AAN PASSEN DOET OVERLEVEN 2
O: 4/1 a
Soort Wanneer behoren organismen tot dezelfde soort? ____________________________________________________________________ ____________________________________________________________________
b
Horen paard en ezel tot dezelfde soort? _______________, omdat ______________________________________________________ _____________________________________________________________________________
Horen teckel en Duitse herder tot dezelfde soort?
c
_____ , omdat _____________ ___________________________ ___________________________ ___________________________ d
Bekijk bladzijde 59 van je tekstboek nog eens. Welke verschillen zijn er tussen herme-lijn en wezel?
__________________________________________ __________________________________________________
Afbeelding 4/1
_____________________________________________________________________ e
Welke verschillen zijn er tussen wezel en bunzing? ______________________________________________________________________________ _______
_______________________________________________________________
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
L e e s
O: 4/6
v e r d e r
i n
j e
t e k s t b o e k
Zoek in een flora de boterbloem op. a Tot welk geslacht hoort de boterbloem? ________________________________________________ b
Hoeveel soorten telt dit geslacht? ________________________________________________
c
Beantwoord deze twee vragen ook voor een zelfgekozen plant. Nederlandse naam: ________________________________________________ Geslacht: Afbeelding 4/4b __________________________________________________________________ Aantal soorten: __________________________________________________________________ L e e s
4 a O: 4/7
v e r d e r
i n
j e
t e k s t b o e k
Terug in de tijd Wat is een fossiel? _______________________________________________________________ _______________________________________________________________
b
Fossielen ontstaan alleen van bepaalde delen van een organisme. Wat kun je zeggen van die delen? _______________________________________________________________ _______________________________________________________________
c
Van sommige diergroepen is de kans om fossielen te vinden niet groot. Noem zo'n diergroep. _______________________________________________________________ _______________________________________________________________
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
Afbeelding 4/5
O: 4/8
a
Maak met behulp van de aangegeven vorm een reconstructie van dit dier. Teken met potlood! De gestippelde lijntjes zijn van delen die aan de binnenkant van het dier zitten. Het dier dat je getekend hebt wordt Stegosaurus genoemd. Dit dier was langer dan twee personenauto's achter elkaar. Toch was zijn kop klein en zijn bek be-vatte eenvoudige tanden. Waarmee zal zo'n groot dier zich gevoed hebben?
b
□ □ □
A alleen met planten B alleen met vers vlees
C met planten en aas Geef voor je antwoord bij b een verklaring ___________________________________________________________________________
c
___________________________________________________________________________ d
Men heeft ontdekt dat door de rugplaten bloedvaten liepen. Waarvoor zouden deze platen hebben gediend? ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
O: 4/9
Afbeelding 4/6
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
In afbeelding 4/6 zie je twee doorsneden van een deel van de aardkorst. De doorsnede in A is van een andere plek dan de doorsnede in B. a Welke aardlaag van doorsnede A is het oudst? ___________________________________________________________________ b
Welke lagen zijn in beide doorsneden even oud? ___________________________________________________________________
c
Welke laag is het oudst van allemaal? ___________________________________________________________________
d
Zet de lagen in volgorde van ouderdom. Begin met de oudste laag. ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________
e Welke volgorde van ouderdom kun je voor de fossielen Fl t /m F7 opstellen? Begin met het oudste fossiel. ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ O: 4/10
a Wat stellen de horizontale lijnen in de tijdtabel uit je tekstboek voor? ___________________________________________________________________ b Hoe oud is het oudste fossiel van een amfibie? ___________________________________________________________________ c In welke periode zijn de meeste amfibie-fossielen gevonden? ___________________________________________________________________ d Welke groep planten is het oudst? _______________________________________________________________ e Aten de oudste reptielen vruchten? Licht je antwoord toe. _______________________________________________________________ _______________________________________________________________
Stel dat de vissen in het Trias waren uitgestorven. Hoe zou dat in de afbeelding zichtbaar zijn geweest? ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
O: 4/11 -
In het tekstboek staan enkele belangrijke gegevens uit het onderzoek naar fossielen. Hieronder vind je ze nogmaals. Schrijf achter elk gegeven op welke conclusie je nu kunt trekken. De oudste aardlagen bevatten geen fossielen. Conclusie:________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ -
lets jongere aardlagen bevatten fossielen van eenvoudige organismen.
Conclusie:_________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ -
In jongere aardlagen komen fossielen voor van soorten, die in oudere aardlagen niet voorkomen. Conclusie:_________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________
-
Als een aardlaag jonger is, zijn de organismen die gevonden worden verder onrwikkeld. Conclusie:________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________ _________________________________________________________________
L e e s
4
AANPASSEN
DOET
v e r d e r i n t e k s t b o e k
OVERLEVEN
j e
O: 4/15
In een nestkastje in mijn tuin broedt elk voorjaar een paartje koolmezen. Elk voorjaar wordt een flink aantal eieren uitgebroed. Gemiddeld zijn het er tien. a Het eerste jaar is er een paartje koolmezen. Stel dat van de tien jongen er vijf vrouwtjes zijn. Als alle vrouwtjes het volgend voorjaar in mijn tuin tien eieren uitbroeden (waarvan vijf vrouwtjes), hoeveel koolmezen heb ik dan aan het eind van dat voorjaar? _______________________________________ b Het voorjaar daarna broeden weer alle vrouwtjes. Hoeveel koolmezen heb ik aan het eind van dat jaar in mijn tuin? _______________________________________
Afbeelding 4/8
c In werkelijkheid gaat het zo niet. Hoe gaat het wel? ____________________________________________________________________________ __________________________________________________________ ___________________________________________________________________ d Hoe noem je dat proces? ___________________________________________________________________ e Niet elke koolmees wordt volwassen. Welk van de hieronder genoemde factoren maakt de kans op overleven groter? Omcirkel de juiste nummers. 1 de vogel heeft goede ogen 2 de vogel heeft een dieper zwarte kleur 3 de staartveren zijn korter 4 de snavel is puntiger 5 de klauwtjes zijn scherper 6 de pootjes zijn korter 7 de vogel kan goed zingen O: 4/16
a Wat betekent evolutie? ____________________________________________________________________________ __________________________________________________________ b Wat bedoelde Darwin met dat woord? ____________________________________________________________________________ __________________________________________________________
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
Bekijk afbeelding 4/9 en de bijbehorende tekst..
O: 4/17
Afbeelding 4/9
a b
De samenstelling van de populatie veranderde met de opkomst van de Industrie. Er kwamen meer/minder donkere vlinders. Welke variant had voor de opkomst van de industrie de meeste kans om zich voort te planten, de lichte of de donkere? _________________________________________________________________________________
O: 4/18
c
Welke variant had in gebieden met veel industrie de meeste kans om zich voort te planten? _______________________________________________________________________
d
Als de lucht weer schoner wordt, hoe verandert de populatie dan? Er komen meer/minder donkere vlinders.
a
Wat is de hoofdgedachte van de theorie van Darwin?
______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________ ______________________________________________________________________
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
b Zijn theorie kent drie uitgangspunten. In een populatie moet sprake zijn van: 1
__________________________________________________________________
2
__________________________________________________________________
3
__________________________________________________________________
c Voldoet een populatie kikkers hieraan? ja/nee d Voldoet een populatie mensen hieraan? ja/nee O: 4/19
Nadat Darwin zijn boek 'The Origin of Species' had geschreven, verschenen diverse spotprenten. Een ervan zie je hier. Waar heeft de tekenaar de draak mee gestoken? _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________
L e e s
4
AANPASSEN
v e r d e r i n j e t e k s t b o e k
DOET
OVERLEVEN
6
O: 4/20
Ontwikkeling van gewervelde dieren
Lees de zinnen. Vul op de juiste plaatsen in de zinnen in: 1 ontwikkeling van poten 2 poten onder het lichaam 3 ontwikkeling van huid met schubben 4 gezoogd worden 5 eieren met leerachtige schaal 6 ontwikkeling van veren 7 levendbarend 8 verlengde voorpoten a Een belangrijk verschil tussen de vissen en de amfibieen is _________________________________________________________________________ b De reptielen werden onafhankelijk van het water door _____________________________ en _________________________________________ c De dinosaurussen konden hard lopen doordat ze _______________________________________________________ hadden. d Je spreekt voor het eerst van zoogdieren als de dieren _______________________________________________________________ zijn en de jongen________________________________________________________ e Twee belangrijke verschillen russen de reptielen en de vogels zijn ____________________________________________________________________ en __________________________________________________________________
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
O: 4/21
Je ziet hier een doorsnede van enkele aardlagen. In deze lagen zijn fossielen gevonden van gewervelde dieren.
Afbeelding 4/1
a
Schrijf met behulp van afbeelding 4-18 uit je tekstboek de namen bij1de getekende dieren
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
O: 4/22
Op bladzijde 84 zie je een diagram van de ontwikkeling van het paard in de tijd. Bestudeer het diagram eerst goed. Zoals je ziet heeft de ontwikkeling van het paard zich in verschillende delen van de wereld afgespeeld: Zuid-Amerika (eerste kolom), Noord-Amerika (tweede kolom), De Oude Wereld (Europa, Azië, Afrika, in de derde kolom) en West- Europa (derde kolom, onderaan). 1 Op welk werelddeel speelde de ontwikkeling van het paard zich hoofdzake– lijk af? _______________________________________________________________________________
2
Vijfentwintig miljoen jaar geleden gingen veel paarden gras als voedsel ge– bruiken. Geef hiervoor een mogelijke verklaring. ________________________________________________________________________ 3 Welk voordeel hadden de eentenige soorten ten opzichte van de viertenige Eohippus?
_________________________________________________________________________ 4
Bekijk het diagram nog eens. Vier keer in de geschiedenis bereikte het paard Europa. Wanneer was dat?
_________________________________________________________________________ 5
Wat gebeurde er drie van de vier keer met die paarden?
_________________________________________________________________________ 6
Tweeënhalf miljoen jaar geleden kwamen de eerste paarden van de soort Equus naar de Oude Wereld. Zoek in een atlas op via welke zee deze paar– den West-Europa hebben bereikt. _________________________________________________________________________ (In de vroegste periode van de paarden zaten alle werelddelen aan elkaar vast.) 7
Wat gebeurde er met de paarden van het geslacht Equus die in Noord– Amerika bleven? Bedenk een verklaring voor het antwoord.
__________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ 8
In Amerika leven paarden. Hoe zijn deze dieren daar weer terecht geko men?
__________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ 10 afbeelding 4/13 zie je enkele paardachtigen. Ze behoren tot het geslacht Equus. De zebra is een aparte soort (Equus zebra). Van het paard (Equus caballus) bestaan verschillende rassen. De zogenaamde volbloedrassen zijn gefokt als rijpaard. De zwaardere koudbloedrassen als trekpaard. Schrijf in elk hokje de juiste naam. Kies uit: zebra, prezivalski-paard, volbloed koudbloed
Afbeelding 4/13
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
Afbeelding 4/14
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
O: 4/23
Lees de tekst over de film 'Jurassic Park' hieronder. Wat stellen de plaatjes op bladzijde 86 voor? Zet onder elk plaatje op de vorige bladzijde een korte beschrijving. Lang geleden werd een mug overdekt met een kleverige hars. In een laboratorium bekijken onderzoekers een stukje barnsteen. In dat barnsteen bevindt zich een mug. Het blijkt een mug te zijn uit de tijd van de dinosaurussen. Voorzichtig haalt men de mug uit het barnsteen. Er wordt een monster genomen van de maaginhoud. Daar zitten cellen van dinosaurussen in. Dan zit er dus ook erfelijk materiaal van deze dieren in! Dat erfelijk materiaal wordt eruit gehaald, bewerkt en in de bevruchte eicel van een krokodil gestopt. Het ei wordt uitgebroed en na een paar weken komt er een bruin-groen dier tevoorschijn. Het is Tyrannosaurus rex. Deze twaalf meter lange, vleesetende dinosaurus wandelt weer op aarde rond!
O: 4/24
Lees onderstaand krantenartikel
a Welk dier werd tot nu as voorouder van de vogels gezien? A Archaeopterix B Protoavis b Noem drie kenmerken van de protoavis die reptielen ook hebben. 1 _______________________________________________________________ 2 _______________________________________________________________ 3 _______________________________________________________________ c Kon de protoavis vliegen? _______________________________________________________________ D Welk van deze twee dieren is verder ontwikkeld als vogel? _______________________________________________________________
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
e Welk van deze dieren is ouder? ______________________________________________________________________________
f
Wat denkt men dat er met de Archaeopterix is gebeurd? ______________________________________________________________________________
L e e s
v e r d e r
i n
j e
t e k s t b o e k
7 Ontwikkeling van de mens O: 4/25
Afbeelding 4/16 a Probeer door middel van de schedels hierboven de ontwikkeling van de mens aan te geven. Zet de cijfers die bij de schedels staan in de juiste volgorde. _______________________________________________________________________ b Wat is er in de loop van de evolutie gebeurd met de grootte van de hersensche– del? _______________________________________________________________________ c En wat met de grootte van de aangezichtsschedel?
________________________________________________________________e s v e r d e r i n j e t e k s t b o e k
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
L e e s
O: 4/26
v e r d e r
i n
j e
t e k s t b o e k
Als een organisme bepaalde organen niet meer gebruikt, verdwijnen ze in de loop van de evolutie. Soms kun je dan nog resten van die organen in zo'n organisme terugvinden. Deze resten worden rudimentaire organen genoemd. Hieronder zie je enkele voorbeelden.
Afbeelding 4/17
a
Zou een walvis ontstaan zijn uit een vis of een zoogdier? Leg je antwoord uit. _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________
b
Hebben de voorouders van de python wel of geen achterpoten gehad? Leg uit.
_______________________________________________________________________ C
Verklaar het voorkomen van griffelbeentjes bij een paard.
_______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ d
Bij welke dieren zijn de blinde darm en het wormvormig aanhangsel groot? Bij planteneters/vleeseters, omdat __________________________________________________ ________________________________________________________________________________
e
'Rudimentaire organen ondersteunen de evolutie-theorie.' Probeer deze zin te verklaren.
_______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ .
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
O: 4/27
Organen raken steeds beter aangepast aan hun functie. Men noemt dat specialiseren. Als voorbeeld bekijken we de bouw van voorpoten van enkele zoogdieren. Deze voorpoten hebben hetzelfde bouwplan. Ze hebben een verschillende taak.
Afbeelding 4/18
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
a
Vul in de vakjes bij elke tekening in van welk dier de poot is. Kies uit: mens, vogel, vleermuis, mol, paard, walvis b Zet bij elke tekening welke taak het orgaan heeft. Kies uit: looporgaan, grijporgaan, vliegorgaan (2x), graaforgaan, zwemorgaan. c Vul in het schema hieronder de nummers van de botten op de juiste plaats in. d Zouden deze dieren een gemeenschappelijke voorouder hebben? fa/nee, want ___________________________________________________________________ opperarmbeen
spaakbeen
ellepijp
handwortelbeentjes
middenhandsbeentjes
vingerkootjes
duim
mens vogel vleermuis mol paard walvis
O: 4/28
In deze opdracht leer je iets over dinosaurussen. Ongeveer 240 miljoen jaar geleden leefden er veel groepen reptielen op het land. Sommige groepen ontwikkelden zich zo dat ze op hun achterpoten konden lopen: de dinosaurussen. Bij andere ontwikkelden zich vleugels: de vliegende reptielen, ook wel pterosauriers genoemd. In deze De dinosaurussen zijn te verdelen in twee hoofdgroepen: - de saurichia, met een heupgewricht zoals de hagedissen (sauros = hagedis, ischion = heupgewricht). - de ornithischia, met een heupgewricht zoals de vogels (ornis = vogel).
Afbeelding 4/19
De allereerste dinosaurussen waren kleine, slanke dieren. Ze leefden van vlees. Later ontwikkelden zich ook plantenetende soorten. 4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
Er waren weinig dieren die de concurrentie met de dinosaurussen overleefden. Zij beheersten de aarde. In het water waren reptielen zoals krokodillen en zeehagedissen, op het land heel kleine zoogdieren. In de lucht kwamen vliegende reptielen en veel soorten insekten voor. In de vroegste periode van de dinosaurussen (het Trias) waren alle werelddelen met elkaar verbonden. De dieren konden zich over de hele aarde verspreiden. Over de hele aarde zijn dan ook resten van deze dieren gevonden. Er waren veel verschillende soorten, van heel klein (45 cm) tot heel groot (25 m). Het woord dinosaurus betekent 'verschrikkelijke hagedis'. Sommige soorten waren inderdaad afschrikwekkend. Ze leefden vaak in grote kudden. In deze periode verscheen ook de Archeopterix, de oudst bekende vogel. Deze heeft zich waarschijnlijk ontwikkeld uit kleine vleesetende dinosaurussen. De dinosaurussen verdwenen ongeveer 65 miljoen jaar geleden. Waardoor verdwenen ze? Het is mogelijk dat een veranderend klimaat de oorzaak was. De aarde werd vochtiger. De aaneengesloten gebieden waar de dinosaurussen hun voedsel vonden, werden in stukken gedeeld door moerassen en rivieren. Voedsel zoeken werd moeilijker en deze grote dieren hadden veel voedsel nodig! De plantenetende dinosaurussen vormden een belangrijke schakel in de voedselketen. Hun ondergang betekende ook de ondergang van de jagende en aasetende soorten. Zoogdieren kregen een kans zich te ontwikkelen. Maar zij bereikten hun grote soortenrijkdom en verspreiding pas nadat de laatste Dinosaurussen verdwenen waren. Er zijn ook andere theorieën over het uitsterven van de dinosaurussen. Zo zou door een meteoriet-inslag de zon drie maanden verduisterd zijn. De temperatuur van de aarde daalde, die van de atmosfeer steeg. Dat leidde tot allerlei scheikundi ge reacties. De produkten daarvan daalden als een 'zure regen' op de aarde neer. Het plankton in zee stierf af, waardoor de voedselketens in zee verdwenen. De dinosaurussen waren te groot en te veel van één soort voedsel afhankelijk om dit alles te overleven. De zoogdieren en de vogels waren minder kwetsbaar doordat ze minder groot waren en niet gespecialiseerd in één soort voedsel. Nog enkele andere theorieën: - hun hersenen waren te klein; - ze waren te groot en te zwaar; - zoogdieren specialiseerden zich in het roven van dinosaurus-eieren; - hun eierschalen werden te zacht en te breekbaar.
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
a
Je ziet hier enkele reptielen getekend. Welke beschrijving hoort bij welk dier? - Schrijf het getal dat voor de omschrijving staat, in het rondje bij het juiste dier. 1
Dit dier had een lengte van 25 meter. De kop was erg klein en bevatte weinig hersenen. Per dag at hij wel 400 kilo bladeren van de boomtoppen. Deze plantenetende kolos was geen roofdier. Andere dieren moesten echter niet te dicht in zijn buurt komen. Met de staart kon hij flinke meppen geven.
2 Dit dier had twee rijen grote platen op zijn rug. Hiermee werd waarschijnlijk de lichaamstemperatuur geregeld. Door de platen liepen bloedvaten, die de overtollige warmte afvoerden. De kop was erg klein in verhouding tot zijn lichaam. Men vermoedt dat zijn voedsel niet alleen bestond uit planten, maar ook uit aas. 3 Dit reptiel was een echt roofdier. In de bek zaten scherpe tanden. Sommige waren wel 15 cm lang. Het dier was 14 meter lang en 5 meter hoog. Er waren er bij die een gewicht van 5 ton hadden! De snelheid van dit reptiel was daarom niet groot. Hij waggelde een beetje. Het voedsel zal uit oude en zieke dieren hebben bestaan.
Afbeelding 4/20
4 Dit dier had een korte hoorn op zijn neus en twee langere boven de ogen. Met de papegaaiachtige snavel en de plooikiezen kon hij taaie bladeren fijnmalen. De nek was beschermd door een zwaar halsschild
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
5 Dit vliegend reptiel had een vleugelwijdte van wel 8 meter. Dit dier leefde aan de kust en at vis uit zee. Het dier kon niet staan of lopen. Hij hing altijd, net als een vleermuis, aan rotswanden naar beneden. 6 Deze planteneter was maar 1,5 meter lang en woog slechts 67 kilo. Daarom kom hij het hardst lopen van alle reptielen. Hard lopen was vaak de enige manier om zich tegen vijanden te verdedigen.
b
Welke organisme in afbeelding 4/20 hoort niet tot de dinosaurussen? ____________________________________________________________________
c
Noem een vleesetende dinosaurus. ____________________________________________________________________
d
Welke dinosaurussen aten alleen plantaardig voedsel? ____________________________________________________________________
e Waardoor kwamen in de tijd van de dinosaurussen weinig andere soorten op het land voor? ____________________________________________________________________ f
In de strip 'De Flintstones' leven dinosaurussen en mensen samen. Is dat mogelijk geweest? ____________________________________________________________________
g Hoe lang waren er dinosaurussen op aarde? ____________________________________________________________________ h Hoe lang is de mens (tot nu toe) op aarde? ____________________________________________________________________ i
Waardoor hadden de dinosaurussen minder kans een meteorietinslag te overleven dan de zoogdieren?
4
AANPASSEN
DOET
OVERLEVEN
