Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie
Inhoudsopgave
Blz.
1. Profiel van de organisatie Juridische structuur Organisatorische structuur Besturingsmodel Medezeggenschap Commissies Missie en Visie Kernactiviteiten 2. Bestuur en toezicht 2.1 Normen voor goed bestuur; Zorgbrede Governance Code 2.2 Raad van Bestuur Werkwijze, besluitvorming en overleg Beleid bezoldiging Raad van Bestuur Voorkomen mogelijke belangenverstrengeling 2.3 Raad van Toezicht Activiteiten en werkwijze Overleg met OR, CCR, Bestuur Medische Staf en Managementteam Onderwerpen Informatieprotocol Raad van Bestuur – Raad van Toezicht Overleg met externe accountant Periodieke beoordeling Raad van Bestuur door Raad van Toezicht Jaarlijkse evaluatie Raad van Toezicht Beleid bezoldiging Raad van Toezicht 3. Bedrijfsvoering 3.1 Beleidsmatige hoofdthema’s 3.2 Beleidscyclus 3.3 Ondernemingsraad 3.4 Centrale Cliëntenraad 3.5 Medische staf 3.6 Financiën 3.7 Risico’s en onzekerheden 4. Onderzoek en ontwikkeling Opleiding Academisering Kenniscentrum Onderzoek Innovatie en Kwaliteit Onderzoekscommissie 5. Toekomst Bijlagen 1. Organigram Libra R&A 2. Samenstelling Raad van Bestuur per 31 december 2013 3. Samenstelling Raad van Toezicht per 31 december 2013 4. Overzicht van diagnosegroepen en aandoeningen binnen de revalidatiesectoren en doelgroepen binnen de sector audiologie 5. Belanghebbenden Libra R&A 6. Meldingen 2014 VIM commissie 7. Wetenschappelijke output 2014
3
2 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
4 5 6 7
8 10 11
12 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 25 26 27 28
1. Profiel van de organisatie Juridische structuur Libra Revalidatie & Audiologie (Libra R&A) is een stichting, die vanuit verschillende locaties werkt, te weten audiologische centra in Tilburg, Breda, Eindhoven, Uden en ’t Kwetternest (diagnose- en behandelgroepen) en revalidatiecentra op de locaties Blixembosch, Deurne, Leijpark, Waalwijk en Weert. Organisatorische structuur Libra R&A werkt volgens het Raad van Toezicht – Raad van Bestuur model. De Raad van Bestuur is eindverantwoordelijk en legt verantwoording af aan de Raad van Toezicht. De Raad van Bestuur is eenhoofdig. De structuur onder de Raad van Bestuur wordt gekenmerkt door een opdeling van de organisatie in sectoren met ieder een eigen werkgebied (zie bijlage 1 voor het organigram): de sector revalidatie met locaties in Tilburg, Waalwijk, Eindhoven, Deurne en Weert; de sector audiologie met locaties in Breda, Eindhoven, Tilburg en Uden en ’t Kwetternest (werkt ten behoeve van de Stichting Gezinsbegeleiding); de sector Facilitair Bedrijf; de sector Financiën Control en Informatie (FCI). Het organigram van Libra R&A is opgenomen in bijlage 1. De samenstelling van de Raad van Bestuur is opgenomen in bijlage 2. De samenstelling van de Raad van Toezicht is opgenomen in bijlage 3. Besturingsmodel Libra R&A werkt met resultaatverantwoordelijke eenheden, waarbij de verantwoordelijkheden zo laag mogelijk in de organisatie liggen volgens het principe ‘decentraal waar mogelijk, centraal waar nodig’. Binnen de centrale kaders van het strategisch beleid en de vastgestelde beleidscyclus geven de medewerkers zo zelfstandig mogelijk invulling aan het beleid. Medezeggenschap Libra R&A heeft een Ondernemingsraad, een Centrale Cliëntenraad met twee locatieraden en een Medische Staf. Via deze organen is de medezeggenschap van respectievelijk de medewerkers, de cliënten en de medisch specialisten gewaarborgd (zie paragraaf 3.3 tot en met 3.5). Deze drie adviesorganen hebben een advies- dan wel instemmingspositie daar waar het advies- of instemmingsplichtige besluiten van de Raad van Bestuur betreft. Commissies Voor specifieke aandachtsgebieden heeft Libra R&A commissies ingesteld. Het voert te ver om deze hier uitputtend te benoemen. Een aantal commissies die in het kader van Governance van belang is of bij wet verplicht is, wordt hierna vermeld. Commissie Onderzoekscommissie
Aanwezig ja/nee Ja
Reden bij ‘nee’
Werkzaamheden De commissie toetst de lokale uitvoerbaarheid van onderzoeksvoorstellen. Libra R&A participeert in een academisch verband met het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam. De METC van het Erasmus MC toetst het wetenschappelijk onderzoek binnen Libra R&A.
3 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Klachtencommissie cliënten
Ja
Klachtencommissie medewerkers
Ja
Commissie Veilig Incidenten Melden (VIM)
Ja
Infectie Preventie Commissie (IPC)
Ja
De commissie waarborgt een goede afhandeling van klachten van cliënten en brengt advies uit aan de Raad van Bestuur. De commissie waarborgt een goede afhandeling van klachten van medewerkers en brengt advies uit aan de Raad van Bestuur. De commissie onderzoekt, rapporteert en analyseert incidenten en calamiteiten die de individuele patiëntenzorg betreffen. De commissie is onafhankelijk en rapporteert aan de Raad van Bestuur. De IPC is een adviescommissie van de Raad van Bestuur en is ingesteld ter bevordering van de preventie en de bestrijding van infecties in de organisatie.
Missie Werken aan kwaliteit van leven Samen met de klant en zijn omgeving dragen we vanuit onze deskundigheid bij aan het bereiken van een optimale kwaliteit van leven. Visie De vraag van de klant staat centraal Doelstelling van de behandeling en de zorg is dat de klant zo volwaardig mogelijk kan deelnemen aan de samenleving en zo zelfstandig mogelijk kan leven.
4 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Kernactiviteiten Sector revalidatie
Sector audiologie
Medisch specialistische revalidatie in Zuidoost- en Midden-Brabant en NoordLimburg. Poliklinische revalidatie volwassenen en kinderen. Klinische revalidatie volwassenen en kinderen. Landelijke functie klinische kinderrevalidatie voor kinderen en jongeren (tot 25 jaar) in vegetatief/laagbewuste toestand met behandelprogramma Vroege Intensieve Neurorevalidatie (VIN). Diagnostiek.
Complexe audiologische zorg en dienstverlening in Midden-, West- en Zuidoost-Brabant. Diagnostiek, begeleiding en advies bij auditieve en communicatieve problemen. Gehooronderzoek, de aanpassing en controle van hoortoestellen. Begeleiding van volwassenen en kinderen met hoorproblemen.
Consultatie en medebehandeling in de regionale ziekenhuizen. Consulentschappen in verpleeghuizen en andere gezondheidszorginstellingen.
Diagnostiek aan jonge kinderen met problemen in de spraaktaalontwikkeling. Participatie in de stichting Gezinsbegeleiding Zuidoost Nederland; zowel diagnostiek als behandeling aan kinderen met auditieve en communicatieve beperkingen.
Behandelen van meervoudig gehandicapte kinderen respectievelijk binnen Zonhove i.s.m. SWZ in Zuidoost-Brabant en in de Mytylschool Tilburg in Midden-Brabant.
Diagnostiek en behandeling van kinderen met een ernstige enkelvoudige dyslexie.
Afregeling en revalidatie van implanteerbare toestellen in nauwe samenwerking met het Medische Universitair Centrum Maastricht.
Gehoorinformatiecentrum (locatie AC Eindhoven): informatie en advies over hulpmiddelen, diagnostiek en begeleiding. Een overzicht van de diagnosegroepen en aandoeningen binnen de revalidatiesectoren en doelgroepen binnen de sector audiologie is opgenomen in bijlage 4.
5 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
2. Bestuur en toezicht 2.1 Normen voor goed bestuur; Zorgbrede Governance Code Libra R&A hanteert de Zorgbrede Governance Code van de Brancheorganisaties Zorg (BOZ) in haar bedrijfsvoering. Dit betekent dat de organisatie zich houdt aan de uitgangspunten die in de code staan verwoord of, wanneer dit niet het geval is, uitlegt waarom dit niet gebeurt (volgens het principe pas toe of leg uit). In onderstaand overzicht staan de artikelen opgenomen waarvoor acties uit staan. Code Onderwerp: verantwoording Beleid voor de dialoog met belanghebbenden; vaststellen wie belanghebbenden zijn en waarover zij geïnformeerd/geraadpleegd worden.
Situatie Libra R&A
Actie/toelichting
Geen schriftelijk beleid aanwezig; interne belanghebbenden en posities zijn duidelijk (adviesorganen); externe belanghebbenden zijn bekend en worden in ad hoc situaties nader bepaald.
Accountant rapporteert bevindingen inzake jaarrekening gelijktijdig aan Raad van Bestuur en Raad van Toezicht.
De accountant bespreekt het concept met de Raad van Bestuur in aanwezigheid van het lid van de Raad van Toezicht met financiën in zijn portefeuille. Daarna rapporteert de accountant aan de Raad van Bestuur en de Raad van Toezicht in dezelfde vergadering.
Op individueel stakeholderniveau worden afspraken gemaakt (of bestaan al) met betrekking tot frequentie en inhoud contact. In jaarplan 2015 uitwerken van beleid voor belanghebbenden opgenomen. > daarna in reglement RvT opnemen status ter goedkeuring RvT en in komende Directieverslagen verantwoording hierover opnemen. Handhaven; staat een transparant overleg tussen accountant en Raad van Toezicht niet in de weg.
Onderwerp: Raad van Bestuur Benoeming, ontslag en beloning Verstrekken van persoonlijke leningen e.d.
Hierover is geen passage opgenomen in het Reglement Raad van Bestuur.
Opnemen in Reglement RvB conform BOZ.
De werkwijze en bevoegdheden van de Raad van Bestuur en de Raad van Toezicht en de samenwerking met de accountant zijn vastgelegd in de statuten van de organisatie en in een reglement Raad van Bestuur en reglement Raad van Toezicht en worden uitgevoerd in lijn met de bepalingen uit de Governance Code.
6 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
2.2
Raad van Bestuur
Werkwijze, besluitvorming en overleg De Raad van Bestuur verricht zijn werkzaamheden conform het bepaalde in de statuten van De organisatie en het Reglement voor de Raad van Bestuur. Het reglement regelt onder andere de wijze van vergaderen, de wijze van besluitvorming, openbaarheid en transparantie en het voorkomen van belangenverstrengeling. Eenmaal per week vindt de besluitvormende vergadering van de Raad van Bestuur plaats in aanwezigheid van de bestuurssecretaris. De besluitenlijsten van deze vergaderingen zijn beschikbaar voor het Managementteam en desgevraagd worden besluiten van nadere toelichting voorzien. In de verslagen van de vergaderingen staat tevens aangegeven welke (voorgenomen) besluiten voor advies of instemming worden voorgelegd aan de adviesorganen (Ondernemingsraad, Cliëntenraad, Medische Staf). De accountant neemt jaarlijks kennis van de besluitenlijsten van de Raad van Bestuur vergaderingen. Beleid bezoldiging Raad van Bestuur Het beleid inzake bezoldiging van de Raad van Bestuur is door de Raad van Toezicht bepaald. De bezoldiging van de Raad van Bestuur verloopt conform de richtlijnen van de Vereniging van bestuurders in de zorg (NVZD). Conform afspraak heeft de Raad van Toezicht de bezoldiging van de bestuurder in het functioneringsgesprek, door de voorzitter en de vicevoorzitter gevoerd (d.d. december 2014), geagendeerd. In gezamenlijk overleg is reeds vanaf 2012 besloten af te zien van een salarisverhoging en indexatie. Er is voor de bestuurder een overeengekomen vertrekregeling conform NVZD advies. Voorkomen mogelijke belangenverstrengeling In het reglement van de Raad van Bestuur is opgenomen hoe wordt toegezien op het voorkomen van mogelijke belangenverstrengeling van de Raad van Bestuur. De Raad van Bestuur heeft de plicht te vermijden dat er een belangenverstrengeling tussen de organisatie en hem ontstaat, dan wel de schijn van een belangenverstrengeling door de Raad van Bestuur wordt opgeroepen. Meldingsplicht; indien de Raad van Bestuur voorziet dat (de schijn van) een tegenstrijdig belang of onverenigbaarheid voor zichzelf zou kunnen optreden, meldt hij dit terstond aan de voorzitter van de Raad van Toezicht. Indien naar het oordeel van de voorzitter van de Raad van Toezicht zich een incidentele tegenstrijdigheid voordoet, waarvan de bezwaren kunnen worden opgelost door een tijdelijke voorziening, dan werkt de Raad van Bestuur aan die voorziening mee. Indien naar het oordeel van de voorzitter van de Raad van Toezicht een meer dan incidentele onverenigbaarheid van belangen aan de orde is dan beëindigt de Raad van Bestuur deze nevenfunctie of nevenwerkzaamheden. De Raad van Bestuur informeert de Raad van Toezicht tijdens de jaarlijkse evaluatie over de door hem uitgeoefende nevenfuncties. Van enige belangenverstrengeling is in het jaar 2014 niet gebleken.
7 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
2.3
Raad van Toezicht
Activiteiten en werkwijze De Raad van Toezicht bestaat uit vijf leden. Hij heeft in het verslagjaar vijf keer vergaderd in aanwezigheid van de Raad van Bestuur. De vergaderingen vinden wisselend plaats op de verschillende locaties van Libra R&A. De heer Pollmann is per 1 januari 2014 gestart in zijn functie van voorzitter van de Raad van Toezicht. Eveneens per die datum is mevrouw Helbig als lid van de Raad van Toezicht aangetreden. Er hebben zich in het verslagjaar geen wijzigingen voorgedaan in de samenstelling van de Raad van Toezicht. De Raad van Toezicht is nadrukkelijk betrokken bij de grote strategische thema’s die binnen de organisatie speelden. De raad heeft in zijn jaaragenda de onderwerpen vastgesteld voor het verslagjaar. Daarnaast zijn thema’s bepaald waar de raad inhoudelijk dieper op in wilde gaan. Deze zijn in de vorm van presentaties geagendeerd. De Raad van Bestuur heeft de raad in februari 2014 meegenomen in een ‘Strategische toekomstverkenning’. Daarbij is de blik gericht op de toekomst en zijn de ontwikkelingen geschetst waar we als organisatie mee te maken hebben en zullen krijgen en die de basis vormen voor de keuzes die de organisatie heeft gemaakt en waar zij nog voor komt te staan. In november 2014 heeft de Raad van Bestuur samen met het lid van de raad met de portefeuille financiën een presentatie gegeven over ‘De veranderende wereld van de zorgverzekeraar’. De raad hecht eraan breed geïnformeerd te zijn en te worden over de organisatie. Het Informatieprotocol geeft inzicht in de wijze waarop de raad geïnformeerd wordt. De raad heeft daarnaast in 2014 zijn voelhorens op diverse momenten uitgestoken in de organisatie: Overleg met Ondernemingsraad, Centrale Cliëntenraad, Bestuur Medische Staf en Managementteam Naast de eigen vergaderingen waren er de jaarlijkse ontmoetingen van de Raad van Toezicht met de Ondernemingsraad, de Centrale Cliëntenraad en het Managementteam. De Raad van Bestuur was eveneens aanwezig bij deze bijeenkomsten. De bijeenkomst met het bestuur van de Medische staf is door omstandigheden uitgesteld en heeft op 7 april 2015 plaatsgevonden. Ondernemingsraad (OR)
Centrale Cliëntenraad (CCR)
Sinds enkele jaren is voor het overleg met de Ondernemingsraad een werkvorm gekozen die meer mogelijkheid geeft voor gezamenlijk gesprek dan een reguliere agenda. Op deze wijze is er ruimte voor een verdieping van de uitgewisselde informatie en een goede invulling van de (formele) posities over en weer. De bijeenkomst eind november 2014 is ingevuld met een open discussie aan de hand van actuele gespreksonderwerpen binnen de organisatie, waaronder de voorgenomen herstructurering/zelfsturing, Planetree en management/stuurinformatie. De raad kijkt ook dit jaar positief terug op deze bijeenkomst. Het lid van de Raad van Toezicht dat de kwaliteitszetel Cliëntenraden bekleedt, is aanwezig bij de vergaderingen van de Raad van Bestuur met de Centrale Cliëntenraad.
8 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Managementteam (MT)
In 2014 is, in navolging van het vorige jaar, wederom een gezamenlijke bijeenkomst georganiseerd met de leden van de Centrale Cliëntenraad. Er is kort stil gestaan bij het overlijden van de voorzitter van de CCR. Ook in deze bijeenkomst is een aantal thema’s besproken, zoals de voorgenomen herstructurering en de mogelijkheden voor invulling van de medezeggenschapstructuur. De raad kijkt positief terug op dit overleg. De raad heeft 20 november 2014 een bijeenkomst met het Managementteam gehad. Aan de hand van zaken waar de MT leden in hun dagelijks werk mee te maken hebben, is het gesprek gevoerd. De Raad van Toezicht stelde de open houding van de MT leden op prijs en heeft een goed beeld gekregen van de thema’s die de MT leden bezig houden.
De raad waardeert bovenstaande overleggen zeer en krijgt hierdoor op een andere wijze dan in zijn reguliere vergaderingen een beeld van de organisatie. De overleggen vormen hiermee een belangrijke bron van informatie voor de raad, zowel over de dagelijkse gang van zaken als over de sfeer in de organisatie. Ook in 2015 zullen de gezamenlijke bijeenkomsten worden vormgegeven. Voor de Raad van Toezicht is in de tweede helft van het verslagjaar een training Planetree georganiseerd. Doel van de training was om de raad enerzijds kennis te laten maken met de Planetree principes op de manier zoals de medewerkers ook aangeboden krijgen, anderzijds om de raad het ‘Planetree gevoel’ zelf te laten ervaren. Nieuw voor de Raad van Toezicht waren ook de werkbezoeken in de organisatie. De leden zijn gedurende een dagdeel door medewerkers meegenomen op verschillende locaties. Twee leden zijn ontvangen op de locatie Leijpark. Twee leden hebben de locatie Blixembosch bezocht. Een lid is te gast geweest op de locatie AC Eindhoven. De raad heeft een positieve grondhouding ervaren zowel bij medewerkers als cliënten en vond het een leuke ervaring om in de keuken te kunnen kijken. Volgend jaar zullen de locaties voor de bezoeken wisselen, waarbij ook aandacht zal zijn voor de ondersteunende sectoren. Vooruitkijkend naar 2015 verwacht de Raad van Toezicht wederom veel aandacht te besteden aan kwaliteit en veiligheid, governance, de financiën, de bedrijfsvoering en de herstructurering van de organisatie.
9 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Onderwerpen 13.02.14
Begroting 2014 Libra Revalidatie & Audiologie; ter goedkeuring Bepalen overige thema’s vergaderingen 2014; ter besluitvorming Presentatie ‘Strategische toekomstverkenning’ door de Raad van Bestuur; ter discussie
22.05.14
Uitkomsten controle Jaarrekening 2013 Libra Revalidatie & Audiologie en overige informatie door de heer drs. V. Eversdijk RA, accountant Deloitte; ter bespreking Jaardocument 2013 Libra Revalidatie & Audiologie, Directieverslag en geconsolideerde Jaarrekening; ter goedkeuring Treasury; ter informatie Notitie voorzitter van de Raad van Toezicht n.a.v. door hem gevoerde gesprekken met de leden van de Raad van Toezicht, de bestuurder en de secretaris over de onderwerpen: informatieverstrekking, samenwerking met de bestuurder, het functioneren als RvT en het vicevoorzitterschap; ter bespreking Jaaragenda 2014; ter bespreking
11.09.14
Plan van aanpak n.a.v. rapportage van de accountant; ter bespreking Terugkoppeling kennismakingsronde mevrouw Helbig; ter informatie Herbenoeming de heer Penninx; ter besluitvorming Voorstel voor statutenwijziging; ter besluitvorming Voorbereiding evaluatie Raad van Toezicht o.l.v. externe begeleider; ter bespreking Evaluatie Jaarplan 2014; ter bespreking
11.11.14
Notitie ‘Alliance de rehabilitation’; ter bespreking Presentatie ‘Zorgverzekeraars’ door de heren Penninx en Buitendijk; ter discussie Geriatrische revalidatie;ter informatie Beleid nascholing/bijscholing Raad van Toezicht; ter bespreking
17.12.14
Begroting 2015 Libra Revalidatie & Audiologie; ter goedkeuring Jaarplan 2015 Libra Revalidatie & Audiologie; ter informatie Treasurystatuut Libra Revalidatie & Audiologie; ter goedkeuring Rooster van aftreden Raad van Toezicht; ter informatie Jaaragenda 2015; ter bespreking
Informatieprotocol Raad van Bestuur – Raad van Toezicht In elke reguliere Raad van Toezicht vergadering komt een schriftelijke voortgangsrapportage aan de orde waarin de Raad van Bestuur rapporteert aan de Raad van Toezicht over actuele zaken op het gebied van strategie, nieuwbouw, financiën, kwaliteit & veiligheid, productie, personeel & organisatie en overige specifieke actualiteiten. Met deze informatie wordt de Raad van Toezicht in staat gesteld toezicht te houden op de bedrijfsvoering, de strategie van de organisatie en eventuele risicofactoren. Tijdens de vergadering worden onderwerpen uit deze schriftelijke rapportage zo nodig nader mondeling toegelicht en besproken. In gevallen die geen uitstel dulden wordt (de voorzitter van) de Raad van Toezicht tussentijds zo snel mogelijk geïnformeerd. In het reglement van de Raad van Toezicht zijn de onderwerpen waarover de Raad van Bestuur de Raad van Toezicht informeert, vastgelegd.
10 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Onderwerpen uit de voortgangsrapportages in het verslagjaar: Beleidsdag MT Planetree; focusgroepen, training revalidatieartsen Voortgang bezuinigingen, adviesverzoek organisatorische aanpassingen en herstructurering 2015 Protocol Gezondheid & Verzuim Vertrek medisch manager revalidatie regio Zuid Omzetting lening Voortgang organisatieontwikkelingen Herstructurering Voortgang ontslagprocedure middenkaderfunctionaris VIN volwassenen Overleg zorgverzekeraars over productieafspraken 2015 Toetreding bestuurder tot bestuur MS zorg Nederland HKZ certificering Verkiezingen Ondernemingsraad Overleg met externe accountant De accountant bespreekt de concept jaarrekening voor met de Raad van Bestuur in aanwezigheid van het lid van de Raad van Toezicht met financiën in zijn portefeuille. De externe accountant is jaarlijks aanwezig in de mei vergadering van de Raad van Toezicht waar de jaarrekening aan de orde is. In deze vergadering wordt de accountant door de Raad van Toezicht bevraagd op zijn bevindingen ten aanzien van het jaarrekening traject en eventuele overige bijzonderheden. Gedurende het jaar ontvangt de Raad van Toezicht de managementletter met aanbevelingen van de accountant. Deze worden in de reguliere vergadering met de Raad van Bestuur besproken. De besluitenlijst van de Raad van Toezicht omvat de genomen besluiten in de reguliere vergaderingen van het verslagjaar. Daarnaast is een besluitenlijst opgesteld volgend op de besluiten uit de interne vergaderingen van de raad. Periodieke beoordeling Raad van Bestuur door Raad van Toezicht De Raad van Toezicht houdt jaarlijks met de Raad van Bestuur een beoordelingsgesprek. De voorzitter en vicevoorzitter voeren dit gesprek en koppelen hieruit terug aan de raad. Het functioneringsgesprek met de Raad van Bestuur heeft in december 2014 plaatsgevonden. Jaarlijkse evaluatie Raad van Toezicht Eenmaal per jaar evalueert de Raad van Toezicht haar eigen functioneren en de samenwerking met de Raad van Bestuur. Een terugkoppeling hiervan vindt plaats in de aansluitende vergadering met de bestuurder. De zelfevaluatie over 2014 heeft in januari 2015 o.l.v. de heer M. Buiting, directeur NVTZ, plaatsgevonden. Beleid bezoldiging Raad van Toezicht De bezoldiging van de RvT verloopt conform de richtlijnen van de Nederlandse Vereniging van Toezichthouders in de Zorg (NVTZ), waarbij een jaarlijkse indexering overeenkomstig het advies van de NVTZ plaats vindt. In 2014 is de 0-lijn gehanteerd. De BTW heffing is niet gekort op de bezoldiging.
11 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
3. Bedrijfsvoering 3.1 Beleidsmatige hoofdthema’s in 2014 Door de keuze die Libra R&A heeft gemaakt voor specialisatie, kwaliteit en klantgerichtheid, behoudt de organisatie in een snel veranderende wereld inhoudelijk een solide positie. Daarbij zal aandacht moeten blijven voor innovatie en slimmer organiseren. Organisatorische aanpassingen Onze omgeving is en blijft onveranderd in beweging. Ook Libra R&A is niet ontkomen aan verdere efficiencyslagen. Zoals in het Directieverslag 2013 aangegeven is in de begroting 2014 een aantal taakstellingen opgenomen, volgend uit een voorbereiding op de prestatiebekostiging. Op basis van genoemde prestatiebekostiging bleek bij het opstellen van de begroting 2014 dat er sprake was van een tekort van € 1.2 miljoen. Daarop is een begroting met taakstelling van € 1.2 miljoen opgesteld, die is goedgekeurd door de Raad van Toezicht d.d. 16 december 2013 onder voorwaarde van het opstellen van een begroting 2014 met daarin een verwerking van de opgelegde taakstelling. Deze ingevulde begroting 2014 is op 13 februari 2014 door de Raad van Toezicht goedgekeurd. In de Begroting 2014 is inzichtelijk wat er op de verschillende terreinen aan bezuinigingen is doorgevoerd zonder dat dit effect heeft op de personele formatie. Te denken valt hierbij o.a. aan het terugbrengen van kosten op het gebied van voeding en andere hotelmatige kosten, gevolgen van een stringent inkoopbeleid en het afsluiten van contracten. Daarnaast hebben alle sectormanagers bij hun sector passende voorstellen gedaan, die met toelichting eind februari bij het adviesverzoek tot organisatorische aanpassingen, zijn voorgelegd aan de OR. De voorgenomen organisatorische aanpassingen betroffen: a. Het onderbrengen van de functie dagopvang binnen het klinisch verpleegkundig team van de locaties Blixembosch en Leijpark b. Het onderbrengen van de functie polikliniekverpleegkundige binnen het klinisch verpleegkundig team van de locaties Blixembosch en Leijpark c. Het opheffen van de materiële dienstverlening op de locatie Blixembosch d. Het opheffen van de functie activiteitenbegeleiding op de locatie Blixembosch e. Afbouw van de formatie arts ondersteuners op de locatie Blixembosch f. Overdracht dyslexiecontracten inclusief bijbehorend personeel aan Adelante. Na uitgebreid en constructief overleg met de OR en, betreffende onderdeel a. met de CCR, zijn de aanpassingen in de loop van 2014 in de organisatie doorgevoerd. Daarmee is een groot krimpscenario voorkomen kunnen worden maar was er in 2014 duidelijk sprake van een trendbreuk. Voor het eerst in het bestaan van de organisatie is het besluit genomen om de totale personeelsformatie te verminderen, wat uiteindelijk heeft geleid tot het gedwongen ontslag van negen collega’s. Het proces van bezuinigingen is zeer zorgvuldig en gewetensvol gelopen in samenspraak met de medezeggenschapsorganen. Dit heeft de onrust en onzekerheid bij de medewerkers echter niet volledig weg kunnen halen en heeft een groot stempel op de totale bedrijfsvoering gedrukt. Herstructurering De organisatie bevindt zich in een zogenaamde flessenhals; de systemen stapelen zich op. Er worden nieuwe systemen gestart, zonder dat de oude systemen afgebouwd zijn. Er zal naar verwachting een verschuiving optreden binnen de revalidatie van behandeling naar diagnostiek en advies en binnen audiologie zal er meer behandeling worden toegevoegd. De organisatie is momenteel regionaal ingericht, terwijl onze productontwikkeling vraagt om bovenregionale vormen. Om niet in die flessenhals te blijven steken, is besloten tot een verandering in de organisatiestructuur. Doel is de organisatie zo in te richten dat onze processen de inhoudelijke ontwikkelingen en de eenduidigheid van onze programmering ondersteunen. Die nieuwe structuur nodigt uit tot zelf regie en zelfsturing. Door de processen nog efficiënter en doelmatiger in te richten zal ruimte voor innovatie ontstaan. De rol van het management hierin zal meer een faciliterende dan een sturende zijn. 12 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Tot slot zullen medewerkers en teams, binnen vooraf afgesproken heldere kaders, hun werkzaamheden zelf gaan sturen. Met de ontwikkeling naar zelfsturende teams wordt in de toekomst het ondernemerschap van de individuele medewerker gestimuleerd, een proces dat overigens meerdere jaren in beslag zal nemen. In de tweede helft van het jaar heeft de Raad van Bestuur met het MT, middenkader en de voorzitters van de OR en de Medische Staf een bijeenkomst gehouden over een nieuw ontwerp van de organisatiestructuur. Dit heeft voor het primaire proces geleid tot een voorgenomen indeling in doel- en productgroepen; audiologie, kinderen, neurologie en houding en bewegen. De ondersteuning zal los hiervan ondergebracht worden in één sector Bedrijfsvoering onderverdeeld in verschillende processen. In medewerkerbijeenkomsten en overleggen met de verschillende adviesorganen is de Raad van Bestuur over de hierboven geschetste grote lijnen in gesprek gegaan. De reacties die zijn gegeven, zullen meegenomen worden in het uiteindelijke voorstel voor herontwerp van de organisatie dat naar verwachting in het tweede kwartaal 2015 aan de adviesorganen zal worden voorgelegd. Opening nieuwbouw Leijpark De officiële opening van de nieuwbouw van de locatie Leijpark is met een aantal evenementen gevierd, waarbij aan medewerkers en hun familie, de inwoners van Tilburg en omgeving en aan de externe relaties is gedacht. Planetree Eind 2013 zijn focusgroepen gehouden: groepsgesprekken met als doel om de betrokkenen actief te laten meedenken over verbeteringen van de zorg- en dienstverlening. In het eerste kwartaal van 2014 zijn de resultaten van de bijeenkomsten met de verschillende focusgroepen bestaande uit medewerkers, klanten en vrijwilligers verwerkt in een definitieve rapportage. Deze rapportage is door ieder team gebruikt om verbeterpunten uit te halen en verbeteracties in gang te zetten. Medio 2015 worden deze focusgroepen herhaald zodat gekeken kan worden welke resultaten behaald zijn afgezet tegen de 0-meting. Eind 2014 hadden 651 van de 800 medewerkers de kennismakingsdag Planetree gevolgd. De trainingen zijn tot april 2015 doorgezet voor de zittende medewerkers. Vanaf april zal driemaandelijks een training gegeven worden voor nieuwe medewerkers zodat iedereen die bij Libra R&A werkzaam is, bekend is met ‘de wijze van omgaan met elkaar’ in de organisatie. Stelselwijziging Per 1 januari 2012 is prestatiebekostiging definitief ingevoerd voor zowel revalidatie als audiologie. Ook in 2014 is de ontwikkeling in de stelselwijziging van functiegerichte budgettering naar prestatiebekostiging doorgezet, te weten een toename van de integrale verantwoordelijkheid van de zorgaanbieder, integrale prijzen, een volumerisico, toetreding van nieuwe zorgaanbieders (concurrentie) en de afschaffing van het bouwregime. Het vangnet (overgangsregeling) dat in 2012 en 2013 nog op 95% van de productie was vastgesteld door de NZa, is in 2014 grotendeels verdwenen. Dit betekent dat Libra R&A, net als alle categorale instellingen, over het grootste deel van de opbrengsten uit de patiëntenzorg prijs- en volumeafspraken moet maken met de afzonderlijke zorgverzekeraars. Het aantal financiële risico’s neemt toe, waaronder - het juist inschatten van de schadelast van de reeds geleverde en nog te leveren zorg en dienstverlening leidend tot onzekerheid over de gerealiseerde omzet aan de ene kant en de financiële afrekening met de zorgverzekeraars anderzijds; - gewijzigde regelgeving over de vergoeding van eerder gedane investeringen in nieuwbouw, leidend tot onvolledige vergoeding van afschrijving en rente hiervan. Vanaf 2015 verdwijnt dit vangnet en lopen de zorgaanbieders het volledige risico. De financiering van de geleverde productie vindt achteraf plaats na beëindiging van de behandeling. Omdat het langdurige trajecten betreft, is er sprake van een aanzienlijke kredietbehoefte. Tot 1 januari 2012 kon voor het onderhanden werk een beroep worden gedaan op een beleidsregel van de NZa. 13 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Deze beleidsregel hield in dat zorgverzekeraars met een marktaandeel van > 10% een voorschot moesten betalen op het onderhanden werk. Aan verzekeraars met een kleiner marktaandeel die geen voorschot wilden betalen, kon een rentenota worden verzonden. Deze beleidsregel is echter vanaf 2012 ingetrokken. Over de toekomstige financiering van het onderhanden werk zijn in de overeenkomsten over 2014 afspraken gemaakt. Daarnaast is de (inkoop)macht van de zorgverzekeraars wederom toegenomen evenals de tariefdruk, is het beschikbare budget opnieuw afgenomen, zijn de eisen die aan de kwaliteit van dienstverlening worden gesteld onverminderd hoog en zijn de administratieve lasten niet gereduceerd. Monitoring en analyse van kansen en bedreigingen is hierbij van groot belang. Dit belang wordt versterkt door de toenemende vraag vanuit de stakeholders om verantwoording hoe met deze risico’s, onzekerheden en uitdagingen wordt omgegaan. Aansluitend worden er ook steeds meer eisen gesteld aan de verantwoording als gevolg van toenemende regeldruk. Libra R&A is voortdurend bezig met het verbeteren van de bedrijfsvoering om beter te kunnen anticiperen op veranderingen. Het Treasurystatuut voorziet in continue monitoring van de liquiditeitsontwikkeling en financieringsbehoefte ter ondersteuning van de besluitvorming bij het maken van strategische en tactische keuzes. Het risicomanagementsysteem draagt daarnaast bij aan een verdere professionalisering van de interne controle. De verbetering en aanscherping van dit systeem is een van de speerpunten van het bestuur en de Raad van Toezicht 3.2 Beleidscyclus In 2014 is de beleidscyclus zoals beschreven doorlopen. De jaarplanbrief is in de sectoren besproken en heeft geleid tot het organisatiejaarplan en jaarplannen voor de sectoren, die door de Raad van Bestuur vastgesteld zijn. Deze vormden input voor de begrotingsbesprekingen en de daaruit voortvloeiende begroting en budgettering. Bij de tussentijdse evaluatie van het jaarplan voor de Raad van Toezicht in september 2014 bleek de ingezette koers ongewijzigd en bleek de uitvoering van de gestelde doelen over het algemeen volgens plan te verlopen. De financiële kaders worden vastgesteld door de Raad van Bestuur. Er is een continue afstemming tussen financiën en inhoud. De begrotingscyclus kent een eigen vastgestelde cyclus en loopt in samenhang en in balans met de beleidscyclus. De Raad van Bestuur stelt de begroting vast, waarna de Raad van Toezicht deze ter goedkeuring voorgelegd krijgt. De begroting wordt besproken met de Ondernemingsraad, de Centrale Cliëntenraad en de Medische staf. 3.3 Ondernemingsraad De Raad van Bestuur en de Ondernemingsraad hebben structureel op formele en informele basis gedurende het jaar diverse overlegvormen. Afspraak is dat de OR bij belangrijke trajecten in een vroeg stadium betrokken wordt, zodat waar mogelijk gezamenlijk opgetrokken kan worden. De Ondernemingsraad werkt op basis van een reglement dat na goedkeuring door de Raad van Bestuur is vastgesteld. Taken en werkwijze zijn hierin vastgelegd. Een keer per twee maanden vindt de overlegvergadering met de Raad van Bestuur plaats. In de overlegvergadering worden conform de Wet op de Ondernemingsraden de advies- en instemmingplichtige onderwerpen tenminste eenmaal besproken. Het overleg en de samenwerking tussen de Ondernemingsraad en de Raad van Bestuur was prettig en constructief. De Ondernemingsraad heeft een eigen budget en ambtelijk secretariaat. De Ondernemingsraad brengt een eigen jaarverslag uit.
14 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Onderstaande onderwerpen zijn ter advisering respectievelijk ter instemming voorgelegd: Ter advisering Voorgenomen besluit tot samenvoeging team V en VI locatie Blixembosch (advies OR ontvangen in 2014) Voorgenomen besluit organisatorische aanpassingen Intentieverklaring overdracht dyslexiecontracten aan Adelante Nieuw klinisch concept, plan van aanpak locaties Blixembosch en Leijpark Ter instemming Verklaring omtrent gedrag (VOG) (instemming OR ontvangen in 2014) Aanwijzing verplichte vrije dagen 2014 en 2015 (idem) Protocol Gezondheid & Verzuim (idem) Individuele klachtenregeling medewerkers (idem) Voorgenomen besluit invoeren notitie Leren en ontwikkelen in de revalidatie Voorgenomen besluit vaststelling/invoering Arbobeleid Strategisch opleidingsplan Libra R&A 3.4 Centrale Cliëntenraad De belangen van onze klanten worden behartigd door een Centrale Cliëntenraad (CCR) en locatieraden binnen de sector revalidatie. De Raad van Bestuur heeft een Instellingsbesluit vastgesteld conform de Wet Medezeggenschap Cliënten Zorginstellingen WMCZ). De Centrale Cliëntenraad werkt op basis van een samenwerkingsovereenkomst en faciliteitenregeling die na goedkeuring door de Raad van Bestuur zijn vastgesteld en jaarlijks worden geëvalueerd. Daarnaast heeft de CCR een huishoudelijk reglement opgesteld, wat ook jaarlijks wordt geëvalueerd. Leden kunnen benoemd worden voor een periode van vier jaar. Zij kunnen eenmaal herbenoemd worden voor een periode van vier jaar. De Raad van Bestuur vergadert volgens een vastgesteld schema tweemaandelijks met de CCR. Het sectormanagement is gesprekspartner van de locatieraden. De CCR en locatieraden hebben een eigen budget binnen de begroting. Hieruit worden de vergoedingen voor de leden voldaan alsmede scholingskosten, algemene onkosten, deelname aan bijeenkomsten, lidmaatschap van de LSR en dergelijke. De leden van de CCR en locatieraden ontvangen een vaste vergoeding op basis van aanwezigheid. De leden van de CCR ontvangen max. € 720 per jaar. De leden van de locatieraden ontvangen max. € 600 per jaar op basis van aanwezigheid. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om onkosten- en reiskosten te declareren. Ook voor de cliëntenraden geldt dat, waar mogelijk, zij in een vroeg stadium bij de ontwikkeling van beleid worden betrokken. In het verslagjaar heeft de CCR een aantal stukken ter informatie ontvangen. Daarnaast heeft de CCR over onderstaande onderwerpen adviezen uitgebracht: Voorgenomen besluit benoeming voorzitter en lid Klachtencommissie cliënten Voorgenomen besluit tot organisatorische aanpassing, te weten het opheffen van de activiteitenbegeleiding op de locatie Blixembosch Voorgenomen besluit tot deelname landelijk onderzoek meten klantervaringen
15 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
3.5 Medische staf De Medische Staf is gesprekspartner en adviesorgaan van de Raad van Bestuur over medisch inhoudelijke en organisatiebrede onderwerpen. Het bestuur van de Medische Staf (BMS) vergadert volgens een vaste structuur intern en met de Raad van Bestuur. Tweemaal per jaar vindt een bijeenkomst plaats met de voltallige medische staf en de Raad van Bestuur. De voorzitter van de Medische Staf heeft daarnaast een regulier voorbereidend overleg met de Raad van Bestuur voor de gezamenlijke vergaderingen. De Raad van Bestuur heeft het bestuur over verschillende onderwerpen geïnformeerd:
Visiedocument Orde van Medisch Specialisten Koppeling Gedragscode Medische Hulpmiddelen KNMG Publicaties NVZ Krachtig Kiezen en Kwaliteit op de kaart Brief RvB over medische permanentie locatie Leijpark Jaarverslag 2013 VIM-commissie Jaarrekening en Directieverslag Libra R&A 2013 Vernieuwing meldcode app Brief Ministerie van VWS aan Tweede Kamer over elektronische gegevensuitwisseling Leidraad meldingen IGZ KNMG handreiking Competentieprofiel Kindermishandeling en huiselijk geweld Notitie ‘Alliance’ Tuchtzaak medisch dossier Leidraad veilige zorgrelatie Leidraad NIKP oktober 2014 Kamerbrief over medisch beroepsgeheim Brief RvB over benoeming opleider en vervangend opleider
Individueel Functioneren Medisch Specialist (IFMS) IFMS is een belangrijk onderdeel van het kwaliteitsbeleid van de medisch specialisten. De primaire doelstelling van IFMS is de continue verbetering van het professioneel handelen van de medisch specialist met als uiteindelijk doel de bewaking en verbetering van de kwaliteit van de patiëntenzorg. Binnen de medische staf van Libra Revalidatie & Audiologie is gekozen voor een systeem van IFMS in de vorm van Appraisal & Assessment (A&A). De methodiek bestaat uit een 360º feedback. Hierbij geeft de revalidatiearts, met betrekking tot zijn of haar professioneel functioneren, een aantal goede elementen en verbeterpunten aan. Ditzelfde wordt gevraagd aan de personen in de omgeving van de revalidatiearts (een collega (revalidatie)arts of een arts-assistent, een lid van het behandelteam, sectormanager of medisch manager). De gegevens worden gespiegeld en leiden tot een onderstreping van de goede punten en een voornemen te gaan werken aan de verbeterpunten. In een volgende fase worden de resultaten van de verbeterpunten besproken in eveneens een 360º feedback. Informatie wordt gevraagd over het feitelijk functioneren van de appraisee, dus in termen van patiëntenzorg, onderwijs en opleiding, eventueel onderzoek, visitatie en in een aantal gevallen management. In 2014 hebben nagenoeg alle stafleden een eerste A&A gesprek gehad. Een zestal stafleden heeft een tweede A&A gesprek gehad. Dit proces wordt cyclisch gecontinueerd. Landelijke trends met betrekking tot het meten van de effectiviteit van dergelijke IFMS trajecten zullen vanuit Libra R&A worden gevolgd en zo mogelijk worden geïmplementeerd.
16 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
3.6 Financiën De jaarrekening 2014 sluit met een voordelig exploitatieresultaat van € 689.000. In de begroting was uitgegaan van een voordelig saldo van € 1.000. Het weerstandsvermogen (eigen vermogen exclusief voorzieningen) als een percentage van de bedrijfsopbrengsten bedraagt ultimo 2014 20,40 %. Per 31 december 2013 was dit nog 19,33 %, na correctie voor de overheveling van het Onderhoudsfonds. In verband met een gewijzigde beleidsvisie ten aanzien van het onderhoud van de gebouwen is in 2013 het Onderhoudsfonds opgeheven en toegevoegd aan het Eigen Vermogen. Er is voldaan aan de doelstelling, zoals met de Raad van Toezicht afgesproken, om jaarlijks 1% aan de Reserve Aanvaardbare Kosten toe te voegen om het weerstandsvermogen te versterken. De resultaatratio (het voordelig exploitatieresultaat ad € 688.827 op een totale omzet van € 47.825.837) bedraagt 1,44%. De liquiditeitsratio bedraagt ultimo 2014 141,71%. Vanwege het feit dat onder de kortlopende schulden ultimo 2013 een kasgeldlening van € 11.450.000 was opgenomen, was de liquiditeitsratio vorig jaar bijzonder laag. Deze kasgeldlening had betrekking op de financiering van de nieuwbouw van revalidatiecentrum Leijpark en is in 2014 omgezet in twee langlopende geldleningen. Uitgangspunten voor het financiële beleid zijn: Anticiperen op mogelijke inzet van het Macro Beheersings Instrument bij overschrijding van het Budgettair Kader Zorg; Voldoen aan bestaande en eventueel nog te stellen solvabiliteitsnormen van het Waarborgfonds voor de Zorgsector; Incidentele inkomsten worden niet gebruikt voor structurele uitgaven; Permanente monitoring van de risico’s ten aanzien van met zorgverzekeraars gemaakte productie-afspraken; Er wordt gewerkt met een sluitende begroting met het oog op een (kwalitatieve en kwantitatieve) gezonde bedrijfsvoering. In het kader van de financiering kan het volgende worden opgemerkt: Voor kortlopende financiering wordt gebruik gemaakt van rekening-courant bij de huisbankier en kasgeldleningen; Bouwprojecten worden tijdens de bouw gefinancierd d.m.v. kasgeldleningen. Deze kasgeldleningen worden daarna omgezet in, bij voorkeur geborgde, langlopende geldleningen; Het onderhanden werk dient te worden gefinancierd door de zorgverzekeraars.
3.7 Risico’s en onzekerheden De volgende risico’s worden onderkend. Deze zijn grotendeels gelijk aan het voorgaande jaar. Risico’s Veiligheid
Kwaliteit
1
Beheersmaatregelen Vastgesteld Risicomanagementsysteem Libra R&A Vastgesteld Plan van aanpak implementatie veiligheidscultuur Commissie Veilig Incident Melden1 Commissie Melding Incidenten Medewerkers Vertrouwenspersoon medewerkers Vertrouwenspersoon klanten Infectiepreventiecommissie Libra R&A Bedrijfshulpverleningsorganisatie Vastgesteld Kwaliteitsmanagementsysteem Certificering HKZ-ISO; november 2014 periodieke externe audit door DNV
Een overzicht van de meldingen in 2014 is opgenomen in bijlage 6.
17 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Wet- en regelgeving
ICT informatieveiligheid Financiën
Prestatiebekostiging – onderhandelingen zorgverzekeraars: Afspraken voor een schadelastplafond (d.w.z. factureren tot een gemaximaliseerd bedrag) Beperking groeimogelijkheden; In het Hoofdlijnenakkoord is een maximale groei van de zorgkosten (volumegroei van maximaal 2,5%) in de jaren 2012 tot en met 2014 vastgelegd. In de onderhandelingen bieden verzekeraars een lagere volumegroei dan de landelijk afgesproken 2,5%. 4
Aspirant keurmerk Blik Op Werk voor Libra Arbeidsexpertise Tevredenheidsmetingen klanten Vaststelling Prestatie-indicatoren Intern auditsysteem Kwaliteitscommissie op MT niveau en op sectorniveau Kenniscentrum Onderzoek Innovatie en Kwaliteit Onderzoekscommissie Libra R&A Kwaliteit visitaties revalidatiegeneeskunde Monitoring en proactieve beleidsontwikkeling Belangenbehartiging door brancheorganisaties, respectievelijk Revalidatie Nederland (RN), de Nederlandse Federatie van Audiologische Centra (Fenac) en Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ) Informatiemanagementbeleid Informatiebeveiligingsbeleid ICT commissie op MT niveau Treasurystatuut Liquiditeitsplanning 3 x/jaar Wekelijkse monitoring liquiditeit Budgetbewaking door periodieke rapportage over productie, omzet en kosten Afspraak in september om gerealiseerde productie te bespreken en eventueel het afgesproken plafond bij te stellen. Met de zorgverzekeraars afzonderlijk afspraken gemaakt over de volumegroei. Bij de begrotingsvoorbereiding 2015 is uitgegaan van de afspraken die voor 2014 zijn gemaakt.
Onderzoek en ontwikkeling
Opleiding Opleiding Revalidatiegeneeskunde; in consortiumverband met de Erasmus Universiteit in Rotterdam in combinatie met het St. Elisabeth Ziekenhuis te Tilburg. Opleiding voor GZ-psycholoog; in consortiumverband met GGZ Eindhoven. Stageplaatsen voor de arts-assistenten en coschappen in het kader van de opleiding sociale geneeskunde; middels een affiliatieovereenkomst met de Universiteit van Maastricht. Coschappen in het kader van de opleiding geneeskunde; in consortiumverband samen met de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Erkenningen als stage-inrichting voor de stage revalidatiegeneeskunde, afgegeven door de Huisarts, Verpleeghuisarts en arts voor verstandelijk gehandicapten Registratie Commissie (HVRC). Samenwerking met Fontys Hogescholen en Hogeschool Zuyd in het kader van het M-ZIC (Multidisciplinair Zorg Innovatie Centrum), stage verlening aan studenten van de opleiding fysiotherapie, ergotherapie, verpleegkunde, logopedie, sport en maatschappelijk werk. 18 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Academisering Libra R&A heeft een academiseringsovereenkomst met de academische kern van het Erasmus Medisch Centrum (Erasmus MC)/Rijndam Revalidatiecentrum te Rotterdam. Doel: - Het ontstaan van een sterke gerichtheid binnen de organisatie op het uitdragen en toepassen van wetenschappelijke kennis; - Toename van (participatie in) wetenschappelijk onderzoek binnen de organisatie. Kenniscentrum Onderzoek Innovatie en Kwaliteit Het Kenniscentrum heeft in het verslagjaar ondersteuning geboden (in de breedste zin van het woord) bij 32 projecten binnen de organisatie. Dit zijn vooral organisatie brede en meer complexe projecten, variërend van de borging van het Elektronisch Patiënten Dossier (EPD) en de voorbereiding van de opleidingsvisitatie voor revalidatiegeneeskunde tot de implementatie van de tinnitusbehandeling bij de sector audiologie. Een aantal projecten is dermate complex en omvangrijk dat zij een doorlooptijd van meer dan een jaar heeft. Voor alle projecten geldt dat zij volgens de afspraken in het projectplan binnen bepaalde kaders en termijnen moeten zijn afgerond. De projectgroepen bestaan uit betrokkenen en belanghebbenden bij het onderwerp en zijn samen met de procesbegeleider vanuit het Kenniscentrum de kartrekkers en ontwikkelaars. De implementatie van verander- en verbetervoorstellen is onderdeel van de projecten. Onderzoekscommissie De onderzoekscommissie heeft als taak om wetenschappelijke activiteiten te bevorderen, een wetenschappelijke structuur te waarborgen en wetenschappelijk onderzoek te beoordelen op inhoud, kwaliteit en voortgang. Een overzicht van de wetenschappelijke publicaties, internationale peer reviewed tijdschriften, voordrachten internationaal en nationaal, posterpresentaties en proefschriften is opgenomen in bijlage 7.
Nieuwe onderzoeksaanvragen Afgewezen onderzoeksaanvragen Onderzoeken goedgekeurd Aantal afgeronde onderzoeken Aantal afgebroken onderzoeken Lopende onderzoeken op 31 december
2014 20
2013 8
2012 12
2011 9
2
1
1
2
18
5
7
4
20
14
7
6
0
2
2
2
9
13
22
20
19 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
5.Toekomst Herinrichting organisatie Zoals onder 3.1 is aangegeven is in 2014 een traject gestart met als doel een gedragen herinrichting van de organisatie te realiseren in 2015, waarbij de adviesorganen nadrukkelijk betrokken zijn en worden in het kader van transparantie en de borging van een zorgvuldig besluitvormingstraject. Naar verwachting zal de wijziging in de organisatiestructuur inhoudelijk kunnen starten in de primaire sectoren in de tweede helft van het jaar. Voor de ondersteunende sectoren Facilitair Bedrijf en Financiën Informatie & Control (FCI) samen met de ondersteunende clusters uit de primaire sectoren is een extra traject ingezet dat moet leiden tot de vorming van één nieuwe sector Bedrijfsvoering. De beoogde start hiervan is uitgesteld naar begin 2016. Klantconcept Planetree De keuze voor het klantconcept Planetree, mensgerichte zorg, betekent een organisatiebrede omslag in denken en doen. In de vorm van een ‘Regiegroep’ is een club medewerkers actief met het enthousiasmeren van medewerkers en het uitwerken van een projecten om Planetree onder de aandacht te brengen én te houden. Financiële omgeving Ook in 2015 krijgt Libra R&A te maken met nieuwe financiële ontwikkelingen, zoals de invoering van de 120 dagen regel (wijziging van de DBC structuur) en het uitvoeren van het convenant dat is afgesloten tussen Revalidatie Nederland (RN) en Zorgverzekeraars Nederland (ZN) over de productieregistratie. De nieuwe wijzigingen, de verhoogde registratiedruk, de noodzaak van passende, juiste en tijdige management (stuur) informatie en de vraag naar sturing en analyse van de DBC omzetverantwoording, zullen een grote druk leggen op de organisatie. De huidige productstructuur DBC DOT zal worden gewijzigd door middel van de module behandelstructuur die vanaf juli 2015 zal worden ingevoerd als tweede registratie. De beoogde invoering als bekostigingsinstrument is 2019. Gedurende deze periode zal er dus sprake zijn van een dubbele registratie. Strategisch beleid Wij zijn ons bewust van de dynamische en complexe omgeving met veel uitdagingen waarin Libra R&A zich bevindt. In ons strategisch beleid hebben we gesteld dat wij een vraaggerichte, ondernemende organisatie willen zijn, die op basis van een gezonde en duurzame bedrijfsvoering, specialistische dienstverlening biedt aan onze klanten, door medewerkers die met plezier presteren. Wij gaan alle uitdagingen dan ook graag aan, waarbij ons doel blijft gehandhaafd, namelijk een zo volwaardig mogelijke deelname aan de samenleving en een zo zelfstandig mogelijk leven voor onze klanten. In het laatste kwartaal van 2015 zullen we de voorbereidingen opstarten voor een nieuw strategisch beleid 2016 – 2019.
20 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Bijlage 1. Organigram Libra Revalidatie & Audiologie
21 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Bijlage 2. Samenstelling Raad van Bestuur per 31 december 2014 Naam De heer V.O.M. Buitendijk
Bestuursfunctie Raad van Bestuur
nevenfuncties Plaatsvervangend lid commissie Cure, Nederlandse Zorgautoriteit te Utrecht;
Voorzitter Administratiekantoor VIR-E-care solutions te Arnhem;
Voorzitter NAH- netwerk Zuidoost- Brabant te Eindhoven;
Voorzitter Stichting Gezinsbegeleiding ZuidoostNederland te Nijmegen;
Bestuurslid Zorgnetwerk Midden-Brabant te Tilburg;
Vice-voorzitter bestuur Ronald McDonald Huis te Tilburg;
Penningmeester bestuur Landelijk Overleg Hersenletsel te Utrecht;
Lid bestuur Nederlandse Federatie van Audiologische Centra (FENAC) te Utrecht;
Penningmeester bestuur Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ) te Utrecht;
Lid van de koepeladviesraad Vereniging van Zorgaanbieders voor Zorgcommunicatie (VZVZ) te Utrecht;
Lid Informatieberaad van het Ministerie van VWS te Den Haag;
Vereffenaar Nederlandse Zorgfederatie (NZf) te Utrecht;
Lid bestuur MS zorg Nederland te Eindhoven.
22 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Bijlage 3. Samenstelling Raad van Toezicht per 31 december 2014 Naam, leeftijd en hoofdfunctie
nevenfuncties
Eerste benoeming / moment van aftreden 01.01.2008/ 31.12.2015
Aantal bijgewoonde reguliere vergaderingen (totaal aantal vergaderingen) 5 (5)
De heer Drs. B.A.S. Pollmann (voorzitter)
Lid Probus-club 85, Eindhoven;
64 jr.
Voorzitter Stichting Sports & Technology te Eindhoven;
Voorzitter Pellikaan Wheels te Goirle.
01.01.2008/ 31.12.2015
5 (5)
Mevrouw Mr. J.G.J. Kamp (vicevoorzitter)
Voorzitter Mezzo (landelijke vereniging van mantelzorgers en zorgvrijwilligers) te Bunnik (tot 1 oktober 2014);
01.01.2010/ 31.12.2017
5 (5)
64 jr.
Vicevoorzitter Raad van Toezicht Ziekenhuisgroep Twente te Almelo;
01.01.2011/ 31.12.2018
5 (5)
Voorzitter Stichting Beheer Dorpshuis te Heeze;
Lid Raad van Toezicht Lunet zorg in Eindhoven; Voorzitter Raad van Commissarissen Wooninc. te Eindhoven. De heer P.F.V.M. Boeren (lid) 57 jr. Ondernemer
Adviseur Lid Raad van Toezicht J.P. van de Bent Stichting te Deventer; Lid Landelijke toetsingscommissie CDA; Vicevoorzitter Nederlandse Vrouwenraad; Voorzitter Raad van Toezicht Stichting CFordt te Maarssen; Voorzitter CDA Stichtse Vecht. De heer Drs. F. Penninx, 57 jr. Adviseur
Lid bestuur vereniging Dwarslaesie Organisatie Nederland te Utrecht; Penningmeester nationaal bestuur Vereniging de Zonnebloem te Breda.
Mevrouw drs. S. Helbig,
Voorzitter Raad van Toezicht Citaverde College te Roermond;
52 jr.
Vicevoorzitter Raad van Commissarissen Woningstichting Domus te Roermond;
Commercieel Directeur LED Distribution
01.01.2014/ 31.12.2017
5 (5)
Lid Raad van Toezicht Stichting Prisma te Panningen; Bestuurslid Vereniging Toezichthouders Woningcorporaties te Utrecht.
* Voor alle leden geldt dat zij voldoen aan de wet (boek 2 van het Burgerlijk Wetboek), waarin onder meer een beperking is opgenomen voor het aantal bestuurstaken en commissariaten dat een persoon tegelijkertijd mag vervullen bij grote rechtspersonen.
24 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Bijlage 4. Overzicht2 van de diagnosegroepen en aandoeningen binnen de revalidatiesectoren en doelgroepen binnen de sector audiologie Diagnosegroepen en aandoeningen binnen de revalidatiesectoren Aangeboren hersenletsel Aangeboren afwijkingen aan houding- en bewegingsapparaat Amputatie (aangeboren en verworven) Chronische pijn in houding- en bewegingsapparaat Cognitieve stoornissen ten gevolge van Niet Aangeboren Hersenletsel (NAH) Dwarslaesie Gevolgen van hartziekten Gevolgen van longziekten Kinderen met sensomotore functiestoornissen Klachten aan houding- en bewegingsapparaat Mensen met een meervoudige handicap Niet aangeboren hersenletsel (NAH) Neuromusculaire aandoeningen Onverklaarde lichamelijke klachten Perifeer zenuwletsel Progressief neuromusculaire aandoeningen Reumatische aandoeningen Spasticiteit Trauma Doelgroepen sector audiologie kinderen met spraak-taal problemen kinderen met meertaligheidsproblemen Kinderen met gehoorproblemen Prelinguaal dove kinderen Kinderen met auditieve verwerkingsproblemen Kinderen met dyslexie Volwassenen met hoorproblemen en daaraan gerelateerde problematiek zoals tinnitus, problemen in de werksituatie en problemen in de communicatie Plots- en laatdove volwassenen, die in aanmerking komen voor een cochleair implantaat
2
Het overzicht van diagnosegroepen en aandoeningen is niet limitatief.
25 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Bijlage 5. Belanghebbenden3 Libra R&A Patiëntenorganisaties Cerebraal Dwarslaesie Organisatie Nederland (DON) Nederlandse Vereniging Voor Slechthorenden (NVVS) Federatie voor Ouders van Dove Kinderen (FODOK) Hersenstichting Nederland Zorgverzekeraars CZ Zorgverzekeraar Achmea Zorg & Gezondheid Zorgkantoor Nijmegen
Overheid en toezichthouders Ministerie van VWS Autoriteit Consument en Markt (ACM) Waarborgfonds voor de Zorgsector (WfZ) Provincie Noord-Brabant
Brancheorganisaties Revalidatie Nederland (RN) Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ)
Samen Verder Vereniging Spierziekten Nederland Nederlandse Federatie van Ouders van Slechthorende kinderen en van kinderen met Spraak-taal moeilijkheden (FOSS) MS Vereniging
Zorgverzekeraar VGZ (UVIT) Menzis Zorgverzekeraars Nederland (ZN)
Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) Zorginstituut Nederland Gemeenten Tilburg, Eindhoven, Breda en omliggende gemeenten
Federatie van Nederlandse Audiologische Centra (FENAC)
Samenwerkingspartners en samenwerkingsverbanden Ziekenhuizen in het werkgebied Zuidoost- en Cochleair Implantaat team van Universitair Midden-Brabant en Noord-Limburg. Medisch Centrum Maastricht Verpleeg- en verzorgingshuizen in de regio’s Hogeschool Zuyd Zuidoost-Brabant en Midden-Brabant Huisarts, thuiszorgorganisaties en andere Instituten voor mensen met een eerstelijnszorgaanbieders in de regio’s verstandelijke beperking in de regio’s Zuidoost-Brabant en Midden-Brabant Zuidoost- en Midden-Brabant. TU Eindhoven Avans Mytylschool Eindhoven en Tilburg Stichting Speciaal Onderwijs Eindhoven (SSOE) Erasmus Medisch Centrum (Erasmus Universitair Medisch Centrum Nijmegen Sint MC)/Rijndam Revalidatiecentrum te Radboud Rotterdam. Expertisecentrum NAH NAH-netwerk Zuidoost-Brabant en bestuurdersoverleg NAH Midden-Brabant MEE Tilburg en MEE Zuidoost-Brabant Zorgnetwerk Midden-Brabant KNO-artsen en audiciens in de regio’s Stichting Gezinsbegeleiding ZuidoostZuidoost-, Midden- en West-Brabant Nederland Fontys Hogeschool
3
Het overzicht belanghebbenden is niet limitatief.
26 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Bijlage 6. Meldingen 2014 VIM Commissie4 In totaal zijn in 2014 323 meldingen binnengekomen bij de VIM-commissie.5 Het zijn er meer dan in 2013 (toen waren het er 293) en het aantal komt in de buurt van het aantal meldingen in 2012 (338). In figuur 1 is terug te zien dat iets meer dan de helft van de meldingen afkomstig is van Blixembosch (53%). De andere helft komt grotendeels van locatie Leijpark (45%). In 2013 was deze verhouding exact hetzelfde, in 2012 omgekeerd. Het aandeel van sector audiologie is in 2014 opnieuw beperkt (2%).
Figuur 1. Aantal meldingen per organisatieonderdeel (totaal Libra R&A breed: 321)
Ontwikkeltrends per categorie Figuur 3 weerspiegelt dat 38% van de meldingen in 2014 valt onder medicatie, 40% onder vallen en 22% onder de categorie anders. 6 Het aantal meldingen binnen Leijpark in 2014 omvat 34% medicatie, 30% vallen en 36% anders. 7 In Blixembosch gaat het in 2014 om 44% medicatie, 49% vallen en 8% anders.8 Figuur 3. Aantal meldingen per categorie (totaal Libra R&A breed: 321)
4
Deze bijlage maakt deel uit van het Jaarverslag 2014 van de VIM commissie. De analyse in dit verslag is gebaseerd op een voorlopig bestand met 321 meldingen; de afwijking in de gerapporteerde gegevens over 2014 bedraagt minder dan 1%. 6 Libra R&A breed: medicatie: 42% in 2013, 56% in 2012; vallen: 33% in 2013, 31% in 2012; anders: 24% in 2013, 13% in 2012. 7 Leijpark: medicatie: 38% in 2013, 56% in 2012; vallen: 27% in 2013, 22% in 2012; anders: 35% in 2013, 23% in 2012. 8 Blixembosch: medicatie: 47% in 2013, 57% in 2012; vallen: 39% in 2013, 39% in 2012; anders: 13% in 2013, 4% in 2012. 5
27 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
Bijlage 7.9 Wetenschappelijke output 2014 Wetenschappelijke publicaties internationale en nationale peer reviewed tijdschriften Wolters Gregório G, Brands I, Stapert S, Verhey FR, van Heugten CM. Assessments of Coping After Acquired Brain Injury: A Systematic Review of Instrument Conceptualization, Feasibility, and Psychometric Properties. J Head Trauma Rehabil 2014;29(3):30-42. Doi: 10.1097/HTR.0b013e31828f93db Brands IM, Köhler S, Stapert SZ, Wade DT, van Heugten CM. Psychometric properties of the coping inventory for stressful situations (ciss) in patients with acquired brain injury. Psychol Assess. 2014;26(3):848-56. Doi: 10.1037/a0036275 Brands I, Köhler S, Stapert S, Wade D, van Heugten C. How flexible is coping after acquired brain injury? A 1-year prospective study investigating coping patterns and influence of selfefficacy, executive functioning and self-awareness. J Rehabil Med. 2014;46(9):869-75. Doi: 10.2340/16501977-1849. Brands I, Köhler S, Stapert S, Wade D, van Heugten C. Perceived self-efficacy and coping in acquired brain injury: relations with quality-of-life and social participation after 1 year. Brain Inj. 2014;28(5-6):658-659. Brands I, Köhler S, Stapert S, Wade D, van Heugten C. Influence of Self-Efficacy and Coping on Quality of Life and Social Participation After Acquired Brain Injury: A 1-Year Follow-Up Study. Arch Phys Med Rehabil. 2014;95(12):2327-34. Doi: 10.1016/j.apmr.2014.06.006. Brands I, Stapert S, Köhler S, Wade D, van Heugten C. Life goal attainment in the adaptation process after acquired brain injury: The influence of self-efficacy and of flexibility and tenacity in goal pursuit. Clin Rehabil. 2014, Sep 16. pii: 0269215514549484 [Epub ahead of print] Verbunt JA, Nijhuis A, Vikström M, Stevens A, Haga N, de Jong J, Goossens M. The psychometric characteristics of an assessment instrument for perceived harmfulness in adolescents with musculoskeletal pain (PHODA-youth).Eur J Pain 2014 Sep 22 [Epub ahead of print] Selles RW, Michielsen ME, Bussmann JB, Stam HJ, Hurkmans HL, Heijnen I, de Groot D, Ribbers GM. Effects of a mirror-induced visual illusion on a reaching task in stroke patients: implications for mirror therapy training. Neurorehabil Neural Repair. 2014 Sep;28(7):652-9. Doi: 10.1177/1545968314521005 van Kuijk AA, Kosters R, Vugts M, Geurts ACH. Treatment for Idiopathic Toe Walking, a systematic review of the literature. Rehabil Med. 2014 Nov;46(10):945-57. Doi: 10.2340/16501977-1881 van Kuijk AA, Bakker CD, Hendriks JC, Geurts ACh, Stegeman DF, Pasman JW. Definition dependent properties of the cortical silent period in upper-extremity muscles, a methodological study.J Neuroeng Rehabil. 2014 Jan 7;11(1):1. Doi: 10.1186/1743-0003-11-1 Bakker CD, van Kuijk AA, Geurts AC, Stegeman DF, Pasman JW. Can forearm muscle activity be selectively recorded using conventional surface EMG-electrodes in transcranial magnetic stimulation? A feasibility study.J Electromyogr Kinesiol. 2014 Jun;24(3):325-31. Doi: 10.1016/j.jelekin.2014.02.006.
9
Deze bijlage maakt deel uit van het Jaarverslag 2014 van de Onderzoekscommissie Libra R&A
28 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
de Laat FA, Dijkstra PU, Rommers GM, Geertzen JH, Roorda LD. Perceived independence and limitations in rising and sitting down after rehabilitation for a lower-limb amputation.J Rehabil Med 2014; 46: 824-827. Doi: 10.2340/16501977-1834 de Laat FA, de Vos W, Geertzen J, Roorda LD. Development of a cosmetic knee disarticulation prosthesis: A single-patient case study. Prosthet Orthot Int. 2014 Jun 18. [Epub ahead of print] Waaijman R, de Haart M, Arts ML, Wever D, Verlouw AJ, Nollet F, Bus SA. Risk factors for plantar foot ulcer recurrence in neuropathic diabetic patients.Diabetes Care. 2014 Jun;37(6):1697-705. Doi: 10.2337/dc13-2470 van Weert KC, Schouten EJ, Hofstede J, van de Meent H, Holtslag HR, van den Berg-Emons RJ. Acute phase complications following traumatic spinal cord injury in Dutch level 1 trauma centres. J Rehabil Med. 2014 Oct;46(9):882-5. Doi: 10.2340/16501977-1858. Wetenschappelijke publicaties niet peer reviewed tijdschriften Ruimers-Wortel A, Zuiderwijk E, van den Boer-Versteijnen P, Wondergem R. Intensieve Arm/Hand revalidatie; van literatuur naar praktijk. Keypoint 2014 oktober; 38(3):10-15. Voordrachten international Brands I, Köhler S, Stapert S, Wade D, van Heugten C. How flexible is coping after acquired brain injury: a one-year prospective study. 8th World Congress for Neuro Rehabilitation (WCNR), Istanbul Brands I, Köhler S, Stapert S, Wade D, van Heugten C. Perceived self-efficacy and coping in acquired brain injury: relations with quality-of-life and social participation after 1 year. 10th World Congress on Brain Injury (IBIA), San Francisco Brands IM Self-efficacy (zelf-effectiviteit) en aanpassen na hersenletsel: hoe meer hoe beter? Landelijk symposium Libra Revalidatie & Audiologie: Het aanpassingproces na hersenletsel: psychologische factoren in de kijker. 16 mei 2014, Eindhoven Voordrachten nationaal van Beurden MF Airborne-gaps bij 4kHz Najaarsconferentie Kkau 14 november 2014, Putten van Staalduinen M Gangbeeldanalyse, ik zie ik zie wat jij niet ziet Refereeravond kinderrevalidatie/kinderneurologie Elisabeth Ziekenhuis 18 september 2014, Tilburg
29 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015
van Staalduinen M Wat is er lastig bij DCD? Welke oplossingen zijn er voor (schrijf)motorische problemen? Kennissymposium Balans Landelijke oudervereniging Balans 26 september 2014, Utrecht Tinga-Derks AM Neurorevalidatie, grenzen aan technologie Brainpower Brabant en het brein van de dokter KNMG congres Midden Brabant 17 oktober 2014, Tilburg van der Wees M, Bouman N Gedragsproblemen na NAH Symposium hersenletsel en jeugd 12 maart 2014, Den Haag Poster presentaties Schoenmaker MM, Timmer M, van der Wees M, Reinders-Messelink H, de Hoop A, Volman C. Problemen in executieve functies bij kinderen met developmental coordination disorder, een review. NL DCD congres Februari 2014, Breda Mus-Peters CT Bone mineral density in ambulatory persons with cerebral palsy: a systematic review Dutch Congress of Rehabilitation Medicine (DCRM) 7 november 2014, Rotterdam Boeken of hoofdstuk in een boek Dekker R, van Leeuwen PJ, Holtslag HR en Hettinga FJ. Actief bewegen, sport en revalidatie (Hoofdstuk 19). In: Revalidatie voor volwassenen. Editors Geertzen, Rietman en Vanderstraeten. Van Gorcum, ISBN 9789023250791, 2014.
30 Directieverslag 2014 Libra Revalidatie & Audiologie/ goedgekeurd RvT 27 mei 2015