten, koffie schenken en serveren in het restaurant, de

‘Het plezier, de ongegeneerdheid van de kinderen brengt leven in de brouwerij’

...tijdens de roefeldagen in het wooldhuis

tafels dekken en ook spelletjes doen met de bewoners. En die waarderen dat. Zoals gezegd breekt het de dagelijkse gang van zaken. Het brengt ook herinneringen boven en biedt aanknopingspunten voor onze medewerkers.” Dat laatste omdat nieuwe prikkels ook het werk van verzorgenden makkelijker maken. “Het plezier, de ongegeneerdheid van de kinderen brengt leven in de brouwerij.” Moeilijk Dat het leven voor sommige Wooldhuiscliënten ook moeilijk kan zijn, ontdekten de jonge bezoekers op de afdeling psychogeriatrie. Hollewand sprak enkele van de jonge bezoekers na afloop van dat bezoekje, en merkte dat ze zij het leuk en spannend vonden, maar tegelijk ook een indrukwekkende ervaring, waar ze wel even stil van waren.”Niet verwonderlijk, aangezien bijna niets zo ver van de belevingswereld van een kind staat als een oudere met fysieke en mentale beperkingen,” zegt Hollewand. “Toch vind ik dat het bij een bezoek hoort. De kinderen stelden vragen als: ‘Moeten die mensen hier altijd blijven zitten?’ Ze kunnen zich niet voorstellen hoe het is om zo snel moe te zijn. Om niet meer te kunnen fietsen. Dat is voor hen moeilijk te bevatten.”

Maatschappij Juist daarom vindt Hollewand het zo goed dat dergelijke bezoeken en activiteiten plaats— vinden. Want een plek als Het Wooldhuis is geen wereld buiten de wereld. “Wij zijn een onderdeel van de maatschappij. Daarom willen we ook graag dat bijvoorbeeld de carnavalsvereniging hier langskomt. Of dat de breiclub met onze cliënten aan de slag gaat. En ook zoiets als een toneelvoorstelling is zo belangrijk. Al was het maar omdat de spelers vaak familie zijn, of in elk geval bekenden.” Onderbreking Het bezoek van de kinderen ziet Hollewand in dat licht. “Het zijn positieve prikkels. Het is een prettige onderbreking van het dagelijkse leven. De kinderen leren iets over ons, maar de cliënten hebben daar ook veel plezier van.” Roefelen is daarmee dus een échte uitwisseling van kennis, ervaring, maar ook plezier en gezelligheid voor bewoners en kinderen. Kinderen die, misschien zelfs zonder het te weten, een beetje extra kleur brengen in het leven achter die Grote Deur van Het Wooldhuis. Ook al zijn ze zelf nog niet groot.

Spin in het web van de Roefeldagen was Kim van der Burg. Als stagiaire van Landstede Welzijn nam zij het grootste deel van de organisatie op zich. Zo regelde ze de contacten met de scholen. “We werden overweldigd door de belangstelling van de kinderen," vertelt Kim. "De intekenlijst was al in één ochtend vol. Om niet iedereen teleur te stellen hebben we heel snel nog extra plaatsen geregeld.” Dat gaat in samenspraak met de te bezoeken instellingen. “We zoeken plekken waar de kinderen niet alleen kunnen kijken, maar ook iets doen. Dat is voor instellingen die voor het eerst meedoen soms wel moeilijk. Ze vergeten dat voor een kind iets kleins ook al heel wat is. Het gaat er natuurlijk niet om dat ze volwaardig meedraaien.” Volgens Kim zijn er aardig wat instellingen die inmiddels goed begrijpen waar het om draait, en die elk jaar weer hun deuren openzetten. “Het gaat ons er niet om, kinderen heel veel te leren over een instelling. Wat we willen, is dat kinderen een kijkje nemen in de grotemensenwereld, en daar vooral plezier aan beleven.”


15

De paden op, de lanen in…. Zandhove organiseerde op 4 en 5 september 2008 een wandel2daagse voor cliënten en medewerkers. Ondanks de slechte weersvoorspelling en de verregende vrijdagavond die roet in het eten gooide, was de wandel2daagse een groot succes. Iedereen zong uit volle borst mee met het koor Multiple Voice en vierde feest met blaaskapel De Knollentrekkers.

Nieuw lid Raad van Toezicht

Op de korrel Opening dierenweide Berghorst

Op voordracht van de Centrale Cliëntenraad is de heer Leo Hoff (48) met ingang van 1 juli 2008 benoemd tot lid van de Raad van Toezicht van Zorgspectrum Het Zand. De heer Hoff is getrouwd, hij heeft drie kinderen en woont in Zwolle. Als financieel deskundige is hij in diverse functies bij ABN AMRO en de Rabobank werkzaam geweest. Sinds 2007 bezit de heer Hoff een eigen onderneming: Hoff Participatie & Management BV.

16


Locatie De Berghorst is sinds 17 september een dierenweide rijker! Dankzij Stichting Steun Kruiswerk Staphorst kunnen cliënten, omwonenden, vrijwilligers en medewerkers genieten van geitjes, konijntjes, kalkoenen en kippen.

Het contact tussen jong en oud maakt dit project erg bijzonder. Cliënten verzorgen de dieren samen met jongeren van Jongerenwerk Staphorst. Daarnaast zijn kinderen uit de naburige peuterspeelzaal regelmatig bij de dierenweide te vinden.

Lekker lang bijkomen in Spanje Cliënten van Zorgspectrum Het Zand kunnen voor een korte of lange vakantie (tot een halfjaar!) lekker naar Spanje. In Residencia Rojales, een vakantielocatie van RCR Health Center aan de Costa Brava, zijn verzorging, verpleging en fysiotherapie aanwezig, evenals een ontspannend activiteitenprogramma. Cliënten hebben een eigen appartement met badkamer, waar - tegen betaling - ook meereizende partners/ familieleden kunnen logeren. Meereizende gasten kunnen trouwens ook een eigen appartement huren. Of een kamer nemen in het nabijgelegen hotel ‘El Corazón’. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Berthe Dolfsma, Jos Weerkamp of Marie Cécile Lenselink via het Servicepunt 038 468 7777.

Doorstart Commissie Ethiek

Recommend Documents