‘Verba volant, ! littera scripta manent’! !
Digitaal lezen ! versus lezen van papier Adriaan van der Weel
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
• Digitale tekst betekent een paradigmaverandering! • Zoals drukken met losse loden letters! • Zoals de ontwikkeling van het schrift
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Drukken gaat gepaard met • Meer teksten! • Meer lezers! • Snellere verbreiding van kennis en informatie
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
En bovendien met •Grotere precisie! •Orde:! •Op planken / in kasten! • In catalogussystemen!
•Voorspelbare relaties tussen ! •Informatie en de auteur! •Registratie van auteurschap op titelpagina en in catalogus! •Auteur en lezer! •Inhoud en drager!
•‘Closure’ and stabiliteit! •Ieder boek bevat een afgerond stuk kennis, dat door lezers op !
•Gezag! •Door uitgeef- en drukproces Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
De ‘Orde van het Boek’ • Bijna zes eeuwen ! •Materiële tastbaarheid! •Voorspelbaarheid! •Stabiliteit! •Zichtbaarheid! •Gezag ! • Hebben ons idee over wat kennis is en onze praktijk van de productie, distributie en consumptie ervan gevormd! • NB: Onderwijs, wetenschap, recht Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
In de Orde van het Boek • Raakte kennis gaandeweg vereenzelvigd met tekst op papier
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Letterlijk lezen • Van tekst! • Vgl de bijbel en het protestantisme!
• Van de natuur! • Vgl de wetenschapsrevolutie!
• Gevolg van de expansie van de tekstuele wereld
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Leiden University. The university to discover.
l’Encyclopédie:
De boom der kennis
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Het begon met kwantiteit • En resulteerde in ingrijpende kwalitatieve verandering
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Van oraliteit naar tekstualiteit
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Verba volant, scripta manent
Geoffrey Whitney, A choice of emblemes, Leiden, 1586 Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Verba volant, scripta manent • Plato (Phaedrus): ! Het geschreven woord als dode afbeelding van levende spraak!
• Sappho:! Al zijn ze slechts! adem, de woorden! die ik beveel! zijn onsterfelijk!
• Horatius (Brieven, Boek 1, xx): ! Boekwurmen Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
‘Materialisering’ van het woord - Materiële objecten hebben inherente eigenschappen:! - Object > objectiviteit! - Te observeren, vergelijken! - Te verplaatsen! - Te bewaren! - Te verzamelen! - Bibliotheken! - Extern geheugen ! - Maar ook: vergankelijk Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
De contingentie van tekstcultuur en leescultuur
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Leescultuur volgt tekstcultuur • Schrift! • Dragers: kleitablet, steen, papyrus, vellum, papier!
• Druk! • Dragers: vellum, papier, plastic!
• Digitaal! • Dragers: opslagmedia en schermen!
• Steeds meer teksten! • Steeds meer lezers! • Veranderende houding t.o.v. het lezen Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Boekcultuur • Boekcultuur is de tekst- en leescultuur van na de uitvinding van de drukkunst! • Bloei: Eind negentiende–eind twintigste eeuw
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Nieuwe leescultuur • In ontwikkeling vanaf het eind van de twintigste eeuw! • Hybride! • Papier en digitaal
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Digitale tekst als paradigmaverandering
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Street cred • 1996! • Eerste cursus ‘Electronic text’, Universiteit Leiden! • SGML (nu XML), HTML !
• Oprichting Electronic Text Centre Leiden
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Waarom een paradigmaverandering?
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Overeenkomsten - Schrift, druk, digitaal zijn technologieën! - Kwantitatieve veranderingen gaan hand in hand met kwalitatieve veranderingen! - Deze komen beide voort uit inherente eigenschappen! - Maar: steeds snellere ontwikkeling! - Ca zes millennia handschrift! - Ca zes eeuwen druk! - Ca zes decennia digitaal?
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Inherente eigenschappen - Maken sommige ontwikkelingen waarschijnlijker dan andere! - Voorbeeld: drukken > oplaag!
- Ieder substraat heeft eigen, andere inherente eigenschappen! - Papier (handschrift en druk) heeft andere inherente eigenschappen dan digitale tekst
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Papier vs scherm karakteristieken Papier
Digitaal scherm
Vast / stabiel / permanent
Fluïde / onstabiel / impermanent
Offline
Online (hyperlinking)
Materiëel en tastbaar
Immateriëel en ontastbaar
Tekst=substraat
Substraat kan iedere tekst bevatten
Product (economische schaarste)
‘Dienst’ (onuitputtelijk)
One-way (hierarchie auteur >
Twee-richtings netwerkverkeer
Duo-modaal
Multimodaal
lezer)
Machineleesbaar (doorzoekbaar) Technologische en economische beperkingen Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Digitale tekst / infrastructuur • Heeft extra lagen hardware en software! • Is genetwerkt, tweerichtingsverkeer, gelinkt! • Is multimodaal (‘geconvergeerd’)! • Is immateriëel! • Legt grotere nadruk op toegang dan op eigendom! • Vgl. radio, tv (krant) • Dit heeft gevolgen voor kennis Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Vergelijk drukwerk •Grotere precisie! •Ordening! •Op planken / in kasten! • In catalogussystemen!
•Voorspelbare relaties tussen ! •Informatie en de auteur! •Registratie van auteurschap op titelpagina en in catalogus! •Auteur en lezer! •Inhoud en drager!
•‘Closure’ and stabiliteit! •Ieder boek bevat een afgerond stuk kennis, voor verschillende lezers op verschillende momenten beschikbaar!
•Gezag! •Als gevolg van het uitgeef- en drukproces Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Sociale gevolgen van digitalisering
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Uitdagingen - Onzichtbaarheid van tekst als medium! - Vroeg geleerd en geïndoctrineerd! - Vergelijk taal!
- Tekst was altijd apart; niet in samenhang met andere mediavormen bestudeerd! - Huidige hybriditeit: er lijkt geen vuiltje aan de lucht: we doen het gewoon! - Fictie van menselijke greep op technologie! - Cf Auto!
- (Effect: weinig overheidsbeleid) Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Sociale gevolgen (1) • Toenemend !
• Mediagebruik en • Mediatisatie - Sociale media - Aankopen doen - Etc.
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Sociale gevolgen (2) • Verschuiving van nadruk op tekst naar andere modaliteiten! • ‘Beeldcultuur’! • Competitie: alle modaliteiten zijn makkelijker te verwerken door de hersenen dan tekst • NB: De vergelijking ligt nu meer voor de hand doordat alle modaliteiten en media convergeren
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Sociale gevolgen (3) • Groter beroep op verantwoordelijkheid van de lezer ! • Voor de hardware en software (extra navigatielagen)! • Voor de constitutie van de tekst (keuzes maken)! • Voor de evaluatie van de tekst (buiten het traditionele gesloten kennissysteem)! • Voor de leesdiscipline (afleiding is ingebakken in de meeste schermen) Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Sociale gevolgen (4) • Grotere eigen verantwoordelijkheid ondermijnt het gezag van tekstuele informatie en kennis! • Digitale tekst wordt minder serieus genomen • NB: Mede doordat zelf deelnemen aan het tekstuele verkeer normaal is geworden
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Sociale gevolgen (5) • Van eigendom naar toegang! • Vgl. muziek ! • Minder ‘bezit’ van kennis! • Ander concept van kennis! - Vgl. nadruk op opzoeken ipv leren!
• Geen substraat als geheugenondersteuning (ankeren)
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
Verliezen we iets? • Misschien! • De (lees)cultuur past zich altijd aan
Universiteit Leiden. Bij ons leer je de wereld kennen.
