Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
Docentenhandleiding Het Dolhuys
Pagina 1 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
Inhoud 1.
Inleiding 1.1
ErfgoedEducatie Haarlem
1.2
Het Dolhuys, museum van de psychiatrie
1.3
Leerdoelen
3
3
3
4
2.
Programma 2.1
Voorbereiding op school
2.2
Museumbezoek
2.3
Afsluitende lessen
2.4
Aandachtspunten en praktische informatie
6
6
10
11
12
3. 13
Achtergrondinformatie over Het Dolhuys
3.1
Het Dolhuys, de wereld van de waanzin
3.2
Verdere achtergrondinformatie
13
15
Pagina 2 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
1. Inleiding Aan bod komen vragen als: wat bewaar je? Waarom bewaar je? Wie bewaart er? Wie bewaart wat? Hoe bewaar je? En waar bewaar je?
1.2 Het Dolhuys, museum van de psychiatrie Bij het project bewaren in Het Dolhuys draait het vooral om het bewaren van verhalen. Het Dolhuys is een bewaarplaats voor verhalen, persoonlijke verhalen. Het is een echt mensenmuseum. Via de voorwerpen die het museum bewaart, kun je bijzondere mensen ontmoeten en leren kennen. Het Dolhuys - museum van de psychiatrie - toont hoe Nederland door de eeuwen heen met ‘waanzin’ omging: van duiveluitdrijving tot Prozac. In Het Dolhuys ervaar je de grenzen tussen gek/gezond en normaal/abnormaal. In de vaste presentatie is te zien hoe door de jaren heen de psychiatrie en de positie van de patiënt veranderden. Met wisselende presentaties en manifestaties wordt steeds weer ingezoomd op actuele maatschappelijke kwesties in de psychiatrie. Het gebouw van Het Dolhuys heeft al 700 jaar een functie binnen de geestelijke gezondheidszorg. In 1320 is het gesticht als het leprozen-, pest- en dolhuys. Het lag buiten de Haarlemse stadsmuren en was een dumpplaats voor de outcasts van de samenleving: melaatsen, gekken, dronkaards, syfilitische hoeren et cetera. Sinds 2005 is het een museum. Een bezoek aan Het Dolhuys bestaat uit een serie ontmoetingen met echte mensen en hun verhalen. Zijn het engerds, freaks, zielenpoten of mensen als jij en ik, die in hun kwetsbaarheid en onaangepastheid een boeiend en zinvol verhaal te vertellen hebben? De verhalen zijn confronterend en aangrijpend, maar ook geestig en relativerend. Alle thema’s zijn uitgewerkt vanuit een persoonlijk perspectief, vanuit de dollen, gekken of cliënten, zoals ze tegenwoordig heten. Ook de voorwerpen uit de collectie zijn in de eerste plaats opgevat als dragers van verhalen, meningen en visies van behandelaars, verzorgers, omstanders, familieleden, gezagsdragers en de dollen zelf. Psychiatrie is tenslotte mensenwerk. Dus is het museum ook geen dingen, maar een mensen museum. Een bezoek aan Het Dolhuys is soms confronterend, de verhalen raken je en kunnen iets losmaken. Het is belangrijk om als docent hier bij stil te staan voorafgaand aan het museumbezoek. Misschien speelt er iets in de klas of bij iemand thuis dat het bezoek
Pagina 3 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
beïnvloedt.
1.3 Leerdoelen Het Dolhuys wil leerlingen laten ervaren dat het erfgoed in het museum dingen laat zien, maar ook juist niet laat zien. Om hier achter te komen moet je kijken met je oren.
2. Programma 2.1 Voorbereiding op school Introductieles 1 ‘Herinneringen in de klas’ TIJDSDUUR: De ‘huiswerk opdracht’ om een herinnering mee te nemen, neemt meerdere dagen in beslag. Kringgesprek 50 minuten. Opdracht 45 minuten. Tip: ga vast met de andere lessuggesties beginnen gedurende de dagen waarop de leerlingen hun herinnering mee naar school kunnen nemen. BENODIGDHEDEN: een mooi uitziende, afsluitbare box, mand, doos o.i.d. (voor het gemak spreken we in de verdere lessen over een box) een tafel bedenkt met een kleed. Plaats op een geschikte plek in de klas een tafel met daarop de box. Geef de leerlingen de opdracht om iets mee te nemen van thuis waar ze een dierbare herinnering aan hebben. Dit kan van alles zijn, een voorwerp, een foto, een stukje muziek, een gedicht, een brief etc. Hetgeen ze meenemen mogen ze in de doos leggen. Geef de leerlingen hier 2, max. 3 dagen de tijd voor. Het is de bedoeling dat de leerlingen nog niet weten van elkaar wat ze in de box gedaan hebben. Zorg er dus voor dat de leerlingen dit anoniem kunnen doen. Tip: Wanneer leerlingen moeite hebben om iets mee te nemen, kunnen ze ook een herinnering aan een gebeurtenis op school opschrijven en in de box doen. Kringgesprek: Tijdens het kringgesprek komt de box in het midden te staan. De docent haalt één voor één de spullen uit de box en met elkaar wordt gekeken wat voor herinnering het zou kunnen zijn en mogelijk ook van wie. Vervolgens vertelt de leerling van wie het voorwerp is wat voor herinnering eraan vast zit. De spullen worden naast de box op de grond of de tafel gelegd. Leg ook een link tussen herinneringen en musea. Musea bewaren veelal spullen om ervoor te zorgen dat mensen zich de verhalen rondom de spullen zullen blijven herinneren. Het Dolhuys is er een mooi voorbeeld van, maar ook het Anne-Frank huis, Joods Historisch museum, Historisch museum in Haarlem, Gevangenismuseum, Uitvaartmuseum etc.
Pagina 4 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
Aan het einde van het kringgesprek wordt de herinneringstafel ingericht, met alle meegebrachte herinneringen. Opdracht: De leerlingen schrijven een verhaal of maken een gedicht bij hun voorwerp/herinnering. Op de herinneringstafel worden de twee bij elkaar gelegd of wanneer er een prikbord is in de klas, op het prikbord gehangen. Introductieles 2 ‘De Jas’ TIJDSDUUR: 1 dagdeel á 2 uur. BENODIGDHEDEN: Van elke leerling zijn of haar eigen jas Potloden Deze jas is in Het Dolhuys te vinden. Van buiten is de jas zwart van kleur, van binnen helemaal geborduurd met vogels en bloemen. In het museum kunnen jullie hem heel goed bekijken.
Vraag: kijk nu eens naar je eigen jas. Heb je daar iets bijzonders meegedaan? Het is een jas uit de winkel, er zijn meer mensen met dezelfde jas. Misschien ken je zelfs iemand met dezelfde jas! Hoe laat je zien dat het jouw jas is? Laat iedereen zijn eigen jas pakken. Kijk met elkaar naar de jassen. Zitten er buttons op of andere versieringen? Hangt er een lintje, touwtje of sleutelhanger aan? Bespreek met elkaar hoe je laat zien dat iets bij jou hoort. Mochten de jassen weinig gespreksonderwerpen bieden, dan kun je ook kijken naar iets vergelijkbaars: een agenda, etui of schooltas. Opdracht: Iedere leerling mag een sjabloon van een jas uitzoeken. Op dit sjabloon schetst iedere leerling zijn eigen jasontwerp. De opdracht is dat de herinnering elke leerling heeft meegenomen verwerkt in de schets. Daarma gaan de leerlingen hun jas ook echt maken. materialen ze daarvoor kunnen gebruiken zijn verf, stift, stof, kralen, wol, knopen en tijdschriften.
2.2 Museumbezoek Voorafgaand aan het museumbezoek is het belangrijk om als docent stil te staan bij het
Pagina 5 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
feit dat een bezoek aan Het Dolhuys soms confronterend is, de verhalen raken je en kunnen iets losmaken. Wij vertrouwen erop dat u goed op de hoogte bent van de situatie in uw klas en weet welke begeleiding hiervoor nodig is.
Bij de rondleiding draait het om een aantal vragen, maar een rode draad kan zijn: wat zie je wel en wat kun je niet zien. Wat voor verhalen bewaart het museum, samen met de voorwerpen. De route gaat door het hele museum, langs kasten met voorwerpen die iets vertellen over een bijzondere persoon, langs een bakstenen muur die de herinneringen van een oud-bewoner bewaart en langs museumvoorwerpen die een opslagplaats van nietzichtbare herinneringen en verhalen zijn. Verhalen van iemand die denkt dat hij God is, of die dingen hoort en ziet die andere mensen niet horen en zien. Welke herinneringen vind je in het museum? Welke herinnering zie je bij Pieter Overduin die denkt dat hij God is. Welke herinnering zie bij de jas in de zorgzaal?
2.3 Afsluitende les TIJDSDUUR: voorbereiding 2 dagdelen á 2 uur. BENODIGDHEDEN: Bruin en groen karton om de stam en de bladeren te maken. Perforator Touwtjes Fineliner in allerlei kleuren Klein tafel om bij de boom te zetten voor dingen die niet in de boom kunnen hangen Napraten over Het Dolhuys Wat er loskomt tijdens het bezoek is ook de basis voor de nabespreking. Misschien zijn er persoonlijke verhalen verteld waar u graag bij stil wilt staan. Daarnaast is een interessant gespreksthema: Wat is jouw herinnering aan het bezoek aan Het Dolhuys? Waarom is dat jou het meest bijgebleven? Is het een prettige herinnering? De herinneringsboom Tijdens het bezoek aan Het Dolhuys hebben de leerlingen kunnen zien hoe een tentoonstelling wordt opgebouwd en samengesteld. Hoe de spullen die bewaard worden aan een groot publiek getoond kunnen worden. Nu is het aan de leerlingen om een eigen tentoonstelling samen te stellen. Dit zal gebeuren in de vorm van een boom. In deze boom hangen de herinneringen die de kinderen hebben meegebracht samen met het verhaal of gedicht. Op een prikbord of op een andere plek in het lokaal worden de jassen opgehangen. Het samenstellen van de tentoonstelling kan klassikaal, maar ook groepsgewijs: Een groepje maakt de boom en hangt de herinneringen erin. Een groepje fotografeert de voorwerpen of tekent/schildert herinneringen na. Deze
Pagina 6 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
afbeeldingen komen met de beschrijvingen in de catalogus bij de tentoonstelling. Een groepje zorgt dat de jassen op een mooie manier worden opgehangen en dat ze d.m.v. nummers of symbolen verbonden worden met de herinneringen in de boom. Wat hoort bij elkaar? Een groepje treedt op als rondleiders en suppoosten: zij houden toezicht op de tentoonstelling en leiden andere leerlingen en eventueel bezoekers van buiten school, zoals hun (groot)ouders, rond op de tentoonstelling. Ze benoemen daarbij wat het voor voorwerpen zijn, waarom en hoe ze worden bewaard. De bezoekers van de tentoonstelling kunnen de leerlingen uit de andere groepen zijn, maar ook familie, vrienden en omwonenden.
2.4 Aandachtspunten en praktische informatie
Maak op school alvast een indeling tot welk groepje de leerlingen behoren: groep 1 of 2, bespreek hoe het bezoek verloopt (vervoer naar het museum en begeleiding in het museum) en wat er in Het Dolhuys wel kan en niet kan (met respect omgaan met de spullen van anderen, rustig lopen en niet hard praten). Vertel ze ook dat ze vooral veel vragen kunnen stellen in het museum!
3. Achtergrondinformatie over Het Dolhuys 3.1 Het Dolhuys, de wereld van de waanzin Het Dolhuys - museum van de psychiatrie - toont hoe Nederland door de eeuwen heen met ‘waanzin’ omging: van duiveluitdrijving tot Prozac. U kunt in Het Dolhuys de grenzen tussen gek/gezond en normaal/abnormaal op een interactieve en daardoor indrukwekkende manier ervaren. In de vaste presentatie ziet u hoe door de jaren heen de psychiatrie en de positie van de patiënt veranderden. Met wisselende presentaties en manifestaties wordt ingezoomd op actuele maatschappelijke kwesties in de psychiatrie. Het Dolhuys heeft als doelstelling gekte in de breedste zin van het woord beter bespreekbaar te maken en vooroordelen rondom de psychiatrie en psychiatrische patiënten te verminderen. Abnormaliteit is vaak normaler dan de meeste mensen denken. Eén op de vier Nederlanders is cliënt van de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Iedereen kent wel iemand die last heeft van depressies, overspannen is of aan Alzheimer lijdt. Als gevolg van de vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg zijn mensen met psychiatrische problemen steeds nadrukkelijker aanwezig op straat en in de buurt. Toch is er nog veel onbekendheid met psychiatrie en hebben patiënten te maken met vooroordelen. Het Dolhuys wil een brug slaan tussen de psychiatrie en een breed publiek. Museum van de psychiatrie Het Dolhuys is een initiatief van zeven psychiatrische instellingen. Deze instellingen wilden de verschillende deelcollecties van prenten, foto’s en oude therapeutische gebruiksvoorwerpen, die elk in de loop der tijd verzameld had, op één plek
Pagina 7 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
samenvoegen. Daarnaast bestond de behoefte om de zin en onzin van psychiatrie beter onder de aandacht te brengen. Zo ontstond het idee voor een nationaal museum van de psychiatrie. Het toeval wilde dat een zeer toepasselijk gebouwencomplex, het voormalige leprozen-, pest- en dolhuys in Haarlem, geen bestemming meer had. Hoewel dit rijksmonument eerst zeer grondig verbouwd en gerestaureerd zou moeten worden, kwam het voor dit doel vrij. Subsidies van rijk en gemeente stelden de initiatiefnemers in staat het gebouwencomplex te restaureren. Structurele jaarlijkse bijdragen van de instellingen en externe sponsoring en subsidies maken de initiatie en de exploitatie van het museum mogelijk. Het Dolhuys is uniek in Nederland. In België, Engeland en Duitsland bestaan ook musea die de psychiatrie aan de orde stellen, maar die musea zijn onderdeel van een psychiatrische instelling. Naast permanente en tijdelijke exposities ontwikkelt Het Dolhuys een veelheid aan activiteiten op het grensvlak van psychiatrie, kunst en cultuur. De ambitie is het culturele centrum van de psychiatrie in Nederland te zijn. Het is in die zin ook meer dan een museum: een kenniscentrum, een podium, een plek van ontmoeting en debat waar ook symposia, lezingen, muziekuitvoeringen en feesten worden gehouden. In het pand aan de Schotersingel zijn tevens het Kreatief Atelier – een open atelier waar cliënten uit de GGZ creatief aan de slag kunnen. Als de muren konden praten Het Dolhuys heeft al 700 jaar een functie binnen de geestelijke gezondheidszorg. In 1320 is het gesticht als het leprozen-, pest- en dolhuys. Het lag buiten de stadsmuren en was een dumpplaats voor de outcasts van de samenleving: melaatsen, gekken, dronkaards, syfilitische hoeren et cetera. In de loop der jaren zijn er voortdurend gebouwen en gebouwtjes bij gekomen en ontstond een groter complex. Tot voor kort heeft Het Dolhuys nog dienst gedaan als psychiatrisch crisiscentrum en dagopvang voor demente bejaarden. En nu is het dus het museum van de psychiatrie. Deze jarenlange historie en het labyrint van verschillende ruimtes en gangen hebben geleid tot het idee om het gebouw als drager voor de gehele tentoonstelling te gebruiken. ‘De muren zouden moeten kunnen spreken’ was de gedachte. Er is een concept bedacht waarin u een reis kunt maken door een wereld van wisselende thema’s en ervaringen. Vaak praten de muren in de letterlijke zin. U wordt ook voortdurend uitgenodigd kasten en laden open te trekken, in boeken te bladeren of uw oor te luisteren te leggen. Ronddolen of zelfs de weg kwijt raken passen daarbij: een ontdekkingstocht door de wereld van de waanzin. Geen dingen maar mensen museum Een bezoek aan Het Dolhuys bestaat uit een serie ontmoetingen met echte mensen en hun verhalen. Zijn het engerds, freaks, zielenpoten of mensen als u en ik, die in hun kwetsbaarheid en onaangepastheid een boeiend en zinvol verhaal te vertellen hebben?
Pagina 8 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
De verhalen zijn confronterend en aangrijpend, maar ook geestig en relativerend. Alle thema’s zijn uitgewerkt vanuit een persoonlijk perspectief, vanuit de dollen, gekken of cliënten, zoals ze tegenwoordig heten. Ook de voorwerpen uit de collectie zijn in de eerste plaats opgevat als dragers van verhalen, meningen en visies – van behandelaars, verzorgers, omstanders, familieleden, gezagsdragers en de dollen zelf. Psychiatrie is tenslotte mensenwerk. Er gelden in de psychiatrie meerdere waarheden, afhankelijk vanuit welk perspectief je er naar kijkt. Voor de een is het elektroshockapparaat het symbool voor misstanden, voor de ander is het exemplarisch voor de goede bedoelingen van behandelaars. Een belangrijk gedeelte van het personeel, van kaartjesverkoper tot rondleiders, bestaat uit ex-psychiatrische patiënten. Het Dolhuys wil hiermee een bijdrage leveren aan de maatschappelijke integratie van psychiatrische patiënten en vooroordelen wegnemen door het aanbieden van een zinvolle dagbesteding en werkervaringplaatsen. Bovendien zorgt dit er voor dat u in Het Dolhuys veel ervaringsdeskundigen tegenkomt.
3.2 Verdere achtergrondinformatie Een overzicht van de geschiedenis van de psychiatrie in vier perioden Hoe ging Nederland door de eeuwen heen om met zijn zotten, dollen, razenden, lijders of, zoals het tegenwoordig heet, cliënten? Dat is het centrale thema in deze monumentale ruimte, de vroegere leprozerie van het Pest- en Dolhuis. Het verhaal wordt verteld aan de hand van voorwerpen uit de collectie van het museum. Het Dolhuys gaat over mensen. De verhalen en ervaringen van patiënten, artsen en verplegers die horen bij de voorwerpen kunt u horen met behulp van een van de stethoscopen die naast de deur hangen. Periode 1 In de samenleving In de oudste tijden en de Middeleeuwen woonden krankzinnigen bij hun familie. De samenleving was agrarisch; de meeste mensen leefden in dorpen. Er waren geen speciale voorzieningen voor krankzinnigen. Ongevaarlijke ‘zotten’ liepen rond als dorpsgek. Wilde of agressieve ‘dollen’ werden noodgedwongen aan de ketting gelegd of in een hok gestopt. De behandeling van zotten en dollen verschilde. Soms werden ze liefderijk verzorgd of door hun wanhopige familie mee op bedevaart genomen. Soms werden ze gepest en geslagen, of verjaagd. Periode 2 De afzondering begint: Het Dolhuis Vanaf de Middeleeuwen groeiden de steden uit tot belangrijke bevolkingscentra. Er heerste veel armoede. Rijke burgers stichtten liefdadigheidsinstellingen voor hulpbehoevenden en onmaatschappelijken: gasthuizen voor zieken, wezen en bejaarden, werk- en tuchthuizen voor bedelaars en criminelen. Er was ook een ‘voorziening’ voor krankzinnigen: het dolhuis. Dat bestond uit een klein aantal cellen voor dollen die thuis of elders niet meer te handhaven waren. Vaak vormden de dolcellen een
Pagina 9 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
aparte vleugel bij pest- en leprooshuizen, zoals hier in Haarlem. Periode 3 Nieuwe idealen: Het gesticht Vrijheid, gelijkheid, broederschap – de idealen van de Verlichting veroverden het Europa van de achttiende eeuw. De mens moest zich ontdoen van vooroordeel en bijgeloof en zich laten leiden door de rede. Het vertrouwen in wetenschap en geneeskunde groeide. De wereld was maakbaar. Krankzinnigheid, zo geloofden hervormingsgezinde artsen, was te genezen. In humane, landelijk gelegen gestichten, met veel rust en zo min mogelijk dwang. In 1841 droeg de eerste Nederlandse krankzinnigenwet de behandeling van ‘die ongelukkigen’ op aan geneeskundige gestichten. De dolhuizen, volgens de hervormers verworden tot opbergplaatsen van verschoppelingen, werden gesloten of verbouwd. Periode 4 Terug naar de samenleving Vanaf 1970 groeide de kritiek op het gesticht. Het werkte hospitaliserend, meenden de critici. Mensen sukkelden weg in een patiëntenbestaan en het besloten karakter van de afgelegen inrichtingen verhinderde hun terugkeer in de samenleving. De Nieuwe Nota Geestelijke Volksgezondheid (1984) stelde dat er geen inrichtingen meer bij mochten komen. Het ideaal werd ‘vermaatschappelijking’: psychiatrische patiënten niet meer opbergen in bossen of duinen, maar zoveel mogelijk zelfstandig laten wonen, met zorg dicht bij huis. Toch is de inrichting niet verdwenen. In 2000 verbleven meer dan 20.000 Nederlanders in een psychiatrische kliniek. Dit waren zowel chronische patiënten als mensen die tijdelijk werden opgenomen.
Bezoekadres: Schotersingel 2 2021 GE Haarlem T 023 5410670 I www.hetdolhuys.nl
Pagina 10 van 11
Docentenhandleiding
05-02-15 15:22
PAGE PAGE 7
Pagina 11 van 11
