Essay
DOET FUKSAS AFBRAAK AAN DE BIJENKORF VAN PONTI?
7x700 Architectuur en Filosofie Docent Dr. Jacob Voorthuis Student Mart Huijbers ID nr. 0749521 26/11/2012
Hoofdvraag Doet het ontwerp voor het Piazza center in Eindhoven, van Massimiliano Fuksas, afbraak aan het gemeentelijk monument de Bijenkorf van architect Gio Ponti. Deelvragen
- Wat was de visie van Gio Ponti voor het Bijenkorfgebouw in Eindhoven? - Wat was de visie van Massimiliano Fuksas voor het vernieuwde Piazza center in Eindhoven
Inhoud essay Welke ontwerpen worden er besproken in dit essay:
De Bijenkorf, architect Gio Ponti (1969), Eindhoven Het Piazza center, architect Theo Boosten (1969). Huidig architect Massimiliano Fuksas (2004),
Eindhoven
Doet Fuksas zijn Piazza center afbraak aan de Bijenkorf van Ponti? De visie van Gio Ponti voor het ontwerp van het Bijenkorf gebouw te Eindhoven De visie van Massimiliano Fuksas voor het ontwerp van het Piazza center te Eindhoven Kritieken waarderingen over het ontwerp van architect Fuksas Conclusie
- Antwoord op de hoofdvraag
Doet Fuksas zijn Piazza center afbraak aan de Bijenkorf van Ponti? Het in 2004 vernieuwde Piazza center in Eindhoven van architect Massimiliano Fuksas verkracht volgens Tijs van den Boomen het schitterende juweel dat de Bijenkorf ooit was. (van den Boomen, 2005) Is het nu zo dat het ontwerp van Fuksas daadwerkelijk afbraak doet aan de ideeën van Ponti? En was het de bedoeling van Fuksas om het duel aan te gaan met de Bijenkorf? Om een beeld te krijgen van de gebouwen waar het in dit essay over zal gaan, eerst een korte toelichting op beide gebouwen. De Bijenkort te Eindhoven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het stadscentrum van Eindhoven meerdere keren gebombardeerd. Deze bombardementen richtten grote schade aan en deden de gemeenteraad besluiten tot een wederopbouwplan. De verplaatsing en verhoging van de spoorbaan, een steeds groter wordende barrière in het stadscentrum, werd meegenomen in dit plan. In 1953 werd het verhogen en naar het noorden verplaatsen van het spoor afgerond. Door die noordelijke verplaatsing ontstond er aan de zuidelijke kant van het spoor een grote open ruimte tussen het spoor en de binnenstad. Het 18 Septemberplein. De Bijenkorf had zich op dat moment gevestigd op prominente plaatsen in de binnensteden van Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Ook de gemeente Eindhoven wilde graag dat de Bijenkorf zich met al zijn allure in Eindhoven zou vestigen, en daarom betrokken zij het warenhuis in de plannen voor de invulling van de het 18 Septemberplein. (Schippers, 2004) De Bijenkorf wilde in Eindhoven een vestiging net zoals in alle andere steden waar zij vertegenwoordigd waren. Dit hield in, ‘een voor de stad gezichtsbepalend gebouw met een duidelijke uitstraling’. (Schippers 2004 p. 38) Het zou net zoals de reeds gebouwde Bijenkorf gebouwen ‘een paleis der levensvreugde’ moeten worden, zoals de letterkundige dr. P.H. Ritter jr. in 1926 de Bijenkorf in Den Haag omschreef. De directie van de Bijenkorf bevestigde in 1964 dat de lay-out van het warenhuis door het adviesbureau Morris Ketchum was afgerond, en dat het bedrijf nog opzoek was naar een architect. De Bijenkorf directie was opzoek naar een architect buiten Nederland, als reden gaf de directeur van de Bijenkorf dr. G. Van der Wal aan dat Nederlandse architecten in die tijd ‘te somber’ waren. Dit was dan ook één van de redenen waarom de Bijenkorf in Rotterdam destijds (1956) door de Amerikaans / Hongaarse architect Marcel Breuer was ontworpen. Voor de Bijenkorf in Eindhoven werd daarom opnieuw gezocht naar een architect buiten de Nederlandse grenzen. Een architect die klanten niet als sociale wezens zag maar als individuen. (Schippers, 2004 p. 48) De Bijenkorfdirectie bracht daarop een bezoek aan de architect/ontwerper Gio Ponti in Milaan, met de vraag of hij een collega kon aanbevelen voor het ontwerpen van een gevel rondom de al gepresenteerde gestapelde vloervelden. (Schippers, 2004) Het gezelschap reageerde verbaasd toen Gio Ponti zichzelf voorstelde als degene die het wilde doen.
Het Piazza center te Eindhoven. De Nederlandse architect Theo Boosten was naast zijn verantwoordelijkheid voor de technische tekeningen en controle op de bouw van de Bijenkorf, ook de architect van de aangrenzende winkelgalerij. Het Piazza center. De opdracht was een winkelgalerij te ontwerpen naast het Bijenkorfgebouw. Dit is ook precies wat hij gedaan heeft volgens Arthur Worthmann (2002 p. 16). Volgens hem kan het Piazza center in die tijd vooral gezien worden als “massa, als silhouet, bijna als repoussoir voor de Bijenkorf”. Misschien is dat wel de belangrijkste reden waarom het Piazza center vanaf de opening nooit gewerkt heeft als het winkelcentrum, wat men voor ogen had. Het was volgens Worthmann (2002) bedoeld om ondergeschikt te zijn aan de statige Bijenkorf van Ponti. Volgens Gijs Pyckevet (2004 p. 76) staat eind jaren ’90 “Ponti te pronken in een leegte”. Volgens hem is dat, samen met het verpauperde Piazza center, het startsein voor een ingrijpende verbouwing. De Italiaanse architect Massimiliano Fuksas krijgt in 1999 de opdracht een nieuw ontwerp te maken voor het Piazza center.
Piazza center (links) vlak voor de herontwikkeling, eind 1990. Afbeelding (1)
Doet Fuksas zijn Piazza center afbraak aan de Bijenkorf van Ponti? Met de komst van het vernieuwde Piazza center en zijn enorme luifel is in de Bijenkorf niet meer de enige aandachtstrekker op het 18 Septemberplein. Dit blijkt uit de vele kritieken en meningen die zijn geuit in het Eindhovens dagblad op het vernieuwde Piazza center (Kerkdijk, 2004). Dit valt ook op te maken uit de schaarste aan publicaties over het Piazza center van architect Boosten tijdens de oplevering (1967) in tegenstelling tot het in dezelfde tijd gebouwde Bijenkorf gebouw. De vraag die bij mij opkomt; is het ontwerp voor het Piazza center met zijn luifel daar op zijn plek? En voegt hij iets toe, of breekt hij juist het icoon dat de Bijenkorf voor Eindhoven is af? Vóór de komst van het vernieuwde Piazza center was het volgens Van den Boomen (2005) de Bijenkorf die de aandacht trok. Hij herinnert zich uit zijn kinderjaren “een flonkerend gebouw te midden van grauwe fabrieken, een gebouw dat licht gaf.” Is Ponti’s ontwerp voor de Bijenkorf krachtig genoeg om na de komst van de luifel nog steeds dat flonkerende gebouw te zijn? Of moet hij die aandacht nu delen, of zelfs afstaan? De vele kritieken die onder andere via de lokale krant zijn geuit hebben de publieke opinie en het algemene beeld op het Piazza center sterk beïnvloed en zeer vertroebeld. Dat is de reden voor dit essay, om een duidelijk beeld te scheppen tussen de verschillende meningen over het vernieuwde Piazza center van Massimiliano Fuksas.
De visie van Ponti voor de Bijenkorf in Eindhoven? Ponti was een pure estheticus en om die reden vond hij zichzelf de juiste persoon voor het ontwerpen van de Bijenkorf. De warenhuisarchitectuur was in die tijd radicaal veranderd, waardoor iedere vierkante meter belangrijk werd. Functionaliteit en overzichtelijkheid won het van de grote vides en glazen gevels. Deze functionaliteit werd vertaald in een doos met daarin grote vloervelden. De uitdaging voor de architect zat hem dan ook in de gevel van het gebouw, deze moest ervoor zorgen dat de klant verleid werd om naar binnen te gaan. (Wortmann, 2002) Schippers (2004, p. 51) beschrijft de volgende visie van Ponti: Ponti heeft in zijn ontwerp vooral de sociaal-culturele functie van een warenhuis benadrukt. Overheidsgebouwen, grote winkels, kantoren en fabrieken namen in zijn visie in de huidige stad de plaats in van de paleizen en residenties van belangrijke families van vroeger. Zij vertegenwoordigen als het ware ‘the honour, the power, the importance and the beauty of the town [...]’. Ponti heeft de uitdaging voor het ontwerpen van de gevel met beide handen aangegrepen om ervoor te zorgen dat de functionalistische doos voorzien werd van een aantrekkelijke schil. De schil die Ponti uiteindelijk ontwierp voor de Bijenkorf is opgebouwd uit vele groengekleurde keramische tegels, deze zouden volgens de architect het groene Nederlandse landschap voor moeten stellen en bestand moeten zijn tegen het Nederlandse klimaat. In een brief aan de directeuren van de Bijenkorf beschreef Ponti het beeld wat hij wilde creëren met deze gevel. ”This very beautiful ceramic surface will reflect the various light of the sky and realize in this way an effect of transparancy and lightness.” Ponti (in Schippers, 2004 p. 52) Na oplevering van de Bijenkorf lijkt de missie van Ponti en de Bijenkorf directie geslaagd. Een statig blok met een voor de stad gezichtsbepalend ontwerp en een duidelijke uitstraling, aan de rand van de binnenstad. Dit wordt in 1993 kracht bijgezet door de monumentencommissie, zij vinden de Bijenkorf van belang als beeldbepalend element in het noordelijk winkelgedeelte van het centrum.
Bijenkorf na oplevering (1970) Afbeelding (2)
Huidige situatie (2012) Afbeelding (3)
Wat was de visie van Fuksas voor het ontwerp van het Piazza center? De opdracht voor de herontwikkeling van het Piazza center wordt toegewezen aan de Italiaanse architect Massimiliano Fuksas. Vanaf het begin zag hij echter een opgave die groter was dan alleen het ontwerp voor een nieuw winkelcentrum. Door zich te concentreren op een grotere context dan alleen het Piazza center gaat Fuksas het duel met de keramische gevel van de Bijenkorf volgens Pyckevet (2004 p. 77) niet aan, maar concentreert hij zich op het stedenbouwkundige vraagstuk. In plaats van een object naast de Bijenkorf te ontwerpen, ontwerpt Fuksas een overdekte
buitenruimte. De Piazza is op die manier niet een op zichzelf staand gebouw zoals de Bijenkorf, maar een interieur dat afgesloten wordt door de opvallende luifel. Wanneer Fuksas het eindresultaat komt bekijken in 2004 licht hij zijn visie over het plan toe in het Algemeen Dagblad, “het winkelcentrum is onderdeel van de binnenstad. Je bent hier niet in een gebouw, maar in de stad. Overal zie je licht.” (Fuksas, 2004). Kritieken op het Piazza center ontwerp van Massimiliano Fuksas Tijdens het ontwerpproces van het Piazza center worden de plannen uitgebreid besproken in onder andere de plaatselijke krant, het Eindhovens Dagblad. De publieke opinie werd sterk bepaalt door krantenkoppen als; ‘Ontwerp Fuksas gemiste kans’, ‘Piazzagevel kan nog steeds niet bekoren’ en ‘Blijven die pilaren zo roestig?’. (Kerkdijk, 2004 p. 85) Volgens Herman Kerkdijk (2004) is het logisch dat er kritisch werd gekeken naar het Piazza center, de locatie was in de jaren ’50 de plek waar Eindhoven haar moderne uitstraling kreeg. Daarnaast voorzag de faculteit bouwkunde, van de Technische Universiteit in Eindhoven, ook nog eens in een zeer grote groep van kritische volgers. Waardoor een ontwerp van deze omvang, ontworpen door een internationale architect extra veel aandacht kreeg. Fuksas weet desondanks zowel de welstand als monumenten commissie voor zich te winnen en zijn ontwerp voor het vernieuwde Piazza center wordt goedgekeurd. Beide commissies worden tijdens de plaatsing van de luifel echter compleet verrast. Fuksas heeft de luifel af laten steunen op de Bijenkorf van Ponti. Volgens architect en voormalig lid van de welstandscommissie in Eindhoven, Harie van Helmond (2005) was dit ‘een dieptepunt in onze advisering: zoveel uren hebben we erin gestoken en het resultaat is om je kapot te schamen. We hebben ons in de luren laten leggen door de eerbied die Fuksas tentoonspreidde voor Ponti’s werk.’ Zelfs 5 jaar na oplevering van het Piazza center wordt er nog harde kritiek geuit op het ontwerp van Fuksas. Peter van den Baar, in 2009 voorzitter van de Henri van Abbestichting, schrijft over het Piazza center in het Eindhovens dagblad; “Nu staan er een groenschreeuwerig nieuw Piazzagebouw en een monsterlijke luifel die met zijn gesteun het Bijenkorfgebouw brutaliseert.” Waardering voor het Piazza center ontwerp van Massimiliano Fuksas Maar is het ontwerp van Fuksas nu echt zo slecht en niet gepast zoals bovenstaande kritieken doen geloven? Of heeft de Italiaan wel degelijk het nodige respect getoond voor zijn landgenoot Ponti? Het ontwerp voor de overdekte buitenruimte als antwoord op het ingewikkelde stedenbouwkundige vraagstuk is volgens Pyckevet (2004 p. 84) “een toevoeging van een stedelijke ruimte aan de stad.” Daarbij zorgt volgens hem de luifel er voor dat de gevel van Ponti nog nooit zo nadrukkelijk aanwezig is geweest in de binnenstad van Eindhoven. Daarnaast is het voor Arthur Worthman (2002 p. 28) een “verademing” dat het Piazza center zich niet probeert te verstoppen in de stad, maar door zijn architectuur duidelijk laat zien dat het er is. Ook vindt hij het “mooi” dat de bedrukte glazen gevel van het Piazza center een “toepasselijk antwoord vormt op de levendige keramische gevel van Ponti.”
Antwoord op de hoofdvraag De Bijenkorf directie is vanaf het begin af aan duidelijk geweest over de positie van het gebouw in de stad en de uitstraling die het moest krijgen. De visie van architect Gio Ponti sloot daarbij aan, hij zag toekomstige warenhuizen samen met fabrieken en kantoorpanden binnen de stad de plaats innemen van de vroegere paleizen. Zij representeerden volgens de Italiaan de belangrijkheid en de status van de stad. Volgens Van den Boomen (2005) is de missie van Ponti en de Bijenkorf directie dan ook zeker geslaagd, hij herinnert zich “een flonkerend gebouw te midden van grauwe fabrieken, een gebouw dat licht gaf”. Onder de ‘grauwe fabrieken’ die Van den Boomen beschrijf behoort op dat moment volgens Arthur Wortmann (2002) ook het Piazza center. Hij vindt dat het Piazza center als massa of silhouet voor de Bijenkorf, en bijna als repoussoir (een ‘achtergrond waartegen iets afsteekt’). Eind jaren ’90 moet er volgens Pyckevet (2004 p. 76) ingegrepen worden in het gebied rondom de Bijenkorf. Hij vindt dat “Ponti staat te pronken in een leegte”, daaruit is op te maken dat de Bijenkorf ondersteuning nodig had om zichzelf en zijn omgeving te versterken. De Italiaanse architect Massimiliano Fuksas kreeg in 1999 de opdracht het Piazza center te vernieuwen. Hij zag de opgave voor het ontwerp van het Piazza center echter in een grotere context dan alleen het winkelcentrum. Dit in tegenstelling tot het aanwezige gebouw van architect Boosten, die alleen een winkelgalerij naast de Bijenkorf plaatste. De stedenbouwkundige aanpak die Fuksas heeft gehanteerd, is volgens Pyckevet (2004) de manier waarop de architect heeft kunnen reageren op het stedelijk monument en het statige blok wat de Bijenkorf is. Wanneer hij net als Boosten het Piazza center opnieuw als een winkelgalerij naast de Bijenkorf zou ontwerpen, moest zijn ontwerp het duel aangaan met de Bijenkorf. Iets wat Fuksas uit respect voor de Bijenkorf van Gio Ponti niet wilde. De visie van Fuksas voor het Piazza center was, om zowel het gebouw als de ruimte tussen de Bijenkorf en het Piazza center onderdeel te laten zijn van de binnenstad. Dit is volgens Pyckevet (2004) dan ook zeker geslaagd wanneer hij het ontwerp beschrijft als “een toevoeging van een stedelijke ruimte aan de stad”. Ook Fuksas zelf heeft het in een interview na de oplevering over “het onderdeel zijn van de binnenstad”. Dit geeft aan dat de focus van zijn ontwerp niet op de architectuur maar op een stedebouwkundige visie was gebaseerd. De architectuur van het ontwerp wordt echter met harde woorden bekritiseerd, en dan vooral het afsteunen van de luifel op de Bijenkorf. Het afsteunen van die luifel op de Bijenkorf is volgens Van den Baar (2009) en van den Boomen (2005) een grote brutalisering van het Bijenkorf gebouw. Waaruit volgens hen afgeleid kan worden dat Fuksas weinig respect had voor het ontwerp van zijn landgenoot Gio Ponti. Herman Kerkdijk (2004) beschrijft in een samenvattende reactie; “Vanaf de openstelling van de Piazza op 23 april 2004 is er voorgoed een dimensie toegevoegd aan de beleving van deze stad. Een beleving die de kritiek op het gebouw niet kan opheffen, maar er wel iets tegenover stelt. Iets ongekends in deze stad, namelijk de overtreffende trap van stad, de metropool.”
Gebruikte literatuur Tijdschrift artikel Boomen T. v.d. i.s.m. Berendsen K, (2005). Poten af van Ponti. tijdschrift Bouw (02-2005) Boek Bosman, J. & Schippers, H. & Pyckevet, G. & Kerkdijk, H. & Van Dijk, K. (2004). Een ensemble met grootstedelijke allure: De Bijenkorf en het Piazza Center in Eindhoven. Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven. Worthmann, A. (2002). De Piazza: Gio Ponti in Eindhoven. Eindhoven: Gemeente Eindhoven Kranten artikel Van den Baar, P. (2008, 29 oktober). Blob speelt vals op het 18 Septemberplein. Eindhovens Dagblad. Scholtes, P. (2004, 22 April). ‘Je bent hier in de stad’. Algemeen Dagblad Afbeelding Voorkant Fotograaf, Constantin Meyer Zanchi, F. (2006), Massimiliano and Doriana Fuksas Commercial area in Eindhoven. Tijdschrift Materia (volume 52, 2006). Afbeelding (1) Worthmann, A. (2002). De Piazza: Gio Ponti in Eindhoven. Eindhoven: Gemeente Eindhoven. Pagina 40-41
Afbeelding (2) http://www.eindhoven-in-beeld.nl/picture/number9839.asp Afbeelding (3) Eigen foto (2012)
