Digitaliseren in museumland

      Digitaliseren in museumland            Vak:  

 

Opleiding: 

Integratiemodule  Culturele informatiewetenschap  Faculteit Geesteswetenschappen  Universiteit van Amsterdam 

Projectgroep:  Roy Brandt  Nicole Dekker  Bas van Haastrecht  Vikenti Kumanikin  Hilde Oosterwoud  Bas Veerman    Begeleiding:  

dr. H.J. Voorbij   mr. dr. T. Schiphof  

Datum:  

Juni 2012 

Inhoudsopgave  1.  Inleiding ....................................................................................................................... 5  1.1 Verantwoording van selectie van de musea ............................................................................ 6 

2.  Speelveld ................................................................................................................... 10  2.1 Europeana ........................................................................................................................... 10  2.2 Digitale Collectie van Nederland in Europeana ..................................................................... 11  2.3 Digitaal Erfgoed Nederland (DEN) ........................................................................................ 12  2.4 Verenigingen, stichtingen en conferenties ............................................................................ 12 

3.  Literatuur ................................................................................................................... 14  3.1 Verantwoording zoekgedrag literatuur ................................................................................. 14  3.2 Musea in Nederland ............................................................................................................. 14  3.2.1 Het museum en zijn taken .................................................................................................... 14  3.2.2 Aantal musea ........................................................................................................................ 15  3.3 De collectie van Nederlandse musea .................................................................................... 15  3.3.1 Samenstelling van de museumcollectie ............................................................................... 15  3.3.2 Virtueel tentoonstellen ........................................................................................................ 16  3.3.3 De rol van de museum informatieprofessional .................................................................... 17  3.4 Het digitaliseringsproces en de kosten ................................................................................. 18  3.4.1 Digitalisering van de Nederlandse museumcollectie ........................................................... 18  3.4.2 ICT‐gebruik in Nederlandse musea ...................................................................................... 20  3.4.3 Digitalisering in Europa ......................................................................................................... 22  3.5 De registratie en ontsluiting van objecten ............................................................................ 22  3.5.1 Objectregistratie ................................................................................................................... 22  3.5.2 Ontsluiting van objecten ...................................................................................................... 24  3.5.3 Innovatieve manier van ontsluiten ....................................................................................... 26  3.6 De museumwebsite ............................................................................................................. 27  3.6.1 Het tonen van de collectie via de website ............................................................................ 27  3.6.2 Van digitale brochure naar een virtuele tentoonstelling ...................................................... 29  3.7 De museumwebsitebezoeker ............................................................................................... 30  3.7.1 Het profiel van de bezoeker ................................................................................................. 30  3.7.2 Wensen en verwachtingen van de museumwebsitebezoeker ............................................. 31  3.7.3 Redesign van de museumwebsite ........................................................................................ 32  3.8 De toekomst van de digitale collectie ................................................................................... 34  3.8.1 De veranderende rol van collecties ...................................................................................... 34  3.8.2 User‐generated content en persoonlijke collectie ............................................................... 35 

4.   Jaarverslagenanalyse ................................................................................................ 38  4.1 Verantwoording ................................................................................................................... 38  4.2 Resultaten ........................................................................................................................... 38  4.2.1 Beleid .................................................................................................................................... 38  4.2.2 Registratie en digitalisering .................................................................................................. 39  4.2.3 Ontsluiting van collecties ...................................................................................................... 40  4.2.4 Gebruik van online collecties ............................................................................................... 40 

5.  Websiteanalyse .......................................................................................................... 42  5.1 Verantwoording ................................................................................................................... 42  5.2 Resultaten ........................................................................................................................... 44  5.2.1 Algemene kenmerken ........................................................................................................... 44  5.2.2 Type digitale objecten .......................................................................................................... 45  5.2.3 Presentatievorm van de collectie ......................................................................................... 46 

2 

5.2.4 Toegankelijkheid van de collectie ......................................................................................... 47  5.2.5 Zoekmogelijkheden .............................................................................................................. 49  4.2.6 Presentatie van resultaten .................................................................................................... 51  5.2.7 Web 2.0 / User‐generated content ....................................................................................... 53  5.3 Conclusie ............................................................................................................................. 54 

6.  Interviews .................................................................................................................. 55  6.1 Verantwoording ................................................................................................................... 55  6.2 De definitie van digitaliseren en de doelstellingen ............................................................... 55  6.3 Het museum en de collectie ................................................................................................. 57  6.3.1 Samenwerking ...................................................................................................................... 57  6.3.2 Bezuinigingen in de cultuursector ........................................................................................ 57  6.4 Objectregistratie .................................................................................................................. 57  6.4.1 Het begin van het digitaliseren ............................................................................................. 57  6.4.2 Het proces ............................................................................................................................ 58  6.4.3 Metadata en het registreren van een object ........................................................................ 59  6.4.4 Thesaurus ............................................................................................................................. 60  6.4.5 Kosten ................................................................................................................................... 60  6.5 Het tonen van de collectie via de website ............................................................................ 61  6.5.1 De collectie online ................................................................................................................ 61  6.5.2 Links tussen collecties en objecten ...................................................................................... 61  6.5.3 Auteursrecht ......................................................................................................................... 62  6.6 De museumwebsite bezoeker .............................................................................................. 63  6.6.1 Wie is de bezoeker van de website? ..................................................................................... 63  6.6.2 Wat doet de bezoeker op de website? ................................................................................. 64  6.7 User‐generated content ....................................................................................................... 64  6.8 Lessons learned ................................................................................................................... 65 

7 

Conclusies .................................................................................................................. 66  7.1 Organisaties, beleid en financiële aspecten .......................................................................... 66  7.2 Collectiebeleid, registratie en het digitaliseringsproces ........................................................ 67  7.3 Online ontsluiting, presentatie en eindgebruikers ................................................................ 68  7.4 Tot slot ................................................................................................................................. 69 

Literatuur .......................................................................................................................... 70  Bijlage 1. 

Interviewverslagen ....................................................................................... 81 

1.1 Teylers Museum ................................................................................................................... 81  1.2 Fries Scheepvaartmuseum ................................................................................................... 91  1.3 Rijksmuseum voor Volkenkunde .......................................................................................... 99  1.4 Naturalis ............................................................................................................................ 104  Is de digitale collectie beschikbaar voor publiek? Op natuurcollectie.nl? Voor verschillende ... 105  1.5 Amsterdam Museum ......................................................................................................... 109  1.6 Fries Museum .................................................................................................................... 113  1.7 Het Nationaal Glasmuseum Leerdam ................................................................................. 121 

Bijlage 2. 

Interviewscript ............................................................................................ 126 

Collectie algemeen .................................................................................................................. 126  Collectie totstandkoming ......................................................................................................... 126  Kosten ..................................................................................................................................... 126  Afsluiting ................................................................................................................................. 127 

Bijlage 3. 

Checklist Digitale Collecties ......................................................................... 128  Algemeen ................................................................................................................................ 128 

3 

Toegankelijkheid van collectie ................................................................................................. 128  Zoekmogelijkheden ................................................................................................................. 129  Presentatie van de zoekresultaten ........................................................................................... 129  User‐generated Content .......................................................................................................... 129  Andere opvallendheden .......................................................................................................... 130 

Bijlage 4. 

Resultatenmatrix Websiteanalyse ............................................................... 131 

   

4 

1. 

Inleiding 

Slechts tien jaar geleden waren museumwebsites nog vooral pagina’s met informatie over waar het  museum gevestigd was, wanneer het geopend was en welke tentoonstellingen er te zien waren. Heel  soms was een gedeelte van de collectie online te bekijken, maar niet zelden betrof dit slechts een  zeer summiere selectie van bijvoorbeeld de topstukken.   

Tegenwoordig is dit helemaal anders. Vele musea presenteren een grote selectie of zelfs hun 

volledige collectie op hun website. Via diverse websites heeft de internetter eenvoudig toegang tot  de digitale collecties die op elk moment van de dag klaar staan om bekeken of doorzocht te worden.  In veel gevallen een unieke mogelijkheid om toch stukken te bekijken die normaal gesproken niet te  zien zijn, bijvoorbeeld omdat ze zijn opgeborgen in een depot waar de normale museumbezoeker  geen toegang tot heeft. Deze ontwikkelingen zijn voor geïnteresseerden in de museale collecties erg  interessant.   

 Vanuit het oogpunt van het vakgebied van de culturele informatiewetenschap zijn er bij deze 

digitale collecties diverse vragen te stellen. Voordat deze vragen gesteld kunnen worden is het goed  om een goede definitie van een digitale collectie vast te stellen. In dit rapport wordt met een digitale  collectie een via een website van een museum of overkoepelend internetportaal benaderbare  collectie, bestaande uit representaties, zoals afbeeldingen, van de collectiestukken bedoeld.  Bij deze digitale collecties zijn dus diverse vragen stellen. Ten eerste lijkt het er bij een korte  inventarisatie van online collecties op dat veel musea op hun eigen manier te werk gaan bij de  presentatie van hun collectie. Ook interessant is hoe het met de duurzaamheid van de systemen staat  en in welke vorm een museum zijn collectie online beschikbaar stelt. De digitale collecties zijn  daarnaast wel erg mooi om te zien, maar worden ze ook daadwerkelijk gebruikt? Het werkveld is in  ontwikkeling: er wordt nog steeds gewerkt aan nieuwe projecten en bestaande projecten maken  progressie. Een onderzoek naar de huidige situatie rondom digitale collecties zal dus zeker geen  definitief beeld kunnen geven, maar kan wel een algemene indruk geven van wat er op dit gebied  speelt in de Nederlandse museumsector. Dit is de uiteindelijke aanleiding voor het onderzoek dat  heeft geleid tot dit rapport. Het onderzoek is uitgevoerd door zes studenten van de masteropleiding  Culturele Informatiewetenschap van de Universiteit van Amsterdam in het kader van de  integratiemodule. Deze studenten hadden hierbij ondersteuning van twee begeleiders.   

Voor het onderzoek is een viertal vragen opgesteld die we in dit onderzoek trachten te 

beantwoorden. Hierbij is bewust gekozen om de vragen zo te stellen dat alleen de situatie in  Nederland in kaart wordt gebracht. Er gebeurt op dit gebied heel veel in Nederland. Wanneer bij het  onderzoek ook buitenlandse organisaties betrokken zouden worden, zou dat betekenen dat een 

5 

onderzoek in de huidige situatie zeer breed zou worden. Daarnaast was het bij buitenlandse  organisaties lastig om deze ook te benaderen voor een interview om zo de situatie bij de musea zelf  te bestuderen. Uiteindelijk zijn (met de bovengenoemde vragen in het achterhoofd en de beperking  tot musea in Nederland) de volgende vragen opgesteld:  

Hoe wordt het online aanbieden van museumcollecties in Nederland geconceptualiseerd,  georganiseerd en uitgevoerd? 



Hoe bieden musea hun collecties online aan? 



Welke resultaten worden door de musea in Nederland bereikt met online aangeboden  collecties? 



Welke lessen of best practices zijn te identificeren met betrekking tot het digitaliseren van  museumcollecties in Nederland? 

Het onderzoek is in een aantal hoofdstukken opgedeeld. De hoofdstukken zijn ingedeeld op basis van  de toegepaste onderzoekmethoden en de daarbij gevonden resultaten. Alle resultaten uit de  verschillende hoofdstukken komen uiteindelijk samen in de conclusie aan het eind van dit rapport.   

In het tweede hoofdstuk, samengesteld door Hilde, wordt een rondgang gemaakt langs de 

instanties die betrokken zijn bij digitale collecties op nationaal niveau. Dit hoofdstuk is voornamelijk  door deskresearch tot stand gekomen door actief op zoek te gaan naar organisaties en rapporten die  te maken hebben met musea en digitale collecties in Nederland. Het derde hoofdstuk, samengesteld  door Roy naar aanleiding van uitgebreid literatuuronderzoek, geeft een overzicht van de informatie  die in wetenschappelijke literatuur gevonden is over de diverse onderwerpen die spelen rondom  digitale museumcollecties.   

In de hoofdstukken die hierop volgen wordt ingezoomd op de musea die voor het onderzoek 

geselecteerd zijn. Het vierde hoofdstuk, samengesteld door Bas van Haastrecht, geeft de situatie  weer bij musea rondom digitale collecties. Hiervoor is gebruik gemaakt van jaarverslagen en andere  beschikbare publicaties over of van de geselecteerde musea. In het vijfde hoofdstuk, geschreven door  Vikenti, worden de digitale collecties van de verschillende musea met elkaar vergeleken in een  websiteanalyse. In het zesde hoofdstuk, samengesteld door Nicole worden tenslotte de resultaten  verkregen door het bureauonderzoek vergeleken met de praktische toepassing in musea. Hierbij  wordt gebruik gemaakt van zeven interviews die door alle schrijvers zijn afgenomen bij een aantal  geselecteerde musea. 

1.1 Verantwoording van selectie van de musea  In het onderzoek zijn 21 musea onder de loep genomen. De shortlist is tot stand gekomen na een  algemene inventarisatie van musea in Nederland waarbij aan de hand van de categorieën: land‐ en  volkenkundig, historisch, kunst en maritiem zoveel mogelijk musea zijn verzameld. Hierbij werd 

6 

gebruik gemaakt van de websites museumserver.nl en museum.nl. Er werd grofweg gelet op de  omvang van de collectie (meer dan 100.000 objecten) en of de collectie geschikt was voor meerdere  doelgroepen (zoals onderzoekers of toeristen). Dit resulteerde in een lijst van circa vijftig musea.  Hierna zijn door het projectteam een aantal criteria opgesteld die na overleg met de directeur van  stichting Digitaal Erfgoed Nederland (DEN) Marco de Niet, zijn vastgesteld tot zeven selectiecriteria.  Zie hiervoor tabel 1.1.   

Selectiecriterium 

1  De collectie van het museum is geschikt voor wetenschappelijk onderzoek.   2  Per samenwerkingsverband (m.b.t. digitale collecties) wordt één museum  geïnterviewd.   3  De collectieomvang van het museum valt in de categorie (middel) groot.   4  Het museum is in het bezit van een digitale collectie (inclusief afbeeldingen). De  collectie is raadpleegbaar via de website.   5  De digitale collectie beschikt over geavanceerde zoekmogelijkheden.   6   Het museum heeft een actueel Informatieplan.  7  Het museum heeft recent (na 2010) niet al een evaluatiegesprek met DEN  gevoerd, waarbij een evaluatieverslag is gepubliceerd op de website van DEN. 

Optioneel /   vereist  Vereist   Vereist  Optioneel  Optioneel  Optioneel   Optioneel  Optioneel  

Tabel 1.1: Selectiecriteria te benaderen musea 

Het uitgangspunt van deze criteria is geweest om musea te selecteren die benaderd konden worden  voor een interview over de stand van zaken met betrekking tot digitaliseren. Zoals in tabel 1.1 te  lezen is, waren de eerste twee selectiecriteria vereist. Voor het eerste criterium is gekozen omdat  het relevant werd geacht dat de collectie voor meerdere doelgroepen beschikbaar was, maar  voornamelijk voor wetenschappelijk onderzoek. Het tweede criterium ‘één museum per  samenwerkingsverband’ is gekozen om te voorkomen dat dezelfde digitaliseringsactiviteiten worden  genoemd in verschillende interviews. De overige vijf criteria zijn als optioneel aangemerkt, waarbij  minstens twee van de vijf criteria aanwezig moesten zijn bij het museum, om in aanmerking te  komen voor een interview. Zo was het mogelijk dat een museum zonder een digitale collectie of een  informatieplan, toch benaderd werd voor een interview.   Na het beoordelen van de circa vijftig musea op de longlist, tips van Marco de Niet over  innovatieve kleinere musea zoals Het Fries Scheepvaartmuseum en Het Nationaal Glasmuseum en  door ervaringen uit de eigen omgeving van het projectteam (Allard Pierson Museum,  Affichemuseum) bleven er 21 musea over die in aanmerking kwamen voor het onderzoek. In tabel  2.1 staan de musea op alfabetische volgorde gepresenteerd. Per museum is aangegeven in welke  vorm (Analyse Jaarverslag, Analyse Website of Interview) deze terugkomt in het onderzoek.  Voor de interviews geldt dat, gezien de beschikbare tijd, niet ieder museum van de shortlist  benaderd is. Er is gekozen voor een selectie waarbij in ieder geval elke categorie (land‐ en 

7 

volkenkundig, historisch, kunst en maritiem) werd gedekt. De eerste zeven musea die mee wilden  werken met het onderzoek zijn terug te vinden in tabel 1.2.  De shortlist bood naast een overzicht van mogelijke gesprekspartners, ook ruimte voor ander  onderzoek. Zo is er geprobeerd om (de meest recente) jaarverslagen van alle musea die op de  shortlist te verzamelen en te analyseren. Voor vijftien musea is dit binnen de tijd gelukt.   Tot slot is de shortlist uitgangspunt voor de website analyse geweest. Hoewel criterium vier  ‘Het museum is in het bezit van een digitale collectie (inclusief afbeeldingen). De collectie is  raadpleegbaar via de website’ optioneel was, had elk museum op de shortlist een digitale collectie.  Het Teylers Museum, het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en het Fries Museum hadden  zelfs meerdere websites waarop (een deel van) de digitale collectie te raadplegen was. Naast eigen  digitale collecties waren enkele van de musea ook betrokken bij portals, zoals Europeana of Maritiem  Digitaal.  Er is bewust gekozen om ook deze portals mee te nemen in het onderzoek, gezien het feit  dat een portal op een andere manier toegang biedt tot de digitale collectie van één of meerdere  musea van de shortlist.       1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13  14  15  16  17  18  19  20  21        1  2 

Museum  Affichemuseum (Hoorn)  Allard Pierson Museum (Amsterdam)  Amsterdam Museum  Beeld en Geluid (Hilversum)  Fries Museum (Leeuwarden)  Groninger Museum (Groningen)  Het Fries Scheepvaartmuseum (Sneek)  Het Nationaal Glasmuseum (Leerdam)  Het Scheepvaartmuseum (Amsterdam)  Museon (Den Haag)  Museum Boijmans van Beuningen (Rotterdam)  Museum Catharijneconvent (Utrecht)  Museum Volkenkunde (Leiden)  Natuurhistorisch Museum Rotterdam (NMR)  NCB Naturalis (Leiden)  Rijksmuseum (Amsterdam)  Rijksmuseum van Oudheden (RMO) (Leiden)  Teylers Museum (Haarlem)  Tropenmuseum (Amsterdam)  Universiteitsmuseum Utrecht  Wereldmuseum Rotterdam  Totaal aantal jaarverslagen en interviews 

Jaarverslag      X     X   X   X   X     X   X   X     X   X   X   X   X   X   X     15 

Website  X   X   X   X (+1)  X (+1)  X  X  X  X  X  X  X  X  X  X  X  X  X (+2)  X  X  X    

Interview      X     X     X   X           X     X       X         7  

Portals   Digitale Museale Collectie Nederland (DiMCON)  Maritiem Digitaal  

     

  X   X  

      8 

3  4  5  6   

Stichting Volkenkundige Collectie Nederland (SVCN)  Natuurcollectie  Europeana  Het Geheugen van Nederland  Totaal aantal websites  

         

X   X   X   X   31 

         

Tabel 1.2: Shortlist musea 

 

 

9 

2. 

Speelveld 

Musea die er voor kiezen om een collectie online te zetten staan niet alleen: de overheid steunt  innovatieve plannen met subsidie en via conferenties blijven musea op de hoogte van de nieuwste  technologische ontwikkelingen. Het doel van dit hoofdstuk is niet om een uitputtende lijst met  mogelijke betrokken organisaties te geven maar om een beeld te schetsen van het speelveld wanneer  het gaat om digitale museale collecties.  

2.1 Europeana   Op Europees niveau komt beleid met betrekking tot digitalisering van museale collecties voort uit de  Digitale Agenda, die is opgesteld voor de periode 2011 tot 2015. Op de agenda staan zeven ICT‐ uitgangspunten die een belangrijkere rol moeten spelen in de digitale markt. Onder het hoofdstuk  ‘Bevordering van culturele diversiteit en creatieve inhoud’ wordt Europeana genoemd: “Een andere  factor die de digitalisering van een groot deel van Europa’s recente culturele erfgoed bemoeilijkt, is  het gefragmenteerde en gecompliceerde karakter van het bestaande licentiesysteem. Het is zaak de  vereffening van rechten te verbeteren en Europeana – de openbare digitale bibliotheek van de EU – te  versterken. Van overheidswege en in het kader van publiek‐private initiatieven moet meer geld  worden vrijgemaakt voor grootschalige digitalisering, weliswaar met dien verstande dat iedereen  daardoor online toegang kan krijgen tot Europa’s gemeenschappelijke culturele erfgoed” (Europese  Commissie, 2010, p.35).  Europeana is meer dan alleen een bibliotheek. Op de website staat dat Europeana het  mogelijk wil maken om het digitale materiaal van Europese musea, bibliotheken, archieven en  audiovisuele collecties te verkennen en ‘Het bevordert het ontdekken en het netwerken in een  meertalige omgeving waar gebruikers kunnen deelnemen, delen en geïnspireerd raken door de rijke  diversiteit van het culturele en wetenschappelijke erfgoed van Europa’ (Europeana, 2012).   

In 2011 heeft de Europese Commissie een aanbeveling van de Digitale Agenda goedgekeurd 

om het doel voor lidstaten te stellen dat in 2015 30 miljoen objecten in Europeana beschikbaar  worden gesteld. In 2011 waren dit 19 miljoen objecten (Europese Commissie, 2011).   

Naast grote projecten zoals Europeana, steunt de Europese Commissie ook kleinere 

deelprojecten rondom digitaliseren en toegankelijk maken van cultureel erfgoed. Een voorbeeld  hiervan is het project Enumerate, dat loopt tussen 2011 en 2013. Dit project heeft als doel  betrouwbare data te creëren over het digitaliseren, het digitaal bewaren en de digitale  toegankelijkheid van cultureel erfgoed in Europa.  

10 

2.2 Digitale Collectie van Nederland in Europeana  In Nederland speelt de rijksoverheid een grote rol bij digitaliseringsprojecten. Zo is het ministerie van  Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) een belangrijke subsidiegever. Een belangrijk programma  wat opgezet is met subsidie van het ministerie van OCW is nationale programma Het Geheugen van  Nederland. Dit programma liep van eind jaren negentig tot eind 2011 en had als doel: ‘de (verborgen)  collecties van archieven, musea en bibliotheken digitaliseren en beschikbaar stellen op Internet’,  waarbij ook de ontsluiting voor Europeana ingebed was. Het programmabureau was ondergebracht  bij de Koninklijke Bibliotheek. De website beschrijft in vogelvlucht de ontwikkeling, waarbij in de  periode 2000‐2004 de site groeide tot een ‘enorme digitale verzameling van honderdduizenden  historische affiches, foto’s, schilderijen, geluidsfragmenten, teksten en films’. In 2005 kwam een  koerswijziging en veranderde de rol van uitvoerder naar meer een infrastructurele en begeleidende  rol. Al het digitale materiaal, afbeeldingen, maar ook geluid, bewegend beeld en tekst, is blijvend te  bekijken en te beluisteren via de website en wordt beheerd door de Koninklijke Bibliotheek. De reden  hiervoor, is dat wanneer gebruikers via een zoekopdracht op Europeana uitkomen bij een object dat  deel uitmaakt van het Geheugen van Nederland, deze doorverwezen worden naar de database van  het Geheugen van Nederland. Vanwege auteursrechtelijke kwesties is het niet mogelijk dat de  objecten direct binnen Europeana getoond worden. (Geheugen van Nederland,2012; Klaver, 2010).   Hoewel de subsidie is stopgezet voor Het Geheugen van Nederland, blijft het ministerie van  OCW nog steeds het belang van de ontsluiting van de Nederlandse erfgoedcollectie in Europeana  inzien. Wat Europeana betreft is het stokje is namelijk overgenomen door de Rijksdienst voor  Cultureel Erfgoed die zich sinds 2011 de ‘nationale aggregator’ voor Europeana noemt. Op de website  van de Digitale Museale Collectie Nederland (DiMCoN) worden momenteel twee miljoen objecten  ontsloten van circa twintig verschillende Nederlandse musea. Tijdens dit project, dat startte in april  2010, wordt gewerkt ‘aan de centrale ontsluiting van gedigitaliseerde museale collecties. De hiertoe  ontwikkelde zoekomgeving is gebaseerd op de open source versie van het Europeana framework.  Bovenop de door dit framework geleverde indexerings‐ en zoekfunctionaliteit ontwikkelt de  Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed eigen, geavanceerde zoektoepassingen voor de  erfgoedprofessional’ (DiMCoN, 2012).   Om extra bekendheid te geven aan het delen van de collecties in Europeana, is de  promotiecampagne ‘Digitale Collectie in Europeana’ gestart. De website die ondersteuning geeft voor  dit doel, geeft informatie over de technische en organisatorische randvoorwaarden. Het project heeft  als doel gehad om in 2011 zoveel mogelijk Nederlandse collecties van erfgoedinstellingen te  ontsluiten in Europeana. Partners van het project zijn: Erfgoed Nederland (stopt in juli 2012), DEN, de  Koninklijke Bibliotheek, Rijksdienst Cultureel Erfgoed en het Nederlands Instituut voor Beeld en  Geluid. Het project is mogelijk gemaakt met een subsidie van het ministerie van OCW (Informatie  11 

Professional, 2012; Digitale Collectie, 2012). DEN is binnen het project verantwoordelijk voor het  bundelen en verspreiden van de benodigde kennis en technische voorwaarden en blijft ook na het  project verantwoordelijk voor de website.  

2.3 Digitaal Erfgoed Nederland (DEN)  De Nederlandse overheid speelt dus een belangrijke rol wanneer het gaat om het digitaliseren van  museale collecties. Een belangrijke trigger voor musea die ‘iets met de collectie’ wilden doen was  ingebed in de regeling ‘Digitalisering met Beleid’. Het toenmalige ministerie van Economische Zaken  gaf tot en met 2009 subsidie aan culturele instellingen die het digitaliseringsproces duurzaam wilden  inbedden in hun organisatie waarbij het vergroten van de toegankelijkheid van de collecties voorop  stond (Agentschap NL, 2011). Stichting DEN zorgt voor de evaluatie van de plannen die zijn  voortgekomen uit de subsidieregeling.   De evaluatie kwam goed tot zijn recht bij DEN, gezien haar taak als nationaal kenniscentrum  voor ICT in het cultureel erfgoed. De taken die DEN onder andere heeft zijn: het bevorderen en  bewaken van de kwaliteit van digitalisering en digitale dienstverlening van erfgoedinstellingen, het  stimuleren van erfgoedinstellingen om te innoveren en het bewaken van de aansluiting van de  Digitale Collectie Nederland op nationale en internationale diensten en voorzieningen (DEN, 2012).  Op de website van DEN staan uitgebreide richtlijnen over het goed digitaliseren van culturele  collecties en een uitgebreide projectendatabank waar culturele instellingen kennis kunnen delen en  opdoen. Ook het secretariaat van de Culturele Coalitie Digitale Duurzaamheid ligt bij DEN. Dit  Kennisnetwerk heeft als doel informatie te bundelen over de duurzaamheid van digitale  erfgoedcollecties en is ontstaan uit de Nationale Coalitie Digitale Duurzaamheid (CCDD, 2011).   Daarnaast is DEN betrokken bij tal van bijeenkomsten rondom het thema digitaliseren. Een  voorbeeld hiervan is de organisatie van de internationale conferentie Digital Strategies for Heritage  (DISH) georganiseerd door Erfgoed Nederland en DEN, ‘over digitaal erfgoed en de strategieën die  erfgoedinstellingen kunnen inzetten’ (Ter Woerds, 2011). De conferentie wordt om de twee jaar  gehouden. In het andere jaar wordt een nationale conferentie gehouden, genaamd Digitaal  Erfgoedconferentie (DE). 

2.4 Verenigingen, stichtingen en conferenties   Naast hulp van de overheid, verenigen musea zichzelf ook rondom het thema digitaliseren. Zo heeft  de Museumvereniging en speciale sectie Informatieverzorging Musea in Nederland (SIMIN) die als  doel heeft ‘ doelmatige informatieverzorging te bevorderen bij een ten behoeve van Nederlandse  musea en verwante instellingen. Onder informatieverzorging wordt hier verstaan het verzamelen,  vastleggen, toegankelijk maken en verspreiden van gegevens die ontleend zijn aan collecties’ (SIMIN, 

12 

2012). De belangen voor Rijksmusea in Nederland worden behartigd door de vereniging  Verzelfstandige Rijksmusea (VRM). Namens de minister van OCW voert de vereniging visitaties uit. In  de visitatierapporten is een hoofdstuk over de toegankelijkheid van de digitale collectie opgenomen  (VRM, 2012). Een stichting die vooral schakelt tussen landelijk beleid en provinciale musea is  geborgen in het Landelijk Contact van Museumconsultenten. Het doel van deze consulenten is  kwaliteitsverbetering en vergroting van het publiekbereik te realiseren (Museum Consulenten, 2012).  Een voorbeeld van een cursus die betrekking heeft op digitaliseren is: ‘Fotocollecties digitaliseren en  beheren’  Wanneer het om congressen gaat, dient Museum and the Web niet onopgemerkt te blijven.  Naast het congres dat jaarlijks plaatsvindt in San Diego, wordt ook actief een website bijgehouden  over online cultureel erfgoed (Museumsandtheweb, 2012). Stork (2012) blogger bij Frank Watching  beschrijft dat tijdens het congres noviteiten worden getoond van musea op het gebied van internet.  Zo wordt er geëxperimenteerd met augmented reality, open data, QR codes, mobiele media en social  media. Tot slot is een goed bezochte Europese conferentie Museum Next, waar ook ‘de digitale kant’  van musea wordt besproken (Museumnext, 2012).   

13 

3. 

Literatuur 

3.1 Verantwoording zoekgedrag literatuur  E zijn verschillende methoden gebruikt om te zoeken naar literatuur. De gemakkelijkste manier was  het zoeken met relevante trefwoorden (digitale collectie, musea Nederland) in Google, maar dit bleek  niet de meest effectieve. Via de website van DEN, waar in het kader van dit onderzoek ook een fysiek  bezoek is geweest, werden relevante rapporten gevonden, waar via de sneeuwbalmethode weer  andere interessante stukken aan het licht kwamen. Deze methode werd ook gebruikt bij de SCP‐ rapporten, waarbij in de publicatielijst werd gespeurd naar artikelen die te maken hadden met de  erfgoedsector.   

Daarnaast is gezocht binnen het tijdschrift Museum management and curatorship, waarbij 

vooral werd gelet op recentelijk verschenen artikelen (maximaal vijf jaar oud), gezien de snelheid  waarmee het vakgebied zich ontwikkelt.   

Ook in de Universiteitsbibliotheek van de UvA is gezocht naar artikelen, waarbij gebruik werd 

gemaakt van de databanken voor informatiewetenschap. Via die methode werd weer de  sneeuwbaltechniek gebruikt en werd ook gezocht in Web of Science naar de artikelen die werden  aangehaald in de stukken. 

3.2 Musea in Nederland  Voordat er gekeken wordt naar de digitaliseringactiviteiten bij musea, start deze paragraaf met een  beschrijving van wat in dit onderzoek onder een museum wordt verstaan.   3.2.1 Het museum en zijn taken  Het International Council of Museums (ICOM) houdt een definitie van een museum aan, die door  Wikipedia (2012) als volgt is vertaald: ‘Een museum is een permanente instelling, zonder winstbejag,  ten dienste van de gemeenschap en van haar ontwikkeling, toegankelijk voor het publiek, die de  materiële en immateriële getuigenissen van de mens en zijn omgeving verzamelt, bewaart,  onderzoekt en tentoonstelt en hierover informatie verstrekt voor studie, educatie en recreatie’. Het is  dus een instelling die geen winst maakt en bepaalde publieke taken heeft. De Haan noemt vijf taken  van musea: het bewaren en het verzamelen van ons cultureel erfgoed, onderzoek doen en informatie  verstrekken. De vijfde kan met behulp van het internet en de digitalisering worden volbracht: het  presenteren van de verzameling aan het publiek. De digitale collecties kunnen op zichzelf weer de  eerste vier genoemde taken ondersteunen (De Haan 2006, p. 43).  

14 

3.2.2 Aantal musea  Nederland telt in 2009 volgens het Centraal Bureau van de Statistiek (CBS) 810 musea (CBS, 2012). Op  de website museum.nl (2012) is een overzicht van musea in Nederland te vinden, wat samengesteld  is door de stichting Museumkaart. Het is niet mogelijk om een overzicht van het totaal aantal musea  uit het systeem te halen, maar per provincie kan wel een overzicht worden gemaakt. Met een  optelsom blijkt dat meer dan 815 musea zijn. Dat er geen nauwkeurig getal kan worden gegenereerd  komt omdat in de provincie Noord‐Holland en Zuid‐Holland meer dan 250 musea zijn, en dat is het  maximale wat getoond kan worden met een zoekopdracht. In feite zijn er dus meer dan 815 musea in  Nederland. Toch komt het getal redelijk goed overeen met het onderzoek uit 2009 van het CBS. De  oorzaak van het verschil kan komen doordat het CBS en museum.nl een andere definitie van musea  hanteren. Museum.nl heeft de musea gecategoriseerd in tien rubrieken: Archeologie/historie,  Astronomie, Beeldende Kunst, Cultuur Historisch, Maritiem/Scheepvaart, Natuurhistorie, Overig,  Techniek, Transport/Techniek en Volkenkunde. 

3.3 De collectie van Nederlandse musea  Nu de hoeveelheid en type musea bekend zijn, is het logische vervolg om in te zoomen op de  collectie. Wat hebben musea in huis?   3.3.1 Samenstelling van de museumcollectie   Lucas Veeger heeft in opdracht van Instituut Collectie Nederland een onderzoek uitgevoerd naar de  stand van zaken van museumcollecties in Nederland. In de inleiding van zijn rapport noemt Veeger de  kern van het onderzoek: 'Het grote belang dat wij aan onze erfgoedcollecties toekennen, staat in  schril contrast met het totaaloverzicht van deze collecties zelf. Uit hoeveel objecten bestaat onze  gezamenlijke museumcollectie? In welke staat verkeert ons culturele erfgoed? Welk deel van de  Collectie Nederland is eigenlijk zichtbaar voor het publiek?' (Veeger 2008, p. 7). Kortom, veel  informatie was er tot dan toe niet bekend over de museumcollecties in Nederland. Veeger heeft in  zijn onderzoek door middel van kwalitatief en kwantitatief onderzoek informatie over de aard,  omvang en gebruik van museumcollecties in kaart gebracht om aan het gebrek aan kennis van de  museumcollectie in Nederland iets te doen. Er is onderzoek gedaan naar bijna 700 instellingen. Met  het eerdere gegeven dat Nederland rond de 810 musea telt, kan gezegd worden dat de resultaten van  het onderzoek een betrouwbaar beeld geven over de museumcollectie van Nederland.    

De samenstelling van de collectie is door de onderzoekers weergegeven in een overzichtelijk 

diagram, hier toegevoegd als figuur 3.1 

15 

  Figuur 3.1: Samenstelling museale collectie Nederland (Veeger, 2008) 

  Uit het diagram blijkt dat de collectie beeldmateriaal de grootste omvang heeft met achttien miljoen  objecten. Onder beeldmateriaal vallen schilderijen, foto’s en prenten. Vervolgens is de  natuurhistorische en geologische collectie in Nederland erg omvangrijk (12 miljoen objecten),  hieronder vallen opgezette dieren en insectenverzamelingen (Veeger 2008, p. 9).    

De vraag uit de inleiding van Veeger: ‘Welk deel van de Collectie Nederland is eigenlijk 

zichtbaar voor het publiek?’ is interessant om te onderzoeken. Want de omvangrijke hoeveelheden  objecten die in figuur 3.1 beschreven staan, passen nooit allemaal tegelijkertijd in een  tentoonstellingszaal. Een nieuwsbericht van Trouw kopte eens Musea zetten kunst uit de kelder in de  etalage (de Lange 2011), waarbij als voorbeeld de collectie van Boijmans van Beuningen werd  genoemd. Deze collectie bestaat uit 140.000 werken en ongeveer vijf procent daarvan is permanent  te zien in de eigen museumzalen. Naast de werken die uitgeleend zijn naar andere musea, kan  geconcludeerd worden dat een grote schare aan objecten in het depot liggen.   3.3.2 Virtueel tentoonstellen  Digitaliseren en online toegankelijk maken zou een mogelijkheid kunnen zijn om de grote museale  collectie van Nederland aan het publiek te kunnen tonen. Er zijn al een tal van initiatieven op dit  gebied, zoals het Geheugen van Nederland of Europeana. Toch constateerde Veeger in 2008 dat het  digitaliseren van museumvoorwerpen meer aandacht verdient. Van alle musea die bij het onderzoek  betrokken waren, heeft veertig procent minder dan een vijfde van de collectie gedigitaliseerd. Een  citaat uit het rapport is: “Dankzij de opkomst van moderne informatietechnologie en het Internet  hebben musea evenwel een aanvullende mogelijkheid gekregen om hun collecties aan het publiek te  16 

laten zien. Toch maken musea hier momenteel maar mondjesmaat gebruik van. Vrijwel alle musea  hebben tegenwoordig weliswaar een website, maar die is meestal een marketingmiddel dat het  publiek tot een museumbezoek moet verleiden. Informatie over de collectie blijft vaak beperkt tot  algemene omschrijvingen of een beperkte selectie representatieve voorwerpen en topstukken”  (Veeger 2008, p. 34).   Uit het citaat van Veeger blijkt dat er nog veel te halen valt voor musea als het gaat om het  digitaal tentoonstellen van hun collecties. Meer over dit onderwerp in paragraaf 3.6.  3.3.3 De rol van de museum informatieprofessional   Onderzoeken in Nederland omtrent de museum informatieprofessional zijn schaars, maar  internationaal zijn wel een aantal grootschalige onderzoeken verricht. In een Canadees onderzoek uit  2010 is getracht een beeld te scheppen van wie de museum informatieprofessional is. Dit hebben zij  gedaan door 179 mensen te interviewen die tussen 1970 en 2007 een master opleiding museum  studies aan de Universiteit van Toronto hebben gevolgd (Cherry, Duff en Sheffield 2010, p. 361). Als  eerste komt naar voren dat afgestudeerden moeite hebben om een baan te vinden in een museum  en dat zij eerst onbetaald werk moeten verrichten voordat ze worden aangenomen. Ook recent  afgestudeerden bleken vaak niet in een museum te werken, maar in het onderwijs of voor de  overheid. Er wordt aanbevolen om binnen de opleiding meer te doen aan vaardigheden die niet  direct met het onderwerp te maken hebben. De respondenten gaven namelijk aan dat niet alleen  onderwerpkennis en begrip van museumfunctionaliteiten, maar ook vaardigheden als management,  verbale communicatie en werken in groepsverband belangrijk zijn(Cherry, Duff en Sheffield 2010, p.  378). Ook ging een stem op om tijdens de opleiding de studenten meer kennis te laten maken met  mensen die al werkzaam zijn in musea en hen aan te moedigen om vrijwilligerswerk te doen. Ten  slotte brachten de respondenten de noodzaak naar voren van continue educatie: een  museumprofessional houdt nooit op met leren en zou bijvoorbeeld er voor kunnen kiezen te gaan  promoveren (Cherry, Duff en Sheffield 2010, p. 379).   

In een onderzoek van Marty uit 2006 werden semi‐gestructureerde interviews gehouden met 

21 museuminformatieprofessionals om de informatie geletterdheid van hen te onderzoeken. (Marty  2006, p. 317). Marty beweert dat het lastig is voor informatieprofessionals hun vaardigheden te  verkrijgen, omdat de problemen steeds veranderen. Daarbij concludeert hij dat het hebben van ICT‐ kennis niet genoeg is(Marty 2006, p. 327). Hij definieert het hebben van informatievaardigheden als  volgt: “Having information literacy skills in museums means having the ability to identify and assess  an information need, and then develop and implement an appropriate solution that will successfully  meet that need within the boundaries of the unique information environment of the museum” (Marty  2006, p. 327). 

17 

 

Het gaat dus allereerst om het identificeren en het beoordelen van een informatiebehoefte 

waarvoor een oplossing gezocht moet worden binnen de grenzen van de informatie‐omgeving van  het museum. Juist omdat de informatiebehoeften in musea continu veranderen, moeten  informatieprofessionals de vaardigheden leren die nodig zijn in de toekomst. Marty noemt dit ook  wel de vaardigheid om nieuwe vaardigheden te ontwikkelen. Helaas voor musea zijn daar niet altijd  de middelen voor, zeker niet in de kleinere musea (Marty 2006, p. 327). Als oplossing hiervoor  worden samenwerkingsverbanden tussen musea en musea en andere culturele erfgoed instellingen  genoemd door Marty. Ook het inhuren van informatieprofessionals met verschillende achtergronden  wordt aangemoedigd (Marty 2006, p.329‐330).    

De waarde van (digitale) informatiebronnen binnen musea worden vaak over het hoofd 

gezien. Er wordt steeds vaker informatie op het internet gezocht in plaats van in de museumbronnen.  De musea falen in het publiceren van hun informatie op het internet. Zij doen namelijk niet mee met  digitale ontsluiting en dit komt hoofdzakelijk doordat er geen medewerkers beschikbaar zijn die  kunnen meewerken aan de digitale ontsluiting van objecten. Educatie kan een oplossing vormen voor  dit probleem. Door informatieprofessionals zo op te leiden dat er sprake is van een klassieke  informatiewetenschappelijke achtergrond in combinatie met nieuwe technieken ontstaat een nieuwe  generatie informatieprofessionals (Ray 2009, p. 357).    

Ray ziet dat culturele erfgoedinstellingen getransformeerd moeten worden, juist om de 

eerder genoemde problemen. Deze omslag kan worden verwezenlijkt door de verbeterde educatie  van een nieuwe generatie informatieprofessionals en door een betere samenwerking van musea met  archieven en bibliotheken (Ray 2009, p. 367). Zo ontstijgt de nieuwe generatie de eigen traditionele  waarden van hun betreffende discipline. Deze nieuwe generatie informatieprofessionals werken  voornamelijk in teams. Deze teams bevatten ook medewerkers met andere achtergronden zoals  computerwetenschappen en domeinspecialisten. Op deze manier worden diverse achtergronden bij  elkaar getrokken en wordt de digitalisering van informatie in een heel ander daglicht gezet (Ray 2009,  p. 357).  

3.4 Het digitaliseringsproces en de kosten  In deze paragraaf staat centraal op welke manier ICT en digitalisering is ingebed in musea in  Nederland, en op Europees niveau.   3.4.1 Digitalisering van de Nederlandse museumcollectie  In 2009 is de publicatie De Digitale Kunstkamer. Cultureel Erfgoed & Crossmedia verschenen in de Cell  Cahier reeks van het Lectoraat Crossmedia Content van Hogeschool Utrecht. In deze reeks worden  actuele en relevante discussies en ontwikkelingen in een specifiek professioneel domein belicht 

18 

vanuit een onderzoeksperspectief dat zich onder andere baseert op literatuuronderzoek, en het  verzamelen van good practices (Van Vliet 2009, p. 7).   

In de inleiding beschrijft Van Vliet dat het cultureel erfgoedveld in een beslissende 

overgangsfase zit die wordt gekenmerkt door culturele erfgoedinstellingen en haar bezoekers die  nieuwe media gaan gebruiken. Volgens Van Vliet ligt er een kans voor meer publieksbereik door  middel van digitalisering. Zo kan een nieuwe publieksgroep worden bereikt door middel van een  digitale presentatie van de collectie. De digitalisering wordt ook uitgebreid in functionaliteiten: niet  alleen is er aandacht voor basisdigitalisering (inscannen en conserveren) maar ook bijvoorbeeld het  ontdekken en doorzoeken van collecties en digitale ondersteuning van bezoekers (Van Vliet 2009, p.  12).    

Van Vliet refereert aan de Taskforce Archieven en het onderzoeksprogramma Continuous 

Access to Cultural Heritage (CATCH) wanneer hij stelt dat het toekomstbeeld dat met alle digitale  inspanningen voor ogen staat, het realiseren van een Virtuele Collectie Nederland is. In deze collectie  komen dan alle gedigitaliseerde objecten, registraties en weergaven van het gehele Nederlandse  culturele erfgoed samen. Hierbij gaat het dus om monumenten, museaobjecten, archieven,  bibliotheek‐ en archeologiecollecties (Van Vliet 2009, p. 17). Het toekomstbeeld klinkt mooi maar Van  Vliet heeft zijn twijfels: de doorzoekbaarheid van de gedigitaliseerde objecten is geen grote opgave,  maar semantische zoekstrategieën en interoperabiliteit zijn lastiger vraagstukken (Van Vliet 2009, p.  17).    

Van Vliet geeft aan dat een mogelijke reden voor de beperkte digitaliseringsactiviteiten bij 

musea ligt in een gebrek aan visie. In 2002 wordt door Velthausz & Bruinma gesteld dat er vrijwel  geen visie is binnen de erfgoedsector als het gaat om het verder ontwikkelen van het gebruik van ICT.  Uit diverse onderzoeken komt naar voren dat het hebben van een ICT‐beleidsplan een uitzondering  is. Er is nog maar weinig merkbaar van de subsidieregeling ter bevordering van digitaliseringsbeleid,  'Digitalisering met Beleid' genaamd. De reden die hiervoor die in 2008 wordt gegeven is dat musea  worden afgerekend op het aantal fysieke bezoekers (Van Vliet 2009, p. 21).    

Van Vliet stelt dat uit eerder onderzoek is gebleken dat een virtuele presentatie geen 

bedreiging is voor de fysieke presentatie maar dat de stimulans ontbreekt bij musea omdat ze het  niet terug zien in de budgettering. De conclusie van Veeger die wordt aangehaald is dan ook treffend:  ‘Eigenlijk moeten het bedrijfsmodel en beleidsmodel enigszins herzien worden. Deze herziening  houdt in dat we niet alles meer zetten op de kaart van de ‘fysieke’ tentoonstelling en de via de  voordeur binnenkomende bezoeker’ (Van Vliet 2009, p. 22). Kortom, meer aandacht voor de virtuele  bezoeker.   

In opdracht van het ministerie van OCW heeft de stichting DEN in 2009 onderzoek gedaan 

naar de digitalisering van het cultureel erfgoed in Nederland, waar het rapport De Digitale Feiten  19 

(DEN 2009) uit voort is gekomen. Het project had enerzijds als doelstelling om een methode te  ontwikkelen om productiecijfers van het digitale erfgoed structureel vast te leggen en te gebruiken en  anderzijds als doel het opleveren van kengetallen van het huidig beschikbare digitale erfgoed. Tijdens  het onderzoek is deskresearch gedaan naar honderd Nederlandse erfgoedinstellingen (DEN 2009, p.  7).   

Verder geven de respondenten uit het Digitale Feiten‐onderzoek aan dat 26% van hun 

collecties al is gedigitaliseerd, 42% nog moet gebeuren en 32% niet hoeft (DEN 2009, p. 29). Dit  percentage ligt lager dan het gemiddelde van 37% dat uit het onderzoek van Veeger (2008, p. 33)  naar voren kwam. In hoofdstuk 2.5 over de registratie van objecten, komt dit onderzoek verder aan  bod. Daarnaast blijkt uit het onderzoek dat musea digitaliseren voor intern gebruik, om bijvoorbeeld  een tentoonstelling voor te bereiden. Van het digitaal erfgoed dat wel digitaal beschikbaar is, is  driekwart gratis raadpleegbaar (DEN 2009, p. 41).    

Uit bezoek onze site, een SCP rapport uit 2006, komt naar voren dat de meeste respondenten 

(er werden interviews gehouden met mensen die werkzaam waren in de culturele erfgoedsector) niet  de woordenboek definitie van digitalisering gebruiken, die luidt: '(informatie) omzetten van analoog  materiaal naar binaire getallen' (De Haan 2006, p. 13). Zo werd gesteld dat bij digitalisering ook het  keuzeproces vooraf en de nabewerking (zoals toevoegen van metadata) erbij hoorden. (De Haan  2006, p. 13). Als reden voor de digitalisering werden promotie, vermindering van het gebruik van  originelen, gebruik en hergebruik voor onderwijsdoeleinden en de wetenschappelijke waarde van de  collectie gegeven (De Haan 2006, p. 14). Ook nieuwe problemen werden gevonden bij de  digitalisering van de collectie, te weten: problemen met auteursrechten, extra werk in de vorm van  het toevoegen van metadata, de vraag hoe men het materiaal vindbaar kon maken, de vraag hoe  men de informatie duurzaam toegankelijk kon maken en financiële aspecten (De Haan 2006, p. 15‐ 18). Bij het laatste geldt ook nog eens dat digitalisering vaak op projectbasis gefinancierd wordt, en er  dus allerlei 'potjes' zijn. Voor sommige aspecten die komen kijken bij een digitale collectie (het  bijhouden van de website bijvoorbeeld) geldt dat hier op de lange termijn geld beschikbaar moet zijn.  Omdat wordt gewerkt in 'potjes' kan het dus zijn dat hierdoor geld uit een ander 'potje' wordt  gehaald, wat weer kan leiden tot vermindering van de kwaliteit van het museum (De Haan 2006, p.  49).     3.4.2 ICT‐gebruik in Nederlandse musea  Net als alle andere organisaties ontkomen ook musea niet aan het gebruik van ICT. Dat is op zichzelf  dan ook geen reden om hier een onderzoek aan te wijden. De mate waarin en waarop ICT wordt  toegepast is echter wel interessant. Uit eerder gepubliceerd onderzoek van Veeger en Reekx advies  blijkt namelijk dat musea geen koplopers zijn wanneer het gaat om ICT‐gebruik. Zo wordt in 2008  20 

door Reekx advies geconcludeerd dat de toepassing van ICT niet ingebed is binnen museale  organisaties (Reekx advies 2008, p. 1). Gezegd kan worden dat ICT een meerwaarde kan bieden voor  musea. Niet alleen is een geautomatiseerd collectiesysteem efficiënter dan papieren kaartenbakken ,  ook de presentatie van de collectie kan geoptimaliseerd worden door ICT. Denk hierbij aan het  presenteren van de collectie op de website, audiotours of de plaatsing van touchscreens naast  schilderijen.    

Dat de overheid ook de relevantie van ICT‐activiteiten bij musea van belang acht, blijkt uit de 

subsidieregeling ‘digitaliseren met beleid’. Deze regeling was opgezet door het ministerie van  Economische Zaken (Agentschap NL, 2012) met als doel het digitaliseringsproces langzaam in te  bedden in de organisatie in het beleid en in de werkprocessen van culturele erfgoedinstellingen.  Stichting Digitaal Erfgoed Nederland zorgt voor de evaluatie van de digitaliseringsprojecten die onder  de subsidieregeling gevallen. Tot en met 2009 kon subsidie worden aangevraagd.    

Een ander onderzoek dat zich toespitste op het gebruik van ICT in musea is het onderzoek van 

informatieadviesbureau Reekx. In 2008 is het ICT‐gebruik in Nederlandse musea onder de loep  genomen. Aan de hand van enquêtes is onderzocht op welke manier ICT wordt gebruikt in musea. In  totaal zijn 143 enquêtes ingevuld door verschillende musea (Reekx 2008, p. 1).   

Uit het onderzoek van Reekx komt naar voren dat musea tussen de 1% en 5 % van hun 

jaarbudget aan ICT besteden. Dit komt overeen met andere bedrijfstakken. Van het beschikbare ICT‐ budget wordt het meest besteed aan hardware en de website (Reekx 2008, p. 21).    

Het laatste belangrijke gegeven uit het onderzoek van Reekx betreft de knelpunten die de 

musea op het gebied van ICT ervaren. Dit kwam tot de volgende resultaten: 'te weinig budget (70%),  te weinig ICT‐medewerkers (69%), te weinig structurele inbedding in beleid en jaarbudget (47%), te  weinig algemene ICT‐kennis (46%), te weinig kennis van systeembeheer (40%), te grote achterstanden  (39%), te weinig kennis van applicatiebeheer (38%), te weinig kennis van internet en  webontwikkelingen (35%), te weinig kennis van digitaliseren (29%), beperkingen als onderdeel van  grotere organisatie (11%) en overige (1%)’ (Reekx 2008, p. 18).   Een belangrijke conclusie uit het onderzoek van De Digitale Feiten was dat meer dan de helft van de  instellingen aangeeft een informatieplan te hebben (DEN 2009, p. 28). Hiermee wordt bevestigd dat  deze instellingen de digitalisering beleidsmatig hebben ingebed. Hiermee is het onderzoek van de  Digitale Feiten positiever over de mate waarin ICT is ingebed binnen de museale organisatie dan dat  staat beschreven in het onderzoek van Reekx. Dit onderzoek was een jaar eerder uitgevoerd en  concludeerde dat bij het overgrote merendeel van de musea geen informatie‐ of digitaliseringsplan  aanwezig was. Daarnaast was de toepassing van ICT niet ingebed in de hogere niveaus (beleid of  organisatie) van de musea. Het ICT‐beleid werd, zo stelde Reekx, toegevoegd aan het takenpakket van  deskundige medewerkers of uitbesteed (Reekx 2008, p. 1).  21 

3.4.3 Digitalisering in Europa  Ook op Europees niveau wordt onderzoek gedaan naar de stand van zaken op het gebied van  digitalisering van de collecties van culturele erfgoedinstellingen. Een voorbeeld daarvan is Enumerate,  een internationaal onderzoek dat loopt in de periode 2011 tot en met 2013 en dat wordt gefinancierd  door de Europese Commissie. Het onderzoek heeft als doel de stand van zaken te inventariseren  rondom digitaliseren van collecties, kosten van digitaliseren, toegang tot digitale erfgoedcollecties en  de duurzaamheid van digitaal erfgoed materiaal. De onderzoekgegevens worden onder de noemer  van Open Data beschikbaar gemaakt. De onderzoeksmethode is een online enquête. De verwachting  is dat duizend culturele instellingen in Europa de vragenlijst invullen (Enumerate, 2012).  Voorafgaande aan Enumerate liep het tussen 2007 en 2009 onderzoek Numeric uitgevoerd door de  Chartered Institute of Public Finance and Accountancy (CIPFA). Het doel van dit onderzoek was om  een raamwerk te creëren om te kijken of het digitaliseren van Europees cultureel erfgoed kon worden  gemeten in statistische termen. Zo werden de kosten van digitaliseren in kaart gebracht, werd  gekeken naar de omvang en groei van digitale bronnen (gerelateerd aan de analoge collectie van het  erfgoedinstituut) en naar het resultaat van digitaliseren. Een van de conclusies was dat ongeveer  1.1% van het jaarlijkse budget van een culturele instelling werd gebruikt voor digitaliseren, terwijl  maar 48% van de respondenten aangaf dat ze überhaupt een budget hadden voor de digitalisering.  Daarbij geven ze aan dat het overgrote deel van de kosten voor de eigen rekening was en ongeveer  30% door de overheid werd betaald. Medewerkers spendeerden 2,5% van de tijd aan  digitaliseringswerkzaamheden. Van alle culturele instellingen waren de musea het meest  vergevorderd met het digitaliseren van de collectie (CIPFA 2009, p. 2‐4).  

3.5 De registratie en ontsluiting van objecten   Objectregistratie maakt ontsluiting van de collectie mogelijk. Naast de stand van zaken van registratie  bij musea, worden ook twee innovatieve ontsluitingstechnieken beschreven in deze paragraaf.    3.5.1 Objectregistratie  Onder de paragraaf ‘registratie van objectinformatie’ beschrijft Veeger de ontwikkelingen met  betrekking tot het registreren van musea‐objecten, waarin hij stelt dat het registreren van de collectie  de basis is van het collectiebeheer en het collectiebeleid en het het museum tegelijkertijd in staat  stelt de collectie aan anderen beschikbaar te stellen en verantwoording af te leggen. Het is dan ook  een voorwaarde om opgenomen te worden in het Nederlands Museumregister om de  collectieregistratie in orde te hebben (Veeger 2008, p. 27). Het Museumregister Nederland (2012)  heeft als doel het zichtbaar maken, bewaken en verbeteren van de kwaliteit van de Nederlandse  musea en daarmee het verantwoord beheer van het culturele erfgoed in Nederland. Het register  bestaat veertien jaar. Musea die aangesloten zijn bij het register moeten zich houden aan de  22 

Museumnorm (2011). De Museumnorm zegt het volgende over de registratie van objecten: ‘Alle  objecten dienen geregistreerd te zijn middels een registratiesysteem volgens de minimale standaard:  naam van de instelling, inventarisnummer, objectnaam, verwervingsgegevens (aankoop, schenking of  bruikleen, van wie en wanneer) en standplaats. De registratie kan handmatig of geautomatiseerd zijn.  Het wordt aanbevolen om SPECTRUM te gebruiken bij de registratieprocedure’. De museumnorm  heeft dus standaardisatie voor ogen om op die manier te kunnen controleren of kwaliteit van de  registratie van objecten van musea voldoende is.   

Veeger geeft aan dat het percentage objecten dat geregistreerd is en aan de 

minimumnormen voldoet tussen de 47%‐67% is. Dit houdt in dat in 2008 (toen het onderzoek van  Veeger verscheen) nog zo'n 14,7 tot 23,7 miljoen objecten nog niet geregistreerd waren of dat de  registratie ervan niet aan de minimumnormen voldeed. Als ervan uitgegaan wordt dat één object  vijftien minuten in beslag neemt om geregistreerd te worden dan ligt er nog 460.000 tot 742.000  dagen aan werk in de Nederlandse musea. Wel registreren negen van de tien musea digitaal de  objecten met een geautomatiseerd systeem. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen  registreren en beschrijven: slechts 28% van de musea hebben grotendeels hun collectie beschreven  in een geautomatiseerd systeem. 34% tot 54% van de Nederlandse museumcollectie is  geautomatiseerd beschreven (20,8 tot 29,9 miljoen objecten moeten nog beschreven worden). Dit  ligt ten dele aan het de achterstand in registratie. Als de achterstand wordt weggewerkt zal de  automatiseringsgraad ook toenemen (Veeger, 2008. p. 29‐ 31).   Het onderzoek van Reekx uit 2008 zegt over het gebruik van een geautomatiseerd  collectieregistratiesysteem dat twee derde van de musea museaspecifieke software gebruiken zoals  Adlib (Reekx 2008, p. 1). Op de productpagina voor museumsystemen zegt Adlib (2012) het volgende:  ‘Optioneel binnen Adlib Museum is de Adlib Internet Server. Daarmee maakt u uw collectie via een  browser toegankelijk voor collega’s of online bezoekers. De zoekoptie en weergave van zoekresultaten  kunt u zelf definiëren. Bovendien heeft u volledige controle over de toegankelijkheid van data voor  het publiek’. Het is dus mogelijk om het collectieregistratiesysteem op internet te presenteren.    

Het onderzoek van Reekx maakt het onderscheid geregistreerd, geautomatiseerd en 

gedigitaliseerd. In tabel 3.1 staat een uitleg van de begrippen en de stand van zaken met betrekking  tot de collecties van de musea die deelnamen aan het onderzoek.    

 

23 

   

Begrip  

  Geregistreerd  1  2  Geautomatiseerd  3  Gedigitaliseerd   

Omschrijving   Informatie over objecten is (gestandaardiseerd) op  papier vastgelegd, meestal op registratiekaarten.  Basisgegevens over objecten zijn vastgelegd in de  computer, meestal in een database programma.  Van een object zijn een of meerdere digitale beelden  gemaakt (door middel van scanning of digitale  fotografie). Deze beelden worden over het algemeen  gekoppeld aan de geautomatiseerde registratie. 

Percentage v/d  collectie (gemiddeld)  83%     57%  37% 

Tabel 3.1: Begrippen bij museumcollecties 

  Een belangrijke conclusie uit het onderzoek is dat de collectieregistratie verder is gevorderd dan de  digitalisering. Er wordt geopperd dat in Nederland Adlib de grootste softwareontwikkelaar is en dat  de rol van deze softwareleverancier hier belangrijk is. Ook is gevraagd naar de ondersteuning op het  gebied van ICT. De musea gaven hierbij aan dat voornamelijk een beroep wordt gedaan op de  Nederlandse  Museumvereniging, bij de sectie SIMIN van deze vereniging en bij DEN. Daarnaast doet  driekwart van de respondenten een beroep op externe deskundigen (Reekx 2008, p. 1).    

Doordat objecten geregistreerd worden in een geautomatiseerd systeem is het mogelijk om 

de collectie via de website voor publiek toegankelijk te maken. Veeger stelt hier dat het  geautomatiseerd registreren nog in de kinderschoenen staat vergeleken met digitalisering (hier  gedefinieerd als het maken van een digitale afbeelding van een museumvoorwerp). Uit het  onderzoek van 2008 komt naar voren dat veertig procent van de musea minder dan twintig procent  heeft gedigitaliseerd. Het percentage instellingen die tachtig tot procent hun collectie digitaal  beschikbaar hebben blijft steken op zeven procent. Op deze manier is de landelijke  digitaliseringsgraad (objecten die een digitale afbeelding hebben) 17 tot 37%, wat neerkomt op een  verhouding van twee tot vier op tien objecten. Het aantal niet‐gedigitaliseerde objecten komt zo uit  op 28,4 tot 37,3 miljoen. Welke delen van de collectie gedigitaliseerd zijn (bijvoorbeeld topstukken of  juist niet) is onbekend (Veeger 2008, p. 33).   3.5.2 Ontsluiting van objecten  In het rapport klik naar het verleden van het Sociaal en Cultureel Planbureau (Huysmans en Wubs  2006, p. 10) wordt het digitaliseren van erfgoed vier fasen onderverdeeld.  

Als eerste is dat het simpelweg beschikbaar stellen van informatie op het internet. Daaronder  kan worden volstaan met alleen een gescande afbeelding, maar ook doorzoekbare tekst en  gerelateerde websites. 

24 



Ten tweede zijn er zogenaamde portals, waar een overzicht wordt aangeboden van de websites  van de eerste fase, een toegangspoort dus. 



Websites die de gebruiker in staat stellen alle informatie van erfgoedinstellingen op één plek te  kunnen vinden, hier wordt als voorbeeld het Geheugen van Nederland gegeven. 



De laatste fase waarin de digitalisering van erfgoed in kan verkeren is die van het  democratiseren van het cultureel erfgoed. Het maakt het de gebruiker mogelijk te interacteren  met de website door bijvoorbeeld zelf foto's te uploaden. Dit komt verder aan bod in paragraaf  3.8.  

Een andere benadering om onderscheid te maken in de fase waarin een museale collectie is  ontsloten, is terug te vinden in het model 'Verrijking Erfgoedinformatie' dat is ontwikkeld door  stichting DEN. In figuur 3.2 zijn zes fasen te onderscheiden waarop cultureel erfgoed digitaal  ontsloten kan worden, namelijk: registratie, ontsluiting, aggregatie, portal, index/zoekmachine en tot  slot ontsluiting door middel van een kennissysteem. 

  Figuur 3.2: Verrijking erfgoedinformatie 

 

25 

3.5.3 Innovatieve manier van ontsluiten  In paragraaf 3.3 en 3.4 is vooral geconcentreerd op de minimale methodes van digitalisering en  ontsluiting en dat musea hier nog steeds mee worstelen. Er zijn ook voorbeelden te noemen van  registratie en digitalisering die wezenlijk invloed hebben en waarmee de collectie op een manier  gebruikt kan worden die zonder een digitale collectie niet mogelijk zouden zijn. Een voorbeeld  daarvan is the Old Bailey.   

The Old Bailey is een archief dat is ontsloten door originele stukken van een Londens 

gerechtshof in te scannen en full‐text te ontsluiten. Full‐text ontsluiting is bereikt door documenten  dubbel over te typen, waarbij een discrepantie tussen de twee getypte versies gecorrigeerd werd in  een derde versie. Uiteindelijke juistheid en authenticiteit wordt gegarandeerd door foto's van de  originele documenten beschikbaar te stellen. Op deze manier kunnen onderzoekers over zeer  authentiek materiaal beschikken .  De individuele teksten zijn ook voorzien van een XML‐markering, waardoor diepteontsluiting mogelijk  werd in facetten (Hitchcock en Shoemaker 2006, p. 194). Er zijn in totaal 13 categorieën van facetten  die ontsloten worden. Een locatie zoals ‘Trafalgar Square’ wordt bijvoorbeeld niet alleen full‐text als  woord, maar ook als plaats ontsloten. Voor een ontsluitingsproject dat in 2003 plaats vond, was dit  zeer vooruitstrevend.    

Een andere ontsluitingsmethode is het op een kaart plotten van misdaden, waarbij een 

kleurcodering de ernst van een misdaad aangeeft. Deze geografische ontsluiting kan interessante,  nieuwe inzichten bieden in de aanwezige informatie, die bij een op relevantie geordende  resultatenlijst minder in het oog zou springen (Hitchcock en Shoemaker 2006, p. 197).   

Er wordt verwezen naar andere, mogelijk interessante gegevensverzamelingen. Doordat 

Londen over een grote hoeveelheid historische corpora beschikt is het mogelijk om te linken naar  gegevens van andere Londense overheden uit dezelfde periode. Dergelijke verwijzingen zouden een  gedetailleerd beeld mogelijk maken van het leven van de Londenaars in de zeventiende eeuw  (Hitchcock en Shoemaker 2006, p. 197). De resultaten zijn dan ook verrassend geweest voor de  ontsluiters: de pagina wordt ongeveer zesduizend keer per dag bezocht en er kunnen ook  thematische subpagina’s aangeboden worden. De kracht van de ontsluitingsmethode van the Old  Bailey is dat onderzoek in sociale wetenschappen met deze bron zowel een kwalitatieve als  kwantitatieve benadering kan krijgen, zonder dat hiervoor heel veel extra werk verzet hoeft te  worden (Hitchcock en Shoemaker 2006, p. 196). De statistische verwerking van met XML ontsloten  tekstbestanden voegt iets wezenlijks toe aan de onderzoeksmogelijkheden. Het risico van deze vorm  van ontsluiting is dat onzorgvuldig gebruik tot een zeer overtuigend klinkend, maar fout beeld van het  verleden kan leiden.  

26 

 

Samenvattend kan gesteld worden dat rijke, tekstuele informatie zeker voordeel kan hebben 

bij de bovengenoemde ontsluitingsmethoden. Deze ontsluitingsmethoden kunnen ook op museale  informatie van toepassing zijn, zij het dat ontsluiting van beeldmateriaal en objecten misschien om  een andere aanpak vraagt.   

Een voorbeeld van een Nederlands initiatief dat innovatieve manieren van onder andere 

ontsluiting stimuleert is het onderzoeksprogramma Continuous Access To Cultural Heritage (CATCH),  dat startte in 2005 en wordt gefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk  Onderzoek (NWO), met als doel om ‘Generieke methoden en technieken te ontwikkelen op het  snijvlak van geesteswetenschappen en informatica ten dienste van en in interactie met  collectiebeherende instellingen waarbij innovatie, samenwerking en overdraagbaarheid centraal  staat’ (NWO 2011). Er zijn tien projecten met betrekking tot digitale erfgoedontsluiting uitgevoerd.   

Voorbeeld van een project is Cultural Heritage Information Personalisation (CHIP), waarbij 

een profielgenerator werd gebouwd waarmee een bezoeker van een erfgoedinstelling zijn smaak kan  leren herkennen. Het onderzoek is uitgevoerd bij het Rijksmuseum en had als aanleiding de gedachte  dat de collectie veel te groot is om in een beperkte fysieke ruimte te kunnen tonen (De Bra 2009). De  oplossing was volgens het CHIP‐team dat niet‐getoonde werken via internet ontsloten konden  worden. De Bra geeft aan dat het weinig zin heeft om de aanwezige databases (Aria en Adlib) via  internet aan het publiek te tonen, omdat een gebruiker daar zijn weg niet in zou kunnen vinden ‘De  terminologie van die expert zal echter zelden overeenkomen met die van een ‘gewone’ gebruiker. Er  moet dus een vertaling gemaakt worden tussen deze twee werelden’. Het CHIP‐project heeft daarom  onder andere een Artwork Recommender ontwikkelt waarbij de bezoeker wordt gevraagd om  willekeurige kunstwerken op een vijfpuntsschaal te waarderen. Deze informatie wordt gebruikt om  nieuwe kunstwerken te suggereren die bij de smaak van de bezoeker past en aan de hand van  achterliggende thesauri, zoals Thesaurus of Geographical Names (TGN), kan het systeem bijvoorbeeld  de bezoeker attenderen op schilderijen van verschillende Nederlandse landschappen. 

3.6 De museumwebsite   Tegenwoordig heeft vrijwel ieder museum een website. De vraag of deze websites meer dan alleen  praktische informatie tonen, wordt beantwoord in deze paragraaf.   3.6.1 Het tonen van de collectie via de website   Uit het onderzoek van Reekx blijkt dat in 2007 99% van de respondenten aangeeft dat het museum  een (of meerdere) websites heeft. Meer dan de helft van de respondenten (57%) geeft aan dat de  bezoekersstatistieken worden bijgehouden en 89% van deze groep analyseert ook deze  bezoekersstatistieken. Daarnaast geeft twee derde van de respondenten aan evaluatie van de  kwaliteit van de eigen website interessant te vinden (Reekx 2008, p. 12).  27 

 

Via het web was het aantal objecten waar een beschrijving stond in 2007 (bezoek van 562 

websites van musea) 3,8 miljoen (Veeger 2008, p. 34). De websites kennen over het algemeen vaste  rubrieken met standaardinformatie, namelijk: algemene informatie, contactgegevens, openingstijden,  toegangsprijzen en tentoonstellingsinformatie. Reekx geeft aan dat in 2007 twee derde van de  respondenten een collectiebeschrijving online had staan. Er wordt in het onderzoek niets gezegd over  de aanwezigheid van een database (Reekx 2008, p. 13).    

Hoewel in het onderzoek van Reekx advies en dat van Veeger niet gesproken wordt over de 

mogelijkheid om de collectiecatalogus via de website beschikbaar te maken, blijkt uit een ander  rapport dat dit wel gewenst wordt. Zo heeft DEN samen met de Landelijke Museumconsulenten een  stappenplan gemaakt dat musea kunnen gebruiken om hun collectie online te zetten. De Wegwijzer  Collecties op het internet geeft antwoord op de vragen: ‘Wat komt er allemaal kijken bij het online  presenteren van de collectie, welke goede praktijkvoorbeelden zijn er, en hoe pak je alles het beste  aan?’ Niet geheel onbelangrijk, in het stappenplan is ’Dit alles zodanig beschreven, dat technische  kennis geen vereiste is om het te kunnen begrijpen’ (de Niet en Vughts 2009, p. 4).   

Eind jaren ‘90 verwachtte men al dat er later afbeeldingen en online tentoonstellingen op de 

website te vinden zouden zijn. Dit was toen nog niet het geval. Uit andere onderzoeken, uitgevoerd  op een later tijdstip blijkt ook de toegankelijkheid en usabilty van de websites tegen te vallen. Het  blijkt dat de websites geen goede afspiegeling zijn van het fysieke museum, terwijl dit wel een  streven is. Dit komt omdat er niet altijd een plan achter het ontwikkelen van een website aanwezig is.  Er wordt niet vastgehouden aan bepaalde principes, terwijl het personeel van een museum wel inziet  hoe belangrijk het hebben van een goede website is. Het ontwikkelen van een goede website wordt  steeds minder afhankelijk van de technologie zelf, maar meer van de nieuwe media‐cultuur.  Daarnaast zijn gebruikers niet langer tevreden met alleen informatie over de collecties, maar zij  willen nu 24 uur per dag en zeven dagen per week toegang tot de collectie en de daarbij behorende  extra informatie (Mason en Mcarthy 2008, p. 78).    

Twee andere belangrijke conclusies uit het rapport met betrekking tot de digitale activiteiten 

van musea zijn:   

Digitaliseren kan verborgen collecties zichtbaar maken. Het grootste gedeelte van de collecties  van de musea in Nederland staat in depots. Met digitalisering kan ook dit gedeelte van de  collectie toegankelijk worden gemaakt voor het publiek, zeker omdat een groot deel makkelijk  te digitaliseren is, namelijk beeldmateriaal zoals foto's en prentbriefkaarten. (Veeger 2008, p.  54) 



Digitale toegankelijkheid van collecties verdient meer aandacht. Eigenlijk zijn het bedrijfs‐ en  het beleidsmodel te verouderd om echt werk te kunnen maken van digitale toegankelijkheid  tot de collectie. Musea staan wel open voor verandering, maar er is simpelweg geen geld.  28 

Digitale exposities en presentaties zouden even belangrijk gevonden moeten worden als de  traditionele fysieke tentoonstelling. Als voorbeeld voor de potentie van het publieksbereik van  digitale media geeft Veeger de digitale expositie Women in Art dat via YouTube in 7 maanden  6,4 miljoen kijkers wist aan te trekken (Veeger 2008, p. 54‐55).  3.6.2 Van digitale brochure naar een virtuele tentoonstelling  Van Vliet geeft aan ‘Daar waar er collecties getoond worden is de relatie iconisch, veelal worden  namelijk dezelfde afbeeldingen uit het museum (de topstukken) vertoond op de website. Hiermee is  ook gezegd dat de symbolische relatie de minst benutte relatie is. Het dichtst in de buurt komen  thematisch ingangen op de collectie (‘jagen en verzamelen’) die vanuit een bepaald concept de  informatie rangschikken' (van Vliet 2009, p. 43). Het weergeven van de collectie op de website is dus  vooral simpel en er wordt weinig gebruik gemaakt van de kracht van het digitale medium. Van Vliet  haalt hierbij het onderzoek van Verstappen (2004) aan waarin beschreven staat dat geen museum  zich waagt aan een virtuele expositie die alleen op internet bestaat. Verder noemt hij het onderzoek  Bereik van het Verleden van Huysmans en De Haan (2007) ‘Voor een optimale benutting van het  beschikbare materiaal ziet men de virtuele presentatie nog te veel in het verlengde van de fysieke  presentatie. In die gevallen is het nodig om de fysieke en virtuele collectie te ontkoppelen.  Belangrijker is echter dat sommige organisaties de presentaties op internet grotendeels loskoppelen  van het fysieke bezoek. De informatie op internet krijgt daarmee een zelfstandige functie bij de  kennisoverdracht’ (van Vliet 2009, p. 43). Ook deze publicaties bevestigen het idee dat musea de  presentatie op de website simpel houden en niet optimaal benutten.   

In de studie van het Sociaal en Cultureel Planbureau Het bereik van het Verleden (Huysmans 

en de Haan 2007) wordt de publieke belangstelling voor musea, monumenten, archieven en  archeologie beschreven. In het rapport wordt ook aandacht gegeven aan het mediagebruik voor  erfgoeddoeleinden. Huysmans en de Haan (2007) leggen de nadruk op samenwerkingsverbanden:  deze worden steeds belangrijker volgens hen. Deze koppelen hun collecties en kennis aan elkaar en  maken deze online toegankelijk in data‐ en informatiebanken. Een voorbeeld is de European digital  library, waarin verschillende bibliotheken uit Europese landen aan elkaar worden gekoppeld en  doorzoekbaar worden gemaakt (Huysmans en de Haan 2007, p. 148).    

Daarnaast wordt het artikel ‘Hip en Hype, bits en bytes: Het kunstmuseum, culturele aanbod‐ 

en participatietrends in een digitaal tijdperk’ van de Belgische onderzoeker Pauwels (2004)  aangehaald. Pauwels stelt dat drie generaties museumwebsites te onderscheiden zijn:  De eerste generatie websites is te omschrijven als ‘brochures’. Die sites bieden vrijwel uitsluitend  praktische informatie. De tweede generatie vult de praktische informatie aan met informatie over de  collectie. De lay‐out van de sites is veelal een stuk moderner, door gebruik van animaties, wat het 

29 

voor de gebruiker echter niet handiger maar vaak onoverzichtelijker maakt’ en tot slot ‘De derde  generatie biedt praktische en inhoudelijke informatie over museum en collecties, maar heeft ook  aandacht voor educatieve en/of wetenschappelijke projecten’(Huysmans en de Haan 2007, p. 147) .  Er zijn dus niet alleen verschillende fasen van digitalisering, maar ook van museumwebsites.   

In 2004 is ook in Nederland, onder redactie van Marijke Verstappen, onderzoek gedaan naar 

veertig museumwebsites in Nederland. De resultaten werden gepresenteerd in Informatie  Professional onder de titel Virtuele Musea soms nog ’n doolhof. In tegenstelling tot het huidige  onderzoek ‘Digitaliseren in Museumland’ dat zich specifiek richt op de digitale collectie, onderzocht  Verstappen alle aspecten van de museale website, zoals betrouwbaarheid, communicatie en  organisatie. Het algehele oordeel was niet heel lovend. Zo werd geconcludeerd dat museumwebsites  ten tijde van het onderzoek weinig meerwaarde boden aan de getoonde objecten, als men dat zou  vergelijken met de kijk‐ en leerervaring in traditionele museumruimtes. De musea zagen de website  vooral als een medium om informatie te verstrekken en niet om de informatie te interpreteren. Het  zijn dus vooral brochures, 'al dan niet in een designjasje gestoken' (Verstappen 2004, p. 30). Waar  Verstappen wel positief over was, was de meertaligheid, die van belang is bij musea die een  internationaal publiek hebben (Verstappen 2004, p. 21).   

Naast de hiervoor genoemde algemene criteria, is het criterium ‘collectie en presentatie’ 

gerelateerd aan het huidige onderzoek. Er werd gekeken of de collectie digitaal werd gepresenteerd  op de website en zo ja, hoe dit dan werd gedaan. Er is gekeken naar drie varianten: platte tekst, een  collectie die browsebaar is en een collectie die is ondergebracht in een database. Daarbij merkt  Verstappen op dat, alhoewel op het eerste gezicht lijkt dat een database de meest efficiënte manier  van presenteren is, de gemiddelde museumbezoeker er niet veel mee kan: om een database goed te  gebruiken moet je duidelijk weten wat je zoekt. Een browsebare collectie heeft zelfverkennende en  associatieve mogelijkheden en is derhalve geschikter (Verstappen 2004, p. 26).  

3.7 De museumwebsitebezoeker   Onderzoek naar het profiel, de wensen en verwachtingen van bezoekers komt in deze paragraaf aan  bod. Op basis hiervan kan namelijk redesign van de website plaatsvinden.   3.7.1 Het profiel van de bezoeker  In het onderzoek van het SCP getiteld Klik naar het verleden wordt onderzocht wie de gebruikers zijn  van digitaal erfgoed: alle informatie over het cultureel erfgoed die op het internet aangeboden wordt  (Huysmans en Wubs 2006, p. 7). Dit onderzoek is onder andere uitgevoerd in samenwerking met  DEN. Uit het onderzoek wordt onder andere het fysieke bezoek aan culturele erfgoedinstellingen  afgezet tegen die van virtueel bezoek. Over fysiek bezoek komt naar voren dat er nagenoeg geen  verschil is tussen de seksen en dat de gemiddelde leeftijd hoog is, terwijl museumwebsite bezoek  30 

juist het meeste wordt gedaan door tienermeisjes (23%). De grootste groep virtuele  erfgoedgebruikers valt dan ook onder de leeftijd onder de vijftig jaar en is veelal hoogopgeleid. Uit  het onderzoek blijkt: hoe vaker een bezoeker fysiek een bezoek aflegt aan een museum, hoe vaker hij  ook de website bezocht. Van de hele groep die in het jaar geen fysiek bezoek had afgelegd aan een  museum, bezocht slechts 5% een museumwebsite (Huysmans en Wubs 2006, p. 23‐24).   

Wat zijn de redenen dat gebruikers naar een museumwebsite gaan? De meesten doen dit om 

informatie op te zoeken. Dit kan informatie over een tentoonstelling zijn, maar ook bijvoorbeeld om  het adres op te zoeken. Een ander doel van museumwebsitebezoekers is communicatie: het  belangrijkste middel is e‐mail. Ook voor transacties gaan mensen naar museumwebsites,  bijvoorbeeld om kaartjes te kopen. Er wordt ook voor entertainment gebruik gemaakt van de  website. Ten slotte is er sprake van socialisatie, waarbij de museumwebsitebezoeker het aangeboden  erfgoed beter leert kennen, door bijvoorbeeld deel te nemen aan een virtuele community (Huysmans  en Wubs 2006, p. 50). Ten opzichte van fysiek bezoek zien museumwebsite bezoekers een aantal  voordelen, zo is er bijvoorbeeld 24 uur per dag, zeven dagen per week toegang tot  museuminformatie, daarnaast is de informatie interactief, vindt tijdsbesparing plaats, is er toegang  vanuit huis, is er toegang tot zeldzame bronnen en een toelichting bij objecten (Huysmans en Wubs  2006, p. 51).    

Ook in een recenter onderzoek van het SCP (2008) komt naar voren dat de gebruiker van 

erfgoedwebsites het medium vooral gebruikt voor praktische informatie. De gebruiker van die  websites komt daar vooral terecht door een zoekmachine zoals Google te gebruiken. Het internet is  echter geen vervangend medium, eerder een aanvulling, omdat gebruikers naast internet ook nog  een ander medium gebruiken (Adolfsen en de Haan 2008, p. 9). Europees gezien scoort Nederland op  dit gebied goed: niet alleen in het gebruik van internet, maar ook specifiek als het gaat om fysiek en  virtueel bezoek aan erfgoedinstellingen staat Nederland in 2000 in de top vijf (Adolfsen en de Haan  2008, p. 12).  3.7.2 Wensen en verwachtingen van de museumwebsitebezoeker  Het aantal online bezoekers van museumwebsites is de laatste jaren flink toegenomen en de wensen  en eisen van deze bezoekers zijn ten opzichte van enkele jaren geleden niet heel erg veel veranderd,  blijkt uit een onderzoek van Mason en Mcarthy (Mason en Mcarthy 2008, p. 63).   

De museumbezoeker en de websitebezoeker blijken vaak dezelfde personen te zijn. Uit 

Amerikaans onderzoek, met 1215 respondenten, is geconcludeerd dat musea, museumwebsites en  de digitale bronnen allemaal een belangrijke rol spelen in het leven van de gebruikers van de  museumwebsite (Marty 2008, p. 1).  

31 

 

Online gebruikers gaan vaak ook in het ‘gewone’ leven naar een museum. Opvallend is wel 

dat de wensen en verwachtingen van de website anders zijn ten opzichte van een museumbezoek.  Dit is belangrijk voor de medewerkers van het museum, omdat ze via deze punten kunnen inspelen  op de wensen en eisen van het publiek, zowel online en offline. De bezoekers hebben een sterke  mening wat betreft de functies en mogelijkheden, zowel online als in het fysieke museum.  Informatiespecialisten van het museum kunnen kansen grijpen door online wensen door te  ontwikkelen naar elementen in het fysieke museum. In het dagelijks leven leggen de bezoekers  relaties tussen de collecties (zowel online als fysiek). Hieruit blijkt dat het digitale museum het fysieke  museum niet zal vervangen, maar dat dit een toevoeging is (Marty 2008, p. 14).   

Door de bezoeker te betrekken bij het ontwikkelen van de collectie, ontstaat een discussie 

tussen bezoekers, vrijwilligers, kunstenaars en medewerkers van het museum waaruit interessante  informatie kan komen over het digitaal aanbieden van de collectie. Door de bezoekers te betrekken  bij het digitaliseren, wordt de collectie in het dagelijks leven betrokken en is dus niet meer een op  zichzelf staande wereld (Marty en Parry 2008, p. 307).   

Een digitale collectie online biedt een nieuwe groep bezoekers de mogelijkheid het museum 

te bezoeken. Marty (2007) deed onderzoek naar het gedrag van deze nieuwe doelgroep. Een van de  aspecten was het in kaart brengen van de behoeften, het inzichtelijk krijgen of de website fysiek  bezoek kannibaliseert en of bezoekers ook na een fysiek bezoek nog geneigd zijn de museumwebsite  te bezoeken. De belangrijkste conclusie was dat de twee groepen niet fundamenteel van elkaar  verschillen in hun gedrag ten aanzien van musea. Er is veel overlap in de behoeften, en museale  organisaties hoeven niet voor te vrezen met het beschikbaar stellen van een digitale collectie minder  fysieke bezoekers te krijgen (Marty 2007, p. 358). Tevens bleek dat de verwachtingen van de  bezoekers zowel voor de fysieke als digitale collectie helder zijn en overeenkomen met het aanbod.  Over het algemeen wordt geconcludeerd dat een functionele en complete website bij kan dragen aan  de relatie die het instituut opbouwt en onderhoudt met de bezoeker, waardoor de doelstellingen van  het museum beter worden bereikt (Marty 2007, p. 358).  3.7.3 Redesign van de museumwebsite  

 

 

 

De introductie van een digitale collectie heeft als gevolg dat de rol van de museumwebsite verandert.  De website dient niet alleen meer om over het museum te informeren maar wordt een portaal dat  toegang geeft tot de informatie en werken die het museum bezit. Om deze veranderde functie van de  website te kunnen opvangen hebben diverse musea besloten om de website een redesign te geven  waardoor de nieuwe functionaliteit van de website beter tot zijn recht kan komen. Een aantal  redenen voor een redesign en de ervaringen van deze redesign zijn door een case study bij een aantal  Amerikaanse en Britse musea (Burnette et al 2009) samengevat. 

32 

 

Voor een aantal musea was de redesign van de website ingrijpend omdat niet alleen de 

website zelf veranderd diende te worden, maar omdat de infrastructuur waarop de site gebaseerd  was aangepast moest worden. Diverse musea hadden nog geen website die gebruik maakte van een  Content Management System (afgekort als CMS) dat het mogelijk maakte om online pagina’s te  bewerken en toe te voegen, maar men maakte nog gebruik van statische bestanden. Deze websites  moesten bestand voor bestand worden bijgewerkt en konden daardoor niet snel aangepast worden  aan de actuele stand van zaken. Door middel van een systeem, waarmee de website eenvoudig en  snel aangepast kan worden, zijn er niet alleen minder handelingen nodig maar is het ook mogelijk om  de website in een later stadium eenvoudig uit te breiden mochten nieuwe voorzieningen voor de  website nodig zijn. Daarnaast bevordert een CMS ook eenduidige lay‐out en navigatie voor de  volledige website.   

Het redesignen van de website kan ook deel uitmaken van een groter doel, namelijk het 

rebranden van de volledige instelling. De presentatie van een nieuwe website is een goede manier  om het merk van het museum opnieuw op de kaart te zetten.   

Bij het redesignen van een website zijn er een aantal aspecten dat kan helpen de kwaliteit van 

een nieuwe website te verbeteren. De belangrijkste daarvan is om te weten voor wie de website  bedoeld is. Voor het maken van een website is het, niet alleen voor musea, goed om te weten welk  type bezoekers op de site afkomt. Dat hoeft niet zozeer alleen gebaseerd te zijn op de demografische  gegevens van de bezoeker maar ook de motivaties om een website te bezoeken. Er wordt dus een  aantal specifieke doelgroepen gedefinieerd. Voor musea zijn diverse methodes om dit vast te kunnen  stellen en om een profiel van het merk vast te kunnen stellen. De website kan daarmee helpen het  merk beter te profileren met het oog op de verwachte bezoekersgroepen. Ook op technisch front zijn  er veel zaken waarbij een redesign rekening gehouden moet worden. De keuze voor een systeem  moet daarbij niet gebaseerd zijn op de mogelijkheden die een systeem kan bieden, maar op hoe het  systeem binnen het museum bruikbaar kan zijn. Daarbij is het belangrijk dat het systeem wel kan  voldoen aan de vooraf opgestelde specificaties. Deze specificaties worden voor het maken van een  website opgesteld zodat gecontroleerd kan worden of het eindproduct er aan voldoet. Voor sommige  musea kunnen de specificaties een reden zijn om binnenshuis of met behulp van een leverancier een  eigen systeem te laten ontwikkelen dat perfect kan voldoen aan hun wensen.   

Ook de medewerkers van het museum spelen een rol bij het opnieuw lanceren van een 

website. Deze medewerkers moeten uiteindelijk de website gebruiken en beheren. Al vroeg in het  proces moeten medewerkers betrokken worden bij het maken van de site. Daarbij is het nuttig niet  met concepten te werken als 'de bezoeker' maar echt een idee te hebben hoe de medewerker de  bezoeker representeert. Het maken van een website is geen eenvoudig proces en gedurende het  gehele proces kan veel tijd verstrijken totdat het eindproduct wordt opgeleverd. Gedurende die tijd is  33 

het belangrijk om iedereen erbij betrokken te houden en te laten geloven in de doelstellingen van het  project. Tegelijkertijd is het belangrijk om realistisch te blijven, de verwachtingen van de  medewerkers van het museum moeten overeen komen met het eindproduct dat wordt gelanceerd.   

In een artikel dat een jaar later werd gepubliceerd komen de auteurs van de case study met 

de ervaringen die zijn opgedaan na de lancering van de genoemde websites (Bernette et al 2010).  De lancering van een nieuwe website is een goed moment om het merk te rebranden. Bij sommige  musea liep het proces van rebranden niet synchroon met het bouwen van de website, waardoor er in  een vergevorderd stadium van de ontwikkeling aanpassingen gedaan moesten worden aan de site in  aanbouw. Het kwam ook voor dat de rebranding niet was uitgewerkt voor de website, waardoor deze  alsnog uitgewerkt moest worden voordat de website voltooid kon worden.   

De organisatie heeft vaak aanpassingen nodig om de website in de bestaande werkprocessen 

op te nemen, vooral als de nieuwe website meer werk behoeft van de medewerkers dan een eerdere  versie van de website. Wanneer de organisatie hier niet goed op voorbereid is zal de hoeveelheid  vereist werk verminderd moeten worden of komt het proces van bijwerken van de website te laat of  niet goed op gang. En hoewel de site nu wellicht beter en systematischer te beheren is dan eerst wil  dat niet zeggen dat de hoeveelheid werk aan de site afneemt. Een nieuwe site kan zorgen voor een  efficiëntere inrichting van de al bestaande processen maar introduceert ook nieuwe processen die de  gewonnen tijd weer opvullen. Om een website actief te houden en bezoekers te blijven trekken is een  investering in het bijwerken van de website immers noodzakelijk.  

3.8 De toekomst van de digitale collectie  Het literatuurhoofdstuk sluit af met een blik op de toekomst, waarbij de rol van Web 2.0 ter discussie  staat.   3.8.1 De veranderende rol van collecties   Interpretatie van museale objecten door zowel experts als het publiek is een interessant aspect van  de erfgoedsector. De diversiteit van de objecten is dusdanig groot dat een door het publiek en  onderzoekers gewaardeerde omschrijving lastig te definiëren valt. Deze uitdaging is te overbruggen  door het ontstaan van digitale collecties. Anders dan in de bibliotheek en archiefsector, is de  museumbranche pas laat begonnen met digitalisering . Het belang van digitalisering was bij museale  objecten blijkbaar minder groot en de klassieke traditie van een museum binnen de erfgoedsector  heeft musea enigszins beperkt te innoveren. Nu steeds meer Web2.0 methoden toegepast worden in  de museumsector staan musea voor de keuze om in vernieuwing te investeren. De klassieke rol van  een museum staat haaks op de veranderingen die nu spelen. In een onderzoek uit 2009 worden de  beperkingen beschreven van de klassieke rol van musea, vanwege het feit dat hun rol enerzijds  educatief is en anderzijds classificerend beschrijvend is. Daarin wordt de achterstand geweten aan  34 

een zogenaamde museology paradigma (Becvar et al 2009, p. 266). Beide rollen zijn volgens de  auteurs problematisch, omdat de educatieve rol objecten beperkt tot ‘illustraties’ en de  classificerende rol geen ruimte geeft voor eigen interpretatie. Grofweg wordt gesteld dat de afstand  tot de belanghebbende door deze klassieke rol te groot is, waardoor musea te veel als elite instituut  gepositioneerd staan in de maatschappij. De oplossing is een meer open benadering van museale  objecten, catalogi en collectievorming. De functie van musea als catalogus zou toe zijn aan  heroverweging (Becvar et al 2009, p. 267).   Uit diverse casestudies concluderen de schrijvers dat er twee belangrijke keuzes relevant zijn  bij het inrichten van (digitaal) beleid. Het betreft de keuze welk metadataschema gebruikt wordt en  welk vocabulaire of welke beschrijving er toegepast zal worden (Becvar et al 2009, p. 268). Voor  digitale musea gelden minder beperkingen en kunnen multi‐onthologieën worden toegepast voor  zowel de keuze van metadataschema als vocabulaire. Het gevolg is een verandering in het  eigenaarschap van objecten en collecties. Daar waar fysieke collecties volledig worden beheerd  (selectie, presentatie, omschrijving) door museale organisaties, zal een digitaal museum slechts een  platform bieden waarop de gebruikers de rol van beheerder kunnen overnemen en als eigenaar  zullen optreden van de objecten. De digitale collectie zal op een andere manier tot stand komen dan  de fysieke collectie. Worden mogelijkheden benut, dan ontstaat een keuze uit nieuwe toepassingen  zoals het toevoegen van objecten aan de collectie door gebruikers, en een discussiemogelijkheid  omtrent objecten, collecties en thema's. Maar ook andere eenvoudige modificaties kunnen leiden tot  verandering. Denk hierbij aan bijdragen of wijzigingen van objectomschrijvingen door gebruikers en  toegang tot of restricties op collecties vanuit culturele overwegingen (Becvar et al 2009, p. 272‐273).    

Het veelvuldig digitaliseren van museale objecten heeft er toe geleid dat omschrijvingen 

steeds meer gestandaardiseerd worden. In andere cultureel erfgoed domeinen zoals bibliotheken en  archieven heeft dit vele voordelen, zoals het samenvoegen van catalogi, eenvoudiger doorzoekbaar  maken van de inventaris en het gestructureerd ontsluiten van het aanbod. Museale objecten kunnen  echter een nadelig effect ondervinden door standaardisatie. De objecten en de context zijn dusdanig  uniek, dat standaardisatie afbreuk kan doen aan de betekenis van een voorwerp, enkel omdat het zal  moeten passen in een vooraf gedefinieerde taxonomie voor omschrijvingen. De gevolgen zijn  onderzocht en als belangrijkste beperking wordt genoemd de afstand die geschapen wordt tussen de  musea als organisaties en de uiteindelijke bezoekers die gebruik willen maken van de collecties  (Becvar et al 2009, p. 269).   3.8.2 User‐generated content en persoonlijke collectie  Een veel voorkomende functie van digitale collecties is de persoonlijke collectie. De mogelijkheid om  eigen collecties te vormen van museale objecten wordt gezien als een toegevoegde waarde op de 

35 

beleving van musea en een manier om meer betrokkenheid te scheppen met de collectie. Een  persoonlijke collectie kan er tevens voor zorgen dat gebruikers een eigen samenhang kunnen creëren,  anders dan door de fysieke opstelling in een gebouw. Veel musea omarmen het concept van  persoonlijke collecties en implementeren de (vaak dure) functionaliteiten voor bezoekers waarmee  men persoonlijke digitale collecties online kan samenstellen (Marty 2011, p. 211 ). Uit het onderzoek  van Marty bleek echter dat het aantal gebruikers dat daadwerkelijk een dergelijke collectie  samenstelt en ook frequent gebruikt gering is en dat nog eens de meesten van de gebruikers nooit de  collectie hergebruiken. Marty onderscheidt twee methoden om de vorming van persoonlijke  collecties te faciliteren: Een museum kan er voor kiezen om de functionaliteiten als onderdeel van de  eigen website aan te bieden of om gebruik maken van andere bestaande kanalen (zoals Flickr, Picasa  of Facebook) (Marty 2011, p. 218). Beide opties hebben hun voor‐ en nadelen. Een persoonlijke  collectie op de eigen website biedt musea en gebruikers een gecontroleerde omgeving, waarin de  collectie van het instituut volledig centraal staat. Hiermee wordt de focus gelegd op de doelstellingen  van een museum als organisatie, de achtergrond er van en de specifieke doelgroepen die het  museum voor ogen heeft. Een beperking is dat de toegankelijkheid op kleinschalig niveau blijft  aangezien alleen mensen die daadwerkelijk de museale website weten te vinden gebruik zullen  maken van de mogelijkheid een eigen collectie samen te stellen. Een andere beperking schuilt in het  feit dat slechts weinig musea hun collecties koppelen aan die van collega‐instituten. Een persoonlijke  collectie kan dus niet themabreed worden samengesteld, waarbij museumoverschrijdende betekenis  aan objecten kan worden gegeven (dit geldt niet voor digitale collecties van  samenwerkingsverbanden zoals Europeana). Een vrijere, breder toegankelijke opzet kan worden  geïnitieerd bij gebruik van bestaande digitale kanalen zoals Flickr. Gebruikers worden hiermee niet  beperkt tot enkel de collectie van het museum en kunnen allerlei soorten digitale representaties van  objecten (en andere media) samenstellen. Het delen van deze collecties is hiermee eenvoudiger.  Nadelen zijn de afhankelijkheid van een derde partij, namelijk de leverancier van het platform en de  beperkte beheersbaarheid van het gebruik. Dit kan resulteren in conflicten op juridisch vlak, zoals het  auteursrecht dat geschonden kan worden (Marty 2011, p. 218).   

Een regelmatig terugkerend fenomeen op het internet zijn tags. Het is een verschijnsel dat op 

allerlei sites wordt gebruikt om informatie in te delen. Tags, in het Nederlands bekend als  trefwoorden, worden toegekend aan een object. Dat object kan variëren van een kledingstuk tot een  schilderij. Het gebruik van trefwoorden bestond altijd al in bibliotheken en musea, ook voor de  opkomst van het internet, om te omschrijven wat het object precies inhoudt. Die functie vervullen de  tags nog steeds, maar de moderne tags kunnen nu benut worden om een collectie op heel andere  manieren in te delen, in plaats van gebruik te maken van een vaste organisatie van de collectie  (Wyman et al 2006, p. 2). Dit veranderde gebruikt staat een heel andere kijk op de collectie toe.  36 

 

De tags beschrijven niet alleen het object. De tags kunnen informatie geven over vorm, 

auteur, stijl en een omschrijving van het werk en veel meer, maar de tags vereenvoudigen ook een  zoekopdracht naar gerelateerde objecten door middel van die tags. Hierdoor ontstaan relaties tussen  objecten die in het verleden niet altijd direct gemaakt werden.    

De tags in een digitale collectie kunnen worden toegekend door medewerkers van het 

museum tijdens een digitaliseringsproject, maar het echte concept achter tags is de folksonomy. Een  folksonomy bestaat uit tags die de bezoeker zelf aan items kan toekennen. Een bezoeker kan zijn  eigen manier hebben om de collectie in te delen en het zogenaamde social tagging staat toe dit ook  echt toe te passen. Bovendien profiteert het museum er ook van. De bezoeker investeert wat van zijn  tijd in de museumcollectie en legt nieuwe relaties tussen objecten die het museum voor verder  gebruik kan benutten (Wyman et al 2006, p. 5).   

Het gebruik van tags in een digitale museumcollectie kan zorgen voor serendipiteit. Hiermee 

wordt bedoeld dat er zonder bewuste actie wordt gestuit op items in de collectie die voor de  bezoeker interessant zijn terwijl de bezoeker tegelijkertijd eerder niet van het bestaan van de items  afwist.   Serendipiteit kan echter op twee manieren bevorderd worden. Een daarvan is het eerder  genoemde social tagging, het laten toevoegen van tags aan items door de bezoekers. Dit heeft de  term augmented serendipity meegekregen omdat de standaard thesaurus, die gebruikt wordt voor de  museumcollectie, wordt aangepast (‘augmented’) door de bezoekers die geen weet hebben van de  thesaurus. Er worden dus termen toegevoegd die in de ogen van de bezoekers gangbaarder zijn dan  de termen in de thesaurus (Chan 2007, p. 7).   

Een tweede manier om de serendipiteit te verhogen gebeurt zonder extra handelingen van 

de bezoekers, en wordt frictionless serendipity genoemd. Daarbij worden de handelingen van de  bezoekers bewaard en geanalyseerd om automatische suggesties te laten doen, bijvoorbeeld op basis  van de objecten die na elkaar worden bekeken of zoekresultaten die elkaar laten opvolgen. Op basis  hiervan is het mogelijk om een aanbevelingssysteem op te tuigen dat andere relevante of  vergelijkbare termen kan voorstellen aan de bezoeker. (Chan 2007, p. 8). 

37 

4. 

 Jaarverslagenanalyse  

Om een beeld te vormen van hoe digitalisering in Nederlandse musea is ingebed en wordt  uitgevoerd, zijn jaarverslagen onder de loep genomen.   De onderzochte musea melden in de meeste gevallen onderdelen van hun digitale activiteiten.  Hierbij is het te merken dat digitale activiteiten op verschillende wijze in organisaties ingebed zijn;  soms worden ze als onderdeel van collectievorming aangehaald, andere activiteiten worden als  onderdeel van tentoonstellingen of presentatie aangehaald. Veel musea verantwoorden de voortgang  van de basisregistratie in detail omdat dit door het ministerie van OCW als voorwaarde voor bepaalde  subsidies is gesteld.  

4.1 Verantwoording  In totaal zijn 15 jaarverslagen van de 21 musea die op de shortlist staan, meegenomen in de analyse.  Vanwege gebrek aan tijd is het niet gelukt om alle 21 jaarverslagen te vinden en te beoordelen. Zie  voor de deelnemende musea tabel 1.2 in de inleiding. De jaarverslagen zijn bemachtigd via internet  of op aanvraag bij het betreffende museum. Het beleid rondom digitaliseren en de online collectie  werd op uiteenlopende manieren beschreven in de jaarverslagen. Soms onder een apart kopje, zoals  ‘Virtueel museum’ of ‘Digitale informatievoorziening’ maar ook enkele keren tussen de regels door.  Dit laatste was vooral het geval wanneer digitaliseringsactiviteiten ondersteunend aan een fysieke  presentatie waren.   Bij analyse van deze jaarverslagen is grotendeels dezelfde structuur aangehouden die ook voor  het literatuuronderzoek is gebruikt. In het onderstaande stuk worden dezelfde vragen gesteld als in  het literatuuronderzoek en wordt een overkoepelend antwoord gegeven waar mogelijk; de stand van  zaken bij individuele musea is hier minder relevant dan de algemene trends. De jaarverslagen waaruit  voor dit stuk is geput behandelen in meerderheid het jaar 2010.  

4.2 Resultaten  De resultaten zijn gebundeld in de thema’s beleid, registratie en digitalisering, ontsluiting van  collecties, en het gebruik van online collecties.   4.2.1 Beleid  Uit de jaarverslagen blijkt dat musea in veel gevallen deelcollecties ontsluiten als die om thematische  redenen relevant zijn, of in het kader van een project of tentoonstelling. Op deze manier kan  incidenteel voor meerdere deelprojecten subsidie verkregen worden, terwijl de voordelen van een  digitaliseringsproject permanent zijn.    

Meerdere musea benoemen digitalisering en online beschikbaarstelling als kernactiviteiten, 

of als activiteiten die direct ondersteunend zijn aan het behalen van kerndoelstellingen van het 

38 

museum. Zo noemt het Glasmuseum in Leerdam haar (digitaal) kenniscentrum een kernelement voor  het halen van doelstellingen op gebied van collectievorming, stimuleren van wetenschappelijk  gebruik en beheer van erfgoed.  4.2.2 Registratie en digitalisering  Twee verschillende soorten digitaliseringsprojecten zijn aangetroffen: het soort waarbij de volledige  collectie in één keer ontsloten wordt, en een serie aan kleinschaliger projecten waarbij iedere keer  een thema gedigitaliseerd en online ontsloten wordt. Momenteel lijken veel musea te kiezen voor het  in serie digitaliseren van (kleinere) deelcollecties, en worden de grotere projecten minder vaak  gekozen. De oorzaak hiervan kan in de fondsenwerving liggen: in meerdere jaarverslagen worden  digitaliseringsprojecten genoemd waarbij deelcollecties ontsloten worden op basis van subsidies die  voor een bepaald thema zijn vrijgekomen. Op deze manier lijken musea digitalisering en online  ontsluiting te kunnen doorvoeren, zonder dat daarvoor heel grote hoeveelheden geld beschikbaar  hoeven te zijn. Slechts één museum meldde de aanschaf van een nieuw databasesysteem. Andere  interessante beleidsaspecten zijn; het gebruik van vrijwilligers in digitaliseringstrajecten en  samenwerking met onderwijsinstellingen bij het ontwikkelen van methoden om nieuwe media in te  zetten in het museum. Het gebruik van vrijwilligers drukt de kosten van digitaliseringsprojecten, die in  het huidige financiële en politieke klimaat wenselijk worden gevonden. Samenwerking met hoger  onderwijs instellingen is een andere methode waarmee tegen lage kosten innovatieve ideeën en  methoden ontwikkeld kunnen worden. Organisatorisch is er dus vooral een trend te zien om  kostenbesparend te werk te gaan, en op alle mogelijke plaatsen fondsen te verwerven.   

Een fors aantal musea noemt registratieactiviteiten in het jaarverslag. Daarbij is het opvallend 

hoe gedetailleerd deze activiteiten soms verantwoord worden; ieder toegevoegd record wordt geteld  en soms ook per categorie uitgesplitst in het jaarverslag benoemd. Opvallend in de structuur van het  registreren is dat bij sommige musea gebruik wordt gemaakt van de diensten van vrijwilligers, terwijl  andere liever op professionele organisaties steunen bij het registreren van objecten. Alle onderzochte  musea beweren het grootste deel of zelfs de hele collectie digitaal geregistreerd te hebben. De  betekenis van de term geregistreerd is echter niet helemaal homogeen. In sommige gevallen  betekent dit een beschrijving + metadata + foto, en in andere gevallen slechts de metadata of  metadata + beschrijving. In één geval wordt de kwaliteit van registratie direct gekoppeld aan de  online toegankelijkheid van informatie, en wordt gesteld dat informatie pas goed ontsloten kan  worden als de beschrijving van objecten correct is verlopen. Op één na beperken de musea zich tot  het ontsluiten van de eigen objecten. Het Fries Scheepvaartmuseum heeft een project lopen waarbij  men ook objecten van het publiek wil digitaliseren om deze dan apart of binnen de context van de  eigen collectie te ontsluiten. 

39 

4.2.3 Ontsluiting van collecties  Musea hebben een diversiteit aan methoden waarmee de collecties aan het publiek getoond worden.  Deze methoden lijken soms impliciet aan een bepaalde doelgroep gekoppeld te worden. Deze  doelgroepsbinding is echter in de jaarverslagen niet expliciet aangetroffen. Er zijn een flink aantal  interessante, vaak unieke, methoden van ontsluiting te benoemen. Zo heeft het Glasmuseum in  Leerdam een digitale tour voor smartphonegebruikers of bezoekers met een iPod Nano. Deze tour is  op internet beschikbaar, en de bezoekers kunnen deze dan ook via internet volgen terwijl ze door het  museum lopen. Een digitale expositie als deze is voor internetbezoekers dus toegankelijk, maar fysiek  bezoek biedt nog steeds meerwaarde. Het Groninger museum biedt bezoekers de mogelijkheid om  een persoonlijke digitale collectie samen te stellen. Het Universiteitsmuseum Utrecht (2011) noemt  het project Publieks Annotatie Cultureel Erfgoed (PACE) wat in januari 2010 werd afgesloten, waarbij  de bezoekers een rol kunnen spelen in het toegankelijk maken van de collectie: ‘In samenwerking met  De Hogeschool Utrecht (crossmedia), het Museon en Naturalis heeft het Universiteitsmuseum Utrecht  in dit twee jaar durend project onderzoek verricht naar de betrokkenheid van het publiek bij zijn  erfgoed door hen de mogelijkheid te geven collecties online te voorzien van trefwoorden (tags). In een  later stadium van het project is ook het toevoegen van specifieke informatie online mogelijk gemaakt.  Het Universiteitsmuseum plaatste daartoe ca 200 tandheelkundige objecten en foto’s op de website  www.ikweetwatditis.nl.’.    De keuze van het Fries Scheepvaartmuseum om de collectie via Google doorzoekbaar te  maken heeft, samen met een ruimhartig licentiebeleid op het aangeboden deelmateriaal tot een  explosieve groei van het gebruik van de collectie geleid. Hier is dus nadrukkelijk gekozen voor een  strategie waarbij het tonen van de collectie via Google hoger geprioriteerd is dan het tonen van de  collectie op de eigen website. Een keuze rondom open data is ook terug te vinden bij het  Rijksmuseum van Oudheden (2012): ‘De collectiegegevens van het RMO zijn aangesloten bij Open  Cultuur Data. Alle collectiegegevens (behalve standplaats) mogen voortaan door iedereen worden  gebruikt onder een Creative Commons naamsvermeldinglicentie’.   Naturalis NBC heeft een heel scala aan websites onder haar beheer, waarbij iedere website  een eigen thema bevat. Hiermee is dit het enige museum dat expliciet kiest voor een andere aanpak  dan een single access point waar alle informatie centraal toegankelijk is.  4.2.4 Gebruik van online collecties  De onderzochte musea hebben op hun websites tussen de 300.000 en 400.000 bezoekers  gerapporteerd. Hierbij moet opgemerkt worden deze cijfers voor grote musea vaker beschikbaar  waren dan voor de kleinere musea. Het aantal bezoeken aan digitale collecties ligt volgens de  bestudeerde jaarverslagen meestal tussen de 48.000 en 58.000, met het Fries Scheepvaartmuseum 

40 

als extreme uitschieter met 375.000 bezoekers per jaar. Het is opvallend te noemen dat niet alle  musea expliciet vermelden wat bedoeld wordt met het aantal bezoekers: betreft het hier pageviews  of daadwerkelijk unieke bezoekers?    Ook voor het gebruik van de collecties worden verschillende meetmethoden gebruikt, zo zijn het  aantal queries, het aantal gebruikers en het aantal bezoeken (vermoedelijk sessies) als maat  aangetroffen.   

De meeste musea vermelden dat ze op een of andere wijze gebruik maken van web 2.0. In de 

meeste gevallen wordt web 2.0 gebruikt als kanaal waarlangs gecommuniceerd kan worden met  klanten. Er wordt interactie met de bezoeker gezocht of het wordt als eenrichtingsverkeer ingezet,  namelijk als promotiemateriaal. Hoewel er veel plannen en projecten zijn om de interactie tussen  museum en bezoeker ook online meer vorm te geven, is er geen uitgebreide omschrijving van een  goed gebruikte folksonomy, tagging mogelijkheid of wiki aangetroffen. Mogelijk wordt dit echter niet  als materiaal voor een jaarverslag gezien.   

Concluderend kan gesteld worden dat in jaarverslagen veel nadruk wordt gelegd op de 

fondsenverwerving en het organiseren van digitaliseringstrajecten. Digitaliseringstrajecten worden in  verband gebracht met de doelstellingen van de organisatie als geheel.   

41 

5.

Websiteanalyse  

De aanwezigheid van een digitale collectie is een van de zeven hoofdselectiecriteria voor de  benaderde musea voor dit onderzoek. Concreet is uitgegaan van de eis: ’4#: Het museum is in het  bezit van een digitale collectie (inclusief afbeeldingen). De collectie is raadpleegbaar via een website’.  Alle 21 musea die op de shortlist staan hebben een toegang naar de digitale collectie via de website.  In dit onderzoek wordt  een digitale collectie gedefinieerd  als: “een via een website van een  museum of overkoepelend internetportaal benaderbare collectie, bestaande uit representaties, zoals  afbeeldingen, van de collectiestukken”. Gelet op de algemeenheid van de definitie, mag aangenomen  worden dat er grote verschillen zijn tussen uiteenlopende vormen van ontsluiting en presentatie van  digitale collecties. De aanname wordt versterkt door een eerdere, soortgelijke inventarisatie naar de  stand van zaken. Zoals eerder in dit onderzoek aangehaald, is in 2004 onder redactie van Marijke  Verstappen onderzoek gedaan naar veertig museumwebsites in Nederland. De resultaten werden  gepresenteerd in Informatie Professional onder de titel ‘Virtuele Musea soms nog ’n doolhof’.  Verstappen heeft in haar onderzoek de digitale collectie en de presentatie daarvan meegenomen. Dit  hoofdstuk beschrijft een verdieping op dit deelaspect van de museale website.  

5.1 Verantwoording  Om inzicht te krijgen in de stand van zaken en de mogelijke diversiteit, zijn de digitale collecties van  de 21 musea van de shortlist beoordeeld op een aantal criteria die zijn opgesteld door de  projectgroep Digitaliseren in Museumland. De criteria komen voort uit literatuurstudie en interviews.  De criteria zijn vertaald naar een vragenlijst (zie bijlage), die telkens per beoordeling werd ingevuld  door een van de leden uit het team. Om ruimte te scheppen voor interpretatie, is er voor gekozen  niet enkel met gesloten vragen te werken, maar ook ruimte te bieden voor open vragen. Zo is in de  vragenlijst de vraag “Waaruit bestaat de digitale collectie?” te vinden, waarop onderzoekers vrij  konden invullen hoe de collectie is opgebouwd. Een dergelijke opzet was tevens noodzakelijk  vanwege de diversiteit aan objecten van musea. Anders dan bij bibliotheekcollecties, is een strikte  omschrijving van de museumcollectie niet wenselijk vanwege de verscheidene disciplines die de  digitale collectie representeert. Op de verzamelde resultaten kon achteraf een categorisering  toegepast worden, waaruit de verschillende technieken en functionaliteiten benoemd konden  worden.   Een uitbreiding van de selectie was om meerdere redenen zowel wenselijk als noodzakelijk.  Ten eerste zijn er meerdere websites per museum aangetroffen. Diverse organisaties hebben meer  dan één website met een digitale collectie online, bijvoorbeeld omdat specifieke doelgroepen  bediend worden (zo heeft het Scheepvaartmuseum Amsterdam een website voor kinderen). Om een  42 

compleet beeld te krijgen van de online situatie, was het daarom wenselijk om het onderzoek niet te  beperken tot één website per instelling. De onderzoekers hebben getracht alle toegankelijke digitale  collecties per museum in kaart te brengen en te beoordelen en zo de vele verschillende  presentatievormen in het onderzoek mee te nemen. Hoewel hierbij zorgvuldig is gewerkt, bestaat er  een kans dat het team een website over het hoofd heeft gezien. Dit kan bijvoorbeeld omdat er op de  homepage van een museum niet (opvallend) gelinkt wordt naar de specifieke digitale collectie, of  omdat de collectie geen hoge ranking heeft bij de zoekmachine Google. Om de gevonden minder  zichtbare collecties te onderscheiden, is één van de onderzoeksvragen dan ook : “Staat de link naar  de digitale collectie direct op de homepage?”. Bij het onderzoek is verder ook een aantal websites  van samenwerkingsverbanden zoals Europeana betrokken. De reden hiervoor is dat online de  grenzen tussen een museum als een organisatie en een samenwerkingsverband (zoals een  aggregator) vervagen. De doelstellingen van de samenwerkingsverbanden voor wat betreft digitale  diensten komen soms overeen met die van musea, namelijk het ontsluiten van digitale collecties. Zes  portals zijn daarom in de inventarisatie meegenomen: DiMCon, Europeana, Geheugen van  Nederland, Natuurcollectie, Maritiem Digitaal en SVCN. Het totaal aantal websites dat in het kader  van dit onderzoek met behulp van de vragenlijst werd beoordeeld is 31. In de literatuurlijst aan het  eind van dit rapport zijn de beoordeelde websites terug te vinden. Tekortkomingen in de beoordeling  zijn niet alleen mogelijk op collectieniveau, maar ook op objectniveau. Zo kan het voorkomen dat een  klein deel van de objecten te vinden is als foto of film, terwijl het gros van de collectie enkel uit een  omschrijving bestaat. Er is een kans dat een dergelijk digitaal object ten tijde van het onderzoek niet  gevonden werd door het team.   

De vragenlijst voor beoordeling strookt met de binnen dit onderzoek eerder benoemde 

aspecten van het digitaliseren en omvat zes onderdelen waarop de websites afzonderlijk zijn  beoordeeld, namelijk: de algemene kenmerken, de toegankelijkheid van de collectie, de  zoekmogelijkheden, de presentatie van de resultaten, de toepassing van Web 2.0 en user‐generated  content elementen en als laatste onderdeel de overige bevindingen. Alle beoordelingen zijn verricht  in mei 2012. De resultaten zijn door één persoon verwerkt, met als streven een zo consistent  mogelijke verwerking van de verzamelde gegevens.    

De focus binnen de beoordeling lag bij de inhoudelijke analyse van de digitale collecties, wat 

betekent dat alle andere websites van de musea (zoals de algemene websites met  bezoekersinformatie) geen onderwerp waren van onderzoek. Het onderdeel dat buiten de digitale  collectie om wel is meegenomen in het onderzoek, betreft de verwijzingen naar en vindbaarheid van  de digitale collecties vanuit externe bronnen. Deze analyse werd op twee manieren uitgevoerd:  enerzijds door te kijken in hoeverre de digitale collectie te bereiken is via de homepage van de  instelling (aantal clicks vanaf de startpagina) en anderzijds de vindbaarheid van collectie‐items in  43 

Google. De Google vindbaarheid toets had betrekking op de ranking (en niet op het feit of een  collectie überhaupt geïndexeerd is door de zoekmachine) en geschiedde in twee chronologische  stappen, waarbij eerst werd gezocht in Google Afbeeldingen en vervolgens in de “gewone”  zoekmachine. Als eis gold dat meer dan één collectie item als zoekopdracht werd ingevoerd. Voor  afbeeldingen geldt dat er specifiek werd gekeken in hoeverre een afbeelding uit de collectie vindbaar  was in de eerste pagina en dus als zeer relevant wordt geacht door Google. Voor de reguliere  zoekresultaten geldt dat er een link werd gezocht naar de digitale collectie‐item in de eerste tien  zoekresultaten. 

5.2 Resultaten  Alle gedetailleerde resultaten zijn te vinden in de resultatenmatrix (zie bijlage). De opmerkelijke  bevindingen zijn beschreven in dit hoofdstuk, waarbij de structuur is gehanteerd van de vragenlijst.  5.2.1 Algemene kenmerken  De algemene kenmerken van de collectie vormen het eerste en tegelijkertijd een van de meest  uitdagende onderdelen van het onderzoek. Hierbij is gekeken naar de omvang van de digitale  collectie, de typen objecten (denk aan tekstuele beschrijvingen, afbeelding, 3D‐objecten, geluid, film,  digitale boeken of andere vormen van multimedia) en de kernmethodiek waarvoor gekozen is bij de  presentatie (zoals een Adlib database‐ontsluiting, een virtuele expositie in samenhang met de fysieke  opstelling binnen het museum, een tijdlijn, kaart of Google Art‐inrichting). Er is op de websites  achtergrondinformatie bestudeerd over de totstandkoming van de digitale collectie (zie voorbeeld  figuur 5.1), en de verhouding van het digitale aanbod ten opzichte van de totale collectie. 

Figuur 5.1: Toelichting van de Amsterdam Museum collectie 

  Het valt op dat in veel gevallen (43,8%) de onderzoekers niet in staat waren te achterhalen hoeveel  van de fysieke collectie gedigitaliseerd online is te vinden. Niet alle organisaties zijn transparant over  de hoeveelheid gedigitaliseerde objecten of de omvang van de totale inventaris. In sommige gevallen  44 

is duidelijk aangegeven dat de online collectie de volledige inventaris omhelst (25%), zoals in figuur  5.2. In andere gevallen zijn de objecten dusdanig omvangrijk en moeilijk stuk voor stuk te  digitaliseren dat het nauwelijks mogelijk is om te spreken van een complete digitale collectie. Dit  geldt bijvoorbeeld voor de Natuurcollectie. 

Figuur 5.2: Toelichting van Museum Catharijneconvent 

5.2.2 Type digitale objecten  Een tekstuele omschrijving vormt een essentieel onderdeel van de digitale collectie. Alle bezochte  digitale collecties hadden één (of meerdere) omschrijvingen in tekst. Hoewel het begrijpelijk is dat  een begeleidende omschrijving niet mag ontbreken bij het toegankelijk maken van objecten, is het  opmerkelijk dat in geen van de bezochte digitale collecties geëxperimenteerd is met het presenteren  van objecten met een andere vorm van omschrijving dan in tekstvorm (bijvoorbeeld door audio‐ ondersteuning of een diashow). Een andere bevinding is het geringe gebruik van 3‐dimensionale  weergaven van objecten. Terwijl in 84,3% van de websites een afbeelding te vinden is het van het  object, is slechts in 6,3% van de gevallen een 3D afbeelding te vinden. De collectie van Teylers  Museum viel op vanwege de op grote schaal in 3D gepresenteerde instrumenten (zie figuur 5.3).  

Figuur 5.3: Driedimensionale afbeeldingen bij Teylers Museum

In veel gevallen hoeft een 3D object geen meerwaarde te bieden bij het ontsluiten (denk aan  schilderijen), maar juist in geval van instrumenten schiet een “platte” afbeelding tekort. Een  tussenoplossing is te zien bij de collectie van het Fries Scheepvaartmuseum, waarbij van de 

45 

modelschepen steeds (minimaal) twee afbeeldingen zijn gemaakt uit verschillende hoeken. Hoewel  de gebruiker minder “tastbaarheid” kan beleven, scheelt deze aanpak waarschijnlijk aanzienlijk in de  realisatiekosten.   

Figuur 5.4: Filmpjes bij Affichemuseum 

  Tenslotte is bij de resultaten opgevallen dat slechts in een enkele collectie (zie voorbeeld figuur 5.4)  filmmateriaal aanwezig is en verder zelden wordt ingezet als type object. De hoge productiekosten  voor het maken van eigen videomateriaal enerzijds en het auteursrecht bij hergebruik van externe  bronnen anderzijds kunnen argumenten zijn voor de geringe toepassing er van.  5.2.3 Presentatievorm van de collectie  De digitale vorm van een object wordt sterk bepaald door het oorspronkelijke fysieke object en is  derhalve niet gemakkelijk te beïnvloeden als het gaat om de digitale presentatie er van. Dit geldt  echter niet voor de presentatie van een gehele collectie. De structuur, samenhang en de interactie  met de gebruiker binnen een digitale collectie kan zeer dynamisch en bepalend zijn voor de manier  waarop gebruikers de voorwerpen benaderen. Gezien de vele mogelijkheden waren de resultaten  enigszins teleurstellend als het gaat om de toegepaste methoden voor ontsluiting. Verreweg de  meeste van de onderzochte digitale collecties (75%) waren ingericht als doorzoekbare databases, met  velden die gekoppeld leken aan het Adlib systeem. Een aantal (21,9%) musea heeft er voor gekozen  een virtuele expositie te ontwikkelen, waarbij soms een fysieke expositie als referentiekader dient  voor de manier waarop digitale objecten worden getoond. Hiermee wordt meer samenhang tussen  de verschillende objecten gebracht. Slechts een aantal uitzonderingen zijn aangetroffen waarbij een 

46 

geheel andere koers is gekozen voor de presentatie. De Beeld en Geluid wiki van het Beeld en Geluid  experience (zie wikiopzet met links in figuur 5.5 ) en de Tijdlijnpresentatie van het Rijksmuseum van  Oudheden (zie tijdslijn onderaan in figuur 5.6) zijn hier enkele indrukwekkende voorbeelden van. 

Figuur 5.5: Beeld en geluid wiki 

Figuur 5.6: Tijdlijn bij Rijksmuseum van Oudheden 

5.2.4 Toegankelijkheid van de collectie  Een digitale collectie is pas functioneel als hij toegankelijk is voor de doelgroepen. De  toegankelijkheid van een digitale collectie voor de bezoekers werd binnen dit onderzoek onder  andere geanalyseerd op basis van de vindbaarheid er van, zowel binnen de website van het museum  als bij externe bronnen zoals Google. Andere vragen die hierbij opkwamen is of een account verplicht  is voor de toegang tot de collectie, in hoeverre meertaligheid wordt geboden en of de bezoeker  eenvoudig tussen de collectie en homepage kan navigeren.  

47 

De digitale collectie was vrijwel in alle gevallen (93,8%) via een link te bereiken vanuit de  homepage. In een enkele geval was dit niet mogelijk, zoals de digitale collectie  MijnScheepvaartmuseum.nl, waar geen link voor is te vinden op de website van het  Scheepvaartmuseum Amsterdam. In andere gevallen was doorklikken of wijzen (bij dropdown  menu’s) nodig om bij de collecties uti te komen. Opvallend was dat de titel “collectie” niet altijd  prominent wordt gebruikt, maar soms achter subcategorieën te vinden is met namen als  “kenniscentrum”, “research” of “onderzoek”. Gebruikers worden in veel gevallen begeleid door  subpagina’s, die soms delen van collecties ontsluiten.    

Figuur 5.7: Objecten van het Nationaal Glasmuseum via Google afbeeldingen 

  In de helft van de gevallen waren de collectieobjecten niet goed vindbaar in Google tussen de eerste  zoekresultaten. Dit hoeft niet te betekenen dat de collectie items ook niet geïndexeerd zijn, veel  factoren zijn bepalend voor een hoge ranking in Google en andere zoekmachines. De zoektermen  bevatten namen van objecten, vervaardigers en delen van omschrijvingen. In het geval van het  Nationaal Glasmuseum was het bijvoorbeeld zeer eenvoudig afbeeldingen te vinden uit de digitale  collectie (zie voorbeeld van zoekopdracht naar objecten van het Nationaal Glasmuseum in figuur 5.7).  

Figuur 5.8: Fries Scheepvaartmuseum objecten via Google Afbeeldingen

48 

Wordt er vanuit de zoekresultaten gelinkt naar externe content?

7

25

Is het mogelijk om geavanceerd te zoeken in de digitale collectie?

29

3

Ja Nee

Kan in de digitale collectie genavigeerd (gezocht/gebladerd) worden zonder een trefwoord in te vullen?

25

7

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%100%

 

Figuur 5.9: Resultaten van zoekmogelijkheden 

  De meertaligheid van de verschillende website was onderdeel van de beoordeling, maar de  aanwezigheid ervan is door de onderzoekers op verschillende manieren geïnterpreteerd. Vaak was de  publieke bezoekerssite in meerdere talen beschikbaar, wat inhoudt dat bezoekers in meerdere talen  worden geïnformeerd over praktische informatie zoals openingstijden. Ook de menu’s van websites  waarin de collectie werd ontsloten was vaak in meer dan één taal te raadplegen. De optie van  meertaligheid was door sommige onderzoekers dan als aanwezig geïnterpreteerd. In beperkte mate  was echter een objectomschrijving in meerdere talen vindbaar. De bezoekers die het Nederlands niet  beheersen kunnen in veel gevallen dus wel navigeren door de website, maar niet de omschrijvingen  tot zich nemen.  5.2.5 Zoekmogelijkheden  De manier waarop gebruikers de vaak grote hoeveelheden objecten binnen een collectie kunnen  vinden is onderzocht in het kader van de zoekmogelijkheden. Hierbij is zowel de optie om vrije  zoektermen te gebruiken geanalyseerd, als het bladeren door een collectie zonder een specifieke  zoekopdracht.   De geavanceerde zoekoptie is bij de database presentaties (zie Presentatievorm van de  collectie) altijd van toepassing. Geavanceerd zoeken houdt in, dat detailvelden in de database kunnen  worden doorzocht. De gebruikers dienen wel over enige voorkennis van zoektechnologieën te  beschikken, aangezien er vaak veel verschillende typen velden en onderlinge condities tussen velden  gebruikt kunnen worden. Een beperking van het geavanceerd zoeken is dat gebruikers met juiste 

49 

zoektermen moeten zoeken en dus over kennis van de objecten dienen te beschikken alvorens deze  te kunnen toepassen.   Niet alle digitale collecties maken gebruik van een databasepresentatie (met een  geavanceerde zoekingang). De Naturalis collectie, het Wereldmuseum en de Teylers Universum  collectie zijn bijvoorbeeld niet op een geavanceerde manier doorzoekbaar (zie een voorbeeld van  eenvoudig zoeken bij het Wereldmuseum in figuur 5.10.) Daar waar geavanceerde  zoekmogelijkheden niet worden geboden, is vaak wel meer aandacht besteed aan de presentatie en  filtering van objecten met nadruk op de samenhang er tussen.  Verder is opgevallen dat weinig zoekmachines uitgerust zijn met moderne  ondersteuningstechnieken waarmee gebruikers geholpen worden gebruiksvriendelijk te zoeken. Denk  hierbij aan het aanvullen van zoekqueries door middel van automatisch gegenereerde suggesties in  de zoekbalk en het bij een spelfout tonen van een alternatieve query die in de buurt komt van een  zoekresultaat. Het zoeken in de databases vormt vanwege het ontbreken van deze ‐mede door  Google ‐ breed geaccepteerde hulpmiddelen voor een vrij grote doelgroep een beperking, waardoor  een zoekactie relatief snel kan eindigen in een melding “geen records gevonden” (zie figuur 5.11). 

 

 

Figuur 5.10: Geavanceerd en eenvoudig zoeken 

  Figuur 5.11: Geen zoekresultaten melding bij Groninger Museum 

50 

4.2.6 Presentatie van resultaten  Gevonden zoekresultaten op een overzichtelijke en betekenisvolle manier presenteren, is een vak  apart, waarbij in geval van een divers aanbod van type resultaten (zoals bij museale objecten) de  uitdaging extra groot is. De analyse van de presentatie van zoekresultaten had als focus de sortering  en filtering van de getoonde resultaten, de details van de gepresenteerde zoekschermen en de  samenhang van de resultaten ten opzichte van de context waarin ze getoond worden.   

Het is aannemelijk dat bezoekers na een zoekquery aan de slag zullen gaan met de 

zoekresultaten. Een resultatenpagina vormt in die zin een persoonlijke, tijdelijke collectie,  samengesteld door de gebruiker op basis van de zoekquery. Anders dan verwacht, was het echter niet  in alle gevallen mogelijk om dynamisch en vanuit meerdere invalshoeken door de zoekresultaten te  bladeren. Zo is het bij bijna een derde van de onderzochte collecties niet mogelijk om zoekresultaten  te sorteren. De velden zijn dan wel zichtbaar gepresenteerd in kolommen, maar de gebruiker krijgt  niet de mogelijkheid om op een specifieke kolom te sorteren. Ook het opslaan van de zoekresultaten  werd niet altijd ondersteund. Bij het heen en weer navigeren tussen de resultatenpagina en de  objectpagina via de terugknop in de browser ging soms de zoekopdracht verloren. Dit kan echter ook  voorkomen omdat een zoeksessie wordt afgesloten na een bepaalde periode (bijvoorbeeld een paar  minuten).  

Is het mogelijk om reproducties van de collectiestukken te gebruiken?

11

21

Is het mogelijk om in te zoomen op de afbeelding van het object? Is het mogelijk om alleen de verrijkte zoekresultaten te tonen?

25 11

20

Is er de mogelijkheid om een ordening aan te brengen in de zoekresultaten?

22 16

16

Krijgt de bezoeker de mogelijkheid om te browsen door de zoekresultaten?

Wordt de bezoeker bij een zoekactie geattendeerd op gerelateerde content?

10 Ja

Zijn verschillende databases aan elkaar gekoppeld zodat er tegelijkertijd één…

Wordt het object in verband gebracht met de samenhang van de collectie?

7

25 14

Nee

7 18

21

11

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%100% Figuur 5.12: Presentatie van zoekresultaten

 

51 

Figuur 5.13: Filtermogelijkheden bij het Verzetsmuseum

Het linken van de objecten in collecties naar externe bronnen blijkt een grote uitdaging te zijn.  Hoewel er vaak overlap bestaat tussen de collecties van de musea, is dit nauwelijks zichtbaar in de  resultaten. Het Tropenmuseum vormde een uitzondering, waarbij direct vanuit de zoekresultaten  binnen een collectie doorgeklikt kon worden naar externe bronnen (zie voorbeeld pop‐up met links  naar externe collecties in figuur 5.14). Wel werd in ruim twee derde van de gevallen een samenhang  getoond met de eigen collecties, zodat gebruikers aangemoedigd worden door te klikken naar  gerelateerde objecten. Wat niet altijd duidelijk bleek, is de aard van de samenhang waarop de  suggesties gebaseerd zijn. In de Maritiem Digitaal collectie wordt bijvoorbeeld per getoond object  een selectie “bekijk ook” objecten gepresenteerd waarvan het vermoeden bestaat dat dit een random lijst  is. Een overzichtelijke manier voor het tonen van de aard van relaties ontbreekt hierbij namelijk.  

Figuur 5.14: Doorklikken naar externe bronnen vanuit Tropenmuseum collectie

52 

  5.2.7 Web 2.0 / User‐generated content  Een terugkomend thema in dit onderzoek is de toepassing van Web 2.0 concepten binnen musea. De  digitale collecties zijn ook op dit onderdeel geanalyseerd. De gebruikers kunnen met Web 2.0 en User  Generated Content betrokken worden bij de collectievorming, metadata vergaring en het verspreiden  van kennis via sociale netwerken. De mogelijkheid om te verwijzen naar social media wordt inmiddels  door veel musea ondersteund. In bijna de helft van de bezochte collecties kon een object of collectie  gedeeld worden via Twitter of Facebook.  Het gebruik van een forum wordt echter nauwelijks geboden. Op slechts één van alle  onderzochte collecties was een forum functionaliteit ingebouwd, waarmee bezoekers in discussie  met elkaar kunnen gaan over het getoonde object (zie figuur 5.15). In het IP onderzoek van 2004 was  ook geen sprake van het gebruik van fora. Musea durven wellicht hun vingers niet te branden aan  spamberichten, off‐topic discussies en klaagpartijen. Veel fora op internet hebben onderhoud nodig  (bijvoorbeeld in de vorm van een moderator) om te voorkomen dat het vervuild raakt.  

  Figuur 5.15: Voorbeeld Forumberichten bij Maritiem Digitaal 

  Het delen en presenteren van objecten kan ook via andere kanalen. Zo kan een museum er voor  kiezen om delen van de collectie digitaal beschikbaar te stellen in een webalbum zoals Flickr of  Picasa. In dat geval hoeft er niet geïnvesteerd te worden in het ontwikkelen van de functionaliteiten  en kan men direct aan de slag. Een goed voorbeeld hiervan is de collectie van Boijmans van  Beuningen op Flickr (zie http://www.flickr.com/groups/boijmans_collection/pool/). De collectie bevat  644 afbeeldingen, waar leden van Flickr op kunnen reageren. Het is niet bekend in hoeverre er  reacties zijn geplaatst en of deze nuttig waren. Opvallend aan de collectie is dat sommige  afbeeldingen in 3D zijn gefotografeerd, waarbij met behulp van een 3D‐bril diepte kan worden gezien.  Het toevoegen van eigen content werd verder in beperkte gevallen gesignaleerd. Musea lijken open  te staan voor inhoudelijke bijdragen van gebruikers, maar hiervoor dient dan persoonlijk contact te  worden gezocht met het museum via email of per telefoon. 

53 

5.3 Conclusie  Een toegankelijke digitale collectie van een museum biedt een extra kanaal voor de ontsluiting van de  fysieke collectie. Een digitale collectie geeft gebruikers echter andere mogelijkheden dan de fysieke,  zoals het doorzoeken van de objecten en het ontdekken van samenhang op objectniveau,  collectieniveau en zelfs tussen verschillende musea.   Over het algemeen zijn musea redelijk ver in het digitaliseren van hun objecten. Veel van de  onderzochte collecties bevatten 100% van het fysieke aanbod. De collecties zijn echter niet altijd even  goed vindbaar. De verschillende deelcollecties en mogelijkheden lijken soms zelfs verstopt te zijn,  waardoor spontaan gebruik wellicht wordt geremd.   

In de keuze van presentatie zijn interessante voorbeelden te vinden van experimentele 

initiatieven. Het scheppen van samenhang kan op grotere schaal, het viel op dat de samenhang  vooral intern wordt gezocht, binnen de eigen collectie en niet bij externe bronnen. Een verrijking van  de beleving kan juist gestimuleerd worden door het linken naar andere bronnen, bijvoorbeeld via  Wikipedia.   Het zoeken binnen collecties is niet altijd inspirerend, en weinig vernieuwende concepten zijn  hierin gezien. Veel van de bekeken zoekschermen lijken op elkaar. Wellicht heeft dat te maken met de  keuze voor het onderliggende systeem (bijvoorbeeld de Adlib web module) of de neiging niet het wiel  te willen uitvinden, inclusief riskante investeringen. Musea kunnen zich profileren door aan te sluiten  bij andere, integrale initiatieven (zoals Europeana of Google Projects) waarbij experimentele  zoektechnologieën worden gebruikt zonder dat een museum daarin hoeft te investeren.   

De 'sociale' functionaliteiten worden door musea omarmd en veel organisaties maken vooral 

gebruik van de mogelijkheid objecten te delen via netwerken. Het is opvallend dat slechts een enkele  organisatie een forumfunctie aanbiedt.    

54 

6.

Interviews 

  6.1 Verantwoording  Om informatie uit te de praktijk te verzamelen, zijn er zeven musea uitgenodigd om mee te werken  aan dit onderzoek. De in de inleiding genoemde selectiecriteria waren de leidraad in onze keuze voor  de musea (Zie tabel 6.1 voor een overzicht van de musea en de daarbij behorende selectiecriteria).  De musea die deelnemen aan het onderzoek zijn het Amsterdam museum, het Fries Museum, het  Fries Scheepvaartmuseum, het Nationaal Glasmuseum, NBC Naturalis, het Museum Volkenkunde en  het Teylers Museum. De volledige interviews staan in het bijlagenboek.  Museum  Het Amsterdam Museum  Het Fries Museum  Het Fries Scheepvaartmuseum  Het Nationaal Glasmuseum  NBC Naturalis   Museum Volkenkunde  Het Teylers Museum   

1  X  X  X  X  X  X  X 

2  X  ‐  X  ‐  X  X  ‐ 

3  X  X  X  X  X  X  X 

4  X  X  X  X  X  X  X 

5  X  X  X  X  ‐  X  X 

6  X  ‐  ‐  ‐  X  X  X 

7  X  ‐  ‐  ‐  ‐  ‐  ‐ 

Tabel 6.1 Overzicht van de deelnemende musea Verklaring  X  Voldoet aan criterium.  ‐  Voldoet niet aan criterium of onbekend. 1  De collectie van het museum is geschikt voor wetenschappelijk onderzoek.  2  Per samenwerkingsverband (m.b.t. digitale collecties) wordt één museum geïnterviewd.   3  De collectieomvang van het museum valt in de categorie (middel)groot. 4  Het museum is in het bezit van een digitale collectie (inclusief afbeeldingen). De collectie  is raadpleegbaar via het website.  5  De digitale collectie beschikt over geavanceerde zoekmogelijkheden. 6  Het museum heeft een actueel informatieplan. 7  Het museum heeft recent (na 2010) niet al een evaluatiegesprek met DEN gevoerd,  waarbij een evalutieverslag is gepubliceerd op de website van DEN. 

6.2 De definitie van digitaliseren en de doelstellingen  Niet alle musea verstaan hetzelfde onder digitaliseren. In dit onderzoek wordt met digitaliseren  voornamelijk het digitaliseren van fysieke objecten bedoeld. Tijdens de interviews is duidelijk  geworden dat de definitie en de wijze van digitaliseren afhankelijk is van de manier waarop men de  collectie van de instellingen benadert.    

Het grootste gedeelte van de musea hanteert dezelfde definitie van digitaliseren als in dit 

onderzoek wordt aangehouden, maar niet alle musea gaan hierin mee. NBC Naturalis gebruikt de  term digitaliseren voor het centraal vastleggen van broninformatie. Dat wil zeggen dat zij een zo 

55 

compleet mogelijk record maken en deze digitaal beschikbaar stellen. Hier kan de metadata op  zichzelf ook een object zijn, bijvoorbeeld in databases, en is een foto niet altijd nodig of zelfs niet  mogelijk. NBC Naturalis gebruikt de collectie voornamelijk voor onderzoekers, heel anders dan  bijvoorbeeld het Teylers Museum. Zij vinden dat een museumobject digitaal beschreven is wanneer  deze met een korte beschrijving is opgenomen in de database. Dit is echter niet voldoende voor een  publieksdatabase. Zij willen naast de objecten ook de bijzondere geschiedenis die aan de collectie  verbonden is toegankelijk maken voor het gehele publiek. Hier speelt de context waarin de collectie  functioneert en het gebouw waarin de collectie te zien was en is een belangrijke rol.    

Met verschillende visies op het digitaliseren zijn er ook verschillende doelstellingen. Bijna elk 

museum digitaliseert met bepaalde vooraf gestelde doelstellingen. Het Nationaal Glasmuseum  bijvoorbeeld digitaliseert vanuit de erfgoedgedachte: het garanderen dat de collectie van het  Nationaal Glasmuseum kan voortbestaan en toegankelijk is, ook in de toekomst. Het Fries  Scheepvaartmuseum is niet begonnen vanuit vooraf bepaalde doelstellingen. De aanleiding om te  starten met digitaliseren is omdat ze subsidie kregen van Syntens, het innovatiecentrum van het  ministerie van Economische Zaken, tegenwoordig het ministerie van Economische Zaken, Landbouw  &  Innovatie dat bedrijven stimuleert om te vernieuwen. Syntens zag namelijk dat een digitaal  toegankelijke collectie kon bijdragen aan het beantwoorden van internationale vragen over  scheepvaart. Het Fries Scheepvaartmuseum greep deze kans met beide handen aan om te starten  met digitaliseren.  Niet alle musea richten zich alleen op de doelstellingen, maar ook op bepaalde doelgroepen.  Teylers Museum geeft aan dat het publiek dat gebruik maakt van de digitale collectie in te delen is in  een aantal doelgroepen:  

Breed geïnteresseerd; 



Personen met een specifieke belangstelling/hobby; 



Specialisten op zoek naar een specifiek object (of groep objecten) voor wetenschappelijk  onderzoek of de samenstelling van een tentoonstelling of publicatie; 



Scholieren en studenten voor werkstukken, die naar afbeeldingen zoeken.  

Het Amsterdam Museum doet dit iets minder specifiek en richt zich op de ‘gewone bezoeker’ zoals de  Amsterdammer of de toerist, met de wetenschappers als tweede doelgroep. De wetenschappers  maken gebruik van een ander zoeksysteem dan de ‘gewone bezoeker’. Het Museum Volkenkunde  redeneert op bijna dezelfde wijze als het Amsterdam museum. 

56 

6.3 Het museum en de collectie  6.3.1 Samenwerking  Een vereist selectiecriterium voor deelname aan dit onderzoek is dat het museum zich verdiept in het  digitaliseren van de collectie en dan met name het publiceren van de gegevens op de eigen website.      

Bij het digitaliseren werken musea met elkaar samen omdat kosten zo gedeeld kunnen 

worden. Hierdoor is het aantrekkelijker om een project te starten. Naast het laag houden van de  kosten is samenwerken ook een manier om content te delen en via meerdere ingangen de digitale  collectie vindbaar te maken.      

Naast deze voordelen bieden samenwerkingsverbanden ook mogelijkheden voor het 

bedenken van oplossingen als een museum tegen een obstakel aanloopt. Het Amsterdam museum  maakt hier bijvoorbeeld gebruik van door andere musea te raadplegen zodat er een oplossing kan  worden bedacht. Hierdoor hoeft niet altijd het wiel opnieuw te worden uitgevonden.   6.3.2 Bezuinigingen in de cultuursector  De culturele sector heeft last van de bezuinigingen en de economische crisis die zich momenteel in  ons land afspeelt. Musea ondervinden hier de gevolgen van, zij krijgen te maken met bezuinigingen  en zoeken manieren om de kosten te drukken. De oplossingen die musea tot nu hebben gevonden  liggen voornamelijk in het vinden van samenwerkingspartners voor bepaalde activiteiten. Zij  proberen daarnaast andere oplossingen te vinden om kosten zo laag mogelijk te houden. Het  Museum Volkenkunde verhuurt bijvoorbeeld het terrein van het museum voor evenementen en zij  hebben het mogelijk gemaakt dat klanten online foto’s uit de collectie kunnen bestellen.    

Het inzetten van vrijwilligers voor het digitaliseren van objecten is iets wat veel musea doen. 

Hierdoor worden er veel kosten op het inzetten van betaald personeel bespaard.  

6.4 Objectregistratie   6.4.1 Het begin van het digitaliseren  Musea hebben, net zoals met de verschillende visies van het digitaliseren, ook allemaal een andere  reden gehad om te starten met digitaliseren. Het Museum Volkenkunde is hier bijvoorbeeld mee  begonnen omdat ze in het eind van de jaren ‘80 naar aanleiding van een onderzoek van de  Rekenkamer de mogelijkheid kregen om te starten met digitaliseren terwijl ze de depots aan het  verhuizen waren.    

Het Fries Scheepvaartmuseum vindt dat elke organisatie moet weten wat zij in huis heeft, en 

het goed vastleggen van de collectie draagt hier zeker aan bij. Het digitaal registreren begon bij hen  met de komst van een database collectiebeschrijvingen, die draaide in een DOS‐omgeving. Deze 

57 

database werkt nog steeds. Vanuit het DOS‐systeem werd de collectie op internet gezet. Dit werd in  1998 gedaan met behulp van Syntens subsidie. Hierna werd de gehele collectie online gezet waarmee  het museum een van de weinige was die deze stap namen.    

Het Amsterdam Museum daarentegen werkt al sinds de jaren vijftig met een papieren 

kaartensysteem. Omdat dit systeem goed werkte, had men weinig behoefte om te starten met  digitaliseren. Eind jaren negentig werd er besloten over te gaan op een gedigitaliseerd systeem. De  volledige informatie die beschikbaar was op de kaarten, inclusief de foto’s, is daarbij gedigitaliseerd.  Naar huidige maatstaven beschouwd zijn de afbeeldingen in een erg lage resolutie maar dat was ten  tijde van de digitalisering al zeer modern.   

Het Nationaal Glasmuseum startte in 2004‐2005 met het digitaliseren van de objecten. Dit 

kwam omdat de fabriek, die in de buurt van het museum staat, haar bezit graag kwijt wilde. Zij  hebben dit geborgen bij het ICN (Instituut Collectie Nederland), waarna het gedigitaliseerd is vanuit  de erfgoedgedachte.   

Het eerste museum met een website was het Teylers Museum. Zij lanceerden de website 

rond 1995, maar op dat moment stond nog niet de gehele collectie online. Musea zijn daar soms  huiverig voor, de gehele collectie ligt tenslotte op straat, en het toegankelijk maken van de gehele  collectie is iets wat zich pas heeft ontwikkeld in de afgelopen vijf jaar.   

Toch moet men oppassen om te innovatief te willen zijn met het digitaliseren. In de jaren 

negentig is begonnen met het toevoegen van foto’s aan de objectomschrijvingen. Er is bij sommige  musea sprake van de wet van de remmende voorsprong. Musea hadden toentertijd foto's van goede  kwaliteit, een kwaliteit die heden ten dage niet meer volstaat. Er is niet genoeg geld om deze  kwaliteit weer te verbeteren, waardoor sommige musea nu met een mindere kwaliteit foto’s in hun  maag zitten.   6.4.2 Het proces  Niet iedereen heeft zelf zijn objecten gedigitaliseerd. Er zijn gespecialiseerde bedrijven die zich  richten op het digitaliseren van objecten. Het Nationaal Glasmuseum en het Fries  Scheepvaartmuseum hebben beide gebruik gemaakt van de organisatie Pictura. Zij zorgden er voor  dat er in ieder geval een groot gedeelte, zo niet de gehele collectie werd gedigitaliseerd. In 2010 werd  door Pictura een ‘kleine aanpassing’ gemaakt waardoor de collectie door Google werd geïndexeerd.  Het Fries Scheepvaartmuseum had opgemerkt dat andere Pictura‐sites deze mogelijkheid ook boden  en wilde hier ook gebruik van maken. De directeur van Pictura had gewaarschuwd dat de  bezoekersaantallen konden toenemen, desondanks hadden ze nooit een stijging van 1196%  verwacht. Inmiddels lopen de bezoekersaantallen licht terug, men denkt dat dit komt omdat de  nieuwigheid eraf is.  

58 

 

NBC Naturalis is een voorbeeld van een museum dat zelf de collectie voor een gedeelte 

digitaliseert. Zij heeft nog niet de gehele collectie gedigitaliseerd, maar is al sinds de jaren zeventig  bezig met het digitaal registreren van objecten. Op dit moment worden er ongeveer 18.000 objecten  per week gedigitaliseerd. Er wordt veel binnen het instituut gedaan (er zijn tien  digitaliseringsstraten), maar er wordt ook gebruik gemaakt van outsourcing. Sommige bulkcollecties  zoals de herbariumplaten, tijdschriften en dia’s worden bijvoorbeeld elders gedigitaliseerd. Er is een  extern projectteam ingehuurd en er zijn tijdelijk extra mensen ingehuurd. In het instituut zelf werken  ongeveer 200 mensen. Daarnaast zijn er nog driehonderd vrijwilligers en gastonderzoekers die  regelmatig werk bijdragen. Zij houden zich over het algemeen niet bezig met digitalisering. Het is  lastig om gastonderzoekers zover te krijgen dat ze hun data in het centrale registratiesysteem willen  bijwerken. In de toekomst zal dit toch de bedoeling zijn.    

Het Fries museum en het Amsterdam Museum zijn twee voorbeelden van musea die alles zelf 

hebben gedigitaliseerd. Het Fries Museum is, in combinatie met de collectie van het  Keramiekmuseum Princessehof een basisregistratieproject gestart. Dit is gefinancierd door Provincie  en OCW. Het digitaliseren van de collectie van het Fries Museum heeft drie jaar geduurd en is vier  jaar geleden opgeleverd. Het Amsterdam Museum digitaliseert met behulp van vrijwilligers. Het  digitaliseren van bijvoorbeeld kostuums, waarbij elk detail beschreven moet worden is een  tijdrovende klus.   6.4.3 Metadata en het registreren van een object   Om een object te kunnen digitaliseren is het van belang metadata toe te voegen. Dit is een klus die  niet onderschat moet worden. Conservatoren zitten vaak niet op een lijn met registratoren, de eerst   genoemden willen zich niet laten inperken door regels maar die zijn juist nodig om goede  collectiebeschrijvingen te maken. Musea vinden het niet nodig om meerdere objecten die in principe  hetzelfde zijn (scherven van een vaas, meerdere exemplaren van dezelfde diersoort) te beschrijven  alsof het de eerste keer is dat men het object ziet. De keuze om alleen de topstukken te digitaliseren  is dan ook snel gemaakt. Dit is een paradox omdat digitale bezoekers juist behoefte hebben aan  onbekendere objecten die normaal altijd in het depot blijven liggen en niet op zaal worden getoond.   Het Fries Scheepvaartmuseum geeft aan dat men de neiging heeft om te beginnen met de  belangrijkste stukken uit de collectie en dit is daar bewust niet gedaan. Het museum is eerst aan de  slag gegaan met onbekendere items. Men moet afwijken van de traditionele presentatie tijdens het  digitaliseren: ‘Er is vraag naar het onbekende dat in depots zit. De Nachtwacht kent iedereen wel’.    

Er zijn verschillende formats die voor het toevoegen van metadata worden gebruikt. Het 

Nationaal Glasmuseum gebruikt een CMS, geleverd door Pictura, die werkt met open standaarden  zoals Dublin Core. Memorix (het systeem dat Pictura levert) is van oorsprong een archiefsysteem. Bij 

59 

het Nationaal Glasmuseum heeft men veel vertrouwen in de duurzaamheid en blijvende  beschikbaarheid van de gegevens. De fysieke systemen zijn in beheer bij Pictura.   

Bij het Amsterdam Museum verschilt het gebruik van de soort metadata per object, ze 

gebruiken wel voor alle objecten de SPECTRUM basisregistratie, die alle musea hanteren. Er wordt bij  de digitalisering projectmatig gewerkt, waarbij voor de projecten extra mensen ingezet worden om  alles uit te kunnen voeren. Buiten de projecten om is de organisatie altijd wel bezig met  digitaliseringstaken, maar daaronder valt ook het onderhoud en bijwerken van de informatie over de  museumcollectie. Er is ook geregeld acquisitie die verwerkt moet worden. In het vaste team zijn dus  mensen die bezig zijn met het bijwerken van de informatie, waaronder een fotograaf. Er zijn andere  mensen die de computersystemen onderhouden.  Bij het Teylers Museum wordt het digitaliseren gezien als een kerntaak van het museum. Het  feitelijke digitaliseren (de uitvoering) valt onder bedrijfsvoering omdat van oorsprong de fotograaf  ook onder deze afdeling viel. De beleidsmatige, theoretische kant van digitaliseren valt sinds  2010/2011 onder de afdeling Publiekszaken. De plaatsing van deze afdeling is heel bewust gedaan  omdat digitalisering een steeds belangrijkere rol krijgt binnen het museum. De digitale benadering  van de bezoeker biedt de kans om het verhaal van het Teylers Museum goed te vertellen. Hieruit  blijkt dat de bezoeker dus een prominentere rol moet krijgen en eerder in de  digitaliseringsactiviteiten betrokken moet worden. Bij eerdere digitaliseringsprojecten werd de  bezoeker pas in een veel later stadium betrokken. Er werd een plan opgesteld waarbij de technische  component de boventoon voerde. Het Museum Volkenkunde beschouwt het digitaliseren ook als een  kerntaak van het museum. Daar is een management teamlid dat alleen de informatiediensten als  portefeuille heeft. Hier moet ook worden gedacht aan de informatiestructuur zowel intern en extern  en op internationaal gebied (bijvoorbeeld het vertalen van de objectgegevens).  6.4.4 Thesaurus   Het Fries Scheepvaartmuseum en het Museum Volkenkunde werken allebei met een thesaurus. Het  Museum Volkenkunde heeft gekozen voor een thesaurus omdat ze structuren wilden hebben. Op  deze manier kan er gegroepeerd en verfijnd worden, mocht dat nodig zijn. Ook kunnen  ingangstermen worden toegevoegd.    

Om de thesaurus te ontwikkelen was tien jaar nodig. Rond het jaar 2000 was van alle 

objecten een afbeelding beschikbaar. Kleine onderdelen, zoals scherven zijn niet in de database  opgenomen. Deze thesaurus wordt nog steeds bijgewerkt.  6.4.5 Kosten  Opvallend is dat bijna alle musea subsidie hebben gekregen bij het starten van het digitaliseren. Dit  waren toentertijd namelijk innovatieve projecten. Naarmate het museum vordert met het project,  60 

wordt er geen subsidie meer toegekend en moet het digitaliseren in het bedrijfsproces worden  toegevoegd. Het digitaliseren van objecten is een dure kwestie, omdat het veel tijd kost. Om de  kosten enigszins te verlagen, worden er bij sommige musea zoals het Nationaal Glasmuseum en het  Museum Volkenkunde stagiaires en vrijwilligers ingezet. Om inkomsten te generen is er tevens sprake  van fondsenwerving.  

6.5 Het tonen van de collectie via de website  6.5.1 De collectie online  Het digitaliseren en het online plaatsen van een collectie zijn twee aparte onderwerpen. De collectie  moet uiteraard gedigitaliseerd zijn voordat deze op de website kan worden geplaatst, maar niet  iedereen kiest voor het online plaatsen van de (gehele) collectie.    

NBC Naturalis is een organisatie die meerdere functies heeft naast de museumfunctie. Het is 

een wetenschappelijk instituut met een grote collectie. Niet iedereen heeft wat aan deze grote berg  met informatie. Op dit moment is er een nieuwe website in ontwikkeling waar alle digitale content  beschikbaar wordt gesteld, zij het met verschillende interfaces. Wetenschappers zullen waarschijnlijk  in moeten loggen en krijgen dan toegang tot specifiekere informatie dan een reguliere  museumbezoeker.    

NBC Naturalis verdeelt haar informatie over 32 verschillende websites. Deze zijn allemaal op 

een ander type publiek gericht en worden onderhouden door medewerkers die bijdragen aan  (internationale) samenwerkingsprojecten.   NBC Naturalis is niet het enige museum dat met aparte websites werkt. Ook het Teylers Museum  houdt haar themawebsites apart van de hoofdwebsite. Uit publieksonderzoek is gebleken dat  bezoekers op de hoofdsite van het museum informatie verwachten zoals: openingstijden, kosten en  welke tentoonstellingen er op dat moment zijn.    

Het Museum Volkenkunde werkt ook met sub‐websites. Zij doen dit om speciale 

tentoonstellingen te promoten en deze te ondersteunen met user‐generated content.   6.5.2 Links tussen collecties en objecten  Samenwerkingsverbanden en koppelingen tussen collecties zijn er op allerlei niveaus. Op landelijk en  Europees niveau bestaan Het geheugen van Nederland en Europeana. De objectomschrijvingen  moeten via een bepaald format worden aangeleverd teneinde in deze programma’s verwerkt  te  worden.    

Naast deze koppelingen bestaan er ook samenwerkingsverbanden zoals Maritiemdigitaal, 

natuurcollectie.nl en een samenwerkingsverband tussen de volkenkundige musea; namelijk svcn.nl. 

61 

Op deze websites zijn de digitale collecties van de musea samengevoegd en is het mogelijk in een  keer alles te doorzoeken.    

Soms wordt er op de website zelf ook een link tussen eigen collecties getoond. Op de website 

van het Nationaal Glasmuseum zijn er diverse foto’s van objecten bij elkaar verzameld. Deze kunnen  zich in een andere collectie bevinden, maar zijn toch aan elkaar gelinkt. Zo kan de bezoeker  doorklikken en bij andere objecten terecht komen die men in eerste instantie misschien helemaal  niet had gevonden. Het Teylers Museum doet dit ook. Zij willen dat er een verhaal ontstaat door het  koppelen van items.    

Een museum dat niet linkt tussen de objecten op de eigen website is het Fries 

Scheepvaartmuseum. Zij zijn al aanwezig in Maritiemdigitaal en in de toekomst ook in een digitale  infrastructuur in Friesland.    

Het Museum Volkenkunde maakt gebruik van een linked‐open data structuur achter de 

digitale collecties. De collecties worden gelinked met bijvoorbeeld de Rijksdienst Cultureel Erfgoed.  Zijn willen een internationale aggregator worden voor Europeana. Het Fries Museum omarmt tevens  de open‐data structuur en heeft in de planning staan hier iets te mee gaan doen.   

Er hoeft niet alleen gelinkt te worden tussen collecties en objecten, maar er kan ook sprake 

zijn van een connectie met een bibliotheekcollectie. Het Amsterdam museum heeft gedigitaliseerde  literatuurkaarten in de database opgenomen, inclusief kruisverwijzingen naar de  bibliotheekcatalogus. De boeken van de bibliotheek zijn niet gedigitaliseerd, maar als er een  elektronische versie van beschikbaar is, is deze wel weer in de catalogus opgenomen.  6.5.3 Auteursrecht  Op de vraag of musea in botsing komen met het auteursrecht wordt verschillend gereageerd.   Het Amsterdam Museum heeft een collectie waarvan een gedeelte historisch is, hierop zijn de  auteursrechten komen te vervallen en betreft het hier werken in het publiek domein. Bij alle items  staat een Creative Commons BY SA licentie (Attribution ShareAlike). Op de vraag of musea in botsing  komen met het auteursrecht wordt verschillend gereageerd.   Het museum ging er vanuit dat deze licentie alleen van toepassing was op de teksten en afbeeldingen  die online stonden, het bleek echter dat de licentie ook zou gelden voor de werken. Ongeveer een  derde van de collectie valt nog onder het auteursrecht en de auteursrechtenorganisatie Pictoright  kwam tegen het ongeautoriseerd gebruik van deze werken in opstand. Er zijn kunstenaars benaderd  van wie werken in de collectie aanwezig zijn maar heel veel zijn niet bereid om hun werken onder een  Creative Commons licentie te plaatsen. Deze waren wel onder de licentie op internet gekomen en dat  moest dus teruggedraaid worden. Hier wordt nog aan gewerkt. 

62 

 

Ook het Museum Volkenkunde heeft te maken gekregen met het auteursrecht. Daarnaast 

hebben ze ook te maken met het portretrecht. Dit is vooral bij foto’s die in de collectie zijn  opgenomen. Veel foto’s zijn gemaakt in een koloniale context. Er zijn regels vastgesteld om te kijken  of het wel online kan worden gezet. Er wordt namelijk wel eens door (bevolkings‐)groepen bezwaar  gemaakt. Er wordt gekeken naar ethiek, en men gaat hier voorzichtig mee om. Er zijn inmiddels regels  opgesteld waarmee bepaald wordt wat wel online kan worden geplaatst en wat niet.   

Het Nationaal Glasmuseum is een van de weinige musea die minder last heeft van het 

auteursrecht. Veel van de objecten zijn afkomstig uit de fabriek nabij het museum. Deze fabriek heeft  de auteursrechten overgedragen aan het museum. Op de overige objecten rust nog wel auteursrecht,  maar tot nu toe zijn er geen problemen ontstaan.   

6.6 De museumwebsite bezoeker  Om een beeld te krijgen van de bezoekers die de website en de collectie bekijken, worden erdoor de  meeste musea statistieken bijgehouden. Een veelgebruikt programma is Google Analytics. Het is niet  altijd eenvoudig om vergelijkbare conclusies uit deze statistieken te halen. Niet alle ondervraagde  musea hebben het statistiekenprogramma op de digitale collectiewebsite losgelaten, maar alleen op  de ‘gewone’ site. Hier zijn dan ook de meeste bezoekers te vinden.  6.6.1 Wie is de bezoeker van de website?  Er zijn verschillende doelgroepen die gebruik maken van de website van het museum. Bij het  Museum Volkenkunde wordt geconstateerd dat er veel gebruikers van de site afkomstig zijn vanuit  het buitenland (vaak meer dan 40%), voornamelijk Noord‐Amerika. De zoekmachine voor de collectie  wordt veel gebruikt. Daarnaast wordt er vanuit het onderwijs ook veel gebruik gemaakt van de  digitale collectie. Hier is door het museum speciale aandacht aan besteed. Samen met NBC Naturalis  en het Rijksmuseum voor Oudheden hebben zij de website museumkennis.nl, en met Beeld en Geluid  onder andere ook ‘lessen 2.0’ ontwikkeld. Docenten of leerlingen kunnen hier zelf lessen uit  samenstellen.    

Er is geen duidelijk beeld van het digitale collectiegebruik door wetenschappers. Het is 

moeilijk om te bepalen wie wetenschappers zijn en wie niet, het zijn voornamelijk aannames.  Bezoekers die langer dan drie minuten in de database aan het zoeken zijn, moeten haast wel  onderzoekers zijn, maar dit is niet bewezen. Ook bij het Amsterdam Museum zijn de bezoekers  ongeveer één tot drie minuten aanwezig op de website. Of het hier ook om onderzoekers gaat is  onbekend.   

Ook het Fries Museum heeft geen beeld van de bezoeker van de website. Op dit moment zijn 

zij dit aan het onderzoeken.  

63 

6.6.2 Wat doet de bezoeker op de website?   Op de website van het Teylers Museum zijn twee trends te signaleren. Het eerste wat opvalt aan de  digitale bezoeker is dat deze erg gericht is op beeld en verwacht dat deze van goede kwaliteit is. De  tweede trend is de verwachting de collectie gemakkelijk te kunnen delen via de social media en er  een persoonlijke selectie van te kunnen maken, die aansluit bij de eigen belangstelling. De digitale  bezoeker wil een object op Twitter delen of een foto door kunnen sturen via de mail, om die  vervolgens te gebruiken voor een onderzoek. Er is bewust gekozen om de themasites apart houden  van de hoofdwebsite. Uit publieksonderzoek is namelijk gebleken dat bezoekers op de hoofdsite van  het museum informatie verwachten zoals: openingstijden, kosten en welke tentoonstellingen er op  dat moment zijn.   Het Fries Scheepvaartmuseum denkt er ook zo over. Mensen willen vooral praktische dingen  weten over het museum en lezen wat is er te zien en te doen is. Als men de items afzonderlijk wil  bekijken moet men doorklikken en belandt men op een van de collectiewebsites.   Het Fries Museum ziet de digitale bezoeker nog niet op dezelfde manier als de fysieke  museumbezoeker, maar wellicht wordt er in de toekomst wel een verband gelegd. Er is een notitie  voor een nieuwe website die het uitgangspunt bevat over de collectie: alleen topstukken of stukken  die een belangrijke rol spelen in de programmering komen in aanmerking. Verder zijn ze bezig met  een plan voor de doorontwikkeling van de collectiewebsite. Er is al een functionaliteit van relaties,  zoals Amazon dat doet, waarbij doorgeklikt kan worden op objecten uit dezelfde categorie. Er zijn ook  tegengeluiden, want sommige bezoekers die heel gericht zoeken vinden het niet handig. De  relatiefunctionaliteit werkt voor hen te associatief en niet transparant genoeg. Voor hun gevoel  komen ze op hele andere objecten dan dat ze verwachten. Het hele specialiseerde zoeken hanteert  het museum echter niet, zij houden toch vast aan het laagdrempelig zoeken. Experts kunnen  langskomen als ze echt specifieke zoekwensen hebben. 

6.7 User‐generated content  User‐generated content is een onderwerp waar veel musea over nadenken of dat ze al dan niet  voorzichtig beginnen te verkennen. Door het delen van de collectie komt er veel meer interactiviteit  tussen het publiek en het museum tot stand. Het idee ‘het museum is de enige en absolute expert’  gaat niet meer op; het museum treedt steeds meer in dialoog met zijn bezoekers ook over de kennis  over de collectie die zij beheert. Hoewel de wetenschappelijke kwaliteiten van de conservatoren  groot zijn, blijkt dat het publiek ook zeker een waardevolle toevoeging kan bieden aan informatie  over objecten. Het is tegenwoordig ook de verwachting van het publiek dat ze kunnen reageren, de  conservator heeft niet langer een monopolie op kennis. De kennis van hobbyisten moet niet  onderschat worden. Wanneer er een Wikipedia pagina wordt geschreven over bijvoorbeeld kristallen 

64 

door een verzamelaar die al 25 jaar een collectie beheert, moet men dit als een waardevolle  toevoeging beschouwen.    

Ook het Nationaal Glasmuseum is bezig met de bezoeker als informatiebron. Zij hebben een 

glaswiki gekoppeld aan de website, waar de bezoeker zijn of haar informatie kwijt kan over bepaalde  objecten. Het verzamelen van informatie vanuit de bezoeker hoeft niet alleen via een wiki plaats te  vinden.    

 Het Teylers Museum biedt nu de collectie aan en is er eerlijk over dat ze bijvoorbeeld van 

sommige instrumenten niet weten waarvoor deze ooit hebben gediend. Crowdsourcing biedt hierbij  een oplossing. Het museum zoekt nieuwe wegen om het publiek te vinden en te bedienen en treedt  veel meer in dialoog met de bezoeker dan in het verleden het geval was.   

Een goed voorbeeld hiervan is een schilderij van een molen dat het Teylers Museum in de 

jaren zestig had verkocht. Het schilderij was onlangs teruggekocht, en na de plaatsing van een foto in  het Haarlems Dagblad liet iemand van een molenvereniging weten dat hij de molen herkende. Dit  soort reacties krijgt het Teylers Museum nu over objecten die in de online database staan.  

6.8 Lessons learned  Op de vraag of musea nog iets hebben geleerd van het digitaliseringsproces kwamen verschillende  opmerkingen naar voren. Het meeste wat werd genoemd is dat digitaliseren veel tijd kost, zeker met  activiteiten als het toevoegen van voldoende en kloppende metadata, het opschonen van bestaande  data in museale systemen en het omzetten van systemen voor intern gebruik naar systemen voor  extern gebruik.. Om goed te digitaliseren moet men eerlijk zijn tegen zichzelf en dan met name in  technische en organisatorische context. Het werkt bevorderlijk om te digitaliseren in kleine stapjes  omdat het dan een overzichtelijk project wordt. Deze stappen zijn ook gelijk goed in te zetten als  gebruiksdoelen.    

Onderzoek dient zeker ook als inspiratiebron voor tentoonstellingen. Het is ook belangrijk om 

altijd in gesprek te blijven met anderen die met een vergelijkbaar project bezig zijn om ervaringen op  te doen.   

Tenslotte is er de opmerking dat de (digitale) collectie nooit af komt. Er ontstaan nieuwe 

inzichten over de collectie en het museum zal altijd nieuwe aanwinsten krijgen die ook weer  omschreven moeten worden. Het werk als informatieprofessional in een museum zal nooit voltooid  zijn.     

 

65 

7 

Conclusies 

De hoofdvragen waarmee aan dit onderzoek is begonnen zijn:  

Hoe wordt het online aanbieden van museumcollecties in Nederland geconceptualiseerd,  georganiseerd en uitgevoerd? 



Hoe bieden musea hun collecties online aan? 



Welke resultaten worden door de musea in Nederland bereikt met online aangeboden  collecties? 



Welke lessen of best practices zijn te identificeren met betrekking tot het digitaliseren van  museumcollecties in Nederland? 

  Deze vragen worden grotendeels beantwoord in de conclusies, maar in een structuur die directer  aansluit op de opbouw van het literatuuronderzoek.    

De conclusies kunnen worden onderverdeeld in delen die ieder een eigen hoofdvraag, of 

aantal hoofdvragen beantwoorden. Onder ‘organisaties, beleid en financiële aspecten’ wordt  hoofdvraag nummer één beantwoord; onder ‘collectiebeleid, registratie en het digitaliseringsproces’  wordt hoofdvraag twee beantwoord en onder ‘online ontsluiting, presentatie en eindgebruikers’  worden hoofdvragen drie en vier beantwoord. In het laatste stuk, tot slot, komen de aangetroffen  best practices en lessen naar voren. 

7.1 Organisaties, beleid en financiële aspecten  Musea zijn voor een groot deel afhankelijk van subsidiering door het ministerie van OCW. Dit  ministerie verstrekt subsidies direct, maar soms ook via tussenpersonen; instanties die subsidie  krijgen met de taak dit vanuit specifieke doelen zoals innovatie, verder te verdelen.   

Het valt op dat deze subsidies worden aangeboden voor projecten die aansluiten op de 

doelstellingen, zoals innovatieve projecten.   

Hoewel innovatieve projecten zeker hun plaats hebben in de culturele erfgoed sector, kan 

beargumenteerd worden dat het beheren en tonen van cultureel erfgoed een continu proces is  waarin behoefte is aan stabiliteit en continuïteit; het tegenovergestelde van innovatieve projecten.    

Musea geven in interviews en jaarverslagen aan dat ze het financieel niet breed hebben. Bij 

digitaliseringsprojecten betekent dit dat het vaak moeilijk of onmogelijk is om digitalisering vanuit de  reguliere bedrijfsvoering te financieren. Daarom wordt een groot deel van het digitaliseren gedaan  met behulp van projectgelden.    

Door deze financieringsvorm missen musea echter vaak het vermogen om door te pakken; 

een collectie digitaliseren is stap een. Stap twee is het beheren, en aanvullen van de digitale collectie.  Als het subsidiegeld op is, is het voor musea moeilijk om de collecties te blijven onderhouden. 

66 

Kortom, het huidige subsidiestelsel lijkt in grotere mate gefocused te zijn op nieuwe projecten en  minder op structurele taken zoals het beheer van bestaande, steeds complexer wordende  informatiesystemen. Dit kan zorgen voor problemen in de continuïteit van de bedrijfsvoering van  musea.   

Musea werken hard om het beheer toch zo optimaal mogelijk te kunnen doen, door 

bijvoorbeeld vrijwilligers in te zetten, of te pogen secundaire inkomsten te verwerven door middel  van bijvoorbeeld fonds/sponsorwerving en printing on demand.   

De noodzaak van 'meer structurele subsidies ten behoeve van bijvoorbeeld onderhoud en 

voortzetting van bestaande activiteiten' komt (vooral uit interviews) duidelijk naar voren; hiermee  kan men musea in staat stellen om niet alleen mooie nieuwe systemen samen te stellen, maar ook  om cultureel erfgoed continu te beschermen, beheren en ontsluiten. 

7.2 Collectiebeleid, registratie en het digitaliseringsproces  Online beschikbaarheid van digitale collecties wordt door veel musea als zeer wenselijk gezien. Het  biedt musea de mogelijkheid om depotwerken aan het publiek te tonen en biedt wetenschappers  nieuwe ingangen om informatie uit collecties te ordenen en in te zien.   

Omdat 41% van de Nederlandse museale collecties uit beeldmateriaal bestaat, is het voor 

een groot deel van het beschikbare bezit goed mogelijk om dit digitaal aan te bieden en te ontsluiten.   

Musea hebben diverse redenen om hun collecties digitaal te ontsluiten. Zo kan het ten 

behoeve van wetenschappelijk onderzoek geschieden, vanuit de behoefte om cultureel erfgoed veilig  te stellen, of met de hoop om het brede publiek van mooie museale collecties te voorzien. Opvallend  is dat bij digitalisering van collecties zelden specifieke doelen gesteld worden met betrekking tot het  gebruik van de online collectie.   

De afwezigheid van budgetten en subsidies voor de langere termijn kan mogelijk verklaren 

waarom organisaties projectafhankelijk digitaliseren, waarbij een lange termijnvisie minder vaak  aanwezig is. Door het gebrek aan een dergelijke visie kunnen problemen ontstaan, die vaak worden  aangeduid als de wet van de remmende voorsprong: musea digitaliseren soms in bestandsformaten  of met kwaliteitseisen die niet toekomstbestendig blijken. Dan ontstaat in een latere fase het  probleem dat de kwaliteit niet langer aansluit bij de verwachtingen van publiek en wetenschappers  of dat de gebruikte technologie in onbruik raakt. Dit probleem raakt vooral de cutting edge,  innovatieve projecten. Die gebruiken immers technologie die nog niet beproefd is.   

Het proces van digitalisering verloopt niet op iedere plaats hetzelfde; de inbedding in 

organisaties wisselt en ook is het niet vanzelfsprekend dat digitalisering intern gebeurt. Vooral bij  grote projecten, en binnen de kleinere musea, wordt gebruik gemaakt van externe 

67 

digitaliseringsbureaus. Alle musea staan voor een lastige keuze, bleek uit interviews, namelijk: het in  huis halen van kennis en expertise, of het tijdelijk inkopen van externe krachten.   

Vrijwilligers spelen een cruciale rol bij het digitaliseren van cultureel erfgoed. Als de eerste 

grote digitaliseringsslag is voltooid, blijft er vaak een deel van de collectie over dat nog niet  gedigitaliseerd is. Daarnaast moeten later aangeschafte werken ook aan een digitaal systeem worden  toegevoegd, of daar nou een lopend project voor is of niet. Musea maken voor dergelijke activiteiten  veelvuldig gebruik van de diensten van vrijwilligers, die kunnen helpen bij het goedkoop digitaliseren  van deelcollecties. Op deze manier zijn geen grote fondsen nodig om de continuïteit van de digitale  collectie te waarborgen. Naarmate de afhankelijkheid van vrijwilligers toeneemt, krijgen musea een  grotere verantwoordelijkheid in het opleiden, aansturen en controleren van het werk van vrijwilligers  zodat de kwaliteit gewaarborgd blijft.   

Uit interviews en literatuur blijkt dat museale collecties werken kunnen bevatten die 

auteursrechtelijk beschermd zijn. Bij het online verspreiden van deze werken kunnen  auteursrechtelijke problemen ontstaan.  Er zijn twee oplossingsrichtingen.     

In sommige gevallen kiezen musea ervoor om werken maar gewoon online aan te bieden, en 

weg te halen als er een klacht komt. In andere gevallen worden gedetailleerde beleidsrichtlijnen  opgesteld. Niet alleen om aan auteursrechtelijke eisen te kunnen voldoen, maar ook vanuit de  morele verplichting om niet lichtvaardig met de privacy van afgebeelde personen om te springen.  Duidelijk is dat er geen overkoepelende beleidsrichtlijnen bestaan omtrent auteursrecht in de sector.  Zulke richtlijnen kunnen nuttig zijn om consistente beschikbaarheid van collectie items te kunnen  bieden. 

7.3 Online ontsluiting, presentatie en eindgebruikers  Musea gebruiken een veelvoud aan systemen om hun collecties te ontsluiten. Bij analyse van deze  systemen ontstaat een beeld van grote diversiteit, en vaak veel aandacht voor presentatie.  Zoekmogelijkheden verschillen extreem tussen de verschillende systemen. Geavanceerde  zoekmogelijkheden zijn vaak beschikbaar, maar niet altijd. Het blijkt echter dat de afwezigheid van  een geavanceerde zoekmogelijkheid een bewuste keuze is van de aanbieder en niet is ontstaan uit  een gebrek aan mogelijkheden of kennis en kunde aan de kant van de aanbieder. De systemen  waarmee collecties ontsloten worden hebben echter zelden mogelijkheden beschikbaar voor  geavanceerde retrieval. Hierbij denken we aan geautomatiseerde stemming, zoekhints, suggesties en  de mogelijkheid om zoekresultaten op te slaan.   

Musea hanteren een veelvoud aan methoden waarop het gebruik van websites en collecties 

vaak los van elkaar gemeten worden. Gehanteerde methodes als: totaal aantal sessies, totaal aantal  kliks, totaal aantal HTTP requests zijn alle langsgekomen. Een bijkomend probleem is dat veel van de 

68 

analyse tools niet in staat zijn om het gebruik van een deep web of database applicatie goed in beeld  te brengen. Dat zou de reden kunnen zijn voor de weinig informatieve rapportages over gebruik van  de online collectie; waar dit vermeld is wordt slechts gerefereerd aan het aantal queries in de  collectie.   

Naast het gebruik van social media, is ook de integratie met andere websites en interne / 

externe collecties nog niet breed doorgevoerd. Bij een poging om van ieder museum een willekeurig  collectiestuk op titel in Google afbeeldingen te vinden bleek slechts iets meer dan 50% van deze  pogingen te slagen. Hoewel het misschien niet altijd makkelijk is om hoog te scoren bij Google, is dit  toch een gemiste kans, aangezien in ieder geval één museum met een dergelijke doorzoekbaarheid  haar online bezoek extreem heeft weten uit te breiden.   

Slechts een op de drie musea biedt de gebruiker de mogelijkheid om zelf content toe te 

voegen of te reageren op werken die getoond worden. Dit is verrassend weinig, aangezien musea  vaak aangeven de bezoeker meer op te willen zoeken. In de jaarverslagen van 2010 is verder geen  melding gemaakt van grote successen in het inzetten van social media, en ook uit de interviews is dit  niet gebleken.   

Musea verwachten niet dat het fysieke bezoek terug zal lopen als de volledige collectie 

online gratis beschikbaar is. Bij sommige musea bestaat de gedachte dat een fysiek bezoek wezenlijk  verschilt van online bezoek. Fysiek bezoek wordt meer als een sociale activiteit gezien, terwijl online  bezoek eerder als een informatieve activiteit wordt gezien. 

7.4 Tot slot  Uit de bovenstaande conclusies komt een beeld naar voren van een branche die vol verve aan de  digitalisering is begonnen maar dit in veel opzichten versnipperd aanpakt. Werkwijzen,  bestandsformaten en resultaatmetingen zijn niet in de breedte gestandaardiseerd. Ook de  financiering vindt soms versnipperd plaats.    

Het lijkt alsof de branche digitalisering nog ziet als een innovatieve activiteit: vernieuwend, 

experimenteel en bijna optioneel.   

Wij zouden willen adviseren om met een andere bril naar digitalisering en online collecties te 

kijken: de bril van continuïteit en kwaliteit. Musea zijn volwassen instituten met een volwassen  digitaliseringprogramma, en volwassen online collecties en ze kunnen vanuit die denkwijze hun  fondsen en energie misschien beter inzetten ten behoeve van behoud en continuïteit dan ten  behoeve van constante innovatie en verandering.   

Om deze nieuwe aanpak te kunnen uitvoeren zullen zowel de subsidies als het beleid van 

musea, de organisatiestructuur en de werkwijze binnen de branche een verandering moeten  doormaken naar een meer doordachte en permanente structuur. 

69 

Literatuur  Adlib.  'Producten.  Museum‐collectiebeheer  software'.  Adlib.  Regelmatige  updates.  15‐04‐2012  .    Adolfsen, Anna en Jos de Haan. De virtuele cultuurbezoeker. Publiek belangstelling voor  cultuurwebsites. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2008. 11‐05‐2012.  <www.scp.nl/dsresource?objectid=19697&type=org >.    Agentschap NL. 'Digitaliseren met beleid. ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie'.  Agentschap.nl. 16‐08‐11. 15‐04‐2012. .    Becvar, Katherine, Robin Boast, Jonathan Furner en Ramesh Srinivasan. 'Digital Museums and Diverse  Cultural Knowledges: Moving Past the Traditional Catalog'. Information society: an international  journey. Jrg. 24 nr. 4 (2009): p. 265‐278.     De Bra, Paul en Lora Aroyo. 'CATCH 6: Het Rijksmuseum wordt persoonlijk'. Informatie Professional,  Webmagazine. 5 maart 2009. 04‐05‐2012  .     Burnette, Allegra, Joanna Champagne, Charlotte Sexton en Dana Mitroff Silvers. 'Redesigning Your  Museum's Web site: A Survivors' Guide'. In J. Trant and D. Bearman (eds). Museums and the Web  2009: Proceedings. Toronto: Archives & Museum Informatics. 31‐03‐2009. 02‐04‐2012  .    Centraal bureau voor de statistiek. 'Musea; grootteklasse, bezoekersaantallen en personeel per  provincie'. Cbs.nl. 29‐11‐11. 15‐04‐12.  .    Chan, Sebastian. 'Tagging and Searching – Serendipity and museum collection databases' in J. Trant  and D. Bearman (eds.). Museums and the Web 2007: Proceedings, Toronto: Archives & Museum 

70 

Informatics. 01‐03‐2007. 02‐04‐2012 .  CIPFA.'Study Report. Numeric. Developing a statistical framework for measuring the progress made in  the digitisation of cultural materials and content'. Chartered Institute of Public Finance and  Accountancy (CIPFA). Croydon, mei 2009. 06‐05‐2012. .    Cherry, Joan, Wendy Duff en Rebecka Sheffield. ''Creating a better understanding of who we are': a  survey of graduates of a museum studies program'. Museum management and curatorship. Jrg. 24 nr.  4 (2010): p. 361‐381.     DEN. De Digitale Feiten. Onderzoek naar de omvang en kosten van gedigitaliseerd cultureel erfgoed.  Den Haag: Stichting DEN, 2009. 15‐04‐2012.  .  Enumerate. 'Homepage'. Enumerate.eu. Regelmatige updates. 06‐05‐2012. .    Haan, Jos de et al. Bezoek onze site. Over de digitalisering van het culturele aanbod. Den Haag:  Sociaal en Cultureel Planbureau, 2006. 11‐05‐2012  <www.scp.nl/dsresource?objectid=20750&type=org >.   Haan, Jos de en Frank Huysmans. Het bereik van het verleden. Den Haag: Sociaal en cultuur  planbureau, 2007. 10‐04‐2012. .  Verstappen, Marijke. 'Virtuele musea soms nog ’n doolhof. IP’s Websitetest'. Informatie Professional.  jrg. 8 nr. 7 (2004): p. 18‐31.    Hitchcock, Tim en Robert Shoemaker. 'Digitising History From Below: The Old Bailey Proceedings  Online 1674–1834'. History Compass. Jrg. 4 nr. 2 (2006): p. 193‐202.    Huysmans, Frank en Henrieke Wubs. Klik naar het verleden. Den Haag: Sociaal en Cultureel  Planbureau: 2006.    Lange,  Henny  de.  'Musea  zetten  kunst  uit  de  kelder  in  de  etalage'.  Trouw.  02‐04‐12.  15‐04‐12.  . 

71 

  Marty, Paul. 'Finding the skills for tomorrow: information literacy ans museum information  professionals'. Museum management and curatorship. Jrg. 21 nummer 4 (2006): p. 317‐335.  Marty, Paul. 'Museum websites and museum visitors: digital museum resources and their use'.  Museum management an curatorship. Jrg. 23 nr. 1 (2008): p. 81‐99.    Marty, Paul. 'Museum websites and museum visitors: before and after the museum visit'. Museum  Management and Curatorship. Jrg. 22 nr. 4 (2007): p. 337‐360.    Marty, Paul en Ross Parry. 'Introduction tot digital heritage'. Museum management and curatorship.  Jrg. 23 nr. 4 (2008): p. 307‐308.     Marty, Paul. 'My lost museum: User expectations and motivations for creating personal digital  collections on museum websites'. Library & Information Science Research. Jrg. 33 nr. 3 (2011): p. 211‐ 219.    Mason, David en Conal McCarty. 'Museums and the culture of new media: an empirical model of New  Zealand museum websites'. Museum management and curatorship. Jrg. 23 nr. 1 (2008): p. 63‐80.    Museum.nl. 'Ontdek het verrassende overzicht van alle musea in Nederland’. Museum.nl.  Regelmatige updates. 15‐04‐12. .     Museumnorm. 'Handleiding Museumnorm'. MuseumregisterNederland.nl. 15‐2‐2011. 15‐04‐2012.  .    Museumregister. 'Museumregister'. MuseumregisterNederland.nl. Regelmatige updates. 15‐04‐2012.  .    NWO. 'Continuous Access To Cultural Heritage'. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk  Onderzoek (NWO). Regelmatige updates. 14‐05‐2012.  .     Ray, Joyce. 'Sharks, digital curation, and the education of information professionals'. Museum  management and curatorship. Jrg. 24 nr. 4 (2009): p. 357‐368.    72 

Reekx. ICT‐gebruik in musea. Groningen/Almere: Museumvereniging Digitaal Erfgoed Nederland, April  2008. 15‐04‐12. .    Shoemaker, Robert. 'Digital London: Creating a searchable web of interlinked sources on eighteenth  century London'. Program: electronic library and information systems. Jrg. 39 nr. 4 (2005): p. 297– 311.    Veeger, Lucas. De Collectiebalans. Een onderzoek naar het wel en wee van museumcollecties in  Nederland. Amsterdam: Instituut Collectie Nederland, 28‐01‐2008. 15‐04‐12.  .    Vliet, Harry van. De digitale kunstkammer. Cultureel erfgoed en crossmedia. Hogeschool Utrecht,  2009. 15‐04‐12. .    Niet, Marco de en Agnes Vughts. Wegwijzer Collecties op internet. December 2008: Landelijk contact  van museumconsulenten en DEN. 15‐04‐12.  .    Waterton, Emma. 'The advent of digital technologies and the idea of community'. Museum  management and curatorship. Jrg. 25 nr. 1 (2010): p. 5‐11.    Wikipedia. 'Museum'. De Vrije Encyclopedie Wikipedia. Regelmatige update. 15‐04‐2012.  .    Wyman, Bruce et al. 'Steve.museum: An Ongoing Experiment in Social Tagging, Folksonomy, and  Museums' in J. Trant and D. Bearman (eds.). Museums and the Web 2006: Proceedings, Toronto:  Archives & Museum Informatics. 01‐03‐2006. 13‐05‐2012.  .     

      73 

Speelveld    AgentschapNL. ‘Digitaliseren met beleid’. Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie.  16‐08‐2011. 04‐05‐2012 .    Angevaare, Inge. Toekomst voor ons digitaal geheugen. Duurzame toegang tot informatie in  Nederland. 01‐07‐2009: Nationale Coalitie voor Digitale Duurzaamheid.  .    CCDD. ‘Culturele Coalitie Digitale Duurzaamheid’. DEN.nl. 25‐08‐2011. 04‐05‐2012.  .     DEN. ‘Over Den’. DEN.nl. Regelmatige updates. 04‐05‐2012. .    Digitale Collectie. ‘Digitale Collectie’. Digitalecollectie.nl. Regelmatige updates. 04‐05‐2012.  .    Europeana. ‘About us’. Europena.eu. Regelmatige updates. 06‐05‐2012.  .    Europese Commissie. Een digitale agenda voor Europa. 26‐08‐2010: Brussel. 04‐05‐2012. .     Europese Commissie. ‘Digitale agenda: digitalisering van Europese cultuur aanmoedigen om groei te  stimuleren’. Europa.eu. Regelmatige update. 04‐05‐2012.  .     Geheugen van Nederland. ‘Geheugen van Nederland’. Geheugenvannederland.nl Regelmatige  update. 04‐05‐2012. <www.geheugenvannederland.nl.>.    Informatie Professional (redactie). Website Digitale Collectie Nederland in Europeana gelanceerd.  Informatieprofessional.nl. 22‐03‐2012. 21‐05‐2012. 

74 

.    Klaver, Marie‐José. Geheugen van Nederland houdt ermee op. Informatieprofessional.nl. 15‐06‐2010.  21‐05‐2012. .    Museum Consulenten. ‘Landelijk Contact van Museumconsulenten’. Museumconsulenten.nl.  Regelmatige update. 04‐05‐2012. .  Museumnext. ‘Conference Museum Next’. Museumnext.org. Regelmatige update. 04‐05‐2012.  .    Rijksdienst voor het cultureel erfgoed. ‘Over DiMCoN’. Digitalecollectienederland.nl. Regelmatige  updates. 07‐05‐2012. .    SIMIN. 'Sectie Informatieverzorging Musea in Nederland'. Museumvereniging.nl. Regelmatige  updates. 04‐05‐2012. .    Stork, Paul en Ebelien Pondaag. 'Museums and the web 2012: lopen musea voorop?' 24‐04‐2012. 04‐ 05‐2012. .     VRM. 'Verzelfstandige Rijksmusea'. Derijksmusea.nl. Regelmatige update. 04‐05‐2012.  .    Ter Woerds, Ans. 'Hoe staat het met de digitale strategieën in de internationale erfgoedsector'.  InformatieProfessional.nl. 10‐12‐2012. 04‐05‐2012.  .   

Jaarverslagenanalyse    Amsterdam Museum. Jaarverslag 2010. When I was thirty‐five, it was a very good year....  Amsterdam: 2011. 21‐05‐2012.  . 

75 

  Boijmans van Beuningen. Jaarverslag 2010. Rotterdam: 2011. 21‐05‐2012.  .    Catharijneconvent. Jaarverslag. Aanwinsten, retouren en tijdelijke uitleningen 2010. Utrecht: 2011.  21‐05‐2012. .    Fries Museum. Jaarverslag 2009, Fries Museum en Verzetsmuseum. Leeuwarden: mei 2010. 21‐05‐ 2012. .    Fries Scheepvaartmuseum. Jaarverslag 2010. Intern document. Sneek: 2011.     Het Nationaal Glasmuseum. Jaarverslag 2010. Intern document. Leerdam: 2011.     Groninger Museum. Groninger Museum Jaarverslag 2010. Groningen: 19‐12‐2012. 21‐05‐2012.      Museon. Jaarverslag 2009. Den Haag: 2010.  21‐05‐2012. < http://www.museon.nl/files/Museon_jaarverslag_2009.pdf >.    Natuurhistorisch Museum Rotterdam. Jaarverslag 2010. Dit is het 24ste jaarverslag van de Stichting  Natuurhistorisch museum. Rotterdam. Rotterdam: 2011. 21‐05‐2012.  .    NCB Naturalis. Jaarverslag 2010. NCB Naturalis. Leiden: 2011. 21‐05‐2012.  < http://www.naturalis.nl/media/library/2011/10/Jaarverslag_2010.pdf>.    Rijksmuseum Amsterdam. Jaarverslag 2010. Amsterdam: 2011. 21‐05‐2012.  .    Rijksmuseum van oudheden. Jaarverslag 2011. Jaarverslag in 52 weken. Leiden: 2012. 21‐05‐2012.  .    Teylers Museum. Jaarverslag 2010. Haarlem: 2011. 21‐05‐2012.  .  76 

  Tropenmuseum. Annual Review 2009. Amsterdam: 2010. 21‐05‐2012.  .    Universiteitsmuseum Utrecht. Jaarverslag 2010; Science leuker als je het snapt. Utrecht: 2011. 21‐05‐ 2012.  .    

Websiteanalyse  Affichemuseum  http://adviz.nl/nl/    Allard Pierson Museum  http://allardpiersonmuseum.nl/collecties/     Amsterdam Museum  http://www.amsterdammuseum.nl/     Beeld en Geluid ‐ Wiki  http://www.beeldengeluidwiki.nl/     Beeld en Geluid ‐ Televisiecollectie  http://zoeken.beeldengeluid.nl/internet/index.aspx     Fries Museum ‐ Hoofdcollectie  http://collectie.friesmuseum.nl/     Fries Museum ‐ Verzetsmuseum  http://collectie.verzetsmuseum.nl/     Groningermuseum  http://www.groningermuseum.nl/collecties/     Het Fries Scheepvaartmuseum   http://www.friesscheepvaartmuseum.nl/nl/zoeken‐in‐de‐collectie     Het Nationale Glasmuseum   http://www.nationaalglasmuseum.nl/collectie/     Scheepvaartmuseum ‐ Mijn Scheepvaartmuseum  http://www.mijnscheepvaartmuseum.nl     Museon  http://www.museon.nl/nl/node/123  

77 

    Boijmans van Beuningen  http://collectie.boijmans.nl/     Boijmans van Beuningen  http://alma.boijmans.nl     Museum Catharijneconvent   http://www.catharijneconvent.nl/     Museum Volkenkunde   http://www.rmv.nl/collections     Natuurhistorisch Museum Rotterdam  http://nlbif.eti.uva.nl/nmr/index.php?taal=nl     Naturalis Leiden  http://.www.naturalis.nl/nl     Rijksmuseum   http://www.rijksmuseum.nl/collectie/     Rijksmuseum van Oudheden  http://www.rmo.nl/collectie/zoeken     Teylers Museum ‐ Collectie online  http://teylers.adlibhosting.com/internetserver     Teylers Museum ‐ Instrumenten  http://instrumenten.teylersmuseum.nl/     Teylers Museum ‐ Teylers Universum  http://www.teylersuniversum.nl/     Tropenmuseum  http://collectie.tropenmuseum.nl/     Universiteitsmuseum Utrecht  http://www.dierendigitaal.nl     Wereldmuseum Rotterdam  http://www.wereldmuseum.nl/nl/decollectie/     DiMCoN  http://www.digitalecollectienederland.nl     Maritiem Digitaal  http://www.maritiemdigitaal.nl       Stichting Volkenkundige Collectie Nederland  78 

http://www.svcn.nl      Natuurcollectie  http://www.natuurcollectie.nl      Europeana  http://www.europeana.eu/   Geheugen van Nederland  http://www.geheugenvannederland.nl/ 

  Afbeeldingen  Afbeelding 3.1: Veeger, Lucas. Samenstelling museale collectie Nederland. Afbeelding uit De  Collectiebalans. Een onderzoek naar het wel en wee van museumcollecties in Nederland. Instituut  Collectie Nederland, 28‐01‐2008. 15‐04‐12, p. 9.  .    Afbeelding 3.2: Niet, Marco de. Verrijking erfgoedinformatie Intern document van DEN.   

 

79 

Bijlagenboek   

 

80 

Bijlage 1. 

Interviewverslagen 

1.1 Teylers Museum   Datum:  

 

18 april 2012 

Locatie:  

 

Teylers Museum, Haarlem 

Interviewers:    

Vikenti Kumanikin en Hilde Oosterwoud 

Geïnterviewde:  

Geert‐Jan Janse, projectleider Digitalisering  

Introductie op de (digitale) collectie  De collectie van Teylers Museum is nooit aangelegd als museale collectie. De objecten zijn in de loop  der jaren (vanaf 1784) aangeschaft voor onderzoek en demonstratie en werden gebruikt om  antwoorden te formuleren op de grote wetenschappelijke vragen van die tijd (bijvoorbeeld de  oorsprong van het leven (de fossielen), nieuw ontdekte chemische elementen (zuurstof) en  natuurverschijnselen (elektriciteit)). Met de natuurkundige instrumenten werden bijvoorbeeld  publiekelijk demonstraties gegeven, waarmee de resultaten van het onderzoek voor een zo breed  mogelijk publiek beschikbaar gemaakt werden.    

De uitdaging is volgens Janse om de collectie en haar bijzondere geschiedenis digitaal zo goed 

mogelijk toegankelijk te maken. Dit is in het geval van Teylers museum alleen mogelijk als je ook  aandacht besteedt aan de context waarin de collectie functioneerde en het gebouw waarin de  collectie te zien was en is. Janse geeft aan dat bijvoorbeeld het volledige archief dat van het museum  bewaard is gebleven (en waarin veel informatie over de aankoop van de objecten terug te vinden is),  wat er voor pleit om dit bij de digitale collectie te betrekken. Dit geldt ook voor het monumentale  gebouw omdat het gebouw een integraal onderdeel is van de context (de presentatie van de collectie  is namelijk nog authentiek). Alleen de collectiedatabase online zetten was dus niet voldoende.    

De vraag die dan centraal staat is: Hoe kun je het beste een digitale collectie realiseren 

waarbij de verbanden tussen de vijf verschillende collecties (Fysisch Kabinet, Paleontologisch‐ Mineralogisch Kabinet, Kunstverzamelingen, Numismatisch Kabinet en Wetenschappelijke  Bibliotheek) en het monumentale gebouw zichtbaar zijn? Hierbij moest rekening gehouden worden  met het feit dat elke collectie een eigen registratiegeschiedenis had. Zo zaten delen van de collectie in  Filemaker, Foxpro en Adlib.    

Het plan om van de nieuwste en meest veelbelovende ontwikkeling, namelijk de RNA / RCE‐

structuur (http://rob.rnaproject.org/rna.rob/rna.rob/i000469.html), gebruik te willen maken, werd  dan ook met veel enthousiasme opgezet. De toegevoegde waarde van de RNA / RCE‐structuur was uit  het project STERNA gebleken: een flexibele en open omgeving waarin data in verschillende talen  gemakkelijk te doorzoeken was. Dat maakte het integreren van deze structuur erg aantrekkelijk voor 

81 

het museum. De bovenliggende RDF‐structuur zou de inhoud van de databases met elkaar op  betekenisvolle manier verbinden.   

Achteraf gezien trad hier de wet van de remmende voorsprong in werking. Het systeem, 

waarmee de structuur beheerd wordt, is namelijk nog in ontwikkeling en het werken ermee vergt  veel technische kennis van medewerkers die daar niet voor geschoold zijn. Veel van de dingen waar  de medewerkers tegenaan liepen, worden steeds weer verbeterd, maar voor Teylers Museum duurt  dat te lang. Men heeft nu besloten, al dan niet tijdelijk, af te stappen van de RNA / RCE‐structuur. Het  voornaamste doel van het museum is om de collectie zo snel als het kan met zoveel mogelijk foto´s  online te brengen waarbij er de mogelijkheid is om de database live te kunnen bewerken.  Deze  doelen worden nu gerealiseerd met het samenbrengen en opschonen van alle vijf databases in het  collectieregistratiesysteem Adlib. Op termijn zal deze mogelijkheid ook in de RNA / RCE‐structuur  geboden worden, maar daar wil Teylers Museum niet op wachten. Misschien dat er in de toekomst  ooit verder mee gewerkt zal worden, maar dan zou het updaten van de data makkelijker moeten  worden. De manier waarop dat nu moest gebeuren (export uit vijf databases, opschonen van de data  in Excel en import in het RNA / RCE‐systeem) was te bewerkelijk.  Gebruikersverwachtingen van digitale collectie  We waren benieuwd of de digitale collectie anders werd benaderd dan de fysieke collectie, of er  bijvoorbeeld andere gebruikersverwachtingen zijn. Janse geeft aan dat door het online zetten van de  collectie trends te signaleren zijn. Soms gaan deze trends zo snel dat je als museum nauwelijks tijd  hebt om hier op in te spelen. Er zijn twee trends te signaleren. Het eerste wat Janse opvalt aan de  digitale bezoeker, is dat deze erg gericht is op beeld en verwacht dat het beeld van goede kwaliteit is.  Dit betekent dus scans en foto’s in hoge resolutie. De ontwikkeling die momenteel gaande is bij het  Rijksmuseum, waarbij de afbeeldingen uit de collectie database als open data in hoge resolutie  worden aangeboden, is een ontwikkeling die aansluit bij de wensen van de digitale bezoeker.   

De tweede trend is de verwachting van gebruikers dat de collectie gemakkelijk gedeeld kan 

worden via social media en de mogelijkheid om een persoonlijke selectie van de collectie te kunnen  maken, die aansluit bij de eigen belangstelling. De digitale bezoeker wil een object op Twitter delen of  een foto door kunnen sturen via de mail, om die vervolgens te gebruiken voor een onderzoek. Deze  flexibiliteit zit op dit moment nog niet in Adlib omdat het systeem van oorsprong een  registratieprogramma is, gericht op intern gebruik. De hiervoor genoemde aanpassingen zijn  momenteel in ontwikkeling bij Adlib.  Informatiebeleidsplan en de keuze tot in huis digitaliseren  Het eerste informatiebeleidsplan is in 2008 geschreven. Dit betekent niet dat er eerder geen  initiatieven waren geweest, Teylers Museum was in 1995 namelijk het eerste museum met een  website. In 1995 was er totaal geen sprake van om de collectie digitaal aan te bieden. Het valt Janse  82 

op dat het idee om de hele collectie toegankelijk te maken, iets van de laatste vijf jaar is. Daarnaast is  er ook een cultuuromslag nodig om dit te realiseren. Janse merkt op dat sommige mensen uit de  museumwereld hier een beetje huiverig voor zijn wanneer de hele collectie op straat komt te liggen  en iedereen toegang heeft tot de beschrijvingen.   

Om terug te komen op het informatiebeleidsplan: In 2008 zijn de contouren geschetst 

rondom de digitale collectie waarbij is gekeken naar de samenhang van de vijf verschillende  collecties. Hierbij moest de geschiedenis van het gebruik van de collectie en het gebouw zichtbaar  worden gemaakt: ‘Recht willen doen aan de encyclopedische insteek zoals Teyler dit destijds voor  ogen had’. Teylers Universum is de concrete uitwerking van het informatiebeleidsplan.   

Op basis van het informatiebeleidsplan kwam het digitaliseringsplan tot stand. Er werd een 

inventarisatie van het materiaal gemaakt: ‘Wat is er en hoe willen we dit verwerken?’. Hierbij werd  rekening gehouden met het register van Digitaal Erfgoed Nederland (DEN). Teylers Museum keek hoe  de opslag moest worden gerealiseerd, waar het beginpunt lag en op welke manier concreet vorm kon  worden gegeven aan de digitaliseringsplannen.    

De keuzes die gemaakt werden voor het digitaliseringsplan kwamen onder andere tot uiting 

in de materiaalsoort van de objecten. Zo kwam er een discussie op gang over wat in huis kon worden  gedaan en wat moest worden uitbesteed. Als voorbeeld noemt Janse het archief: ‘Kon dit gezien de  hoeveelheid materiaal intern gedaan worden? En was uitbesteden wel mogelijk gezien de  kwetsbaarheid van het materiaal?’. Het bleek dat Teylers Museum veel kennis al in huis had. De  fotograaf die al werkzaam was binnen het museum, heeft de nieuwe digitale ontwikkelingen snel  opgepakt en daardoor werd het snel duidelijk dat hierdoor veel in huis kon worden gerealiseerd. Zo  werd de kunstcollectie, boekencollectie en het archief binnenshuis gedigitaliseerd.   Hoewel er bij de start van het digitaliseren enige onzekerheid was (kunnen we wel 35.000  kunstobjecten digitaliseren?) bleek tijdens de uitvoering dat alles als een speer ging. Inmiddels is  bijna de hele kunstcollectie door Teylers Museum zelf gedigitaliseerd. Janse geeft aan dat een  succesfactor was dat de medewerkers heel snel ontwikkelingen oppakten, zoals digitale fotografie en  verwerking van de digitale beelden. Toen er naar de DEN‐richtlijnen werd gekeken waaraan voldaan  moest worden om subsidie te krijgen voor het Universum, bleek dat zonder er zelf bewust van te zijn,  de richtlijnen al werden gevolgd. Ongemerkt was er een bepaalde expertise opgebouwd.   Janse merkt op dat de tendens was dat voor grote digitaliseringsprojecten informatieplannen  werden geschreven waarin beschreven stond hoe de collectie extern gedigitaliseerd kon worden;  hierdoor zat Teylers Museum aanvankelijk ook op die lijn. Zoals op grote schaal gebeurde bij Google  Books. Toch heeft Teylers Museum het zelf gedaan: de studio werd uitgebreid met een assistent,  waardoor het mogelijk werd om zelf een grote productie te draaien.  

83 

De plaats van digitaliseren binnen het Teylers Museum  Het feitelijke digitaliseren (de uitvoering) valt onder de afdeling Bedrijfsvoering omdat van oorsprong  de fotograaf ook onder deze afdeling viel. De beleidsmatige, theoretische kant van digitaliseren valt  sinds 2010/2011 onder de afdeling Publiekszaken. De plaatsing van deze afdeling is heel bewust  gedaan omdat digitalisering een steeds belangrijkere rol krijgt binnen het museum. De digitale  benadering van de bezoeker biedt de kans om het verhaal van Teyler goed te vertellen. Hieruit blijkt  dat de bezoeker dus een prominentere rol moet krijgen en eerder in de digitaliseringsactiviteiten  betrokken moet worden. Janse legt uit dat bij eerdere digitaliseringsprojecten de bezoeker pas in een  veel later stadium werd betrokken. Er werd dan een plan opgesteld waarbij het technische  component de boventoon voerde. Aan het eind van de rit werd er gedacht: Wat wil de bezoeker  eigenlijk allemaal vinden over Napoleon?   Digitalisering is dus niet slechts een technische zaak maar een kerntaak van een museum.  Janse licht toe; door te digitaliseren ontwikkel je een permanente digitale tentoonstelling en maak je  de collectie die je beheert, voor een zo breed mogelijk publiek toegankelijk. Vanuit die gedachte is  het heel voor de hand liggend om digitalisering bij de afdeling Publiekszaken onder te brengen; het  gaat namelijk in de eerste plaats over de informatievoorziening (fysiek of digitaal) aan de bezoeker.  Doelstellingen met betrekking tot digitaliseren   Eerder gaf Janse al aan dat een van de doelstellingen van de digitale collectie was om de samenhang  tussen de collecties te tonen. Een andere doelstelling is om de digitale bezoeker zo goed mogelijk te  bedienen. De bezoeker verwacht namelijk steeds vaker dat de hele collectie online wordt gezet.  Teylers Museum heeft een bewuste uitzondering gemaakt op deze doelstelling, door de collectie  fossielen niet online toegankelijk te maken. De reden waarom deze collectie niet online is gezet, is  omdat de laatste catalogus uit 1885 destijds in een database was overgenomen, maar niet actief was  bijgehouden. Door de vele veranderingen in benamingen, had het niet veel zin om deze collectie  online te zetten. Janse geeft aan dat dit dus niet de hoogste prioriteit heeft omdat er zoveel aan moet  gebeuren.    

Op de vraag wat wel prioriteit had bij het online zetten van de collectie, geeft Janse aan dat 

de eerste doelstelling was om alles online te zetten. Dit bleek wat teveel te zijn: de databases waren  namelijk te verschillend waardoor het niet mogelijk was om de vijf verschillende collecties gelijk  lijnend online aan te bieden. Om de collecties uiteindelijk wel allemaal aan te kunnen bieden moest  alles geconverteerd worden naar Adlib. De kunstobjecten stonden al in dit systeem en omdat hier de  meeste vraag naar was (bijvoorbeeld Michelangelo voor werkstukken) was het logisch om met deze  collectie beginnen. Na de kunst volgde de collectie numismatiek (aansluitend op een belangrijke  tentoonstelling over dit onderwerp in Teylers Museum) en daarna de boeken. De boekcatalogus  moest eerst flink worden opgeschoond voordat het voor publiek toegankelijk kon worden, daarom  84 

werden eerst een aantal toptitels gedigitaliseerd. De bedoeling hierbij is dat uiteindelijk het hele boek  als PDF‐bestand beschikbaar komt.    

Het online brengen van de collectie numismatiek leek eenvoudig te realiseren omdat in 

Filemaker (de oorspronkelijke database) de records goed op orde waren. Bij de overzetting naar Adlib  bleek dat het toch lastig was om de bestanden goed over te zetten, waardoor het (tijdrovend)  handmatig werk werd. Janse vertelt dat het lastige van het converteren van deelcollecties in Adlib  was, dat de inhoud van Adlib samengesteld werd uit meerdere beschrijvingen. Dit was voor het  publiek lastig te begrijpen waardoor ook hierbij handmatig moest worden opgeschoond. Toch was  het belangrijk om de collectie snel online beschikbaar te maken omdat de tentoonstelling die nu  loopt over penningkunst uit de zeventiende eeuw gaat. Janse licht toe: Hier wordt vrijwel nooit een  tentoonstelling over gemaakt, en als zoiets dan wel gebeurt wil je zo’n kans aangrijpen om de  collectie ook digitaal aan te bieden.  Intern gebruik versus publieksdatabase   Volgens Janse is een museumobject digitaal beschreven wanneer deze met een korte beschrijving is  opgenomen in de database. Dit is echter niet voldoende voor een publieksdatabase. Adlib is van  oorsprong een intern registratieprogramma en is werkbaar voor medewerkers wanneer de informatie  op een praktische wijze goed op orde is. Er kan dan eenvoudig worden opgezocht naar informatie  over bijvoorbeeld de conditie en standplaats van een object, ondersteund met een fotootje. Wanneer  je deze informatie aan het publiek toont, is dit niet toereikend. Er ontbreekt dan een goede kwaliteit  foto en publieksvriendelijke metadata. Daarnaast wil je bepaalde velden ook bewust niet naar buiten  brengen. Zo is het onwenselijk om de vertrouwelijke stukken, zoals standplaatsinformatie en  informatie over schenkingen online aan te bieden. Qua objecten hebben we gezegd dat we de  collectie totaal willen aanbieden. Wat eerder al ter sprake kwam is dat hiervoor de database  handmatig moet worden opgeschoond en daardoor heel tijdrovend is.  Gebruik website   Janse geeft aan dat het is lastig om precies te meten hoeveel bezoekers de website heeft. Alleen de  bezoekers van Teylersmuseum.eu worden in zijn totaliteit geregistreerd. De subsites die daar onder  hangen (zoals het Teylers Universum of de collectiedatabase) kunnen niet los worden gemonitord.    Er is overigens bewust gekozen om de themasites apart houden van de hoofdwebsite. Uit  publieksonderzoek is namelijk gebleken dat bezoekers op de hoofdsite van het museum informatie  verwachten zoals: openingstijden, kosten en welke tentoonstellingen er momenteel zijn.    Janse geeft aan dat hij tevreden is met de statistieken omdat er een groei is te zien, zie hiervoor ook  tabel 1.    

85 

Jaar 

Aantal bezoeken 

Aantal unieke bezoekers 

2009 

172.109 

127.707 

2010 

184.974 

137.112 

2011 

223.263 

162.783 

De collectiedatabase is pas vrij recent beschikbaar via de website dus daar zijn nog geen statistieken  van bekend. Janse merkt wel dat er meer vragen komen omdat er ook de mogelijkheid is om te  reageren op de collectie. Toch wordt daar nog niet zoveel gebruik van gemaakt als dat hij zou willen  zien.   Een voorbeeld van een reactie op de digitale collectie is dat bezoekers met een uitdraai van  een object naar het museum komen en het object dan fysiek willen bekijken. Janse had niet verwacht  dat dit zo concreet uitwerking zou hebben maar hij ziet dit als een positieve ontwikkeling.   Op dit moment is het nog niet mogelijk om via Google tot objecten in de database te komen. Dit is  wel een wens van het museum. Op dit moment test Adlib deze functionaliteit uit bij Amsterdam  Museum, dus daar wacht Janse nog op. Hij geeft nogmaals aan dat Adlib in een overgangsfase zit, ze  moeten een nieuwe rol vinden om van registratiesysteem te veranderen in een publieksvriendelijke  catalogus.   De visie op de website is: Er wordt basisinformatie getoond en wanneer iemand meer  informatie wil, kan diegene zich melden bij het museum. Naast de website zijn er ook subsites  beschikbaar waarop veel (historische) achtergrondinformatie te vinden is, zoals een weblog en  Teylers Universum.    

Janse merkt op dat de functie van een website in het algemeen een steeds meer verouderde 

vorm aanneemt: ‘Met nieuwe media, zoals Twitter merk je pas dat er gezocht wordt’. Janse geeft ook  aan dat het door nieuwe media mogelijk wordt om koppelingen tussen verschillende collecties te  maken, waardoor er een verhaal ontstaat. Objecten staan niet langer los van elkaar. Een deel van de  collectie zit al in Europeana en alles zit in de Digitale Collectie Nederland. Wanneer de structuur  helemaal is aangepast, kan de gehele collectie in Europeana worden gezet, hier wordt momenteel  ook aan gewerkt.   Doelgroepen digitale collectie  Wie is de doelgroep van de digitale collectie? Janse geeft aan dat je realistisch moet zijn; niet de hele  wereld zit op een database te wachten. Er is een beperkt publiek maar daarin is wel onderscheid te  maken. Hij geeft de volgende doelgroepen:  

Breed geïnteresseerd (‘ohja, laat ik die Michelangelo eens opzoeken’); 



Personen met een specifieke belangstelling/hobby, zoals molens of de stad Haarlem; 



Specialisten  op  zoek  naar  een  specifiek  object  (of  groep  objecten)  voor  wetenschappelijk 

86 

onderzoek of de samenstelling van een tentoonstelling of publicatie;   

Scholieren en studenten voor werkstukken, die naar afbeeldingen zoeken.  

Daarnaast moet het internationale publiek niet vergeten worden. De database moet ook in het Engels  doorzoekbaar zijn (zoals al bij het Teylers Universum is gedaan) met het oog op de UNESCO‐aanvraag  die recentelijk is gedaan.  Teylers Challenge   Janse vertelt dat Teylers Museum een aantal maanden geleden een samenwerking met Wikipedia is  aangegaan, vanuit de gedeelde idealen die beide instanties hebben om kennis te verzamelen en  beschikbaar te stellen aan het publiek. Hiervoor in de Teylers Challenge opgericht: vrijwilligers  kunnen Wikipedia‐pagina’s die betrekking hebben op het Teylers Museum (personen, objecten)  uitbreiden. Hierbij krijgen ze hulp van conservatoren en foto’s uit de digitale collectie worden ter  beschikking gesteld. Er worden studiedagen georganiseerd waarbij conservatoren vrijwilligers helpen  om de artikelen tot een hoger niveau te tillen. Het is de eerste keer in Nederland dat op een dergelijk  manier wordt samengewerkt met Wikipedia, in Engeland is het wel al eerder gedaan. Het project  verschilt van de samenwerking van Amsterdam Museum, dit museum heeft namelijk de digitale  collectie aangeboden aan Wikipedia maar schrijft niet met de vrijwilligers mee. Het project loopt  boven verwachting goed, aldus Janse.   

Bijkomend voordeel van de Teylers Challenge was dat de website van Teylers Universum 

ineens veel meer werd geraadpleegd, omdat de vrijwilligers dit als een bron gingen gebruikte.  Hiermee vervulde de website een rol waarvoor hij aanvankelijk was opgericht: Een digitale bron van  informatie over de eerste vijftig jaar van het museum. Janse geeft aan dat wanneer de  collectiedatabase straks goed is opgezet (waarbij er naar een individueel object gelinkt kan worden),  hij hoopt dat dit dezelfde uitwerking krijgt.   Zie ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:GLAM/Teylers_Challenge   Het delen van de collectie en crowd sourcing  We vroegen ons af of een samenwerkingsverband noodzakelijk is om succes te boeken met een  digitale collectie. Janse geeft aan dat samenwerkingsverbanden sowieso erg leuk zijn en in het geval  van Wikipedia was het heel bijzonder omdat de idealen zoveel overeenkwamen. Voor de toekomst is  samenwerken ook belangrijk.   Hoe komt een samenwerking tot stand? In het geval van Wikipedia had Janse zelf bedacht dat  het een mooie samenwerking bleek te zijn. Daarnaast hielp het dat Teylers Museum bewust ervoor  heeft gekozen om de collectie open te gooien (te delen) en dat helpt uiteraard mee in dit soort  samenwerkingen.    

Door het delen van de collectie komt er veel meer interactiviteit tussen het publiek en het 

museum tot stand. Janse zegt hierover: ‘Het idee ‘het museum is de enige en absolute expert’ gaat  87 

niet meer op, het museum treedt steeds meer in dialoog met zijn bezoekers. Hoewel de  wetenschappelijke kwaliteiten van de conservatoren groot zijn, blijkt dat het publiek ook zeker een  waardevolle toevoeging kan bieden aan informatie over objecten’. Teylers biedt nu de collectie aan en  geven eerlijk toe dat ze bijvoorbeeld van sommige instrumenten niet weten waarvoor deze ooit  hebben gediend. Crowd sourcing biedt hierbij een oplossing. Janse geeft aan: ‘Je zoekt nieuwe wegen  om je publiek te vinden en te bedienen en het museum treedt veel meer in dialoog met de bezoeker  dan in het verleden het geval was’.    

Een goed voorbeeld hiervan is een schilderij van een molen die het Teylers Museum in de 

jaren zestig had verkocht. Het schilderij was onlangs teruggekocht en na de plaatsing van een foto in  het Haarlems Dagblad, liet iemand van een molenvereniging weten dat hij de molen herkende. Dit  soort reacties krijgt het Teylers Museum nu over objecten die in de online database staan.   

Vaak geven digitale bezoekers aan waar bijvoorbeeld de locatie van een stadsgezicht zich 

bevindt. Voor een museum is dit waardevolle informatie.   Het is tegenwoordig ook de verwachting van het publiek dat ze kunnen reageren, de conservator  heeft niet langer een monopolie op kennis en daarnaast moet de kennis van hobbyisten niet  onderschat worden: ‘Wanneer er op Wikipedia een artikel wordt geschreven over kristallen door een  verzamelaar die al 25 jaar een collectie beheert, moet je dit als een waardevolle toevoeging  beschouwen’.    

Doordat er steeds meer collecties online komen te staan, ontstaat er een soort 

sneeuwbaleffect, vertelt Janse. Zo was er onlangs een deelnemer aan de Teylers Challenge die in een  digitaal archief brieven had gevonden van de Amerikaanse president John Adams aan de medailleur  Johann Georg Holtzhey. Teylers Museum heeft de objecten waarover het gaat in haar collectie, maar  kende de brieven nog niet (Zie ook: http://en.wikipedia.org/wiki/Johann_Georg_Holtzhey). Janse  geeft aan dat door maandelijks Google Books te bekijken er ineens allerlei beschrijvingen over het  museum online komen die voor het digitale tijdperk niet gevonden waren, bijvoorbeeld uit oude  reisbeschrijvingen.  We vroegen ons af hoe deze ‘nieuwe’ online informatie wordt gesignaleerd. Janse vindt dit  een goede vraag. Hij geeft aan dat het museum op dit moment in een overgangsfase zit en hij  verantwoordelijk is om deze digitale taak op te pakken. De conservatoren blijven inhoudelijk  verantwoordelijk voor de informatie, maar zullen steeds meer in dialoog moeten treden met de  (digitale) bezoeker. De rol van de conservator verandert hierdoor; de mogelijkheden van digitale  beschrijvingen moeten worden ingezien.   Kosten / Bezuinigingen in de culturele sector  Op de vraag wat de kosten zijn voor de digitale activiteiten, geeft Janse aan dat het een groot  voordeel was dat het Teylers Universum opgezet kon worden met subsidie van ‘Digitaliseren met  88 

Beleid’. Tegenwoordig is er budget om de collectie te digitaliseren omdat het als lopende  werkzaamheden in huis gebeurt en het een kerntaak betreft.    

Als je los van financiële beperkingen denkt, zijn er genoeg projecten te verzinnen waar Janse 

mee wil starten. Als voorbeeld geeft Janse de collectie instrumenten bijvoorbeeld omdat deze in  eerste instantie helemaal niet bedoeld zijn als museaal object, die zijn hier ingezet om te gebruiken.  Met virtual reality zou je de werking van instrumenten online kunnen tonen; je ziet dan de vonken uit  een elektriseermachine vliegen.   Daarnaast liggen er mogelijkheden bij het presenteren van informatie bij de tentoonstelling.  Op dit moment zijn daar weinig mogelijkheden voor omdat de opstelling van de objecten (historisch  gezien) zo moet blijven staan. Hiervoor zijn digitale informatiebordjes een mogelijke oplossing.   Het is een voordeel dat het Teylers Museum een kleine organisatie is, hierdoor is het mogelijk om  snel nieuwe ideeën te testen. Zo is het scannen van de boeken ook gestart; met enkele testen werd  duidelijk hoe het digitaliseren moest worden ingericht. Als de collectie veel groter is, is dat veel  lastiger. Daarnaast leent de organisatiecultuur zich voor het realiseren van veranderingen omdat de  lijnen veel korter zijn. Janse geeft aan dat op het moment dat je een plan hebt, je hier subsidies voor  moet zoeken, zoals gedaan is met het Teylers Universum.  Doelstellingen met betrekking tot digitaliseren  Wat zijn doelstellingen met betrekking van digitaliseren? In algemene termen, vanuit de opzet van  het museum een kerntaak om de collectie zo goed en breed mogelijk beschikbaar te maken. In zijn  testament bepaalde Pieter Teyler dat zijn nalatenschap besteed moest worden voor kunst,  wetenschap en religie ‘ten nutte van het algemeen’‐ het internet is misschien wel het ultieme middel  om aan die bepaling uitvoering te geven. Janse geeft aan dat ‘Idealistisch gezien moeten we hier aan  meewerken’.   Daarnaast is het belangrijk om het publiek in een vroeger stadium bij de  digitaliseringsactiviteiten te betrekken, Janse vult aan: ‘Niet eerst een project bedenken en dan in een  latere fase verzinnen hoe het publiek hier in staat’.   Tevreden huidige database  Op de vraag of Janse tevreden is met de huidige database zoals deze op internet staat, is het  antwoord: ‘Er moeten twee zaken veranderen’. Als eerste het lopende proces waarbij de collecties  worden opgeschoond, zodat ze op een publieksvriendelijke manier kunnen worden getoond. Ten  tweede is dat de flexibiliteit van Adlib. Het systeem is op dit moment leidend, maar Teylers Museum  verwacht meer van het systeem.  Dat er geen uitgebreide zoekfunctie op de website van Teylers Universum zit, is een bewuste  keuze; het is namelijk een informatieve site over de eerste vijftig jaar van het Teylers Museum. In de  toekomst is het plan dat het hele archief doorzoekbaar wordt via Teylers Universum. Dit zal een  89 

tijdrovende klus worden omdat het archief tienduizend achttiende‐eeuwse handgeschreven  documenten bevat. Dit is bijna niet haalbaar, tenzij je crowd sourcing gaat gebruiken. Een  wedstrijdelement werkt hierin waarschijnlijk goed, net als de Teylers Challenge: Je doet een beroep  op de kennis van mensen en competitie zet mensen aan om te werken. Dat is leuk aan dit soort  projecten.   Google Art Project  Op dit moment missen beelden van het grootste museumstuk van het Teylers Museum, namelijk het  gebouw zelf. Onlangs heeft Janse de medewerkers van het Google Art Project benaderd met  de vraag  of het gebouw van het Teylers Museum via een Streetview‐achtige wijze digitaal toegankelijk kan  worden gemaakt.    

Mocht het niets worden met het Google Art Project, dan zou het Teylers Museum zelf het 

project oppakken. Net als al eerder is gedaan met de instrumentenwebsite; waarbij door op de kast  te klikken een instrument digitaal wordt getoond.     Tot slot waren we benieuwd naar de achtergrond van Geert‐Jan Janse. Hij geeft aan dat hij geen ICT‐ achtergrond heeft maar van oorsprong kunsthistoricus is. Hij kwam vier jaar geleden voor een  tijdelijke klus bij het Teylers Museum terecht. In die periode werd er ook een projectleider gezocht  voor de website Teylers Universum  en Janse is deze functie gaan vervullen.   Janse geeft aan dat een project zoals Teylers Universum goed is om vanuit de inhoud op te zetten en  niet vanuit de techniek: ‘Vanwege de techniek leek alles mogelijk en daarbij werd het publiek uit het  oog verloren. Alles kan technisch, maar gaat de bezoeker wel alles gebruiken? Deze vraag wordt  steeds vaker weer gesteld’. Janse benadrukt nogmaals: ‘Adlib is een registratieprogramma waarbij  mensen werken die een technische achtergrond hebben en minder op de inhoud zitten. Het is goed  om beide zaken (techniek en inhoud) in huis hebben. Alleen een conservator weet dat in de  collectieregistratie voor munten per se twee afbeeldingen toegevoegd moeten worden. Als je alleen  vanuit de techniek denkt, dan begrijp je niet dat er twee kanten zijn’.    

 

90 

1.2 Fries Scheepvaartmuseum  Datum:  

 

25 april 2012 

Locatie:  

 

Fries Scheepvaartmuseum, Sneek 

Interviewers:    

Vikenti Kumanikin en Hilde Oosterwoud 

Geïnterviewde:  

Meindert Seffinga, directeur 

  Na een korte introductie begint de heer Seffinga met het verhaal dat hij ooit een lezing heeft gegeven  in de Bazel (gebouw van het Stadsarchief Amsterdam), wat tekenend is voor de situatie waarvoor wij  nu op bezoek komen. Tijdens een bijeenkomst van DEN presenteerden musea en DEN informatie  namelijk over hun digitaliseringstrajecten. Er werden automatiseringsplannen en kostenmodellen  gepresenteerd. Toen Seffinga aan de beurt was om zijn verhaal te houden over het digitaliseren bij  het Fries Scheepvaartmuseum startte hij met de zin: ‘Wat ik jullie nu ga vertellen slaat nergens op, we  hadden geen plannen, we zijn gewoon begonnen’. Noem het boerennuchterheid of onwetendheid,  het resultaat was wel dat het Fries Scheepvaartmuseum als een van de eerste musea eind jaren  negentig de collectie online had staan.   Van Q&A naar Adlib  Seffinga geeft aan dat zijn voorganger de nadruk legde op collectieregistratie, wat later veel voordeel  opleverde bij het digitaliseren: ‘Iedere zelf respecterende organisatie moet weten wat je in huis hebt,  hoe kun je anders een bedrijf runnen?’. Na de registratie van objecten volgde het digitaliseren. Pas na  een tijdje kwam het museum erachter dat ze voorloper waren in museumland maar zelf hebben ze  dit nooit zo ervaren.   Het digitaal registreren kwam met de komst van de Q&A database, die draaide in een DOS‐ omgeving (voorloper van Windows). In deze database stonden de collectiebeschrijvingen. Deze  database werkt trouwens nog steeds. Vanuit de DOS‐omgeving werd de collectie op internet gezet.  Dit werd in 1998 gedaan met behulp van Syntens subsidie (initiatief van Ministerie van Economische  Zaken, Landbouw en Innovatie). De reden dat deze subsidie werd toegekend was omdat er in een  scheepswerf in het naastgelegen dorp Heeg een klassiek bootje werd gerestaureerd in opdracht van  een Amerikaans museum. Doordat Amerika voorop liep qua online activiteiten werd er gevraagd of  de restauratie via de webcam kon worden gevolgd. De baas van de werf was bang dat hij meer vragen  kreeg uit Amerika en wou deze vragen doorschakelen naar het Fries Scheepvaartmuseum. Syntens  gaf aan dat de scheepmaker zelf de vragen kon beantwoorden wanneer ze bij de collectie van het  museum konden. De collectie was al digitaal beschikbaar en de stap naar online beschikbaar werd  dus gedaan met behulp van subsidie van Syntens.    

Na een tijdje belde de ‘godfather of automatisering’ Jan van der Voort op. Hij was verbaasd 

dat de hele collectie op internet stond omdat het museum hierin een van de weinigen was. Vanaf dat 

91 

moment werd het Fries Scheepvaartmuseum zich bewust van het feit dat het bijzonder was,  waardoor het mogelijk was om meer subsidiegeld binnen te halen voor digitaliseringsactiviteiten. De  betrokkenheid bij Q&A gebruikersgroep van SIMIN (Sectie Informatieverzorging Musea in Nederland)  hielp ook mee om het ‘digitaliseringsprofiel’ van het museum verder te ontwikkelen. Een van de  beslissingen die voortkwam uit de gebruikersgroep Q&A was dat na het ophouden van dat systeem,  musea overgingen op Adlib, er waren namelijk weinig alternatieven. Collega musea konden heel lang  hikken tegen een beslissing omdat het een onbekend terrein is, het Fries Scheepvaartmuseum koos  direct hiervoor.   Bedrijfscultuur   Seffinga werkt sinds 1988 bij het museum. Wanneer het gaat om digitaliseren zegt hij: ‘De wereld  doet een stap, je doet een stap mee’. Het ligt dan wel aan de persoon of het wordt opgepikt en per  organisatie zal dit ook verschillen. De vorige directeur liet Seffinga vrij in de digitaliseringsactiviteiten  toen hij zich als medewerker daarvoor ging interesseren. Nadat duidelijk werd dat er subsidies  werden vrijgegeven voor deze activiteiten kon het museum zich profileren op dit gebied. Hierin heeft  de kleinschaligheid van de organisatie (8fte vast in dienst) veel voordeel opgeleverd, ‘Je kunt  makkelijker beginnen en hoeft niet te overleggen over beslissingen’. Seffinga merkte dat in grotere  organisaties mensen onzeker werden van de onbekendheid rond digitaliseren waardoor er in  overleggen geen beslissingen werden gemaakt.    

Daarnaast is het een voordeel geweest dat de collectieregistratie goed op orde was, 

waardoor je makkelijk kan beginnen met digitaliseren, ‘Als je als museum niet precies weet wat je in  huis hebt, waar begin je dan?’. Seffinga maakt de vergelijking met de bibliotheek: ‘Ga eens naar eens  naar een bibliotheek en vraag de bibliothecaris hoeveel boeken ze hebben; dit weten ze natuurlijk! In  musea weten ze dit niet!’  Digitaliseren   Voor het fotograferen van de collectie kreeg het museum destijds twee ton subsidie vanwege het  innovatieve karakter van het project. Seffinga legt uit dat tegenwoordig (omdat digitaliseren geen  innovatie meer is) dit soort projecten door de organisatie meegenomen moeten worden in de  bedrijfsvoering. Al snel vond het museum een samenwerking met Pictura om de foto’s en scans te  maken. Pictura was uitgekozen omdat de heer Seffinga onder de indruk was van de beeldbank (met  inzoommogelijkheden) van het Stadsarchief Amsterdam, dat ook door dat bedrijf was gemaakt.  Pictura was toen nog een klein bedrijf en die wou ook graag meewerken. Pictura heeft de grote  objecten, zoals scheepskaarten gescand en objecten gefotografeerd. Nu heeft het  Scheepvaartmuseum een eigen fotostudio. Enkele topstukken worden wel nog door professionele  fotografen van Pictura gefotografeerd maar deze objecten worden eerst opgespaard.  

92 

Seffinga geeft aan dat de politiek bezorgd was toen de digitaliseringsplannen op tafel kwamen. De  gemeente en de provincie geven subsidies en die waren bang dat er geen bezoekers meer kwamen  wanneer alles digitaal beschikbaar was. Hoewel Seffinga het gevoel had dat dit geen negatieve  invloed had op bezoekers, kon hij zich als pionier niet bewijzen. Door eigenwijs te zijn en te blijven  volhouden is de collectie digitaal gegaan. De praktijk is inmiddels dat de bezoekersaantallen niet zijn  gedaald. Toch ziet hij dat nog niet ieder musea overtuigd, ‘als het voor jullie werkt hoeft het niet  automatisch voor ons te werken’ wordt er nog vaak gedacht.    

Daarnaast is het een hele klus om alles te digitaliseren en dat moet niet onderschat worden. 

Conservatoren zitten vaak niet op een lijn met registratoren. De eerst genoemden willen zich niet  laten inperken door regels maar die zijn juist nodig om goede collectiebeschrijvingen te maken.  Musea hebben geen zin om driehonderd penningen te beschrijven. Ieder object weer omschrijven  alsof het de eerste keer is dat je het ziet, ‘Niet iedereen heeft er trek in, en dan is de keuze om alleen  de topstukken te doen snel gemaakt’. Dit is een paradox omdat digitale bezoekers juist behoefte  hebben aan onbekendere prenten die normaal altijd in het depot bleven liggen en niet op zaal  werden getoond. Seffinga maakt de link naar de archiefwereld: ‘Archiefmensen zien de noodzaak tot  registratie wel, die moeten het hebben van meters archief’. Musea houden meer van kunst en  esthetiek. ‘toen ik uit de archiefwereld kwam had ik geleerd om met een thesaurus te werken, die  was er niet toen ik in de museumwereld kwam’. De thesaurus die Seffinga heeft gemaakt, is later veel  hergebruikt.    

Pictura kwam een aantal dagdelen om foto’s te maken. Het museum zorgde voor goede 

registratielijsten en het klaarzetten van de collectie. Hier hielpen veel vrijwilligers aan mee. Dit was  een enorme operatie. Wanneer de camera eenmaal goedstond konden er veel foto’s achterelkaar  door worden gemaakt. De eerste sessie duurde drie weken. Dit was heel vermoeiend. De  specialistische kennis van Pictura kwam goed van pas, ze wisten hoe zilver en glas het beste  gefotografeerd konden worden. Door de goede voorbereiding ging het fotograferen erg vlot.    

We vroegen ons af waarom er twee afbeeldingen van een schip bij de beschrijving zaten maar 

geen 3D ‐afbeelding. Seffinga geeft aan dat in 2004, het jaar van digitaliseren, geen sprake was van  3D‐afbeeldingen. Als je dan toch begint heb je te maken met de wet van de remmende voorsprong.  Toch hebben ze geluk met de tijd gehad omdat de kwaliteit van de foto’s goed was. Seffinga geeft het  voorbeeld van Maritiem Museum Rotterdam, dit museum had de collectie gedigitaliseerd zodra het  technisch mogelijk was. Dit was een dure operatie en er werd gebruik gemaakt van beeldplaten.  Destijds heel innovatief maar tegenwoordig is de resolutie van deze platen veel te laag.    

Over op welke manier gedigitaliseerd moest worden, is vooraf goed nagedacht. Zo zijn de 

twee foto’s van een scheepsmodel een bewuste keuze: Foto 1 geeft aan hoe lang het schip is en foto 

93 

2 (schuin bovenaf) geeft aan wat er op het dek gebeurt. Dit laatste geeft een beetje een 3D‐effect en  is aantrekkelijk om in publicaties te verwerken.    

Seffinga geeft aan dat je de neiging hebt om te beginnen met de belangrijkste stukken uit de 

collectie, dit heeft hij bewust niet gedaan. Het museum is eerst aan de slag gegaan met onbekendere  objecten. Deze truc had hij geleerd in de tijd dat hij begon met het maken van beschrijvingen: ‘Je hebt  de neiging om met de topstukken te beginnen maar ik was historicus en had helemaal geen verstand  van beschrijvingen maken. Daarom ben ik begonnen met de flessenscheepjes, een kleine en minder  belangrijke collectie. Door per deelcollectie te registreren leer je meer over het onderwerp. Als ik zou  beginnen met de topstukken dan krijg je allemaal deelcollecties door elkaar en dan ben je het  overzicht kwijt’.    

Seffinga beaamt dat wanneer je als organisatie kiest voor digitaliseren, je moet afwijken van 

de traditionele presentatie: ‘Er is vraag naar het onbekende dat in depots zit. De Nachtwacht kent  iedereen wel’.   Collectiebeschrijving   De beschrijvingen van de objecten van het museum zijn heel uitvoerig. Dit komt omdat de  beschrijving uit de tijd stammen waarin er niets met digitale fotografie werd gedaan. In een DOS  systeem kon je wel beschrijvingen invoeren maar een foto van 2MB was veel te zwaar voor het  systeem. Met de komst van terabytes werd dit een ander verhaal maar toen was ieder object al  uitvoerig beschreven. Seffinga zegt: ‘Nu hoef je niet meer te beschrijven dat er een gele rand om een  boot zit, dat zie je direct op de foto’.   

Het museum heeft er bewust voor gekozen om de complete beschrijvingen online te zetten. 

Seffinga geeft aan dat ze het zonde van de tijd vonden om voor alle objecten een uittreksel te maken  terwijl alle informatie gewoon aanwezig is. De gebruiker kan nu zelf bepalen welke informatie  relevant is en het voordeel is dat er full text gezocht kan worden in de records. Een ander voordeel  van het beschrijven van de collectie is dat je gedwongen wordt om elementen te benoemen. Destijds  voer je in dat een schip een ‘Spaanse Ruiter’ bevat. Wanneer iemand nu googlet op deze term, kan  deze persoon uitkomen bij de collectie van het museum. Soms geven websitebezoekers commentaar  op de uitvoerige beschrijving omdat er dan drie A4’tjes worden uitgeprint.    

In de tijd van DOS was er alleen een thesaurus, dan kon je alleen zoeken in een specifiek veld 

en letten op de juiste spelling. Het nadeel van full text search is dat zoekresultaten uit het  opmerkingenveld ook worden meegenomen, hierdoor ontstaat veel ruis. Door een filter aan te  brengen bij de zoekresultaten (dit idee kwam ook van de website van het Stadsarchief Amsterdam)  kunnen bezoekers hun zoekresultaten specificeren.   De collectie doorzoekbaar via Google 

94 

In 2010 kreeg de digitale collectie van het museum te maken met een explosieve groei van bezoekers,  Van 25.825 bezoekers in 2009 naar 308.853 in 2010. Dit kwam om dat de collectie via Google werd  toegankelijk werd gemaakt.    

Rond 1998 had het museum de collectie op internet, rond die tijd waren ook andere 

scheepvaartmusea bezig met automatisering waardoor Maritiem Digitaal is begonnen. Deze site is  gemaakt door Adlib en dat komt omdat het initiatief bij Maritiem Museum Rotterdam vandaan  kwam, die al met Adlib werkte.    

Toch heeft Seffinga er bewust voor gekozen om de collectie ook via de eigen website 

toegankelijk te maken en houden. Zo was het in Maritiem Digitaal niet mogelijk om meer over de  context van het object te vertellen. De site geeft voornamelijk informatie over hoe het object er  uitziet (maker, jaartal, grootte). Seffinga wou graag vertellen wat het verhaal achter het object was,  zoals beschreven stond in de beschrijvingen. Toen het museum samen ging werken met Pictura om  de collectie te scannen en te fotograferen, bood Pictura aan om de bestanden in een webapplicatie te  zetten. Dit werd rond dezelfde tijd ook gedaan voor het Glasmuseum in Leerdam. Dit was een nieuwe  ontwikkeling want Pictura en Adlib hadden daarvoor nog nooit samengewerkt.    

In 2010 werd door Pictura 2010 een ‘kleine aanpassing’ gemaakt waardoor de collectie door 

Google werd geïndexeerd. Seffinga had gezien dat andere sites die door Pictura waren gemaakt deze  mogelijkheid ook boden,  en wilde dit ook graag. De directeur van Pictura waarschuwde dat de  bezoekersaantallen konden toenemen, desondanks had Seffinga nooit een stijging van 1.196%  verwacht. Inmiddels lopen de bezoekersaantallen licht terug, dit komt omdat de nieuwigheid eraf is.   Gebruik van de digitale collectie   We waren benieuwd of de topstukken uit de collectie ook het meest geraadpleegd worden in de  digitale collectie. Seffinga gaf aan dat dit juist het mooie is van digitaliseren: ‘Depotstukken en  topstukken, op de site zie je geen onderscheid’. Het museum krijgt door de digitale collectie ook meer  bruikleenaanvragen uit zowel binnen‐ en buitenland: ‘Soms moet je de geïnteresseerden afremmen  omdat de database een soort Wehkamp‐catalogus wordt waarin je van alles wel wilt hebben’.  Seffinga geeft nog een voorbeeld van een voordeel van een digitale collectie: ‘Vaak willen mensen die  een object aanbieden aan het museum dit terug zien in de tentoonstelling, dit is niet altijd mogelijk.  Het is fijn om tegen de mensen te zeggen dat het object nu wel digitaal geraadpleegd kan worden’.    

Soms reageren mensen negatief op de digitale collectie omdat een verkeerde beschrijving bij 

een object staat. Seffinga ontvangt dagelijks e‐mails omdat er een reactiemogelijkheid om de website  is. Zoveel e‐mails had hij niet voorzien maar ervaart het wel als een positieve ontwikkeling dat het  publiek meer betrokken is: ‘Wij hebben de wijsheid niet in pacht, wie het beter weet mag het  zeggen’. Bij Maritiem Digitaal komt het commentaar direct in beeld. Bij het Fries Scheepvaartmuseum  wordt de informatie verwerkt en bij een update van de database online gezet.   95 

 

Seffinga merkt op dat mensen digitaal juist niet op zoek zijn naar topstukken. Mensen zoeken 

voornamelijk op namen. Zo kan iemand die googlet op een achternaam terecht komen op een scan  van een fotoalbum van het museum. Deze mensen hadden nooit het vermoeden van het bestaan van  dit album. Of iemand zoekt op een achternaam en vindt een schipper met die naam. Mensen worden  nieuwsgierig en klikken verder in de site. De stukken die geraadpleegd worden zijn dus voornamelijk  depotstukken die je in een tentoonstelling niet ziet.   Uit Google Analytics blijkt dat 10% van de bezoekers via de homepage de collectie doorzoeken, de  rest komt via Google terecht bij de objecten. Je hoeft als bezoeker dus niet ‘via de voordeur naar  binnen’. Eenmaal binnen, bekijkt de digitale bezoeker zes objecten. Dit waren objecten die ze anders  niet hadden gezien.    

We vroegen ons af of je de digitale bezoeker kan leiden (zoals een audiotour) door de 

collectie, zonder dat de opstelling een rol speelt. Seffinga geeft aan dat dit de volgende stap is en hij  verwijst naar Amazons ‘ bezoekers die dit lazen…’.   Gebruikersbehoefte   De database werkt, dat is een ding wat zeker is. Het wordt nu voornamelijk gebruikt door de  ‘toevallige passant’, iemand die via Google op een object stuit. Seffinga geeft aan dat het belangrijk is  dat iemand iets kan doen met de samenhang van het object. Bijvoorbeeld een verhaal schrijven over  een bepaalde buurt in Sneek of een biografie over een bekend persoon. De collectie moet zich  uiteindelijk lenen voor iemand die wil grazen in de collectie.   De virtuele tentoonstellingen die Seffinga nu ziet bij andere musea lijken naar zijn mening teveel op  de collectie zoals deze in het museum wordt gepresenteerd. De topstukken worden online gezet. ‘Je  moet de collectie los zien van wanden, je moet het verhaal om het object heen zien’. De virtuele  bezoeker moet de kans krijgen om een eigen verhaal te componeren. Iets waar nu veel vraag naar is  zijn afbeeldingen. Veel geschiedenisboeken over Friesland halen beeldmateriaal bij het Fries  Scheepvaartmuseum vandaan. Hierdoor fungeert de collectie als een soort beeldbank. Door  digitaliseren kun je digitaal werelden samenbrengen, zoals het plan is bij Ferhalen van Fryslân (zie ook  verder op in dit verslag).    

Naast Maritiem Digitaal zit de collectie van Het Fries Scheepvaartmuseum ook in Europeana. 

Dit is vrij snel gegaan en achteraf merkt Seffinga dat je de controle kwijtraakt over de collectie  wanneer je het deelt. Je hebt geen invloed meer op wat je wel en niet wilt tonen, alles wordt  geplaatst.   Of er doelgroepen te onderscheiden zijn in de digitale bezoekers weet Seffinga niet. Wel is duidelijk  dat iedere digitale bezoeker ook een bezoeker is. De communicatie online is daarom heel belangrijk  en elke mail wordt netjes afgehandeld.  

96 

 

Plannen om de online doelgroep te bekijken zijn er voorlopig niet omdat iedereen iets ander 

zoekt. Aan de hand van zoektermen kun je wel beoordelen waar mensen belangstelling voor hebben  en hier kijkt Seffinga dan ook naar. Om echt online de doelgroep te analyseren merk je dat je tegen  de grenzen van een klein museum aanloopt, je moet keuzes maken. Door de bezuinigingen moet je  keuzes maken. Bij het lijfelijke publiek is wel onderzoek gedaan naar behoeftes, dit onderzoek is  uitgevoerd door TNS NIPO. Dit zorgde ervoor dat na de verbouwing een museumwinkel en café  toegevoegd werden aan het museum.    

Musea moeten beseffen dat de collectie het kapitaal van de organisatie is. Seffinga laat de 

politiek zien dat er dagelijks wel eens duizend mensen binnenstappen. Dit zijn geen fysieke bezoekers  maar digitale bezoekers. Deze bezoekers zijn op zoek naar een verhaal en dat is ook maatschappelijke  relevantie. In de jaarverslagen wordt de digitale bezoeker genoemd en Seffinga hoopt, wanneer hij  het vaak genoeg herhaald, dat de politiek ook ziet wat het belang is van een digitale collectie.  Wanneer je als musea alleen kijkt naar de fysieke bezoeker dan ben je te marketinggericht bezig. Hij  ziet ook de ontwikkeling dat musea heel multimediaal bezig zijn. Seffinga weet dat hij dit soort  experiences niet kan evenaren en daarom haalt het Fries Scheepvaartmuseum de kracht uit de  authenticiteit van het museum. Of het pand over twintig jaar nog bestaat? Seffinga geeft aan dat er  altijd een verschil in beleving is wanneer je een object echt ziet of afbeelding ervan bekijkt. Voor  studie kun je nauwkeurig inzoomen op de afbeelding maar ‘De beleving en de context en dat je in de  ooghoek ook iets ziet in de natuurlijke ambiance van de stijlkamers waar het muffig ruikt, dat is onze  kracht’.  Toekomst van digitaliseren  Door de bezuinigingen merkt Seffinga dat het noodzakelijk is om partners te zoeken om digitale  activiteiten van de grond te krijgen, zoals gedaan in met Maritiem Digitaal. Op dit moment werkt  Seffinga samen met het Fries Museum om via de Digitale Agenda Fryslân subsidies te ontvangen (de  Digitale Agenda heeft als doel om Friesland als ICT regio op de kaart te zetten). Hiervoor is het plan  ‘Ferhalen van Fryslân’ bedacht: De creatieve industrie vraagt veel om afbeeldingen en de musea  kunnen dit bieden. Musea kunnen dit niet alleen en daarom blijft overheidssteun nodig. Ferhalen van  Fryslân behoort tot de top vijf plannen voor de Digitale Agenda. Op dit moment loopt het contact  met Brussel niet goed waardoor het plan stil ligt. Dit is teleurstellend omdat er hard gewerkt is voor  een plan; de ideeën liggen op tafel maar er komt geen geld vrij. Samenwerkingsverbanden zijn  belangrijk omdat je samen sterker staat. Door de bezuinigingen heb je zelf geen geld om de website  nog mooier te maken. Het nadeel van samenwerken is dat iedereen anders denkt over hoe de  collectie moet worden gepresenteerd. Hierdoor is het heel lastig om collecties samen te voegen. Toen  de collectie van het Fries Scheepvaartmuseum nog op zich zelf stond, hoefden hier geen beslissingen  over worden gemaakt.   97 

 

 

98 

1.3 Rijksmuseum voor Volkenkunde   Datum:  

 

20 april 2012 

Locatie:  

 

Rijksmuseum voor Volkenkunde, Leiden 

Interviewers:    

Bas van Haastrecht en Nicole Dekker 

Geïnterviewde:  

Jos Taekema, hoofd Digitalisering 

Ontstaan van de digitale collectie  Nadat Bas ons heeft voorgesteld en uitleg heeft gegeven over het onderzoek komt de collectie van  het museum ter sprake. Jos begint te vertellen over het tot stand komen van de digitale collectie. Het  museum bestaat nu 175 jaar, waarin veel objecten zijn verzameld. Ook de wetenschappelijke collectie  is groot  en flink gegroeid, circa 200.000 voorwerpen en 400.000 opnames en een flink  museumarchief. Deze collectie was niet goed toegankelijk. Dit is een van de reden om te beginnen  met digitaliseren. Dit begon eigenlijk door een bijzondere aanleiding, namelijk een onderzoek van de  rekenkamer in 1988. Dit was een onderzoek naar de staat van onderhoud van de collectie van de  Rijksmusea en deze was niet goed. Alles lag opgestapeld en er moest wat mee gaan gebeuren. Er  kwam een deltaplan voor het cultuurbehoud en zo kon de collectie onder handen worden genomen.  De objecten werden uit de oude depots gehaald, schoongemaakt en naar nieuwe depots gebracht.  Dit was gelijk een aanleiding om te beginnen met het digitaliseren.  Dit gebeurde al op enkele andere  plekken in Nederland. Omdat er niet veel programma’s beschikbaar waren is het programma  Bibsearch gebruikt.  De bestanden moesten later geconverteerd worden naar andere formaten. Er  zijn in die periode digitale beschrijvingen gemaakt, waar veel van is geleerd. Daarnaast werken er ook  digitale plaatjes gemaakt, wat in die tijd best bijzonder  en lastig was, want er waren niet echt digitale  camera’s op de markt voor een betaalbare prijs. Als oplossing  werd een videocamera op een speciale  grafische kaart in de computer aangesloten. Een foto was 80 kb. Nu blijken die afbeeldingen niet  meer te voldoen, maar in die tijd was het goed voor de herkenning van de voorwerpen.  Het pakket  voldeed in 1992 niet echt meer aan de eisen en er moest een relationeel databasepakket komen,  zodat de registratie volgens bepaalde conventies kon worden uitgevoerd. Daarnaast zou er een  thesaurus worden ontwikkeld, wat  een groot bestand zou worden. Zo wordt alles op dezelfde manier  benoemd en zoekstructuren vereenvoudigd.   Was er al een doelgroep in gedachten?  Allereerst de wetenschapper zelf, de conservatoren, antropologen en in de toekomst ook het overige  publiek van het museum. Om de thesaurus goed te ontwikkelen is er een samenwerkingsverband  nodig met andere volkenkundige musea. Deze is ook ontstaan en de thesaurus werd een  proefproject. Deze is op projectbasis ontwikkeld maar is nu structureel. Er is hiervoor een stichting 

99 

opgericht ( Stichting Volkenkundige Collectie Nederland, SVCN).  Het ontsluiten kan nu gezamenlijk  worden uitgevoerd.  Waarom gekozen voor thesaurus?  We wilden structuren hebben om de grote hoeveelheid informatie in de bestanden te kunnen  groeperen en te verfijnen waar dat gewenst is. Ook kunnen ingangstermen (synoniemen e.d.) worden  toegevoegd.   Om de thesaurus te ontwikkelen was tien jaar nodig. Deze thesaurus wordt nog steeds  bijgewerkt. Rond het jaar 2000 was alles op afbeelding gezet. Kleine onderdelen, zoals scherven zijn  niet individueel in de database opgenomen. Zo rond deze tijd waren de documenten van de  mediatheek nog niet ontsloten.  Financiering  Het digitaal ontsluiten van objecten is erg duur. Wat goed is dat het stap voor stap kan worden  aangepakt. Er zijn landelijke programma’s waar men van kan profiteren. Eerst was er het Deltaplan  voor Cultuurbehoud, (jaren negentig), in de tien jaar daarna het Geheugen van Nederland, ook voor  de mediatheek. Nu wordt het museumarchief onder handen genomen in het kader van het landelijke  programma Metamorfoze.  Op de vraag waarom de oudste foto’s eerst werden ontsloten kwam het antwoord dat het  museum eerst het meest zeldzame en kwestbare materiaal uit de collectie wil laten zien. Het is niet  mogelijk om alles in een keer te digitaliseren (veel te veel), daarom moet er stap voor stap worden  gewerkt. Begin 2001 is de stap gezet om te gaan publiceren op de website voor het publiek. Daarna is  alles op de website www.svcn.nl geplaatst van de gezamenlijke volkenkundige musea. Het  gebruiksgemak van deze site is niet optimaal en moet daarom worden verbeterd. De Het museum  weet dat er heel veel info achter zit, maar de bezoeker weet dat eigenlijk niet. Je zag alleen maar een  zoekbalk met knipperende cursor.   Om dit te verbeteren werd de thesaurus meer naar voren gebracht, zodat er zichtbaar werd  wat er kon worden gezocht. Het werd meer een browse‐ingang.   De collectie met beeldmateriaal werd vervolgens toegevoegd aan de thesaurus (nu met het  archief bezig). Dit vergt veel van het personeel . De metadata is de grootste kostenpost bij het  digitaliseringsproces. Deze kosten worden gedrukt door het inzetten van vrijwilligers en in de  toekomst crowd sourcing. De metadata moet ook internationaler worden gemaakt en de thesaurus  moet worden vertaald omdat ook veel internationale onderzoekers gebruik maken van deze  gegevens. Google translate kan wel iets maar is niet gespecialiseerd genoeg.    Overige inkomsten  Door de bezuinigingen, ook op gemeentelijk niveau, dreigen de thesaurus en de metadata liefdewerk  te worden. Er wordt gezocht naar het op gang brengen van een eigen geldstroom. Sinds een jaar is  100 

het bijvoorbeeld mogelijk om foto’s te bestellen via het internet. Hier komt wel geld door binnen  maar het is niet genoeg om de kosten van het digitaliseren te dekken. Er wordt ook niet verwacht dat  dit een melkkoe gaat worden. Een andere inkomstenbron is het gebruik maken van het eigen terrein.  De horeca wordt een eigen omzet. Daarnaast worden er evenementen op het terrein georganiseerd  en zijn er tentoonstellingen buiten te vinden.  De digitale collectie wordt meegenomen in een tentoonstelling door bijvoorbeeld een  subwebsite te organiseren. Een voorbeeld is de website van een tentoonstelling over de Maori’s.  1200 mensen hebben een filmpje geüpload als reactie op deze website. Het museum probeert dit  veel te doen omdat het bij de publieksbenadering past.   In 2008 was het digitaliseren uit de opbouwfase. Het is niet meer innovatief. Het  informatiemanagement en systemen hebben een speciale plek in het management team van het  museum gekregen. Informatie wordt nu gezien als een van de kernwaarden van het museum. Dit is  echt een portefeuille voor een MT‐lid, deze heeft alleen deze portefeuille.  Deze bestaat bijvoorbeeld  uit  een digitaal portfolio, maar bevat bijvoorbeeld ook de kantoorinformatisering.  Belangrijk punt is  dat het mogelijk moet zijn om extern gebruik  te kunnen maken van de collectie, bijvoorbeeld in het  buitenland.   De gebruikers   De aantallen van de gebruikers proberen ze bij te houden. Veel  studenten, onderzoekers en  vrijwilligers. De tool die wordt gebruikt voor het bijhouden van de aantallen is het programma Google  Analytics. Door dit programma wordt geconstateerd dat er veel gebruik van de site wordt gemaakt  vanuit het buitenland, voornamelijk Noord‐Amerika. (vaak meer dan 40% bezoekers uit het  buitenland). De zoekmachine voor de collectie wordt ook veel gebruikt. Daarnaast wordt er vanuit  het onderwijs ook veel gebruik gemaakt van de digitale collectie.  Hier is door het museum speciale  aandacht aan besteed. Samen met Naturalis NBC en Oudheden is er de site museumkennis.nl  en met  Beeld en Geluid onder andere ook lessen 2.0. Docenten of hun leerlingen kunnen hier zelf lessen uit  samenstellen.    Er is geen duidelijk beeld van het gebruik door wetenschappers. Het is moeilijk om te bepalen  wie wetenschappers zijn en wie niet. Het zijn voornamelijk aannames. Bezoekers die langer dan 3  minuten in de database aan het zoeken zijn, moeten haast wel onderzoekers zijn, maar dit is niet  bewezen.  Website  Voorheen werd er gebruik gemaakt van het programma Webtrends. Dit registreerde meer dan  750.000 bezoekers per jaar. Ineens zakte het programma in. Ondertussen was men al begonnen met  Google Analytics. De algemene zoekacties worden bijgehouden, de databasezoekacties niet.   

101 

Doelgroep  Gezinnen met kinderen vormen de hoofddoelgroep. Er zijn door het ministerie speciale doelstellingen  gedefinieerd, waar ook op getoetst wordt. Dit is terug te vinden in het jaarverslag.   Collectie  Alles is goed geregistreerd, maar diepgaand documenteren is een ander verhaal. Er loopt in de  periode 2009‐2012 een speciaal project voor: een kwart van de collectie moet wetenschappelijk  worden beschreven. Dit zijn ongeveer 50.000 objecten.   Er wordt onderscheid gemaakt tussen de intern beschikbare en de extern beschikbare  informatie over de collectie.  De gevoelige informatie zoals de waarde van een object wordt niet  gepubliceerd in   de gegevens op internet. Er zit een linked‐open data structuur achter. De collecties worden gelinked  met bijvoorbeeld de rijksdienst cultureel erfgoed RCE). Zijn willen een nationale integrator worden  voor Europeana. Museum Volkenkunde heeft zijn gegevens nu zo beschikbaar gesteld dat RCE ze op  afgesproken tijden volgens een vast protocol kan binnenhalen naar Europeana.    Er is de mogelijkheid om geavanceerd te zoeken. Het gewone zoekveld zoekt in alle velden. Er  is een gebruikerstevredenheidsonderzoek van de hele website gemaakt. Hier kwamen voornamelijk  positieve reacties op, terwijl men liever negatieve reacties kreeg: het museum zocht naar prikkels en  ideeën om de website te verbeteren.  Het lastige aan ontsluiten is het contextuele verhaal eromheen (bijvoorbeeld het verhaal van  de Surinaamse indianen, gebruiksvoorwerpen etc.).   Lopen jullie tegen het auteursrecht aan?   Ja, en ook het portretrecht. Dit geldt natuurlijk vooral bij foto’s waarvan de maker minder dan 70 jaar  geleden overleden is. Er zijn ook ethische bezwaren. Veel foto’s zijn gemaakt in koloniale context. Er  zijn regels vastgesteld om te kijken of het wel online kan worden gezet. Er wordt ook wel eens door  (bevolkings)groepen bezwaar gemaakt. Er wordt gekeken naar ethiek, ze springen er voorzichtig mee  om. De regels zijn inmiddels geformaliseerd, maar er is een grote grijze zone.  Welk digitaliseringsbedrijf is ingeschakeld voor het digitaliseren van de objecten?  Voor archieven: Microformat. Dit gaat volgens het stramien van Metamorfoze.  Voor foto’s: GMS  Dit gaat volgens het stramien van het Geheugen van Nederland  De nadelen  Je moet goed letten op de duurzaamheid van een digitale collectie (dat wil zeggen dat  opslagformaten en apparatuur verouderen/in onbruik raken, dus moet de digitale collectie tijdig naar  nieuwe platformen/standaarden migreren). Digitaliseren is echt nodig en risico’s moeten serieus  worden genomen. De hele informatie‐ en digitale structuur moet goed beveiligd worden. Het gebruik  102 

van de digitale collectie is open standaard. Het is open omschreven. De hardware en bestanden zijn  in eigen beheer. De back‐up wordt een keer per week opgestuurd naar een externe locatie.  De metadata bestaat uit formele kenmerken, bijvoorbeeld herkomst geografisch, herkomst  cultureel, functie in oorspronkelijke context.   DEN  In de jaren negentig was de deltaplan periode. Het is opgezet vanuit de rijksoverheid. Museum  Volkenkunde heeft daar volop van kunnen profiteren. ?Digitaliseren moet gedegen gebeuren. Er kan  bijvoorbeeld vanuit de bibliotheekwereld worden gedacht. Dit betekent dat er vanuit de gebruiker  moet worden gedacht. Die publieksbenadering moest door musea en archieven echt nog eigen  gemaakt, naast de andere processen rond digitaliseren en digitale duurzaamheid. Het stelde de  erfgoedinstellingen voor de uitdaging om de gehele digitale problematiek goed te integreren in de  gehele bedrijfsvoering. Hieruit is de subsidieregeling Digitaliseren met beleid uit voortgekomen.   Dergelijke regelingen gingen altijd over grote potten met geld, in 1999 was becijferd dat er voor een  zinvolle digitaliseringsoperatie in het cultureel erfgoed zo’n 250.000.000 gulden nodig zou zijn. Die is  er nooit gekomen, maar er zijn wel andere, bescheidener subsidieregelingen gekomen die veel nut  hebben gehad. Daar heeft de stichting Digitaal Erfgoed Nederland (DEN) een belangrijke rol in  gespeeld. DEN heeft zich in al die jaren goed staande gehouden.  Lessen  

Durf eerlijk te zijn naar jezelf en vooral in technische en organisatorische context. Het moet in  kleine stapjes gebeuren (bijvoorbeeld per collectie). Dit zijn ook gelijk goede gebruiksdoelen.  Wordt op gebruik ontsloten.  



Crowdsourcing en folksonomy wordt nog niet echt gedaan, maar dit staat zeker wel in het  toekomstbeeld.   

  

Onderzoek dient zeker ook als inspiratiebron voor tentoonstellingen.    

103 

1.4 Naturalis  Datum:  

 

8 mei 2012 

Locatie:  

 

Naturalis, Leiden 

Interviewers:    

Nicole Dekker en Marloes Scholten 

Geïnterviewde:  

Marc Gofferjé, Projectleider FES digitalisering en  

   

Marian van der Meij, Applicatiemanager 

 

 

Hebben jullie een informatieplan?   Er zijn informatieplannen, maar die zijn nog van de musea/ instituten voor de samenvoeging in 2010.  Er is ook een informatieplan van het nieuwe instituut (NCB Naturalis) in ontwikkeling, maar dat is  (nog) niet geschikt voor externe communicatie. Deze is aangepast door de nieuwe koers van het  instituut en door een directiewisseling. (Het document Request for Information is bedoeld voor de  aanschaf van een Digitale Beeldbank en is niet het informatieplan. Er is ook een vervolg: het Request  for Proposal)   Wanneer is er met de digitalisering begonnen?  Volgens de applicatiemanager is de digitalisering in 1970 gestart. Vanaf dat moment werd  elektronische informatie geregistreerd over objecten. De projectleider van het FES project  digitalisering geeft aan dat wat je onder digitalisering verstaat een definitiekwestie is. Hij vindt dat  registratie in bijvoorbeeld office‐documenten nog geen digitalisering is.   Wij blijken iets anders onder digitalisering te verstaan, namelijk digitalisering van fysieke  objecten. De medewerkers van Naturalis verstaan onder digitalisering ‘centraal vastleggen van  broninformatie’, oftewel het aanmaken van een zo’n compleet mogelijk record en deze digitaal  beschikbaar maken. Een foto van het object hoort eigenlijk bij de ontsluiting en er zijn niet altijd  foto’s nodig of mogelijk. Soms is metadata (in databases bijvoorbeeld) ook weer een object op zich.  Digitalisering wordt dus breder opgevat en is moeilijk te definiëren.  Later wordt nog de opmerking  gemaakt: ‘je kan eigenlijk van elk object iets digitaal vastleggen, wat je eronder verstaat is echt een  definitiekwestie’.   NCB Naturalis is een fusie van het Zoölogisch Museum Amsterdam (Universiteit van  Amsterdam), Nationaal Herbarium Nederland vestiging Leiden (Universiteit Leiden) en het Nationaal  Herbarium Nederland vestiging Wageningen (Wageningen Universiteit). Deze fusie bestaat sinds  januari 2010. De collecties worden samengevoegd. In totaal zijn er 37 miljoen items. Daarvan waren  al drie miljoen objecten (cumulatief bij alle vier instituten)  gedigitaliseerd. Het project FES  Digitalisering zal daar nog eens zeven miljoen aan toevoegen.   Naturalis is zelf ook ontstaan uit een fusie van twee instellingen: het Rijksmuseum voor  Natuurlijke Historie en het Rijks Geologisch Museum. De registraties van deze twee instellingen 

104 

worden nog steeds samengevoegd in een centraal registratiesysteem. Sommige medewerkers  houden ook nog oude systemen bij, zelfs nog op papier.  

Is de digitale collectie beschikbaar voor publiek? Op natuurcollectie.nl? Voor verschillende  doelgroepen?  Dat wat al gedigitaliseerd is wordt nog niet aan publiek aangeboden. Wetenschappers kunnen wel al  toegang krijgen op aanvraag. Ook is het nog niet toegevoegd aan natuurcollectie.nl. Het is op termijn  wel de bedoeling om alle gedigitaliseerde objecten en informatie aan het brede publiek beschikbaar  te maken. Het instituut heeft veel verschillende gebruikersgroepen. Dit wordt in een schema  weergegeven:         

Publiek  Collectie      Onderzoek  

Publiek    Collectie      Onderzoek  

 

Publiek        Collectie  Onderzoek 

  Collecties 

  

   Data   

 

Users 

  Oftewel: collectiemedewerkers zijn het meest geïnteresseerd in de collectie, onderzoekers het meest  in data, en de users (breed publiek) vooral in de publieksinformatie.   Nog weer anders gezegd:   

Publiek is geïnteresseerd in ‘dunne schil info’  (minder diepgaande informatie ten opzichte  van de informatie die onderzoekers nodig hebben) 



De collectiebeheerders zijn geïnteresseerd in allerlei metadata (vooral administratieve: Sinds  wanneer in collectie? Waar komt het vandaan? Wie heeft zich ermee bezig gehouden?) 



Onderzoekers zijn geïnteresseerd in veel diepgaandere informatie (bijvoorbeeld boeken) 

Het instituut heeft dus meerdere functies: het is een museum (tentoonstelling), het is een  wetenschappelijk instituut en het beheert een enorme collectie.   Er zijn nu 32 verschillende websites, elk interessant voor ander publiek. Daarnaast zijn er  medewerkers die bijdragen aan websites van (internationale) samenwerkingsprojecten.   Nu is een nieuwe website in ontwikkeling waarop een deel van de digitale collectie  beschikbaar wordt gesteld.  De beeldinformatie wordt geëxporteerd uit de beeldbank. Het gaat ook  om digitale informatie over de collectie zonder beeld. Dat komt uit het CRS (zoölogie en geologie) of  Brahms (Botanie).  Niet iedereen zal bij alle gedigitaliseerde informatie en objecten kunnen komen.  Wetenschappers moeten inloggen.  Er gaat waarschijnlijk gewerkt worden met communities. Dit zijn  bijvoorbeeld (inter)nationale wetenschappers en verenigingen van amateurwetenschappers. Ook 

105 

verstrekt NCB Naturalis informatie over dieren en planten aan ministeries, forensisch onderzoekers,  Schiphol en andere vliegvelden.    Er zullen verschillende interfaces worden gebruikt. Het brede publiek heeft bijvoorbeeld niks  aan 300.000 hommels die allemaal worden gedigitaliseerd. Zij zullen dan eerder één voorbeeld  kunnen zien.   Met welke rechtenkwesties heeft men te maken bij digitale beschikbaarstelling?  Er zijn wettelijke kwesties, zoals auteursrechten en privacy. Bij deze laatste moet gedacht worden aan  informatie over welke onderzoeker een object waar en wanneer heeft gevonden. Er mag ook geen  informatie over bedreigde diersoorten worden vrijgegeven. Ook heeft het museum zelf beperkingen  opgelegd.   Kunt u iets vertellen over DNA barcoding? Is het een vorm van metadatering?  Hierbij wordt DNA van verschillende diersoorten elektronisch opgeslagen. Er wordt DNA opgeslagen  en geregistreerd, waardoor het mogelijk is voor de onderzoeker om DNA te scannen en het object te  identificeren.   Heeft u veel te maken met verouderde formaten, verouderde databases?  Ja hier zijn veel problemen. Er was nooit een centraal beleid over registratie. Eind jaren ’90 is men  begonnen met een centraal registratiesysteem. Bij oude databases die in de loop der tijd niet naar  nieuwere formaten zijn overgezet wordt overwogen of de kosten opwegen tegen de baten.   Sluit men aan bij internationale standaarden, zoals Dublincore?  Niet bij Dublincore, dat is meer iets voor musea. Er wordt aangesloten bij Darwincore en ABCD‐EFG  (Access to Biological Collection Data, with Extension For Geology) en van de Taxonomic Databases  Working Group (TDWG). Dit zijn internationale uitwisselingsstandaarden voor biodiversiteitsdata.   Krijgen topstukken voorrang bij digitalisering?  Het is moeilijk topstukken te definiëren. Wat een topstuk is voor een wetenschapper hoeft niet perse  erg interessant te zijn om tentoon te stellen. Eerder was er een schatkamer in het museum. Hierin  werden ook type‐exemplaren tentoongesteld (het eerst gevonden exemplaar van elke soort). Maar  de omstandigheden in het museum zijn niet optimaal voor dit materiaal. Nu is het weer opgeborgen  in het depot. Er wordt opgemerkt dat depot eigenlijk geen goed woord is. Het kan eigenlijk beter een  wetenschappelijk archief worden genoemd.   Soms hebben topstukken voorrang bij digitaliseringsprojecten. De bijzondere drukken en  manuscripten waarover het instituut ook beschikt hebben bijvoorbeeld voorrang gekregen. Maar de  hierboven genoemde type‐exemplaren zitten vaak in omvangrijke collecties. In het geval van een  insect is het bijvoorbeeld niet altijd mogelijk om alleen deze eruit te halen en te digitaliseren. Dan kan  beter gewacht worden tot de hele collectie kan worden gedigitaliseerd.  

106 

Hoeveel wordt gedigitaliseerd en door wie?  Er worden zo’n 18.000 objecten per week gedigitaliseerd. Er wordt veel binnen het instituut gedaan  (er zijn tien digitaliseringstraten), maar er wordt ook aan outsourcing gedaan. Sommige bulkcollecties  als de herbariumplaten, tijdschriften en dia’s worden bijvoorbeeld elders gedigitaliseerd.   Er is een extern projectteam ingehuurd en er zijn tijdelijk maar liefst 65 extra mensen  ingehuurd. Vanaf volgende week wordt de projectleiding aan interne mensen overgedragen.  In het instituut zelf werken ongeveer 200 mensen. Daarnaast zijn er nog 300 vrijwilligers en  gastonderzoekers die regelmatig werken/ bijdragen. Zij houden zich over het algemeen niet bezig met  digitalisering. Het is lastig om van gastonderzoekers te vragen dat ze hun data in het centrale  registratiesysteem willen bijhouden. In de toekomst zal dit toch de bedoeling zijn.   Wordt aan crowd sourcing gedaan?  Ja, op drie manieren. Ten eerste zijn er drie iPads in het museum waarop bezoekers metadata kunnen  doorgeven. Ook is er zogenaamde community crowd sourcing. Er wordt bijvoorbeeld aan  wetenschappers gevraagd of ze het soort kunnen koppelen aan foto’s. Tenslotte worden ook  medewerkers in lagelonenlanden tegen betaling ingeschakeld om bijvoorbeeld veldboeken over te  typen.   Hoe vergelijkt dit project zich tot projecten in het buitenland?   Het is een groot project, internationaal gezien een voorloper. Nergens wordt een project op deze  grote schaal gedaan. Het instituut zelf is ook bijzonder. De medewerkers betwijfelen of er ergens  anders een zo ver gaande integratie is van zoölogie, geologie, botanie etc.  in één instituut.   Wordt er ook in 3D gedigitaliseerd?  Ja op één van de websites zijn 3D‐foto’s (beschikbaar als filmpje) van bijvoorbeeld vogels beschikbaar.  Er is ook een ct‐scanner voor hele kleine objecten. Deze wordt voor onderzoek gebruikt.   Is het voorgekomen dat digitaliseringsprojecten opnieuw worden gedaan omdat de methoden  verouderd zijn (te lage resolutie bijvoorbeeld)?  Ja, dit is voorgekomen. Er is in het begin binnen het Herbarium op lage resolutie gescand (300 dpi –  dots per inch). De externe subsidiënt heeft vervolgens verzocht om dit opnieuw in 600 dpi te  digitaliseren. Intern was hier veel discussie over. Werden de foto’s wel zoveel gebruikt? Men was  bang dat foto’s van hogere resolutie veel meer zou kosten (qua opslag). De projectleider digitalisering  gaf echter aan dat deze kosten meevallen. De duurste factor in het digitaliseringsproject is  menskracht.   Soms blijkt dat foto’s van objecten erg veel gebruikt worden, maar het kan ook blijken dat het  gebruik tegenvalt. Dit is moeilijk te voorspellen.  

107 

Het is ook gebleken dat foto’s van hoge kwaliteit (in hoge resolutie) het mogelijk maken om  specialistische software hierop toe te passen, waardoor nieuwe vragen en antwoorden van  wetenschappers mogelijk zijn.   Verdere opmerkingen   De projectleider digitalisering geeft aan dat het project niet alleen gericht was op de digitalisering van  zeven miljoen objecten. Eén van de belangrijkste doelstellingen is het realiseren van een  infrastructuur zodat uiteindelijk alle objecten kunnen worden gedigitaliseerd.   Veel werk uit het verleden moet opnieuw op een goede manier worden gedaan, op zo’n manier dat  er nog ver in de toekomst gebruik van kan worden gemaakt.    

 

108 

1.5 Amsterdam Museum  Datum:  

 

26 april 2012 

Locatie:  

 

Amsterdam Museum 

Interviewers:    

Bas Veerman en Roy Brandt 

Geïnterviewde:  

Judith van Gent, teamleider Digitalisering 

Het museum ziet zichzelf als een voorloper op het gebied van de digitale collectie in Nederland.  Judith van Gent, teamleider documentatie en fotografie, was vanaf het begin betrokken bij de  digitaliseringsprojecten in het museum.  Zijn de doelstellingen (van digitalisering) van het museum vooraf gedefinieerd?  Het museum had al vanaf de jaren vijftig een centrale registratie, waarbij ieder object een  inventarisnummer kreeg. Daarbij was er een systeem met papieren kaarten dat zeer goed werd  bijgehouden en dat het grootste deel van de collectie dekte. Er was dus niet direct een dringende  behoefte aan automatisering. Toch werd in 1992 de eerste poging hiertoe gedaan: De  beeldencollectie werd volledig in een database beschreven. Op een zeker moment werd vanuit die  database een dump gedaan naar een tekstverwerker. Die dump was de basis voor de catalogus in  boekvorm die in 1995 verscheen. Aangemoedigd door dit succes werd eind jaren negentig besloten  tot automatisering van de volledige collectie over te gaan, want wanneer de hele collectie in een  database staat kan het collectiebeheer professioneel worden uitgevoerd. Bijkomend voordeel hier  van is dat de gegevens vervolgens online kunt zetten.   De informatie die beschikbaar was op de kaarten, inclusief de foto’s is daarbij dus  gedigitaliseerd. Tegenwoordig beschouwd zijn de afbeeldingen in een lage resolutie maar dat was ten  tijde van de digitalisering betaalbaar. In maart 2010 is uiteindelijk de volledige collectie online  gegaan.  Wat blijkt uit de statistieken van de website?  Het bezoek van de digitale collectie valt wat tegen, maar de bezoeken die worden gedaan duren wel  relatief lang (één tot drie minuten). Daarvoor leent de site zich echter ook. De reactiemogelijkheid die  erin zit wordt redelijk gebruikt.   Het statistiekensysteem kon lange tijd niet per object meten hoe vaak deze bekeken werd.  Toen dat nog wel kon waren de populairste museumstukken ook de meest bekeken stukken online.  Sinds kort worden de statistieken weer per stuk bijgehouden.   Wat is de doelgroep van het museum?  Het museum heeft twee doelgroepen voor ogen met twee afzonderlijke websites waarop de collectie  wordt gepresenteerd: 

109 



Een eenvoudige visueel ingestelde website. Hier is alleen de basisinformatie zichtbaar inclusief  afbeelding. Er is getwijfeld of het inventarisnummer vermeld moest worden maar dat is  uiteindelijk wel gebeurd. Deze website heeft de gewone bezoekers, de Amsterdammer of de  toerist als doelgroep. 



Een aparte website voor onderzoekers waar veel meer informatie wordt getoond, zoals  herkomstgegevens en literatuur over objecten. Hiervan is bekend dat de doelgroep wordt  bereikt, want toen de oude domeinnaam ahm.nl offline ging kwamen er veel klachten van  wetenschappers dat de collectie niet meer online te benaderen was. De onderzoekers laten  Van Gent geregeld weten erg tevreden te zijn met het zoeksysteem. 

Een andere manier om in contact te komen met de bezoekers (of feedback te krijgen) is door gebruik  te maken van social media. Zo wordt er bijvoorbeeld op de blog van het museum om de paar dagen  een object centraal gesteld. Deze blogpost worden via Twitter (#020today) en op Facebook gedeeld,  waar bezoekers gretig op reageren. Met Hyves is men gestopt omdat het gebruik hiervan fors is  gedaald.  Hoe zit het met de licenties?  Omdat ongeveer twee derde van collectie historisch is, zijn de auteursrechten hierop vervallen en  betreft het werken in het publiek domein. Bij het online gaan in 2010 stond bij alle objecten een  Creative Commons BY SA licentie (Attribution ShareAlike). Het museum ging er namelijk vanuit dat  deze licentie van toepassing was op de teksten en afbeeldingen die online stonden. Later  bleek  echter dat de licentie zou kunnen gelden voor alle verschijningsvormen van de werken. De (erven van  de) vervaardigers van de werken die nog onder het auteursrecht vallen worden nu benaderd om de  rechten alsnog te regelen. Op de site is de formulering aangepast. Hier wordt dus nog aan gewerkt.  Heeft het museum samenwerkingsverbanden?  Er wordt zeer veel samengewerkt in allerlei verbanden. Er is bijvoorbeeld een hechte groep tussen de  verschillende musea die in Nederland bezig zijn met digitalisering, men wil er niet aan denken om alle  innovaties zelf te moeten doen. De ervaring leert dat iedereen tegen dezelfde problemen aanloopt.  Als Van Gent dus tegen een obstakel aanloopt, kan ze er vanuit gaan dat andere musea hier ook mee  te maken hebben en kunnen zij samen een oplossingen bedenken. Er zijn samenwerkingen met  Europeana. Verder zijn er regionale verbanden zoals Oneindig Noord‐Holland en landelijke verbanden  zoals het Geheugen van Nederland en CATCH plus.  Hoe is de organisatie bij de digitaliseringsprojecten?  Er wordt bij de digitalisering projectmatig gewerkt, waarbij voor de projecten extra mensen ingezet  worden om deze uit te kunnen voeren. Buiten de projecten om is de organisatie altijd wel bezig met  digitaliseringstaken maar dat is ook het onderhoud en bijwerken van de informatie over de  museumcollectie. Er is ook geregeld acquisitie die verwerkt moet worden.  110 

In het vaste team zijn dus medewerkers die bezig zijn met het bijwerken van de informatie,  waaronder een fotograaf. Er zijn medewerkers die de computersystemen onderhouden.  Bijzonder aan het Amsterdam Museum is dat er ook vrijwilligers zijn die helpen om de  informatie van de collectie te verbeteren. In eerste instantie werden de vrijwilligers ingezet bij de  voorbereiding van de verhuizing van de textielcollectie naar het nieuwe depot. Deze dertig  vrijwilligers waren veelal gepensioneerden die werkzaam waren in de textielsector. Binnenkort zullen  zij ook mee gaan doen in een project waarin de collectie 18de en 19de eeuwse kostuums worden  beschreven. Het in kaart brengen en goed fotograferen van een kostuum kost tot wel acht uur per  kostuum.   Bij de collectie penningen zijn er ook plannen om met vrijwilligers te gaan werken, het gaat dan  met name om verzamelaars van munten en penningen.  Is de volledige collectie geschikt voor digitalisering?  Ja, en alles is al gedigitaliseerd. De digitalisering inclusief foto van prenten of penningen is wel  eenvoudiger dan het digitaliseren van kostuums, waarbij elk detail van het kostuum beschreven moet  worden, inclusief de staat ervan, en waarbij het opzetten en afbreken voor een foto veel tijd kost.  Daarom is men zeer blij met de vrijwilligers.  Hoe gaat het systeem om met kruisverwijzingen?  Al ten tijden van het kaartensysteem bezat elk object zijn eigen literatuurkaart. Deze literatuurkaarten  zijn gedigitaliseerd en zijn in de database inclusief kruisverwijzingen naar de bibliotheekcatalogus  opgenomen. De boeken van de bibliotheek zijn niet gedigitaliseerd maar als er een elektronische  versie van beschikbaar is, is deze wel weer in de catalogus opgenomen.  Welke metadata worden er gebruikt?  Dat verschilt van deelcollectie tot deelcollectie, maar we gebruiken wel voor alle objecten de  SPECTRUM basisregistratie, die alle musea gebruiken.  Hoe zit het met de kosten/financiering voor digitalisering?  Er zijn natuurlijk vaste kosten maar ze kan niet zo zeggen hoe hoog deze kosten zijn. Veel projecten  hebben hun eigen financiering, bijvoorbeeld uit projecten als Geheugen van Nederland of CATCH‐ plus. Daarnaast is er fondsenwerving en drukt het gebruik van stagiaires de kosten.  En de kosten voor het digitaliseren zelf?  De kosten worden per project berekend op basis van arbeidsuren en zijn van heel veel zaken  afhankelijk. Er kan lang niet altijd een raming vooraf gemaakt worden, zeker als het om een collectie  gaat die niet uit items bestaat die eenvoudig gedigitaliseerd kunnen worden, zoals bij de kostuums.     

111 

Hoe zit het met de implementatie van open data?  Sinds maart 2011 is de collectiedatabase ook als open data beschikbaar en er zijn al verschillende  ontwikkelaars met de data aan de gang gegaan. We moedigen hierbij het gebruik van de API aan,  zodat de meest recente gegevens worden gebruikt.   Daarnaast is de database gebruikt voor onderzoek naar Linked Open Data in het Europeana  Data model. We hebben onze data daar voor beschikbaar gesteld om dat we hopen dat door onze  data te linken met andere data onze eigen data worden verrijkt en er meer context wordt gegeven.  Zijn er nog best practices te noemen? Zijn er dingen die u (achteraf gezien) anders had gedaan?  Het is wel belangrijk om altijd in gesprek te blijven met anderen die met een vergelijkbaar project  bezig zijn om ervaringen op te doen. Verder heeft het museum ervoor gekozen om de user‐generated  content langzaam uit te breiden. Hierbij moet opgemerkt worden dan er niet in detail vooraf een  strategie is bedacht voor de verwerking van de user‐generated content.  Daarnaast is het museum bij de introductie van de online collectie ook begonnen met een  blog waar het eerste anderhalf jaar elke dag een actueel stuk uit de collectie besproken werd. De  frequentie hiervan is nu beperkter omdat het veel tijd en werk kost. Toch is het gebruik van social  media wel belangrijk, omdat het er een contact met de bezoeker opgebouwd kan worden en er  kennis gedeeld kan worden.  Tenslotte is er de opmerking dat de (digitale) collectie nooit af komt. Er ontstaan nieuwe  inzichten over de collectie en het museum zal altijd nieuwe aanwinsten krijgen die ook weer  omschreven moeten worden. Het werk als informatie professional zal nooit voltooid zijn.  Een wens is om de papieren kaarten, die nog altijd bewaard zijn, in de toekomst ook allemaal digitaal  beschikbaar te maken. Tot nu toe waren de kosten hiervan altijd te hoog maar er komt een moment  dat de kosten hiervoor betaalbaar worden en dan is het zeker een wens om het te doen.         

 

112 

1.6 Fries Museum  Datum:  

 

9 mei 2012 

Locatie:  

 

Bijzondere Collecties, Amsterdam 

Interviewers:    

Hilde Oosterwoud en Vikenti Kumanikin 

Geïnterviewde:  

Wilbert Helmus, hoofd Collectie‐ en Kennismanagement 

Hoe is de digitale collectie tot stand gekomen?  ‘We maken al heel lang gebruik van Adlib (de heer Helmus spreekt voor drie instellingen:  Verzetsmuseum, Keramiekmuseum Princessehof en Fries Museum) en er waren grote achterstanden  in de registratie, zowel in het Fries Museum als in het Princessehof. Er was heel slecht geregistreerd  en dus gedigitaliseerd. Dit kwam voornamelijk omdat er weinig aandacht aan is besteed. Er was heel  lang geen goede aansturing en het was helemaal geen prioriteit. De conservatoren moesten zelf ook  de registratie doen. Ik werk nu vier jaar bij het Fries Museum en pas bij mijn komst werden de  verantwoordelijkheden gescheiden tussen collectiebeheer en kennismanagement (alles rondom de  digitalisering en registratie). Onderzoek ligt bij de conservatoren en die vonden het niet zo leuk om  zich bezig te houden met registratie, dus dat zijn nu twee gescheiden afdelingen. Samen met mijn  collega (die bij Teylers Museum gewerkt heeft) vormen we één ‘Hoofd collecties’, wat je  tegenwoordig bij veel musea ziet. Bij het Fries Museum is dat dus gesplitst’.   Terugkomend op het digitaliseren…  ‘Wij hadden dus een versie van Adlib die niet meer werd ondersteund door de webmodule die Adlib  aanbiedt (SQL‐database hebben we nog niet, daar is nog geen budget voor). We waren aan het  zoeken naar een manier om de collectie online te krijgen en op een gegeven moment kwam er een  vraag vanuit de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, of onze collectie via de Digitale Museale Collectie  Nederland (DiMCoN )toegankelijk mocht worden gemaakt. We hebben toen de deal gemaakt: We  wilden wel op DiMCoN met de drie musea maar we hadden nog geen webmodule. We hebben toen  gebruik gemaakt van de software die DiMCoN ook gebruikt, DELVIN, gebaseerd op Europeana  software. Daardoor kon ik voor een appel en een ei de collecties online zetten en kregen we ineens  extra facet zoekmogelijkheden. Ik heb echter nog veel meer wensen op lange termijn. Nu zijn we  allang blij dat we online zijn. Het grote probleem van het Fries museum is het grote aantal records,  zo’n 270.000; er zit nog lang niet bij elke record een afbeelding’.   Hoe hebben jullie het digitaliseren aangepakt?  ‘We hebben voor zowel het Fries Museum als het Princessehof een basisregistratieproject kunnen  doen, gefinancierd door de Provincie Friesland en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en  Wetenschap (OCW). We zijn blij dat er een objectnaam is, dat het objectnummer klopt, dat het een  plaats heeft, de herkomst duidelijk is in de meeste gevallen. Het is een project heeft drie jaar geduurd 

113 

en is vier jaar geleden opgeleverd. Bij het Princessehof zijn we nog niet helemaal klaar, daar zijn nog  wat staartjes’.   Was het fotograferen onderdeel van dit project?  ‘Bij het Princessehof hebben we in de financiering mee kunnen nemen dat er een plaatje gemaakt  werd, weliswaar op een lage resolutie. Dit heeft nadelen, want we moeten eigenlijk alles opnieuw  fotograferen willen we het op een hogere resolutie kunnen aanbieden’.   Geldt dit ook voor de andere collecties?  ‘Het Fries Museum heeft heel weinig plaatjes en krijgen we veel foto aanvragen. Bij het Princessehof  valt het mee met de aanvragen, dus blijkbaar is de kwaliteit voldoende om mensen toch te kunnen  bedienen. Wat we bij het Fries Museum wel speelt  zijn de uitzonderlijke gevallen: Zo was er laatst  iemand die onderzoek deed naar Noodmunten uit de 14de en 15de eeuw, die wilde 150 munten  gefotografeerd hebben. Aan een vraag met zo’n grote omvang is bijna niet aan te voldoen en dat is  een groot probleem’.   Hoe gaan het museum hier mee om?  ‘Hier hebben we beleid voor. De uitgangspunten staan beschreven in het Programmagestuurd  Collectiemanagement document. Het komt er op neer dat we niet bij A gaan beginnen en later  eindigen bij het 270.000ste stuk, dat is niet te doen. Wat we doen is datgene digitaliseren wat bij de  programmering van het museum aansluiten’.   Dus er ontstaat een digitale afspiegeling van hetgeen dat fysiek in programma’s wordt getoond?  ‘Juist. Daarnaast zijn er incidenteel andere activiteiten te benoemen. We hebben een  merklappenproject gehad. Nu zijn we met een textielwebsite bezig met een aantal musea en  daarvoor digitaliseren we een groot aantal textiel objecten.   

Iedere keer als we een project formuleren, wordt er tijd geclaimd bij de fotograaf die we 

hebben. We komen wel in de knel als iemand van buiten 150 noodmunten digitaal wil hebben, hier is  wordt geen rekening mee gehouden in de begroting. Soms zeggen we nee, soms zeggen we ‘je moet  het zelf maar doen’. Nee zeggen doet wel pijn’.   Wil het Fries Museum alles in eigen beheer houden of is er bereidheid om foto’s weg te geven?  ‘Nee hoor, geen probleem voor onderzoek geven we ook foto’s weg. Alleen nog niet alle objecten zijn  voorzien van een foto en dat is soms lastig uit te leggen aan het publiek. Stel je voor dat je een  scriptievoorstel hebt gemaakt en je komt er pas later achter dat de afbeeldingen er niet zijn, dat kan  frustrerend zijn’.  Welke wensen met betrekking tot digitaliseren zijn er te noemen?  ‘Het is nu teveel ‘dit is het allemaal, doe je voordeel er mee’, daarom heb ik een subsidieaanvraag  opgestuurd naar het ministerie van OCW, een activiteitenplan voor het Princessehof. Hierin staat wat  we met onze online diensten willen. We hebben bijvoorbeeld een collectie Fries Aardewerk, terwijl  114 

we ook weten dat er een actieve club in Nederland is. Hiervoor willen we iets aparts neerzetten, een  themasite waarop ze hun dingen kunnen doen. Ze kunnen bijvoorbeeld onze collectie gebruiken,  fysiek en digitaal, tijdens de verzamelaarbijeenkomsten’.   Dit is een vrij nieuwe opzet om gebruikers te betrekken, klopt dat?  ‘Het heeft vooral tijd voordelen, we beheren een vrij grote collectie. In het activiteitenplan nemen we  geen wetenschapstaak op, dit ligt bij een paar topinstellingen. We moeten dus acties kunnen vertalen  naar functie voor activiteiten. Op deze manier bewijzen we het publiek een gunst. Op de  Merklappensite hebben we dit ook geprobeerd. Daar heb ik trouwens veel van geleerd’.   Zoals?  ‘Toen ik het projectplan schreef voor de Merklappenwebsite moesten we ook helemaal de techniek  uitschrijven omdat het hoorde bij de subsidie‐eisen. Toen we eenmaal in de uitvoering gingen, was de  uitvraag alweer verouderd, omdat de techniek alweer doorontwikkeld was. Zelf was ik inmiddels  bekend met Europeana en DELVIN en ik had eigenlijk een hele andere partij willen contracteren. Dit  was een leermoment. Tevens had ik meer tijd willen inruimen voor het project en met name de  combinatie tussen fysieke bijeenkomsten en werken aan de website. We hebben het geprobeerd,  met een club dames die in het museum zaten (in het ‘Merklappencafé’), die hebben we betrokken bij  de evaluatie van de websiteonderdelen in wording, zij gaven kritiek. Hier had ik meer tijd voor willen  vrij maken’.   Is het wel dezelfde doelgroep? Museum en online bijdrage?  ‘Bij de lancering hadden we een Merklappendag georganiseerd en dan kon een ieder een merklap  meenemen. Deze hebben we vervolgens gescand voor de verzamelaars en die waren erg blij mee. Ze  kregen het op een stick mee of per mail. De vraag was wel om de scan van de merklap retour te  sturen met een kenmerk en beschrijving van het verhaal. Veel mensen hebben dat gedaan, en je zag  dat men onderling met elkaar ging praten over de merklappen. We zagen een vermenging tussen de  museumcollectie en de merklap van tante Truus, dat was wel erg interessant. Dit is vormgeven aan de  platformgedachte en de community‐gedachte die toen erg hip was’.   Is dat niet meer zo?  ‘Nou het is in ieder geval bij mij niet meer zo, het is niet minder belangrijk. Mensen laten bijdragen  aan de website werkt niet altijd, je ziet om de haverklap websites waarop wordt gevraagd: vul iets in,  omschrijving, tagging, ik weet niet of het nou werkt. Wij hebben met het Merklappenproject wel wat  geprobeerd. We hebben ook de Erfgoedhub, Ferhalen van Fryslân (vertaald: Verhalen van Friesland).  Hierin heb ik ook een groeiproces meegemaakt. Eerst dacht ik we gaan heel erg op die social tagging  zitten en user‐generated content, inmiddels denk ik, met zo’n enorme hoeveelheid data mensen  vragen iets bij te dragen, daar moet iets anders bij zitten, dat gaat zo niet werken. Dit zie je  bijvoorbeeld aan de website van het Nationaal Archief. Dit loopt in het begin heel goed, maar na een  115 

tijd is de nieuwigheid er af. Veel musea trappen in de valkuil een techniek direct toe te passen zonder  eerst te onderzoeken wat voor gevolgen en meerwaarde het kan hebben op de lange termijn. Je ziet  veel van het een naar het andere schieten, op een gegeven moment ging alles op YouTube en Flickr.  Zijn er nog succesvolle voorbeelden te noemen? Zelfs Europeana, is eigenlijk een enorme bak van  gegevens waarin je je kunt verliezen’.   Was er wel een bereidheid bij jullie om alles te delen?   ‘Ja, open data, dat omarm ik heel erg. Ik volg toevallig de masterclass Open Data en dat is bijzonder  inspirerend. Alle aspecten zoals auteursrecht komen dan aan bod. Hier heb ik van geleerd, want de  collecties online heb ik de Creatieve Commons Zero licentie (cc‐Zero)  gegeven, maar nu weet ik dat  het helemaal niet zo werkt. Inmiddels weet ik dat zelfs de moderne keramiek niet onder een  dergelijke licentie verspreid mag worden’.  Zijn er al claims binnen gekomen?  ‘Nee, er zijn slechts een aantal clubs die heel streng zijn en mensen bang maken zoals Pictoright.  Maar behalve Pictoright is er eigenlijk nooit iemand in Nederland opgestaan die bewaar maakt,  behalve misschien Bruna/Mondriaan, met een claim. Wij hebben nog nooit een opmerking gehad,  zelfs niet van eigenaren van collecties (de musea hebben veel in bruikleen). De eigenaren hebben  alleen maar toegejuicht en vonden het fantastisch dat het werk verspreid werd. Ik ga heel erg op de  open data gedachte zitten en daar wil ik ook veel meer mee gaan doen. Dit past ook goed in de  filosofie van de Erfgoedhub: Het is een hub van data, daar komen vooral mensen, creatievellingen die  iets willen gaan doen met die data. Deze mensen weten ook wat er in zit en wat ze kunnen  verwachten. Ik hoop dat ze de hub gebruiken als tussenstation en niet als eindstation. Mensen komen  data halen en wij stellen data beschikbaar. Het ideaalbeeld is dat alle Friese instellingen hun data daar  kunnen neerzetten en gebruik kunnen maken van elkaars data’.  Is er een standaard en wie beheert dat?  ‘Dat moeten we nog regelen. Er is een stuurgroep, daar zit Meindert (directeur van het Fries  Scheepvaartmuseum) ook in. De hub is verder een aggregaat, waarmee we ook data doorzetten naar  bijvoorbeeld Europeana’.  Wordt er ook een (betekenisvolle) koppeling gelegd tussen de data?  ‘Nee, dat gaan we niet doen. Dat denk ik niet te gaan doen, we zijn aan het worstelen hoe we het  geheel langdurig in de lucht en ik denk dat het ondoenlijk is om zo’n enorme hoeveelheid data te  onderhouden, je krijgt een enorme organisatie er bij. Zeker in deze tijden van bezuinigingen is het  niet realistisch. Vandaar dat ik zeg; we maken een infrastructuur in Friesland, waarop alle data  beschikbaar komt, waar op aan te sluiten valt door wie dan ook, maar we gaan niet een hele  eindgebruikerdienst er van maken met vormgeving en websitefunctionaliteiten. Dit, de  eindgebruikerdiensten, realiseren we vanuit projecten, en dat pluggen we in op de infrastructuur’.  116 

Hoe verhoudt dit zich tot Europeana? Waarom niet gewoon alles daar in deponeren?   ‘Europeana heeft een bepaalde datastructuur en daar mogen bijvoorbeeld geen objecten zonder  plaatje in. Dat is jammer, want dan zou het Fries Museum nauwelijks in Europeana terugkomen. Het  dataformat dekt ook niet alles wat we bij individuele instellingen kunnen stoppen. Onze dataformat  in de hub is rijker vergeleken bij Europeana. De infrastructuur is verder klaar en net was ik bij de  provincie om een ‘app cultureel Friesland’ te lanceren, vanuit de open data gedachte, om de hub  onder de aandacht te brengen. De provincie was enthousiast. Nu is de truc om vanuit subsidie het  onderhoud te voeren van de infrastructuur, want individuele instellingen hebben daar minder belang  bij. Het belang is breder en dat zal toch vanuit de provincie gefinancierd zou moeten worden. Zo kun  je van de hub ook gelijk een depot maken, ten dienste van de individuele instellingen. Individuele  instellingen hebben er geen geld voor en worden er niet op afgerekend. Iedereen heeft een stukje in  de infrastructuur. Het digitale depot zou gefinancierd moeten worden als basisvoorziening waarmee  de provincie ook geld terug kan verdienen, want nu is elke individuele instelling aan het investeren in  een eigen stuk infrastructuur met CMS, licenties enzovoort. Dit probeer ik te verkopen in de provincie  maar nog niet iedereen is een voorstander’.   Waarom zou men terughoudend zijn?  ‘Het is een beetje ambtelijk; het plan past niet in de cultuurnota, in de nieuwe nota moet er  bezuinigd worden. Terwijl het wel over gemeenschappelijk erfgoed gaat’.  Waar geeft u prioriteit aan binnen het proces van digitaliseren?  ‘Ik hecht veel belang aan de hub, dat heeft een algemeen belang. Klinkt wellicht heel gek, maar ik  geloof in de kracht en mogelijkheden en potentie er van. Aansluiten bij de mogelijkheden, samen met  andere instellingen en niet volgens de oude gedachte individueel het wiel uit vinden op een eigen  eilandje. De diensten en producten kunnen wel een eigen sausje krijgen met een eigen logo en  functie’.    Heeft het museum inzicht in de bezoekers aantallen en de wensen er van? We zagen bijvoorbeeld  dat de afbeeldingen niet afzonderlijk te doorzoeken zijn in Google?  ‘Dat is wel een goede, dat weet ik eigenlijk niet. Het zou best kunnen dat het niet ontsloten is. De  namen van de afbeeldingen bevat het objectnummer en geen verdere metadata, waardoor je het  wellicht niet meer kunt terugvinden in Google. Een grote wens van mij is dat we meer verstand  krijgen in dit soort mechanismen. Het is nu een gemis en we zouden het heel graag binnen de  organisatie willen aantrekken hiervoor. We hebben wel iemand, de dataconservator, die zou er daar  expert in moeten zijn. Sinds kort zijn we aan het monitoren wie de bezoekers zijn, waar komen ze  vandaan. Tot voor kort was dit een braakliggend gebied, maar sinds kort hebben we iemand van  Boijmans van Beuningen hiervoor aangetrokken en we hebben doelstellingen in het  activiteitenprogramma opgenomen. Zelfs een doelstelling voor volgers op Twitter zijn hierin  117 

benoemd. Vanuit subsidieaanvragen vormen we doelstellingen maar ook vanuit individuele  jaarplannen per afdeling’.   Beschouwt u een digitale bezoeker als volwaardige museumbezoeker? Of is dat bijzaak?  ‘Het is geen bijzaak maar ook geen volwaardige bezoeker. We moeten ze tellen, ook van het  ministerie van OCW en provincie Friesland. De afdeling Marketing  heeft er wel een beleid voor  geformuleerd, dat zal ik nog navragen. Een verband leggen tussen de digitale bezoeker en de fysieke  bezoeker doen we nog niet, wellicht in de toekomst maar de prioriteiten liggen nu ergens anders  zoals het nieuwe gebouw. Er is wel een notitie voor een de nieuwe website. Uitgangspunt hierbij is:  we gaan niet de gehele collectie op de corporate website aanbieden. Dit is een hele bewuste keuze.  Alleen topstukken of stukken die een belangrijke rol spelen in de programmering. Verder gaan we  bezoekers niet lastig vallen met onze enorme collectie.  We denken dat mensen vooral praktische  dingen willen weten zoals is er een restaurant, is er een invalide WC, kunnen we parkeren en wat is er  te zien en te doen. Als men alsnog de items afzonderlijk wil bekijken moet men doorklikken en  belandt men op een van de collectie websites. Verder zijn we bezig met een plan voor de  doorontwikkeling van de collectiewebsite. Er is al een functionaliteit van relaties, zoals Amazon dat  doet, waarbij doorgeklikt kan worden op objecten uit dezelfde categorie. Er zijn ook tegengeluiden,  want ik hoor van mensen die heel gericht aan het zoeken zijn dat zij het juist verschrikkelijk vinden.  De relatiefunctionaliteit werkt voor hen te associatief en niet transparant genoeg. Voor hun gevoel  komen ze op hele andere objecten dan dat ze verwachten. Het hele specialiseerde zoeken hanteren  we echter niet, we houden toch vast aan het laagdrempelig zoeken. Experts kunnen langskomen als  ze echt specifieke zoekwensen hebben’.  Op de website is het mogelijk om eigen collecties samen te stellen en te bewaren. Is het bekend  hoe vaak deze functie gebruikt wordt?  ‘Nee, bij mij niet, dat zou ik eens bij de afdeling Marketing moeten navragen en ben ik eigenlijk ook  wel benieuwd naar’.   Dit soort taken passen bij de afdeling Marketing?  ‘Ja, bij de afdeling Marketing zijn specifieke taken belegd: Alles wat we doen met de website moet  direct gerelateerd kan worden aan een doelgroep, het moet passen binnen de doelstelling van het  museum, het moet aansluiting vinden bij de kernactiviteit van het museum. Zelf ben ik geen  marketingman, maar dat vind ik juist leuk, het krachtenspel. Marketing is een nieuwe expertise die  we in huis hebben en we zijn wat dat betreft onszelf opnieuw aan het uitvinden’.  Hoe kijkt het museum tegen communities aan?  ‘Ik geloof niet dat er een community gevormd wordt rondom een collectie. Dit kun je hoogstens  bereiken bij een topcollectie zoals van het Rijksmuseum maar verder geloof ik dat het juist de andere  kant op werkt. Er zijn al communities, en in die context draagt het museum bij aan de bestaande  118 

community, zowel met fysieke objecten als digitaal. Het is niet realistisch om te denken dat elk  museum een nieuwe community kan vormen. Een museum bedient de kleine clubjes die er al zijn en  staat ten dienste van deze groepen’.  Heeft het museum ook een fotograaf in dienst?  ‘Ja,  dat is de medewerker Collectieregistratie en het komt er op neer dat die persoon niet bezig moet  zijn met hele mooie foto’s maken. Het gaat om digitaliseren, goede foto’s, maar geen esthetische  foto’s, daar hebben we als museum niet zo veel aan. We hebben een aantal richtlijnen waarmee we  foto’s willen maken. Sinds het begin van het registratieproject was er een A4’tje met richtlijnen. Die  hebben we ook niet meer veranderd, hoogstens aangevuld. Dat zie je ook wel als je door de website  heen gaat, vrij rustig, zelfde achtergrond, zelfde formaat en uniform opgenomen’.   Worden er ook foto’s op hoge resolutie aangeboden via de website?  ‘Hoge resolutie foto’s zijn lastig, er zit veel tijd in om dat voor elkaar te krijgen, te bewerken, we  hebben er nu voor gekozen niet al te hoge resolutie te gebruiken maar dit gaat veranderen. Zeker als  we meer met open data gaan doen en je dus straks foto’s op devices krijgt waar hoge resolutie vereist  is, denk aan iPads, dan is dat veel meer een eis. Bij Princessehof waren we te vroeg begonnen,  waardoor we nu opgescheept zitten met lage resolutie foto’s.   Kunt u meer vertellen over uw ervaring in de branche?  ‘Voor het Fries museum heb ik anderhalf jaar gewerkt als inspecteur bij erfgoedinspectie, daar heb ik  rijkscollecties geïnspecteerd. Daarvoor heb ik vijf jaar gewerkt als adviseur bij Reekx gewerkt en heb  ik veel instellingen geadviseerd over digitalisering. Daarvoor heb ik 12,5 jaar bij het Rijksmuseum  gewerkt. Daar was ik Hoofd Studiezaal, een hele dienstverlenende functie. Ik kreeg wel vaak dezelfde  vragen. In het laatste jaar was ik benoemd tot projectleider Collectie Informatie. Die functie vond ik  zelf heel hard nodig, de organisatieonderdelen waren best verkokerd met allemaal hun eigen  databases, documentatie en werkprocessen, en ik heb gepleit voor een vaste functie voor een  integraal beleid. Toen was het een projectfunctie maar inmiddels is het wel een vaste functie  geworden. Die verkokering zien we niet bij het Fries Museum. Alles is gecentraliseerd, er is een  archief, een documentatie en een Adlib als informatiebron. Ook fotografie is centraal. Dus dat is nu  allemaal goed geregeld’  Als u nu blanco in het digitaliseren zou stappen, zou u dezelfde stappen hebben gemaakt?  ‘Ik zou dezelfde keuzes maken ja, zoals eerst een basisregistratieproject en niet beginnen met het  idee alles helemaal van A tot Z volledig te willen digitaliseren. Wel zou ik natuurlijk hogere resolutie  gebruiken voor de foto’s en meer foto’s willen maken maar daar is dan ook meer geld voor nodig.  Verder zou ik het onderscheid behouden tussen projecten voor specifieke doeleinden’.    

119 

Is er ook een collectie dat nooit gedigitaliseerd/gefotografeerd zal worden?  ‘ Ja, zeker, we gaan onze collectie sowieso kleiner maken want het is nu te veel. We zijn een van de  grootste provinciale musea van Nederland. Het is krankzinnig, vroeger werden er hele inboedels  gebracht naar het museum en een hele inboedel werd dan opgenomen in de collectie. Nu zijn de  selectiecriteria verscherpt en een afstotingsbeleid is geformuleerd. We zijn al begonnen met afstoten,  bijvoorbeeld aan het Fries depot. Er zit ook veel overlap tussen de Friese musea collecties. De  stukken die we afstoten gaan we niet meer fotograferen’.    

 

120 

1.7 Het Nationaal Glasmuseum Leerdam  Datum:  

 

11 april 2012 

Locatie:  

 

Glasmuseum, Leerdam 

Interviewers:    

Nicole Dekker en Bas van Haastrecht 

Geïnterviewde:  

Saskia Waterman, hoofd digitalisering 

Stand van zaken m.b.t. digitalisering  Meer dan 90% van de collectie is gedigitaliseerd.  De collectie bestaat uit:  

9000 glaswerken (gefotografeerd) 



70.000 papieren documenten (45k hiervan al gescand) 



fotoarchief van de glasfabriek van Leerdam (13.000) 



Het aantal gescande pagina’s fabriekscatalogi bedraagt ong. 3000 



geschat wordt dat er nog voor zo’n 500‐800 bladzijdes aan ongescand materiaal ligt, o.a. van  buitenlandse fabrieken. 

Digitaliseren is begonnen in 2004‐2005. Fabriek wilde graag haar bezit kwijt, en heeft dit geborgen bij  ICN, waarna het gedigitaliseerd is vanuit een erfgoedgedachte.    Digitalisering is op projectbasis gedaan, zonder overkoepelend beleid. Geïnterviewde was  toen nog niet werkzaam bij Glasmuseum, dus veel detailvragen zijn verder niet gesteld.  Digitalisering wordt gezien als een taak van het museum. Door erfgoed te digitaliseren wordt  het toegankelijk gemaakt.  Digitalisering vindt plaats door middel van het maken van foto's van de objecten, eerst door  de leverancier van het softwarepakket, later door vrijwilligers voor de overgebleven of nieuwe  werken. De papieren collectie is door Pictura gedigitaliseerd. Pictura is het bedrijf dat de digitale  collectieomgeving levert. Het systeem waar gebruik van wordt gemaakt heet Memorix.  Aan de digitale collectie is een wiki‐omgeving gekoppeld waarop gebruikers commentaar  kunnen achterlaten. Men heeft nog twijfels of een wiki omgeving de juiste is voor dit soort gebruik,  omdat een wiki toch vrij hoogdrempelig is, en lang niet alle functionaliteit gebruikt wordt. Als  voorbeeld wordt gekeken naar delftsaardewerk.nl van het Haags Gemeentemuseum.  Bij het fotograferen van glaswerken kiest de fotograaf hoe werken vastgelegd worden. Vaak  zijn het groepsfoto’s die een tweeledig doel moeten dienen; ten eerste moeten ze de werken  vastleggen, ten tweede moeten ze de werken mooi en aantrekkelijk vastleggen. Het is wenselijk dat  dit fotomateriaal later hergebruikt kan worden in catalogi etc. Het fotograferen van glas is lastig  omdat het om spiegelend, transparant, drie dimensionaal materiaal gaat. 

121 

Er zijn nog geen auteursrechtelijke problemen ontstaan. Veel van het auteursrecht rustte bij  de glasfabriek en is overgedragen aan het Glasmuseum. Voor de overige werken is een strategie van  gewoon doen en hopen dat niemand klaagt gekozen. Deze aanpak werkt tot nu toe probleemloos.  Kosten  Pictura kost 5.000 euro per jaar voor onderhoud en gebruik, maar levert daarbij gelijk ook de  collectiemanagementsomgeving. Dit is dus niet een puur op digitalisering gerichte kostenpost. Verder  is een medewerker ongeveer 50% van haar tijd bezig met digitalisering, en wordt verder veel werk  door vrijwilligers gedaan. Het opzetten van de digitale collectie heeft in totaal ongeveer 100.000 euro  gekost, inclusief het ontwerpen van de website, systemen etc. etc.  Collectiekoppeling  Verschillende collecties van het museum worden onderling gekoppeld. De koppeling met DiMCoN /  digitalecollectienederland.nl is inmiddels tot stand gebracht en verkeert nu in bètafase. Zo kan dit  kleine museum onafhankelijk aan Europeana deelnemen.  Financiering  De financiering van het digitaliseren is in eerste instantie geschiedt op project basis (subsidie voor  vernieuwend project). Vervolgsubsidie is moeilijk te verkrijgen, omdat het onderhouden van een  systeem niet echt vernieuwend is. Hierdoor is het moeilijk om door te zetten met het digitaliseren  van de collectie. Dit wordt afgevangen door met een klein budget te werken, een klein en flexibel  team in te zetten, en gebruik te maken van vrijwilligers.   

Het digitale collectiesysteem is direct gekoppeld aan het collectiemanagementssyteem, 

waardoor het niet mogelijk is om de digitalisering weg te bezuinigen zonder daarbij het primaire  collectiemanagement in de problemen te brengen.  Duurzaamheid  Het CMS dat door Pictura wordt geleverd gebruikt open standaarden (Dublin Core, metadata). Het  museum zelf houdt zich niet heel sterk bezig met duurzaamheid van deze gegevens, omdat daarvoor  de capaciteit niet beschikbaar is. Hoofdverantwoordelijke voor digitalisering (dus de geïnterviewde) is  slechts een deel van haar tijd bezig met digitalisering, en de rest van de tijd ondersteunend t.o.v. de  curator in regulier werk.   

Memorix (het systeem dat Pictura levert) is van oorsprong een archiefsysteem. Bij het 

Glasmuseum heeft men veel vertrouwen in de duurzaamheid en blijvende beschikbaarheid van de  gegevens. De fysieke systemen zijn in beheer bij Pictura. Op de vraag hoe men zou herstellen van een  plotseling failliet gaan of verdwijnen van Pictura werd gezegd dat Pictura back‐ups maakt en dat  sommig materiaal een aantal jaren geleden op CD is aangeleverd. Verder heeft het museum toegang  tot bulkdownloads van metadata, maar niet van afbeeldingen. Het is niet duidelijk of deze  mogelijkheden al benut worden. In geval van een technische storing bij Pictura kan een back‐up  binnen 24 uur actief gemaakt worden (een restore dus). 

122 

Zoekingangen  De zoekingangen bij het Glasmuseum zijn tot stand gekomen uit een wishlist die door het  Glasmuseum aan Pictura is aangeleverd, waarna Pictura heeft aangegeven welke functionaliteiten  geleverd konden worden. Pictura heeft als archieftool al een hoop ontsluitingsingangen beschikbaar,  dus was veel mogelijk.   

De tijdlijn vereiste een aparte omgang met datum velden in de collectie. Als een werk uit 

circa de jaren zeventig stamt kan het niet op een tijdlijn geplaatst worden. In dergelijke gevallen is  gekozen om de datum in het midden van de periode te laten vallen (1975 dus, in het bovenstaande  voorbeeld).   

Het opschonen van de velden in een museale collectie is arbeidsintensief, maar wel 

noodzakelijk als een museum betekenisvolle metadata aan de collectie mee wil geven. De kaartenbak  waar veel van de omschrijvingen van werken direct uit zijn ontleend wordt niet meer bijgehouden.  Nieuwe werken worden dus alleen omschreven in het digitale systeem.  Er wordt gewerkt aan een Engelse versie van de website, omdat er steeds vaker toeristen op bezoek  komen die het Nederlands niet machtig zijn. Omdat de digitale collectie ook gelijk de rondleiding in  het museum verzorgt, is dit ook voor de fysieke bezoeker belangrijk.  Voordelen en nadelen van online collecties  Het Glasmuseum denkt niet dat het fysieke bezoek terug zal lopen doordat de collectie online  beschikbaar is. Dit komt, zo wordt uitgelegd, doordat het om twee heel verschillende vormen van  bezoek gaat. De digitale collectie is goed voor het verkrijgen van detail informatie over specifieke  (individuele) werken. Het fysieke bezoek is meer gericht op het sociale aspect; samen met vrienden  een museum bezoeken. Veel museumbezoekers zijn bezig met een fietsroute, en pauzeren even bij  het museum. Dergelijke bezoekers zijn niet weg te lokken met een digitale collectie.   

De zichtbaarheid van de collectie lijkt aan te zetten tot doneren. Het gebeurt met enige 

regelmaat dat een museumbezoeker ziet dat iets ontbreekt in de collectie dat hij of zij zelf in bezit  heeft. IN dat geval besluiten bezoekers wel eens om het ontbrekende stuk te doneren. Goed nieuws  voor de volledigheid van de collectie. Dit donatiegedrag zou ook nog een gevolg kunnen zijn van de  sterke merknaam van de Leerdammer glasfabriek. De oorzaak van de donaties is dus niet bekend.  Achtergrond hoofd digitalisering  Hoofd digitalisering (dus: geïnterviewde) is 50% van haar tijd bezig met de digitale collectie. Ze heeft  de master cultuureducatie en nieuwe media gevolgd, en werkervaring bij overheidsarchieven ne in  musea. Verder heeft ze een aantal aanvullende cursussen op het gebied van archieven en digitale  duurzaamheid gevolgd. Als hoofd digitalisering is zij de tolk voor technici richting de organisatie en  andersom.   

123 

Doelgroepen  Het Glasmuseum heeft gedigitaliseerd vanuit een erfgoedgedachte, niet vanuit een  doelgroepsgerichte gedachte. Het digitaliseren was dus een middel om te garanderen dat de collectie  van het Glasmuseum kan voortbestaan, en toegankelijk is. Het doelgroep‐denken is in deze dus niet  bijzonder aanwezig geweest.  De interactie met onderzoekers is qua intensiteit laag; er komen weinig vragen binnen.  Opvallend is dat het Glasmuseum het contact met onderzoekers niet alleen gebruikt als kans om de  collectie aan de man te brengen, maar vooral ook kijkt naar de resultaten van onderzoekers, en die  aangrijpt om nieuwe tentoonstellingen te creëren. Er is wel degelijk enthousiasme en de wil om  onderzoekers te ondersteunen.  Gebruik  Men maakt gebruik van Google Analytics. Qua bezoek van de website van het Glasmuseum is  ongeveer 80% tot 90% logistiek (locatie, openingstijden, entreeprijzen) en ongeveer 10% voor de  online collectie. Volgens Google Analytics had de website in het afgelopen jaar: 



159.752 bezoeken 



101.522 unieke bezoekers 



1.033.303 paginaweergaves 

Toekomstvisie  De digitale collectie van het Glasmuseum is inherent onderdeel van de tours en rondleidingen binnen  het fysieke museum. Momenteel gebeurt dit door middel van iPods. Het is de wens om hiervoor  betere hardware te verkrijgen, en zo de digitale tour verder uit te kunnen breiden.  Verder wil men een website toevoegen waarop unica geregistreerd kunnen worden, zodat het  museum een beter en vollediger beeld krijgt van alle nog bestaande werken.   

Als laatste signaleert de geïnterviewde dat er onder onderzoekers veel behoefte is aan 

informatie over werken, maar minder enthousiasme om deze informatie te delen. Om aan deze  (bottom‐up up) behoefte tegemoet te komen wil ze een collaboratieve site maken waarop  onderzoekers informatie kunnen aanbieden en uitwisselen.  Lessons learned  Digitaliseren is minder werk dan het toevoegen van voldoende en kloppende metadata, het  opschonen van bestaande data in museale systemen, en het omzetten van systemen voor intern  gebruik naar systemen voor extern gebruik. De basisgegevens die uit scans kwamen moesten nog  flink opgeschoond worden voordat ze ook echt gebruikt konden worden voor een digitale collectie.  Er lijkt een gat te ontstaan in de periode 1990 – 2005, waarin het gebruik van computers toenam,  maar vaak nog geen centrale netwerken (met back‐ups etc.) beschikbaar waren. In deze periode is 

124 

veel werk op privé computers gedaan, en zijn dus veel stukken slecht opgeborgen of nooit in een  centraal punt verzameld.   

Als meer werken (auteurs)rechtenvrij zouden zijn, zou het Glasmuseum 'helemaal los' gaan 

op het linken van collecties en het verder verrijken van informatie. Nu is dat vaak riskant, omdat  auteursrechtenschendingen voor een Glasmuseum onbetaalbaar zouden zijn, waardoor integratie  van filmmateriaal in een web‐based omgeving te riskant is.   

 

125 

Bijlage 2. 

Interviewscript 

Collectie algemeen  1. Wie gebruikt de digitale collectie (gebruikersgroep)? (doelstellingen)  2. Welke kracht, zwakheden, kansen en bedreigingen zijn er ten aanzien van uw  wetenschappelijke functie? (organisatie en beleid)  3. Hoeveel wordt de collectie gebruikt? (doelstellingen)  4. Webstatistieken: zijn populaire objecten ook op internet het meest bekeken? (doelstellingen)  5. Worden doelgroep gesegmenteerd? (doelstellingen)  6. Zijn de doelstellingen van het museum vooraf gedefinieerd? (doelstellingen)  7. Zijn er overige doelstellingen? (doelstellingen) 

Collectie totstandkoming  8. Wat zijn de voor‐ en nadelen voor het museum bij het maken van een digitale collectie?  (organisatie en beleid)  9. Wil het museum alles online beschikbaar stellen? Wordt hierbij bijvoorbeeld onderscheid  gemaakt tussen beschikbaarheid voor medewerkers of klanten? (organisatie en beleid)  10. Worden collecties gelinkt met andere collecties? (digitale & online collectie)  11. Wordt de collectie zelfstandig of in samenwerking met een andere partij ontsloten? (digitale  & online collectie)  12. Welke metadata wordt toegevoegd aan een record? (digitale & online collectie)  13. Welke zoekingangen worden geboden? (digitale & online collectie)  14. Ligt het digitaliseren van de collectie op schema? (digitale & online collectie)  15. Hoe controleert u of het onderzoek dat wordt verricht voldoet aan de doelstellingen?  (doelstellingen)  16. Hoe ziet een 'digitaliserende' (project)organisatie er uit? Welke rollen, processen en expertise  zijn nodig en hoe gaan de organisaties er mee om (opleiden, extern inhuren etc.)? (digitale en  online collectie)  17. Welke objecten lenen zich voor digitaliseren en welke niet? (digitale & online collecties) 

Kosten  18. Hoe worden digitaliseringsprojecten gefinancierd? (digitale & online collectie)  19. Wat kost het maken van een digitale collectie? (kosten per item?) (digitale & online collectie)  20. Wat zijn de kosten en baten van het online aanbieden van een collectie? (Organisatie en  beleid)  21. Is de organisatie vrij om alle werken online beschikbaar te stellen? (schilderijen in bruikleen,  auteurswet)? (organisatie en beleid)  126 

Afsluiting  22. Welke lessen en/of best practices zijn te benoemen? (doelstellingen)  23. Welke lessen en/of best practices zijn te identificeren met betrekking tot het online  aanbieden van museumcollecties in Nederland? 

 

127 

Bijlage 3. 

Checklist Digitale Collecties  

Museum & Deelcollectie: 

……………. 

Analyse uitgevoerd door: 

……………. 

Datum:  

…………….. 

 

 

Algemeen  1.1 Hoe groot is de digitale collectie (aantal records) in verhouding met de totale collectie (aantal  objecten) van het museum? Antwoord in getallen en daaruit een percentage (bijvoorbeeld 80%  van de collectie is digitaal beschikbaar).        1.2 Waaruit bestaat de digitale collectie? (Open Vraag: Bv. tekstuele beschrijving + afbeelding, 3d‐ objecten, geluid, film, achtergrondinformatie of andere vormen van multimedia)         1.3 Wat voor presentatievorm heeft de digitale collectie? (Open Vraag: Bv. database, zoals Adlib,  virtuele expositie, tijdlijn, kaart, Google Art‐inrichting).        

Toegankelijkheid van collectie  2.1 Staat de link naar de digitale collectie direct op de homepage? (ja/Nee..Als de link niet  rechtstreeks op de homepage staat, vermeld dan met hoeveel keer klikken je bij de digitale  collectie bent gekomen)  2.2 Moet je een account aanmaken om de collectie te kunnen raadplegen? (Ja/nee...Zo ja, welke  gegevens moet je dan verplicht invullen?)   2.3 Is de collectie in meerdere talen beschikbaar? (Ja/nee..Zo ja, welke talen?)  2.4 Zijn de objecten uit de collectie terug te vinden in Google?  (Ja/Nee.. Dit test je als volgt: Je  zoekt een afbeelding uit de digitale collectie en kopieert de titel van de afbeelding. Vervolgens ga  je naar Google Afbeeldingen en zoekt op de titel van het object.)  2.5 Kan de gebruiker na een zoekactie makkelijk terugkeren naar de homepage van het museum?  (Ja/nee, homepage is dus echt de algemene website, en niet bijvoorbeeld de Adlib‐portal.)  

128 

Zoekmogelijkheden   3.1 Is er een subverdeling (scheiding) gemaakt in de digitale collectie? (Ja/Nee, bijvoorbeeld op  materiaal, schilders, tijdsperiode, type collectie? Zo ja, welke onderverdeling?)  3.2 Kan in de digitale collectie genavigeerd (gezocht) worden zonder een trefwoord in te vullen?  (Ja/nee, met navigeren bedoel ik; op een tijdlijn klikken, op een schilderij klikken, op een  onderwerp doorklikken om zo door de collectie te browsen).   3.3 Is het mogelijk om geavanceerd te zoeken in de digitale collectie? (Ja, geavanceerd zoeken  betekent dat er meerdere zoekvelden zijn. Nee, wanneer er slechts één zoekbalk is)  3.4 Als er meerdere zoekvelden zijn, welke velden zijn er dan? (Ja/Nee, voorbeelden: vervaardiger,  auteur, jaartal, thema. Graag alle velden noemen!)  3.5 Wordt er vanuit de zoekresultaten gelinkt naar externe content? (Ja/Nee, bijvoorbeeld naar  Geheugen van Nederland, WatWaswaar) 

Presentatie van de zoekresultaten   4.1 Word je bij een zoekactie geattendeerd op gerelateerde content? (Ja/Nee, bijvoorbeeld ‘bekijk  ook’. Op welke manier is de content dan gerelateerd? (ook een afbeelding, of uit dezelfde  tentoonstelling)  4.2 Wordt het object in verband gebracht met de samenhang van de collectie? (Ja/Nee,  bijvoorbeeld uit welke tentoonstelling het object komt)?  4.3 Krijgt de bezoeker de mogelijkheid om te browsen door de zoekresultaten? (Ja/Nee..dat wil  zeggen: doorklikken naar andere gegevens vanuit de zoekresultaten. Nee wil zeggen: na het  bekijken van de zoekresultaten dien je weer een nieuwe zoekopdracht in te voeren).   4.4 Zijn verschillende databases aan elkaar gekoppeld zodat er tegelijkertijd één zoekopdracht kan  worden uitgevoerd? (Ja/Nee, ja, zowel zoeken in de bibliotheek als in de kunstcollectie)   4.5 Is er de mogelijkheid om een ordening aan te brengen in de zoekresultaten? (Ja/Nee, bv. op  datum, jaar)  4.6 Is het mogelijk om alleen de zoekresultaten met afbeelding te tonen? (Ja/Nee)  4.7 Is het mogelijk om in te zoomen op de afbeelding van het object? (Ja/Nee)  4.8 Is het mogelijk om reproducties van de collectiestukken te gebruiken? (Ja/Nee) 

User‐generated Content  5.1 Kan de bezoeker zelf content toevoegen (reactie plaatsen) bij een record? (Ja/Nee)  5.2 Is er een forum aanwezig? (ja/Nee)  5.3 Is er in de digitale collectie een optie om een doorverwijzing te maken naar Social Media  (Ja/Nee, ja; een object delen op Twitter, Facebook)  

129 

Andere opvallendheden  6.1 Is er iets opvallends aan de digitale collectie te noemen dat niet aan bod is gekomen in deze  checklist?       

130 

Bijlage 4. 

Resultatenmatrix Websiteanalyse 

w

w

w ://

.w ://

tp ht

tp ht

h

w

ur .e

o

Di

.n nd la er

l

3

N Co M/

2 /1 de

M

o l/n

nd la er .nl e d vc n  N .s ie w w ct //w ie le p : ct ol htt ll e /  C co .nl ge e r i u di ct tu olle un Na tuurc nk al a ta lke .n w igi w Vo  D a l.nl w g  // : em gita tp t in t i i t h d i ich ar iem St nd M marit la . w er nl/ w d w d. :// Ne an tp n  derl ht a  va nne an en nva pe / ug ug e ro .eu he gehe Eu eana Ge ww. p

w ://

N i.uv et

f. bi

tp ht

nl ://

pi rd la al ://

n so er

d ne ie ie ct ct lle lle co le co x i ta ie .as p x s ig i .d de v w le /in w i t w iK Te n e ://  ‐  ter W tp ht id / in   ‐  id i.nl/ lu d.nl i k u i l Ge lu w e g Ge id u l d& e n el eld d& ge m el lden Be en.be da Be .bee er ek / t w zo w ot ctie :// w  R colle tp :// ht tp um l/de ht t e us .nl/n rech dm um  U t l.nl el u s e a er dm um gita W erel se ndi u re .w e m w m di w eu w it s w w . :// us ite /w tp m .nl/ ht rs :/ e ttp en eum iv h op us Un Tr penm um o rs .tr ie ve nl/ ct i . ll e n co  U s um :// rs iver tp ht e yle rsun lin Te le  ‐  .tey on m w e  r/ w i eu //w c t r ve le tse us http: ol ne r e C n s m  ‐  int te er m om/ yl en eu g.c m nl/ Te us stin r u m. o st eu s  m libh in u s er a d  ‐  rsm m yl ers . m eyle eu Te /teyl eu n.t us :/ u s nte m .nl/ tp e t ht s  M rum ar eum er st va mus yl ://in ep art en Te http he epva eid  Sc che  L ns/ ijn ijns de ctio M w .m un olle k w l/ c n w n :// k e v. n tp de ol .rm ht  V w he n m /ww u d ke k eu tp:/  O stu e op u s ht r d /‐t M e m i o ct da  vo olle er m nl/c st e/ eu o. m cti  A lle o u s w. rm /c sm w um .nl m e m jk //w us useu Ri http: eu us l sm sm jk rijk  M al=n Ri w w . ch ? ta s w i hp :// or x.p tp en ht ist nde id rh r/i   Le l / uu /nm lis nl/ n at .nl . a a r li s t u t u ra n Na w.na eo us

tp ht

/n m nl n. eu eo us us .m m es / w er cti w e w ng oll :// ni l/c tp n . o m ht Gr useum da er m er Le ie/   ng ct ni um colle ro e / .g s w nl . u m w w m um eu :// as us e tp us Gl las m ht tm ctie r le alg na aa ‐ col io pv ‐de at m .n ee ‐in w eu w ch ken w us l/  S oe :// tp es nl/z sm .n i / ht et e u m Fr .nl z m us r eu Ve tsm us ie m  ‐  erze ct rt aa le um ie.v pv ol l/ se lect ee dc .n m u ol ch /c ss of eu M / s   ie u o p: s m h .fr ie htt w  ‐  .fries ht w Fr w ec um tie :// tr l/ tp se llec ht u co t U nt.n // e n ve s M tp: n ie h t nv co o ne n Fr ec arij ge in ijn a th ar w . c un nl/ . e ns t h ww B a   Ca :// jm n p i t a bo ht n s v a. ge an ://a lm in ijm http un nl/ . Bo Be n s a   an oijm m s v tie.b eu an ollec us / ijm ://c M .nl   Bo ttp um h m e da us er m m on st erda rs ie Am.amst  P s / w rd ctie w w lla olle :// A tp l/c .n ht m m eu eu us u s l/ m m nl/n he viz. fic /a d Af ttp:/

tp ht

Vraag Algemeen

Hoe groot is de digitale collectie (aantal records) in verhouding  met de totale collectie (aantal objecten) volgens het museum?

15%

20%

100%

Onbeken 4% d

100%

100%

100%

Waaruit bestaat de digitale collectie? (T= tekstuele beschrijving, A = afbeelding/foto, B = Boeken, 3D =  3Dobjecten, G = geluid, F = film/video, S = scan, Tg = Tags)

T, S, F

T, A

T, A, Tg

T, A, 3D

T, A

T, A

T, A  T, A  T, A, B (beperkt) (beperkt)

T, A

T, A

T, A  T (beperkt)

Wat voor presentatievorm heeft de digitale collectie? (A =  afbeeldingenlijst, V = virtuele expositie, D = database/Adlib, T =  tijdlijn, K = kaart, G = Google Art‐inrichting, R = random  objectvertoning, W = WiKi).

A, W

D

D

V, G

D, V

A

D, R

T, W

D

D

D,R

Onbeken 100% d

D

Onbeken 9% d

<1%

D

60%

5%

27%

100%

Onbeken Onbeken 100% d d

100%

T, A  T, A (beperkt)

T, A

T, A

T, A

T, A, 3D, F T, A, B

D

D, V, T

D

V

V, A, G

D, V, G

100%

Onbeken 30% d

Onbeken 100% d

Onbeken Onbeken Onbeken 100% d d d

Onbeken Onbeken d d

T, A, S, 3D T, A,

T, A, B, F

T, A

T, A, T

T

T, A

T, A, G, F T, A

T, A

T, A

T, A

D

A, V

D, V

D

D

D, W, R

D

D

D

D

D

D

D

Ja

Ja

Ja

Ja, Ja 4x klikken

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Toegankelijkheid van collectie Staat een link naar de digitale collectie op de homepage?

Ja, Ja, Ja 2x klikken 2x klikken

Ja

Ja

Ja, Ja, Ja, Ja 2x klikken 2x klikken 2x klikken

Ja

Ja, Ja 4x klikken

Ja, Ja, Ja 2x klikken 2x klikken

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja, Nee 2x klikken

Is een account aanmaken verplicht om de collectie te kunnen  raadplegen? Is de collectie in meerdere talen beschikbaar? (EN = Engels, D = Duits, F = Frans, S = Spaans)

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja, Ja, Ja, 2x klikken 2+ klikken Veel  klikken Nee Nee Nee

Ja,  EN

Nee

Ja,  EN

Ja,  EN

Ja, EN

Ja,  EN

Ja,  EN

Ja,  EN

Nee

Nee

Ja, EN, D, F

Nee

Ja, EN

Nee

Ja, EN

Ja, EN

Nee

Nee

Ja, EN

Nee

Ja, EN

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja, 29 talen

Nee

Ja, EN, F, D

Ja, EN

Nee

Ja Nee

Nee Nee

Nee Nee

Ja Ja

Nee Ja

Nee Nee

Ja Ja

Ja Ja

Ja Ja

Ja Ja

Nee Ja

Ja Ja

Ja Nee

Nee Ja

Ja Ja

Ja Ja

Nee Nee

Nee Nee

Nee Nee

Nee Ja

Nee Ja

Nee Ja

Ja Ja

Ja Ja

Ja Nee

Nee Nee

Nee Ja

Ja Ja

Ja Ja

Ja Nee

Nee Ja

Nee Ja

Is er een subverdeling (scheiding) gemaakt in de digitale collectie? Nee

Nee

Ja, Ja, Nee topstukke Moderne  n,  kunst, 

Nee

Nee

Nee

Ja

Ja, Thema

Nee

Ja, Nee tobjectref woorden, 

Nee

Nee

Ja, Ja, Ja, Deelcolle herkomst, Object, ctie cultuur, Favoriet

Ja, Zaal

Ja, Ja, Ja, Ja Ja,  Ja, Ja, tobjectref herkomst  deelcolle Deelcolle Deelcolle foto's,  collecties,  woorden,  geografie,  ctie,  cties cties

Nee

Nee

Ja, Ja, Nee media en  Deelcolle communi cties

Nee

Kan in de digitale collectie genavigeerd (gezocht/gebladerd)  Ja worden zonder een trefwoord in te vullen? Is het mogelijk om geavanceerd te zoeken in de digitale collectie? Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja, Beperkt Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja,  Ja Collectie

Nee

Ja, Nee Deelnem ende  musea

Nee

Zijn de objecten uit de collectie terug te vinden in Google? Kan de gebruiker na een zoekactie direct terugkeren naar de  homepage van het museum? Zoekmogelijkheden

Ja, Nee Reclame  jaarboeke n, 

Ja, Nee,  wel link  Flickr naar  literatuur 

Wordt de bezoeker bij een zoekactie geattendeerd op  gerelateerde content?

Ja,  WiKi

Nee

Nee

Ja, Ja Onderwer p

Nee

Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Ja

Nee

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja, Nee Trefwoor d

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Ja, Auteur,  Thema,  TJa

Ja

Wordt het object in verband gebracht met de samenhang van de  collectie? Krijgt de bezoeker de mogelijkheid om te browsen door de  zoekresultaten? Zijn verschillende databases aan elkaar gekoppeld zodat er  tegelijkertijd één zoekopdracht kan worden uitgevoerd? Is er de mogelijkheid om een ordening aan te brengen in de  zoekresultaten?

Ja, Trefwoor d, TJa

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Nee

Nee

Wordt er vanuit de zoekresultaten gelinkt naar externe content?

Presentatie van de zoekresultaten

Ja,  Nee Trefwoor Ja Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Ja

Ja

Is het mogelijk om alleen de verrijkte zoekresultaten  Ja (afbeelding/vido/audio) te tonen? Is het mogelijk om in te zoomen op de afbeelding van het object? Ja

Ja

Ja

Ja

n.v.t.

Ja

Ja

Nee

Ja

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Nee

n.v.t.

Ja

Ja

Nee

Nee

n.v.t.

Nee

n.v.t.

n.v.t.

Ja

Nee

n.v.t.

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Nee

Ja

Ja

Ja

Ja

n.v.t.

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Ja

Nee

Ja

n.v.t.

Nee

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

n.v.t.

Nee

Op  Ja, aanvraag FairUse

Ja

Nee

Ja

Op  Op  Ja aanvraag aanvraag

Nee Op  aanvraag

Op  Op  aanvraag bestelling

Ja, Beperkt Nee

Ja

Op  Ja, aanvraag Beperkt

Ja, Beperkt Nee

Ja

Is het mogelijk om reproducties van de collectiestukken te  gebruiken? 

Ja, Beperkt Nee

Nee

Ja, Beperkt

Nee

Nee

Ja

Ja, Beperkt

User Generated Content en Web2.0 Kan de bezoeker zelf content toevoegen (reactie plaatsen) bij een  Ja, Nee record? Reactie,  Like Is er een forum aanwezig? Nee Nee Ja, Nee Is er in de digitale collectie een optie om voor objecten een  AddThis doorverwijzing te maken naar Social Media?

 

Ja

Ja, Tags

Ja, Tags

Ja

Nee

Nee

Nee

Ja, WiKi

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Nee

Ja

Nee

Ja, Per mail

Nee

Nee

Ja, Nee Discussie

Nee

Nee

Nee

Ja, Like

Nee

Ja

Nee

Nee

Nee Nee

Nee Ja, AddThis

Nee Nee

Nee Nee

Nee Ja

Nee Ja, AddThis

Nee Nee

Nee Ja

Nee Nee

Nee Nee

Nee Nee

Nee Nee

Nee Ja

Nee Ja

Nee Nee

Nee Ja

Nee Nee

Nee Nee

Nee Ja

Nee Ja

Nee Nee

Nee Ja

Nee Nee

Nee Ja

Nee Ja

Nee Nee

Ja Ja

Nee Ja

Nee Nee

Nee Nee