Design 2030 Les geschiedenis 3 de graad

design 2030 – geschiedenis

1

Design 2030 Les geschiedenis 3de graad

Auteurs: Willem Hantson: master archeologie http://www.arteveldehs.be

© 2011

Peter Hantson: lector technologische opvoeding Arteveldehogeschool

Arteveldehogeschool – design 2030 Dit materiaal auteursrechterlijk beschermd. Verboden te kopiëren, te vermenigvuldigen of te verspreiden buiten deze context zonder bronvermelding en uitdrukkelijke toestemming van de auteur.

Arteveldehogeschool – Associatie Universiteit Gent


2

Inhoud Inhoud ................................................................................................................................................ 2 1 Probleemstelling ............................................................................................................................ 3 2 Uitwerking ..................................................................................................................................... 3 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12

Periode ............................................................................................ 5 Verspreiding ..................................................................................... 7 Grondstoffen en energie .................................................................... 8 Productiewijze en arbeid .................................................................... 10 Afwerking en decoratie ...................................................................... 12 Reclame .......................................................................................... 13 Distributie ........................................................................................ 14 Afzetmarkt ....................................................................................... 16 Levensduur & afvaldepositie ............................................................... 16 Bodemzicht-baarheid ......................................................................... 17 Recyclage ........................................................................................ 18 Betekenis toen en nu ......................................................................... 20

3 Algemeen besluit ........................................................................................................................... 21



3

1 Probleemstelling We vertrekken vanuit de keramiekproductie van terra sigillata in de Romeinse tijd: deze gebruikskeramiek kende toen een zeer ruime spreiding: er was een steeds toenemende vraag (militaire en culturele expansie van het Romeinse Rijk), bijna overal vond men de grondstof klei en aan de energiebron hout (ontbossing!) was verre van een tekort. De perfecte productietechnieken waren aanwezig (terra sigillata), investeerders waren aanwezig (de rijke elite) … en toch vond er geen ‘industriële productie’ plaats maar wel een uitbreiding van het aantal huisateliers! (massaproductie maar in zeer veel kleine ateliers). Zeer veel restanten vindt men tijdens opgravingen over het gehele grondgebied van het toenmalige Romeinse Rijk. Dit fenomeen plaatsen we tegenover de productie en gebruik van een modern gebruiksvoorwerp, een colablik, dat industrieel massaal aangemaakt wordt. Nu reeds vinden we het overal terug als zwerfvuil … maar ook binnen 50 of 100 … of 1000 jaar? Hoe zal men dan over onze cultuur denken?

2 Uitwerking Deze twee technische artefacten stellen we tegenover elkaar. Elk deelaspect van dit onderzoek staat ons in staat om de toenmalige en huidige massaproductie, gebruik en afvalverwerking in een ruimere context te plaatsen.



Twee verhalen

4

2008

2100

Archeologen graven oude culturen op, zodat ze hun levenswijze kunnen reconstrueren. Het vinden van sporen en contextgerelateerde voorwerpen biedt hen deze bevoorrechte blik in het verleden. Bij opgravingen in de Romeinse stad Sagalassos (Turkije) werden naast gebouwen, dieren beenderen en standbeelden ook massa’s roodglanzende scherven gevonden, beter bekend als Terra Sigillata (= gestempeld aardewerk). Een stagestudent kon zijn ogen niet geloven, want precies dezelfde scherven had hij enkele maanden daarvoor ook in Tongeren (België) gevonden, op minstens 5000 km daarvandaan. Hoe was het mogelijk dat dit aardewerk een kleine 2000 jaar geleden alreeds zo’n verspreiding kende?

Mensen graven oude storten af: dit is nu de meest voorkomende en rendabele mijnexploitatie. Hoog gewaardeerde personen zijn zij die de verschillende kunststoffen en metalen kunnen herkennen. Het uitgraven van de verschillende storten zijn ook niet vrij van gevaar: ruim 150 jaar terug werd werkelijk alle afval in de grond gestopt. Wat later werd het afval volgens 3 klassen gestort. De vele (chemische) stoffen zijn ook heel gegeerd maar sommige zoals kwik, stoffen uit de toenmalige inefficiënte batterijen en accu’s bedreigen voortdurend de gezondheid van de mensen. Opmerkelijk is ook dat er veel metalen en kunststofvoorwerpen volgens lijnvormige patronen teruggevonden worden. Het valt steeds samen met toenmalige transportwegen. Het schijnt dat het bij sommige sociale groepen normaal was om deze zeer goedkope recipiënten weg te gooien na gebruik. Er werd een historische periode naar genoemd: de ‘wegwerpcultuur’ ...

2

Tongeren, 2008 1

1 Foto Willem Hantson



Kenmerken

Terra Sigillata

3

2.1

Periode

Tijdslijn productie terra sigillata 5

Geschiedenis van het conservenblik

2 http://www.backpack.nu/upload_map/landen/kaarten/turkije.gif 3 http://www.museumkennis.nl/sites/nnm.dossiers/contents/i003022/terra%20sigillata.jpg 4 http://frikandelspeciaal.com/wp-content/uploads/2008/11/coca-cola-blik.jpg 5 Willem Hantson


Colablik

4

5


6

Nicolas Appert (1749 – 1841) studeerde voor kok, banketbakker en herbergier aan het Koninklijk Paleis. Tijdens de Franse revolutie in1789 wordt Nicolas Appert gevangen genomen. In deze periode ontdekte hij hoe voedsel door verwarming tot 100°C, in hermetisch afgesloten recipiënten lang bewaard kon blijven zonder te bederven. Hieruit werd de appertisatie of sterilisatie geboren. Opmerkelijk is dat dit ongeveer 100 jaar was voordat Pasteur bewees dat bacteriën werden gedood door verhitting. In 1800 loofde Napoleon een beloning uit van 12000 franc aan diegene die een methode bedacht voor de bewaring van voedsel om zijn troepen op een adequate manier te kunnen bevoorraden als deze op veldtocht waren. Na jaren http://www.linternaute.com/femme s/cuisine/magazine/image/diaporam van experimenteren diende Appert in 1809 zijn uitvinding in en won de prijs. In a/0705-boite-de-conserve/08.jpg het volgende jaar publiceerde hij zijn vinding onder de naam "L'Art de conserver les substances animales et végétales". Dit was het eerste kookboek in zijn soort dat handelde over de moderne manier van het bewaren van voedsel. Appert patenteerde zijn uitvinding en startte een handel om een ruime waaier aan voedingsmiddelen te bewaren in gesloten flessen. De methode was zo eenvoudig en makkelijk uitvoerbaar dat deze snel wijdverbreid was. Gebaseerd op Appert's methode van conserveren, nam de Engelsman Peter Durand in 1810 als eerste een patent op het verpakken van voedingsmiddelen in metalen blikken die met tin bekleed zijn. In 1812 kochten de Engelsen Donkin en Hall beide patenten en begonnen met het produceren van ingemaakt voedsel. Minder dan tien jaar later werd het Appert model van inmaken geïntroduceerd in de Verenigde Staten. De massaproductie van blikconserven werd pas gewoon aan het begin van de twintigste eeuw. Tijdens de tweede wereldoorlog onderging de conservenindustrie een enorme expansie, ook allerlei nieuwe producten werden ingeblikt. Al sinds de veertiende eeuw wordt staal in tin gedompeld om roest tegen te gaan, maar in de negentiende eeuw neemt de productie pas echt een vlucht. Door de ontwikkeling van warmwalsen kan sneller en gelijkmatiger blik gemaakt worden. Automatische soldeermachines vertienvoudigen de snelheid. Vroeger werden conservenblikken http://upload.wikimedia.o gesoldeerd met lood, waardoor er gevaar van loodvergiftiging bestond. rg/wikipedia/commons/e/ e2/Boutappertcolljpb.jpg Huisvrouwen willen er eerst nog niet aan. Bovendien bestaat er geen handige manier om deze blikken te openen: ze moeten met hamer en beitel worden geopend. Dat verandert als halverwege de negentiende eeuw de blikopener wordt uitgevonden. Tegenwoordig zijn er veel blikken die zonder opener kunnen worden geopend door aan een lipje te trekken. Als door massaproductie ook de prijzen zakken zijn de huisvrouwen helemaal verkocht! Pas als de eerste zelfbedieningswinkels openen, beginnen fabrieken aandacht te besteden aan het uiterlijk van de blikken. Mensen moeten verleid worden om de conserven te kopen. Ontwerpers en psychologen gaan zich buigen over de verpakking. Rood en oranje trekken mensen aan, geel juist niet. Een merknaam oogt in een ovaal beter dan in een rechthoek.



7

Besluiten: 1. Teken de tijdslijn van de ontwikkeling van conservenblikken.

2. Vergelijk de tijdslijnen van de terra sigillata en van het conservenblik en formuleer enkele besluiten: ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................

2.2

Verspreiding

Terra sigillata: kaart Romeinse rijk 6

6 R. Kasper, G. Schwarzrock & S. Warnatsch (eds.) (2001) Putzger Historischer Weltatlas, Cornelsen-Berling: p 38.



8

Colablik: wereldkaart7

Besluiten: 1. overeenkomsten: ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... 2. verschillen: ...................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................

2.3

Grondstoffen en energie

Om keramiek te maken

Om een conservenblik te maken

Grondstoffen:

Grondstoffen:

- klei - water - magering (chamotte, zand …)

- ijzer en/of aluminium - tin - kunststof (coating binnenin) Energie:

Energie: - hout

- steenkool (cokes) - elektriciteit

7 http://womenofworthuganda.files.wordpress.com/2010/10/world_map.gif



Sagalassos

9

Kleiontginning 8

IJzerertsmijn 9

Kleiontginning in de omgeving van Sagalassos (Turkije)

Ijzerertsmijn in west-Australië (Mount Whaleback)

Besluiten: 1. overeenkomsten: ..................................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................................... 2. verschillen: ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................................................

8 Willem Hantson 9 http://www.kiwihyde.com/wp-content/themes/tma/images/blog-day-to-day-stuff/2008-03-19-mount-whaleback-iron-oremine-01.jpg


design 2030 – geschiedenis 10

2.4

Productiewijze en arbeid

Productie van keramiek

Klei uit ontginning maakt men bewerkbaar door deze te kneden in een voetbad en door al of niet andere klei of magering onder de vorm van gebroken keramiekstukjes (chamotte), zand of plantenresten toe te voegen. Voor het draaien van de klei walst de pottenbakker de klaargemaakte klei tot een bol. Op een draaitafel wordt uit die bol klei dan een schaal, kom, beker of voorraadpot gevormd. Na een traag droogproces gaat het draaiwerk in een houtgestookte oven tot 800 à 1000°C. Houtgestookte Romeinse keramiekoven

10

Productie van conservenblikken

De meeste blikken worden in drie delen gemaakt. Een cirkelvormige boven- en onderkant, en een cilindervormige zijkant. Het is ook mogelijk om de zijkant en onderkant uit één stuk metaal te trekken. Dan hoeft alleen nog maar het deksel er op gemonteerd te worden. De zijkant is gegolfd of heeft ribbels om voor stevigheid te zorgen en eventuele drukverschillen op te vangen. De verschillende delen van het blik aan elkaar verbinden gebeurt door de metaalbewerkingstechniek felsen. Felsen wordt voor het verbinden van (dun) plaatmateriaal toegepast. De randen van de platen worden in elkaar gevouwen en aangedrukt.

A. vuurmond B. vuurhaard C. ovenruimte met de gestapelde keramiek Ondanks de alomtegenwoordige vraag naar terra sigillata en de doorgedreven kennis van de productietechnieken, is men er nooit toe gekomen op industriële schaal te gaan produceren. Om aan de vraag te voldoen kwamen er gewoon meer pottenbakkerateliers bij in de artisanale wijk van de stad. Pas vanaf de 17de eeuw werden keramiekmanufacturen opgericht. Vanaf eind 16de eeuw ontstaan zo aardewerkmanufacturen in bv. Delft (Nederland) of vanaf de 18de eeuw manufacturen die porselein produceren zoals in Meissen Felsen 16 (http://www.dunneplaat(Duitsland). online.nl/smartsite10573.htm?pro=130 ) De binnenkant van een conservenblik bevat vaak een coating om het voedsel te beschermen. Dit was vroeger een metaallaagje of soms een soort verflaag, maar tegenwoordig is dat vrijwel altijd een kunststoflaag. Delfts blauw: 18de eeuw 11

Meissen porcelein: 18de

10 http://www.pottery-magic.com/pottery/tools/romankiln.gif 11http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Delftware_plaque_with_landscape_and_figures_001.jpg 16 http://www.dunneplaat-online.nl/Pics/Branchesites/DP/Mechanisch/felsen-2-recht-tr.gif



eeuw12

1. keramiekatelier 2. droogplaats 3. ovenplaats

Conservenblikproductie in Engeland (midden 20ste eeuw) 17 2

1

3

Romeins keramiekatelier 13

Conservenblikproductie in China (21de eeuw) 18

Romeins keramiekatelier 14

Draaien van een kom op de draaitafel 15 12http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/eb/Meissen_hard_porcelain_teapots_circa_1720_decorated_in_the_Ne therlands_circa_1735.jpg 13 Cursus Prof. Jeroen Poblome (KUL 2006) 14Cursus Prof. Jeroen Poblome (KUL 2008) 15 http://darrellcreswell.files.wordpress.com/2010/03/pottery-2.jpg 17 http://www.worcestercitymuseums.org.uk/mag/spirit/engin/sp21.jpg



Besluiten: 1. overeenkomsten: ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... 2. verschillen: ...................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................

2.5

Afwerking en decoratie

Terra sigillata

Zeefdruk

De gedroogde, gladgedraaide keramische vormen overgiet de pottenbakker met een emulsie van water met de allerfijnste kleideeltjes. Op het gepaste moment polijst hij het kleioppervlak tot een glans ontstaat. Dit procédé kan meerdere keren herhaald worden.

Fijn gaas van zijde, polyester of staal wordt over een raamwerk gespannen. Het gaas op het raam wordt voorzien van een lichtgevoelige laag die door een positief film belicht wordt. De donkere vlakken op het positief worden bij het ontwikkelen weggewassen: dit worden doorlatende plekken op het zeefdrukraam waar de inkt doorheen gedrukt wordt. Men brengt de inkt op het raam en smeert deze met behulp van een rakel uit: de vorm van de sjabloon wordt op het te bedrukken voorwerp afgedrukt. Deze techniek kan herhaald worden met verschillende kleuren en vormen die naast elkaar of over elkaar worden gedrukt. Zowat alle voorwerpen kunnen bedrukt worden met de zeefdruktechniek: textiel, auto’s, keramiek ...

Kleideeltjes 23.500 maal vergroot 19

Afgewerkte terra sigillata 20 Zeefdruktechniek op blikjes

18 19 http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Clay_magnified.jpg


21


Besluiten: 1. overeenkomsten: ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ 2. verschillen: ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................ ........................................................................................................................................................................

2.6

Reclame

Keramiek aan de man brengen

Reclame voor Coca Cola 22

Reclame bestond niet: elke pottenbakker prees zijn waar aan zoals de fruitboeren op de markt. Een eigen productiestempel moet de koper overtuigen van de kwaliteit. In de bezette gebieden groeit de mentaliteit van ‘het er bij willen horen’ (het is goed Romein te zijn) en gaat het dus de heersende materiële cultuur overnemen. Zo verdringt deze gedraaide terra sigillata de opbouwkeramiek van de autochtone bevolkingsgroepen.

Keramiekmarkt in Tangiers - 1920 23

Pottenbakkerstempel 24

20 http://www.joostdevree.nl/bouwkunde2/jpgt/terra_sigillata_1_augst.jpg 21 http://www.consumentenpagina.be/system/files/images/200712/cocacola_lidl.jpg 22 http://www.standaard.be/Assets/Images_Upload/2010/08/31/venice2.jpg.h380.jpg.568.jpg 23 http://www.flickr.com/photos/54996985@N00/4128997473/in/faves-alnavarro/




2.7

Distributie

Transportsystemen en transportwegen

Transport van de colablikjes 25

Transportschip (ongeveer 6 m lang) met keramiek 26

24 http://www.terra-sigillata.org/collections/Sauv/Sauv047.jpg 25 http://www.ditzj.de/fora/buzzy/fn/D90_04870.jpg 26 Cursus Prof. Jeroen Poblome (KUL 2007)



Transportwegen in het Romeinse Rijk 27


27 F. Hayt, J. Grommen, R. Janssen & A. Manet (1998) Atlas van de algemene en Belgische geschiedenis, Van In-Lier: plaat 35, p 32.



2.8

Afzetmarkt

Over het gehele Romeinse rijk

Mondiaal


2.9

Levensduur & afvaldepositie

Veelvuldig gebruik

Eens gebroken werden scherven weggegooid op mesthopen, in afvalkuilen of buiten de stadsmuren. Zwerfvuil is dus duidelijk geen probleem van nu alleen. Hierdoor kunnen archeologen de keramiekproductie en levenswijze van elke streek in het Romeinse rijk traceren en opnieuw samenstellen.

Eenmalig gebruik 28

1. Na gebruik gooit men meteen het blik weg in de PMD-zak of helaas ook vaak langs de wegen. 2. Enkele citaten uit de website (zie onder): http://www.cocacolanederland.nl/Milieu /Verpakking_en_Recycling.aspx 3. Zwerfvuilprobleem: zwerfvuilactie in Deinze 30

Keramiekscherven 29

28 http://www.cocacolanederland.nl/Milieu/Verpakking_en_Recycling.aspx 29 http://www.imagesofasia.com/html/mohenjodaro/harappan-sherds.html 30 http://nieuwsblad.typepad.com/deinze/images/2008/03/03/p1000175.jpg




2.10 Bodemzichtbaarheid

De leeftijd van de terra sigillatascherven

Waardoor wordt staal en aluminium aangetast?

Raadpleeg de tijdslijn: bepaal de leeftijd IJzer van de scherven van terra sigillata: Wat gebeurt er met ijzer onder invloed .................................................................. van zuurstof? ................................................................... Onderzoek wat galvaniseren is: raadpleeg bijvoorbeeld http://nl.wikipedia.org/wiki/Galvanisatie ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… Potscherven 31

Aluminium: 32 Aluminium oxideert nog sneller dan ijzer. In tegenstelling tot de poreuze oxide laag van ijzer vormt de oxide van aluminium één geheel met het moedermateriaal. Doordat het volume groter is dan van het aluminium zelf, heeft de laag een uiterst dichte, ondoordringbare structuur. De hardheid benadert die van diamant. De natuurlijke oxidehuid bereikt een dikte van ca. 1 micron (= µm = 0,001 mm). Aan deze chemisch nauwelijks actieve laag dankt aluminium zijn grote weerstand tegen corrosie.

31 http://www.abeolandres.com/wp-content/uploads/2008/02/broken-jars.jpg 32 http://www.aluminium-winkel.nl/aluminium/index.php?item=6




2.11 Recyclage

Chamotteproductie

PMD

Chamotte is gebroken keramiek. Heel vaak benut de pottenbakker chamotte in zijn klei: het voorkomt krimpbarsten tijdens het drogen (verdampen van water) van de kleivormen en tijdens het bakproces (uitdrijven van gebonden water).

Beschrijf hoe blikjes worden gerecycleerd. ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ………………………………………………………………

Chamotte in een keramiekscherf 33

33 http://rbmason.ca/databank/mineral/grog.html



34

Besluiten: 1. overeenkomsten: ...................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................. 2. verschillen: ...................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................... .........................................................................................................................................................................

34 http://www.kringloopblik.nl/site/content/downloads/image/large/recycling_2007large(1).jpg ngloopblik.nl/site/content/downloads/image/large/recycling_2007large(1).jpg



2.12 Betekenis toen en nu

Betekenis vroeger en nu

Betekenis van een ‘blik’

Toen:

- ‘Bindende factor van het consument zijn in onze huidige maatschappij.’

- gebruiksvoorwerp, voornamelijk voor gegoeden; - een bindende factor voor ‘het Romein zijn’; - vaak drager van betekenissen door de decoratieve reliëffiguren. Nu:

Commentaar op deze uitspraak: ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ………………………………………………………………

- in musea en kunstmarkt: .……………………………………………………………… ………………………………………………………………. -voor wetenschappers: ………………………………………………………………. .……………………………………………………………… - financieel: …………………………………………………………….... ..................................................................

A. Warhol, zeefdruk, "campbell soup" 35 Wie is Warhol? ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… Welke betekenis geef je aan dit kunstwerk van een (soep)blik? ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………….

35 http://www.eveliennijeboer.nl/a-Warhol.jpg




3 Algemeen besluit -

-

-

Mensen gaan tijdens verschillende perioden met verschillende grondstoffen om. Ze gebruiken deze grondstoffen om verschillende technische voorwerpen te ontwerpen en te maken. De productie van beide massagoederen gebeurden in de Romeinse tijd in een zeer veel kleine, individuele pottenbakkersateliers, terwijl tegenwoordig blikken op industriële schaal geproduceerd worden in geautomatiseerde fabrieken. Het gebruik van gebruiksvoorwerpen zorgt voor afval. Hiermee gaat de mens ook op verschillende wijze mee om maar recyclage is niet enkel van deze tijd. De betekenis van gebruiksvoorwerpen verandert met de tijd.


Design 2030 Les geschiedenis 3 de graad

Recommend Documents