De Geschiedenis van de Joden in Litouwen Les 4
Teutoonse orde rond 1260
Teutoonse Orde rond 1466
Europa 1360-1400
1250. Mindaugas liet zich door de bisschop van Riga, namens paus Innocentius IV, kronen tot koning van Litouwen. Grote weerstand onder zijn edelen en bevolking. In 1263 werd hij vermoord en volgde terugkeer naar het “heidendom” . Hij versloeg in 1236 de Duitse ridders “Broeders van het Zwaard” bij Sauliai
Mindaugas, de enige koning van Litouwen
Gediminas,(1316-1346) groothertog, breidde zijn rijk uit richting Zwarte Zee. Stichtte Vilnius ( 1323) na een droom over “ijzeren wolf”. Stichtte een dynastie en liet zich overhalen christen te worden. Zag er op ‘t laatste moment vanaf en stierf als heiden.
Groothertog Gediminas op het Kathedraalplein in Vilnius
Jagiello,(1377-1392 )groothertog van Litouwen en kleinzoon van Gediminas, kreeg in 1385 een aanbod koning van Polen te worden, mits hij zich bekeerde tot het Christendom. Hij kreeg ook een aanbod van de Grootvorst van Moskou om met diens dochter te trouwen, mits hij Russisch Orthodox werd. Hij koos voor het eerste en zo kwamen Litouwen en Polen onder één vorst. Litouwen en Polen vormden in 1385 een unie die bleef bestaan tot 1772. ( de eerste Poolse deling)
Vytautas Magnus ( 1392- 1430) Onder zijn regeer de grootste uitbreiding van het groothertogdom Litouwen. Hij haalde joden naar Litouwen als handwerkslieden en kooplui. Joden kregen speciale privileges die leken op die van de adel. Hij versloeg in 1410 de Teutoonse orde. ( De slag bij Tannenberg) Alle vier de vorsten spraken tot de verbeelding van de huidige Litouwers. Een groots verleden van een groot land.
Groothertogdom Litouwen in zijn grootste omvang ( 1386 – 1434).
-Personele unie met Polen 1385 -Het grootste rijk in toenmalig Europa. -Blokkeerde verdere opmars Teutoonse orde. -Litouwen gewonnen voor de katholieke kerk.
De Noordse Oorlog (17001721) .Tsaar Peter de Grote Kwam in conflict met Zweedse koning Karel XII. De uitkomst was dat Estland en Letland bij Rusland werden gevoegd en Polen bedreigd werd. In 1772 vond de eerste Poolse deling plaats, in 1792 de tweede en in 1795 de derde. Polen was daarna verdeeld tussen Rusland, Pruisen en Oostenrijk. Litouwen hoorde nu bij Rusland
Tsarina Catherina stelde in 1795 vast dat de Joden binnen een bepaald gebied moesten gaan wonen, de z.g. “Paal”. Zij en de vijf tsaren na haar voerden een soort apartheidspolitiek. Alle voorrechten van voorheen werden afgeschaft en verhuizen mocht niet.
De “Paal” omvatte een kwart van Europees Rusland en er woonden vijf miljoen joden. Het Russische deel van Polen en Litouwen hoorde vanaf 1795 tot de “Paal”. Het beleid van de tsaar was er op gericht dat Joden zoveel mogelijk gescheiden leefden van RussischOrthodoxe gelovigen. Joden werden verdreven uit grote steden als Kiev ,maar ook wel uit kleinere provincieplaatsen. Zo ontstond de “Sjetl’ de vestigingsplaats van weggejaagde joden. Het was verboden te verhuizen, waardoor al spoedig overbevolking en daarmee bittere armoede ontstond. Wat de joden allemaal was verboden varieerde per streek en per tsaar, maar ook per beroepsgroep.
Huisonderwijzer in een Sjetl (Podolia) Ondanks alle discriminatie bleef de joodse bevolking het meest geletterd van alle Russen. Elke stad kende het systeem van “essentag”. Arme joodse studenten die “lernden” in de synagoge aten bij toerbeurt bij joodse burgers.
..armoede ,dat was wat je altijd het eerst ontmoette als je een stad of stadje binnenkwam waar de
Russische joden wonen mochten. Ze leefden van de lucht, de grote meerderheid van de zes miljoen Russische joden. En ze noemden zich ook zo. “Luftmenschen”,zeiden ze “dat zijn wij”. Mijn vader verhaalde van allerlei wonderlijke levenskansen die zich hadden voorgedaan. Bijvoorbeeld van een jood, die een nieuwe broodwinning had uitgevonden: als iemand bang was om alleen te slapen, verhuurde hij zich tegen een kleinigheid per nacht als “Mitschlofer”. ( Abel Herzberg: “Brieven aan mijn kleinzoon”)
De schoenmaker.
Voor bekwame handwerklieden gold soms een ontheffing van het verhuisverbod. Dat gold ook voor academici en kunstenaars.
Een sjouwerman
Waterdrager De meerderheid van de bevolking in Vilnius rond 1900 was afhankelijk van zo’n waterverkoper. Riolering ontbrak ook zodat vaak epidemieën uitbraken. In Vilno, de joodse benaming voor Vilnius, woonden in die tijd rond die tijd naar schatting 200.000 joden. I.t.t. grote steden als Kiev en Moskou mochten joden er blijven wonen.
Het gistte in Rusland in de 19e eeuw. Er was grote ontevredenheid in alle lagen van de bevolking over de scheefgegroeide sociale verhoudingen. Revolutionaire groepen weten de wantoestanden aan het tsarisme, wat leidde tot de moord op Alexander II in 1881. Er waren joden betrokken bij de moord op tsaar. Dat leidde tot een verhevigd antisemitisme De pogrom deed zijn intrede. Van alle tegenslagen kregen de joden de schuld en richtte de volkswoede zich tegen hen met plundering en moord. Nergens is aangetoond dat de regering aanstichter was, maar greep niet of veel te laat in. Tsaar Alexander III en Nicholaas II waren antisemiet. Volgens de laatste was een jood of wel een grote stads kapitalist, of een revolutionair. In beide gevallen een bedreiging van de ,in zijn ogen, steunpilaar van de tsarentroon, de gelovige Russische boer.
Wat kon “het volk Gods in ballingschap” uitrichten in deze moeilijke tijden? - Een uitkomst leek de “Allgemeiner Jiddischer Arbeiterbund in Russland, Lite und Poiln”, kortweg de “Bund”.Het socialisme kende proletariërs en geen onderscheid in rassen.De “Bund’ eiste o.a. gelijke rechten en culturele autonomie binnen het Russische rijk.
-Bij elkaar schuilen in het joodse geloof terwijl buiten de progrom raast. De “Chassidim” de mystieke geloofsbeleving bloeide. Maar ook de orthodoxe thora en Talmud studie. -Herzl volgen in zijn droom ooit een joodse staat te stichten, het Sionisme.
-Emigreren, bij voorkeur naar de U.S.A. Zie ook : Sholem Aleichem, Tevye der Milchiger
Elijah ben Solomon Thora studie was populair bij jongens, ook omdat ze daardoor vrijgesteld werden van militaire dienst. “Hij die het juk van de thora op zich neemt is bevrijd van het juk van de koning” hiernaast de “Vilna Gaon”,de beroemde rabbi die ook wetenschap buiten de thora stimuleerde, zoals wiskunde, natuurkunde, maar ook de bijbel studie.
“Die huwelijken van kinderen lijken ons vreemd maar destijds bestond daar een goede reden voor. De joodse jongens werden n.l. door de dienaren van de tsaar aller Russen van de straat, of waar ze anders te vinden waren, opgepikt en gewelddadig ingelijfd, om daar een leven lang als soldaat te dienen. Alleen getrouwde “mannen” waren volgens de oekazen vrijgesteld van dienst. Daar nu de dienstplicht voor joodse jongens een volkomen vervreemding betekende van huis, familie en bovenal van godsdienst, trachtte men aan deze ramp te ontsnappen door hen zo vroeg mogelijk te laten trouwen..” Abel Herzberg, Brieven aan mijn kleinzoon.
De eerste wereldoorlog Bij het uitbreken van de oorlog sloofden de joden in Litouwen zich uit “vaderlandslievend” over te komen, omdat een golf van patriotisme door Rusland ging en zij het ergste vreesden. Joodse leiders nodigden hoge generaals uit, gewezen werd op hun houding bij de inval van Napoleon. Ze beloofden zij aan zij te vechten met de Russische soldaten. Niets hielp. In mei 1915 werden 120.000 joden naar Rusland gedeporteerd met het argument dat ze de Duitsers zouden helpen. Van 1915 tot 1918 viel Litouwen onder Duits bestuur. Joden werden relatief goed behandeld.
De Gouden Jaren (1921- 1927) In de herinnering van de “Litvaks” de Litouwse joden, zijn dit de mooie jaren. De “Parijse Verklaring” tijdens de vredesonderhandelingen in Versailles opgesteld, geeft aan- dat de autonomie van de joden op religieus en cultureel gebied, in onderwijs en taal als ook sociale zaken, in een wet moet worden vastgelegd( art. 7) -dat autonome joodse lichamen een wettige status krijgen, met beslissingsbevoegdheid in eigen kring en recht op belastingheffing. Zo’n lichaam was bijv. een joodse gemeente of school.(art.8) Op voorwaarde van bovenstaande ging de vredesconferentie accoord. -Er kwam een minister zonder portefeuille die “Joodse Zaken” deed in het nieuwe kabinet
Antanas Smetona Bij de verkiezingen van 1922 voor het Litouwse parlement de “Seimas” kregen de christendemocraten de absolute meerderheid. De voorrechten voor de joden waren de katholieke bevolking van begin af aan een doorn in het oog en de nieuwe regering schaftte ze één voor één af. Na de staatsgreep van Smetona in 1926 werden joden stelselmatig geweerd uit overheidsfuncties.
“Voor Litouwse boeren bleven joden vreemdelingen ondanks het feit dat ze al eeuwen naast elkaar hadden gewoond. Een Litouwse vriend vertelde mij het volgende: Mijn grootmoeder vertelde ons altijd verhalen hoe de joden christen kinderen vingen om ze te offeren en daarbij hun bloed te gebruiken. En toch was mijn grootmoeder niet tegen de joden. Ze vertelde ons ook hoe goed ze kon opschieten met de plaatselijke joden, hoe hard ze werkten en hoe nuttig ze waren. Ze vond de moord op joden een vreselijke misdaad”
( Anatol Lieven, The Baltic Revolution, p.144)
Het Molotov- Ribbentrop verdrag 23- 08- 1939 Het niet aanvalsverdrag bevatte een aantal geheime protocollen, zo bleek in 1946 bij het proces van Neurenberg. Daarin stonden afspraken over de grenzen van de invloedsfeer van beide partijen. Naast een deel van Polen kwamen Estland, Let land en Finland bij de Soviet Unie. Later ook Litouwen, dat eerst aan Hitler Duitsland was toegewezen. Pas in 1988 gaf de S.U. toe dat deze protocollen bestonden en werden ze gepubliceerd.
De geheime protocollen in kaart
De Russen komen. Op 14 juni 1940 trokken Russische troepen Litouwen binnen. “We zagen de tanks binnenkomen. Mijn moeder kwam thuis en zat daar met haar hoofd tussen de handen. Ze zei : “Waar zijn de joden in Slobodka mee bezig? Litouwen verliest zijn onafhankelijkheid, en zij verwelkomden de sovjet troepen met bloemen!” Maar ik zat op een linkse school , en we hadden daar geleerd de Sovjet Unie te bewonderen. We dachten echt dat het in ons belang was, en dat de Sovjets ons zouden bevrijden va het Smetana bewind dat de Joden had gediscrimineerd” ( Irene Veisaité; interview 11 mei 1992)
De Soviet deportaties in 1941 met als hoogtepunt 14 juni. “ Een heel aardige, bescheiden en wel opgevoede Litouwse dame bekende mij eens dat, hoewel zich schaamde voor dat gevoel, ze niet in staat was de haat tegen de joden te onderdrukken, hoezeer ze dat ook probeerde. Die haat, vertelde ze mij, ontstond in het voorjaar van 1941, toen een patrouille van de NKVD , bestaande uit drie joodse mannen en een vrouw haar ouders kwamen arresteren, die ze nooit meer terug heeft gezien. Het hoofd van de patrouille was een jood die de familie altijd had beschouwd al een vriend” ( Alexander Stromas, een Litouwse jood wiens vader was gedood door Litouwse verzetsmensen’)
Het Litouwse Actie Front aan het werk
Hoe het ging. De Duitsers hadden opdracht gegeven aan het lokale stadsbestuur de joden bijeen te drijven en te doden. Juozas Milius, lid van dat bestuur weigerde er aan mee te doen en verstopte zich. Door de struiken zag hij het volgende gebeuren: “De mannen die de executie zouden uitvoeren waren allemaal Litouwers. Vrijwilligers die wraak wilden omdat hun families hadden geleden onder de Russen of anderszins een grief hadden tegen de joden. De joden waren naakt toen ze werden neergeschoten, eerst de jongeren, toen de ouderen, vrouwen en kinderen. Een joodse kapper rende weg en wist te ontkomen omdat de moordenaars niet erg ervaren waren. Nadien verdeelden ze de kleren van de joden. Tenslotte arriveerden de Duitsers, inspecteerden het geheel en nodigden de bestuurders uit om het te vieren”
Brandende synagoge
De genocide in Litouwen kan worden verdeeld in drie fasen. 1 Vanaf 24-06-‘41 tot december ‘41 2.Van december ‘41 tot maart ‘43 3. Vanaf april ‘43 tot juli ’44
Hiernaast een Duitse kaart met het aantal joden dat reeds vermoord is in de Baltische Staten en bezette gebieden van Rusland.
Kaunas, het IX de fort
De eerste fase bestond uit het opsporen en bijeendrijven van joden, die vervolgens door “Sonder Kommando’s” werden doodgeschoten. Deze “Einsatz Gruppen” bestonden hoofdzakelijk uit Litouwers . De acties waren vreselijk. Soms bijeen gedreven op het marktplein, waar de mannen portretten van Stalin op de rug gebonden kregen en ze soviet liederen moesten zingen. De bevolking stond er omheen te schreeuwen. Vervolgens werden ze naar kuilen gedreven en dood geschoten. Er zijn 186 van deze kuilen bekend. De twee grootse executie plaatsen zijn Het negende fort bij Kaunas, en de bossen bij Paneriai niet ver van Vilnius.Het dagblad Laisve dat een anti semitische kruistocht was begonnen rechtvaardigde de acties als volgt: “Jodendom en Bolshevisme zijn één en ondeelbaar”
Het negende fort In de tsarentijd kazerne en gevangenis. In de jaren ‘20 en ‘30 gevangenis voor de comunisten.In ‘40- ‘41 door de soviets gebruikt. Daarna door de nazi’s en vanaf ‘44 weer door de communisten. Na ‘90 gedenk plaats voor de gedeporteerde Litouwers, en dat was zeer omstreden
Bij het negende fort. “Plat op de grond naast het voetpad lagen de van tekst voorziene gedenkplaten uit verschillende fasen van de Litouwse geschiedenis na 1945. De oorspronkelijke, neergelegd door de communisten, noemt de joden helemaal niet; een tweede vemeldt ze alleen of ze een klein percentage van de doden zouden zijn; een derde, de meest recente, in het Litouws, Russisch, Engels en Jiddisch, komt er zo te zeggen eerlijk vooruit, en stelt vast dat verreweg het grootst aantal mensen dat hier werd vermoord, Joden waren. “Dit is de plaats waar nazi’s en hun medewerkers meer dan 30.000 joden uit Litouwen en andere Europese landen hebben vermoord..” ( Leo Frijda, naar Kaunas)
De tweede fase. Eind ’41 was al 80% van de joden in Litouwen om het leven gebracht. In kringen van de bezetter ontstond discussie of het niet verstandiger was de resterende joden in ghetto’s onder te brengen, zodat gebruik kon worden gemaakt van hun arbeid. Op advies van de massamoordenaar SS Standartenführer Karl Jäger werden een aantal getto’s ingericht, waarvan de grootste te Kaunas en Vilnius.
Joden met hun bezittingen op weg naar het getto in Kaunas Karl Jäger, de man die er over ging, berichtte aan zijn meerdere: “De nu nog levende joden zijn broodnodig vanwege hun arbeid voor het Reich. Noodzakelijk is wel dat de mannen worden gesteriliseerd. Mocht er desondanks nog een jodin zwanger worden dan moet die worden doodgeschoten`
Karl Plagge was majoor en organisator van het HKP kamp, een werkplaats voor herstel van legervoertuigen in Vilnius. Hij wist dat opheffing van het getto aanstaande was, en wist gedaan te krijgen dat zo’n 1000 joden, mannen vrouwen en kinderen naar zijn kamp werden overgebracht vanwege hun vakbekwaamheid. Hij hield de SS op afstand. Toen bij het naderen van de Russen Plagge moest vertrekken hield hij een toespraak in aanwezigheid van een S.S officier, en zei dat de S.S. die er op uit was vluchtelingen te beschermen, de leiding nu overnam. Dit was een hint om zo snel mogelijk te vluchten voordat het executie peloton arriveerde .
Soviet monument bij Paneriai of Ponari voor de “ soviet slachtoffers van het fascisme”, alsof er verder niets gebeurd was…
Holocaust monument bij het IX e fort in Kaunas waar 80.000 joden zijn vermoord. Gemaakt door Alfonsas Ambraziunas
Sovjet soldaten en partisanen trekken Vilnius binnen, juli 1944
Voorjaar 1947 komt de Vereniging van Litouwse joden in München bijeen en stellen daar een verklaring op waarin “de Litouwse bevolking – van hoog tot laag- wordt beschuldigd van moord “op hun onschuldige buren”. Veel van die Litouwse moordenaars bevinden zich in de Amerikaanse, Engelse of Franse sector, waar ze als “Displaced Persons” staan geregistreerd .
De Russen bestraften de Litouwse moordenaars niet, maar legde lijsten aan van deze personen, die aan de moord op joden hadden deelgenomen. Deze werden in de jaren ‘70 naar Israël en de V.S. gestuurd om het groeiend Litouws nationalisme in diskrediet te brengen. In ‘53 tijdens het z.g. “doktersproces” ging er een golf van anti semitisme door de S.U. Ook de weinig overgebleven joden in Litouwen stonden op de lijst om te worden gedeporteerd. Snieckus, de secretaris van de CP in Litouwen ,heeft dit waarschijnlijk voorkomen
Synagoge Kaunas
Irena Veisaité, joodse overlevende , en vurig aanhangster van een onafhankelijk Litouwen, herinnert zich het eerste congres van Sajudis,(1991) de nationale beweging. “ Het ging maar door over het Litouwse lijden en de Litouwse slachtoffers, en plotseling dacht ik, wat doe ik hier eigenlijk. Mijn moeder was slachtoffer, mijn hele familie, mijn driejarig neefje en voor hen is er geen plaats hier, ze worden niet eens genoemd. Maar toen dacht ik, het is de eerste keer dat Litouwers vrijuit kunnen praten over hun lijden. Wij moeten hun blijdschap begrijpen en delen.. Maar tot op heden zijn er maar heel weinig uitspraken van intellectuelen en van regeringswege over de rol van de Litouwers in de Holocaust
“Wie regeert de wereld?” Spotprent in het populaire Litouwse dagblad Respublica. Een jood en een homsexueel torsen de aardbol (2010)
“Hoe zit het nu tussen de Litouwers en de joden? Lansbergis, in menig opzicht een man van beschaving, ontzegt de Joden een werkelijke culturele autonomie, zoals tussen 1920 en 1926, met het argument dat deze wel gewaarborgd is binnen het kader van het Litouws staatsburgerschap. Aan de andere kant staat de president voor een nationale Litouwse cultuur, zo doordrongen van etnische en religieuze ingrediënten, dat een etnische minderheid zich daar nooit in thuis kan voelen.. “ Anatol Lieven , The Baltic Revolution.
Vytautas Landsbergis, held van de zingende revolutie, eerste president van Litouwen en componist. Onder zijn regeer werd een wet aangenomen die “de rechten herstellen van diegenen, die zich hadden verzet tegen de sovjet bezetting, en deswege veroordeeld waren” Hieronder bevonden zich ook talrijke personen die joden hadden vermoord. Er stak een storm van protest op, o.a. een scherpe veroordeling in de New York Times. De familie Landsbergis zelf had in de oorlog talrijke joden verborgen
