denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Ar ti et Amicitiae
2012 jaargang 16
26
Aart Brouwer
De muren spreken
Paul Donker Duyvis Ai Weiwei
Jan Maarten Voskuil
Ewerdt Hilgemann en blijmoedige destructie
Maria Barnas
Dwars door de werkelijkheid
Marianne Vollmer
In gesprek met Anne Wenzel
Gert Jan Kocken Battle of Berlin/ битвы за Берлин 1945
Frank Lisser
Een woedende handeling
Wouter Prins
Marjan Teeuwen/ verwoest huis Krasnoyask
Tinkebell
woede destructie & schoonheid
Redactioneel
Inhoudsopgave 1 Ryan Oduber
Kima Momo’, video still, 2011 2 Redactioneel, inhoudsopgave en colofon 3 Michel Foucault
de Moed der Waarheid beeld Jeroen Diepenmaat
4 + 5 Jan Maarten Voskuil
De blijmoedige destructie van Ewerdt Hilgemann 6 + 7 Aart Brouwer
De muren spreken fotografie, tekst Stergios Karavatos
8 + 9 Paul Donker Duyvis
Ai Weiwei
10 + 11 Marianne Vollmer
in gesprek met Anne Wenzel 12 + 13 Gert Jan Kocken
Battle of Berlin / битвы за Берлин 1945 Composite of 23 Soviet maps and charts of Berlin
14 + 15 Frank Lisser
Een woedende handeling 16 + 17 Maria Barnas
Dwars door de werkelijkheid over Roderick Hietbrink
18 + 19 Fredie Beckmans
Boeven en kunstenaars 20 Ine Dammers
Gordon Matta-Clark 20 + 21 Wouter Prins
Marjan Teeuwen/ verwoest huis Krasnoyask 22 Tinkebell
Her name is Sarah
Schraalhans keukenmeester. Er breken bittere tijden aan voor de kunst. Als volgend jaar het hakmes van Halbe Zijstra valt, komen duizenden musici, toneelspelers, beeldend kunstenaars en dansers op straat te staan. Zich jaren kapot gewerkt om een professioneel niveau te bereiken, om vervolgens als dank voor de moeite van de sociale dienst te mogen horen dat asperges steken of tomaten plukken ook mooi en passend werk is. Democratie geeft ruimte aan het ressentiment zei socioloog Sjaak Koenis. De Woedenden (mooie titel voor een toneelstuk van Camus) zagen eindelijk hun kans schoon om de kunst te grazen te nemen. Maar het is schieten in de eigen voet, want alles in deze maatschappij is vormgegeven. Er is niets waar geen scheppend werk aan vooraf is gegaan: televisiesoap, vinexwijk, landschap, wegen, reclame, internet, de media… alles is ontworpen, zelfs Volendam. De Woedenden vermengen feiten met fictie en hebben met elkaar afgesproken dat dat de werkelijkheid is. Het is een beperkt wereldbeeld zonder besef van het effect van kunst en creativiteit op alle andere activiteiten. De wal zal het schip keren, maar wanneer? Als het kind met het badwater verdronken is? Als de danser zijn beste jaren heeft versleten op een callcenter en de musicus zijn viool in de wilgen heeft moeten hangen? Het is crisis en wat doet ons buurland Duitsland? Dat geeft jaarlijks 1 miljard euro uit aan cultuur. Zo mag de stad München elk jaar aan de Münchner Kammerspiele dertig miljoen euro uitgeven. Aan één theatergezelschap. Kom daar eens om in Nederland. In de Nederlandse politiek telt alleen het verdienmodel in de kunst. Over kunst wordt niet gesproken. Als je nog niet woedend was, dan word je het wel. Nu iedereen via internet op elkaar aan het schelden is, moeten we niet vergeten dat Gerrit Komrij zijn woede ooit tot kunst heeft verheven en dat iedereen zat te smullen van zijn vileine column ‘Het boze oog’. Kennelijk is woede een emotie die we nodig hebben. In dit nummer van ‘de Nieuwe’ is te zien hoe kunstenaars woede en destructie inzetten als thema. Zo toont Gert Jan Kocken een kaart van Berlijn uit 1944 met het aanvalsplan van de Russen. Een overdonderend beeld, dat een wonderlijke mix is van geschiedenis en kunst. Maria Barnas laat zien hoe Roderick Hietberink in zijn video ‘The Living Room’ de onwrikbare werkelijkheid beschrijft. Paul Donker Duyvis fotografeerde Ai Weiwei. Een kunstenaar die onverbloemd sociale misstanden aan de kaak durft te stellen. De woede van de machthebbers was zo groot dat ze hem in de gevangenis gooiden. Fredie Beckmans reisde door Botswana en bezocht in het National Museum de tentoonstelling ‘Unlocking the Mind’, met werk van boeven en straatrovers. Ewerdt Hilgemann polijstte een maand lang een groot blok Carrara marmer en liet het daarna van een helling storten. Een groots gebaar. Destructie is voor hem het proces om tot schoonheid te komen. Aart Brouwer was in Athene. De financiële ramp die Griekenland heeft getroffen maakt ongekende krachten los: paniek, straatgeweld, haat, bedrog en wanhoop, maar ook solidariteit. De graffiti die Stergios Karavatos fotografeerde getuigen daarvan. RB n
24 Llyn Foulkes
Lucky Adam, 1985
Colofon De Nieuwe 26 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùmedia. Vereniging van Beeldend Kunstenaars, Maatschappij Arti et Amicitiae werd opgericht in 1839. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl Redactie: Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil. Eindredactie: Robert Broekhuis. Grafisch ontwerp: Hanne Lijesen Bijdragen: Maria Barnas, Fredie Beckmans, Aart Brouwer, Ine Dammers, Frank Lisser, Wouter Prins, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil. Beeldbijdragen: Caravaggio, Jeroen Diepenmaat, Llyn Foulkes, Roderick Hietbrink, Gert Jan Kocken, Tinkebell. Fotografie Paul Donker Duyvis, Stergios Karavatos, Hugo Keizer. Correcties: Frits Vliegenthart. Reacties en bijdragen nummer 27, jaargang 16, dienen uiterlijk op 20 juni 2012 binnen te zijn. Per mail naar
[email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. Advertenties:
[email protected] Druk: Koninklijke BDU Grafisch bedrijf B.V. Ryan Oduber, ‘Kima Momo’, video still, 2011.
De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen geregeld. Andere rechthebbenden
Courtesy: the artist.
gelieve zich tot de redactie te wenden.
De video van de Arubaanse kunstenaar
Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl
Oduber is te zien op ‘Who More Sci-Fi Than Us’
De Nieuwe wordt gedrukt op papier van
een tentoonstelling van hedendaagse kunst uit
verantwoorde herkomst. FSC® C015620. n
de Cariben in de Kade in Amersfoort.
2
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
n
denieuwe
Michel Foucault ‘Retorica is een kunst…een techniek…en impliceert geen enkel verband tussen de spreker en wat hij zegt…in retorica is de band tussen de spreker en wat hij zegt verbroken, maar het effect is dat ze een dwingende band schept tussen wat gezegd is en degene of degenen tot wie het gericht is…laten we zeggen dat de retor een doeltreffende leugenaar is. De parresiast is daarentegen de moedige die een waarheid uitspreekt waarbij hij zichzelf en zijn relatie met de ander op het spel zet.’ Michel Foucault (1926-1984) citaat uit ‘De moed tot waarheid’, een bundeling van de colleges die Foucault van 1983 tot vlak voor zijn dood in 1984 gaf.
Jeroen Diepenmaat, Pour des dents d’un blanc éclatant et saines, 2005
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
3
‘Rolling Cube’ 2
‘Rolling Cube’ 1
De blijmoedige destructie van Ewerdt Hilgemann Wie de foto’s van Carrara ziet die Ewerdt Hilgemann (1938, Witten, Duitsland) maakte, denkt al gauw, dat moet ergens in de jaren zestig of zeventig zijn. De foto’s zijn grofkorrelig zwart-wit en ze tonen vrachtwagens die grote blokken marmer vervoeren. Als serie getoond, zoals onlangs in de tentoonstellingsruimte van Nest in Den Haag, hebben ze iets van een minimalistische serie ready made sculpturen. Deze datering zou ook heel goed kunnen want Hilgemann was al in negentienzestig actief als beeldend kunstenaar. Aanvankelijk maakte hij witte reliëfs die verwantschap tonen met de werken van nul-kunstenaars als Jan Schoonhoven en Gunther Uecker. Rond negentienzeventig - Hilgemann woonde inmiddels in Nederland - werden de werken echt minimalistisch: geometrische ordeningen van vierkanten; strak en industrieel van uiterlijk: logisch en consequent, monumentaal.
Maar de fotoserie is niet uit de jaren
ambachtslieden die voornamelijk klas-
zestig of zeventig. Ze is uit de vroege
sieke sculpturen kopieerden; slechte
jaren tachtig. Net als de zwart-wit film
kopieën, zo becommentarieerde Hilge-
die Hilgemann maakte als verslag van
mann ze in de film. Hij hield zich daar
het project waarvoor hij eigenlijk in Car-
allemaal niet zo mee bezig, maar hij
rara verbleef, en die ook werd getoond
vond zichzelf dan ook geen beeldhou-
in Den Haag. Meer dan een maand
wer. De omgeving toont ook de vracht-
werkte Hilgemann daar aan de ver-
wagens die grote brokken marmer uit
vaardiging van een enorme marmeren
de groeve naar de werkplaatsen ver-
kubus, een monoliet die na weken slij-
voeren. De op z’n minst ambivalente
pen en polijsten glom als een spiegel.
houding ten opzichte van het ambacht-
De film toont de omgeving waarin het
schap die Hilgemann toont in de film en
project plaatsvond. Een omgeving van
de keuze voor het materiaal, marmer,
Ewerdt Hilgemann ‘Rolling Cube’, Carrara, Italy 1982. Bardiglio Marmer, 150x150x150 cm. Coll. Gemeente Winschoten
4
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Jan Maarten Voskuil
tot een nieuwe vormentaal te komen of
meer jongens in die tijd deden.
om bij te dragen aan de ontwikkeling
Op YouTube circuleert een filmpje op-
van de kunst. In 1982 is de destructie het
genomen in het atelier van Hilgemann
doel op zich, het is een tijdperk van ni-
in Hardinxveld-Giessendam. Gekleed in
hilisme, waar de private ervaring weer
tuinbroek, vertelt hij over z’n jeugd en
uitgangspunt is geworden in de kunst.
laat hij een implosie zien. Hij lijkt te dan-
Hilgemanns actie markeert een radi-
sen op het lawaai en het is niet moeilijk
cale verandering in zijn werk, waarbij
hem voor te stellen als een enthousiaste
hij krachten buiten zijn controle inscha-
jongen van zeven. De blijmoedigheid
kelt om zijn beelden te vormen, niet om
staat in groot contrast met de verschrik-
de kunst te veranderen, maar om de
kingen van de oorlog. Het doet je be-
schoonheid van het resultaat. De aan-
seffen dat alles wat sterk, mooi en on-
vaarding van de kracht van de natuur.
aantastbaar lijkt: een stuk steen, een gebouw, een stad, een planeet, uitein-
Niets is onaantastbaar
delijk met een ferme knal zomaar uiteen
Na de zwaartekracht ontdekt Hilge-
kan spatten en dat dit besef zich al op
mann de implosie als vormend prin-
jonge leeftijd diep in het brein van de
cipe. Hij maakt holle geometrische
kunstenaar heeft genesteld.
volumes, een kubus, een stapeling kubussen, een piramide of een kolom. Als
Destructie en schoonheid
materiaal gebruikt hij, na experimenten
Wat bij Hilgemann begon als een nihi-
met klei en ijzer, voornamelijk roestvrij
listische daad in Carrara, is uiteindelijk
staal dat net als het marmer de nodige
een scheppende daad geworden. Hil-
behandelingen moet ondergaan van
gemann gebruikt de ‘destructie’, zoals
lassen, slijpen en polijsten. In een hoek
bij de Arte Povera soms het geval is, niet
is een ventiel aangebracht dat wordt
alleen om nieuwe beelden te creëren.
aangesloten op een compressor. Zodra
Bij Hilgemann is het proces omgekeerd.
de compressor aangaat en de lucht uit
De ‘destructie’ is het proces om tot
Ewerdt Hilgemann, ‘Random Sculptures’, Carrara, Italië 1980
het volume zuigt, ondergaat het spie-
schoonheid te komen. De schoonheid
Offset prints op papier, 16 delen, the eschenau summer press publications #17, Ed.150
gelende en glanzende minimalisti-
van het vervormde materiaal, het spie-
sche object z’n lot: het implodeert, het
gelende oppervlak van de roestvrijsta-
kreukt met veel kabaal tot het als een
len volumes, is niet zomaar een esthe-
verschrompelde sculptuur alle lucht is
tische keuze. Het versterkt het contrast
zijn signalen dat de opvattingen van de
lopende weg die de minimale kunst
kwijtgeraakt. Vaak heeft Hilgemann dit
tussen de industriële gladde maakbaar-
minimalistische kunstenaar verschuiven
voor velen was. Maar deze constate-
proces laten zien voor publiek, als een
heid en de onvoorspelbare grilligheid
van een rationele benadering naar een
ring zou Hilgemanns werk tekortdoen.
performance. Het geluid is indrukwek-
van het proces. Het reflecteert letterlijk
meer sensitieve, associatieve interesse.
Het gaat voorbij aan de grote symboli-
kend. Het bestaat uit het geratel van
de implosie en deformeert de gehele
sche waarde van Hilgemanns geweld-
de compressor, gevolgd door onver-
omgeving. Het is wellicht deze beschou-
Een groots gebaar
dadige actie en aan de dubbelzinnige
wachte knallen die bij het publiek stee-
wende houding ten opzichte van de
Na een maand was de kubus klaar en
preoccupatie met ambachtelijkheid en
vast een schrikreactie teweegbrengen.
destructie, de aanvaarding van het lot
werd het gevaarte op een truck gehe-
mooie materialen die het werk toont.
Hilgemann heeft in dit verband gewe-
en de kracht van de natuur, waardoor
sen. Als een gepolijste prima donna
Het zou ook voorbijgaan aan het feit
zen op de fascinatie voor bombar-
het werk van Hilgemann recent door
werd het beeld de berg opgereden.
dat het werk niet is uitgevoerd in 1969,
dementen die hij aan zijn jeugd heeft
een jongere generatie kunstenaars
Boven aangekomen werd de truck aan
maar in 1982: een tijd waarin de opvat-
overgehouden. Als kleine jongen van
wordt herkend en omarmd, zoals door
de rand van een steile, van te voren
tingen binnen de kunst radicaal zijn ver-
vijf maakte hij de geallieerde bombar-
de jonge Nieuw-Zeelandse Londenaar
uitgezochte helling van een ravijn ge-
anderd. In 1982 is een destructieve daad
dementen op Dortmund mee. Uit de ru-
David Rickard, op wiens initiatief Hil-
plaatst. De kolossale steen werd vervol-
allang geen daad meer om een pad
ïnes van de stad verzamelde hij een uit-
gemanns werk onlangs zo prominent
gens voorzichtig van de vrachtwagen
voor een nieuwe kunst te effenen, om
gebreide collectie bomscherven, zoals
werd getoond in Den Haag.
n
geduwd en in het ravijn gekiept. Met veel geweld stortte het blok naar beneden. Grote brokken steen die de kubus onderweg ontmoette, spatten weg en gehavend en geblutst kwam het blok na vele honderden meters tot stilstand. Het gebaar is groots en markeert een omslag in Hilgemanns werk. Het doet denken aan de antiformele tendensen die aan het eind van de jaren zestig opkwamen als een reactie op de strenge formele kunst die vlak daarvoor was opgekomen. De wijze waarop Hilgemann zijn eigen werk vernietigt, doet denken aan de antiform die bijvoorbeeld Robert Morris in 1969 signaleerde en waarmee Morris, zelf ook een minimalist van het eerste uur, ook in zijn eigen werk het roer omgooide en met z’n slappe vilten objecten afrekende met de geometrische volumes van daarvoor. Radicale verandering Je zou ermee kunnen volstaan Hilgemanns werk te beschrijven als de uiting van een persoonlijke strijd tussen het rationele en formele aan de ene kant en het irrationele en antiformele aan de andere kant. Het zou ook voor hem een uitweg kunnen zijn van een doodEwerdt Hilgemann ‘Imploded Cube’, 1999. Roestvrijstaal, 115x115x115 cm. Privé-collectie, Berlijn
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
5
Street artist WD pays tribute to an iconic photograph by Diane Arbus of a young boy in an American park posing a frightful grimace while holding a toy grenade. It was the Vietnam years. WD in his poster substitutes the grenade with a zombie-like rabbit-doll. Near the spot where Alexis Grigoropoulos, a 15 year-old student, was murdered by a policeman, in December 2008. That event triggered a huge wave of demonstrations that turned into violent riots for several days. A well-known graffiti slogan of the time was stating, ‘Christmas are canceled’, a signal of the forthcoming economic and social crisis, during a period when the global Bank crisis was raging. Photo and text, Stergios Karavatos, Exarhia, central Athens, summer 2011
Stergios Karavatos (Thessaloniki 1972) is a practitioner and theorist on documentary photography. He worked as production manager and assistant curator for the Thessaloniki Museum of Photography until 2008. Recently, he supervised a photography workshop for immigrants living in Thessaloniki, Greece.
De muren spreken
Aart Brouwer
Griekse woede ‘Malaka!’ staat op de muur boven het urinoir geschreven: ‘Rukker!’ Eronder een overtuigende viltstifttekening van een mannelijk lid waaraan de eigenaar de hand heeft geslagen. Geen clichéplaatje maar een heel persoonlijke versie, vaardig gestileerd en ingekleurd. Iets lager staat een Griekse zin die ik niet kan lezen. Ik vraag een andere restaurantbezoeker om hem voor me te vertalen. Er staat: ‘Wie ben jij dat je hier een maaltijd kunt betalen?’ We schieten allebei in de lach. ‘Goeie vraag,’ zegt hij.
die tot uiting komen in duizenden graf-
viltstift en spuitbusverf, meestal niet echt
fiti. Het is toepasselijk dat het woord is
opwindend. Maar die wildgroei heeft
afgeleid van het Griekse γράφειν wat ‘kras-
de traditie levend gehouden. Nu de
sen’ en vandaar ‘tekenen’ en ‘schrijven’
politieke nood aan de man is, ‘beteke-
betekent. Graffiti heeft in Griekenland
nen’ de Grieken hun huizen en muren
een lange en vooral eigen traditie. Veel
als dollemannen. Dat is soms lelijk, maar
oudere restaurants en winkels hebben
in Griekse ogen zijn die graffiti minder
geschilderde opschriften, soms kunstig,
aanstootgevend dan de borden en
We blijven het antwoord schuldig. Mijn
sen rond gaan, de schalen met friet, to-
soms slordig, maar nooit glad en onper-
plakkaten die op de ontelbare dichtge-
enige excuus is dat ik afkomstig ben uit
maten en kalfsworstjes broederlijk wor-
soonlijk. Alleen al het sierlijke Griekse
timmerde panden hangen: ‘gesloten’,
een welvarend land. Bijna had ik ge-
den gedeeld en de asbakken naast de
schrift met zijn symboolbeladen letter
‘failliet’, ‘in beslag genomen’.
schreven: een cultuurloos land. Als je in
bordjes ‘niet roken’ uitpuilen. Kom daar
die ook nog eens los geschreven wor-
Thessaloniki even aan een muur krabt,
eens om in de Kalverstraat.
den, nodigt uit tot zoeken naar nieuwe
Lege tafeltjes op het terras
vormen en combinaties. De pi (π) wordt
In Athene word je door een zee van
stuit je op een oudere laag, daaronder een nog oudere, teruggaand tot
Twee straten verderop herleeft de
een poort waardoor geliefden hun toe-
zulke beelden en uitroepen overspoeld
het bronstijdperk. Zo is de Egnatia, de
opengebroken Egnatia in de vorm
komst tegemoet schrijden, de labda (λ)
zodra je een nieuwe straat inslaat. De
brede hoofdstraat voor het restaurant,
van een groot graffito op een blinde
wordt een glijbaan waarlangs de euro
wijk Omonia was eeuwenlang het klop-
momenteel compleet opgebroken en
muur, maar nu met heel andere prota-
zijn ondergang tegemoet raast.
pend hart van de stad, laatstelijk ook de
tot zes meter diepte uitgegraven. Bij de
gonisten. Een kolossale robot baant
aanleg van een nieuwe metrolijn zijn
zich stampend een weg door de stad.
Politieke nood
en allerhande proletarische voorhoe-
een marmeren straatweg en meer dan
Kantoorgebouwen wankelen en scheu-
De politieke graffiti in Griekenland zie
des. Maar ook van tijdloze eettentjes
drieduizend graven uit de Romeins-By-
ren, auto’s en mensen vliegen door
je al in de jaren dertig (tijdens de arbei-
met plaatstalen daken waar bedelaars
zantijnse tijd gevonden. De reusachtige
de lucht, het wegdek rond zijn stalen
ders stakingen), tijdens de Duitse bezet-
en alleenstaande moeders een gratis
groeve ligt dampend in de avondzon
voeten breekt als een eischaal. De ro-
ting en in de tijd van het kolonelsregime
maaltijd kregen en waar de mannen
alsof er zojuist een aardbeving heeft
bot hanteert een massief laserwapen
in de jaren zeventig. Makers van protest-
op levende muziek dansten terwijl hun
plaatsgevonden. Half Thessaloniki perst
waarmee hij gebouwen aanstraalt en
tekeningen en subversieve opschriften
vrouwen hen luidkeels aanvuurden. Nu
zich te voet of op ronkende motorfiet-
in een oogwenk verwoest. Crisis!
riskeerden toen lange gevangenisstraf-
is het stil in de van zon en drank kromge-
fen of zelfs de doodstraf. Nadien is de
trokken stegen. Zelfs in het laatste hoog-
sen langs de afzetting terwijl stadsar-
bakermat van studenten, kunstenaars
cheologen en een leger jeugdige hel-
Grafitti, wanhoop en vindingrijkheid
politie juist terughoudend geweest in
seizoen was het hier praktisch uitgestor-
pers met gele helmpjes op hun hoofden
De financiële ramp die Griekenland
het bestrijden ervan omdat men elke
ven. Ze zijn er nog wel, de dichtende
in de open wonde krioelen. Na donker
heeft getroffen, heeft wel iets weg
associatie met de kolonels wilde ver-
sandalenmaker, de principieel dronken
komen ze samen met de bouwvakkers
van een aardbeving. Zoals elke ramp
mijden. Het gevolg was wildgroei. De
fietsreparateur, de bloedmooie studen-
in de omliggende restaurants eten, ro-
maakt hij ongekende krachten los: pa-
brede boulevard van Athene naar de
tes die zich verpozen op de terrassen
ken, ouwehoeren en schuine moppen
niek, straatgeweld, haat, bedrog en
havenstad annex badplaats Piraeus
met een kop latte, een glaasje water en
tappen zoals alleen Grieken dat kun-
wanhoop, maar ook solidariteit, me-
was altijd al een smørgasbord van ge-
vijf mannelijke bewonderaars. Maar
nen. Hun lach galmt over de verstilde
demenselijkheid, een drang naar auto-
schilderde uitroepen of liefdesverkla-
om hen heen heerst stilte, slechts ver-
bouwput terwijl de geopende bierfles-
nomie en een tomeloze vindingrijkheid
ringen en postmoderne allegorieën in
broken door het gekwetter van de vo-
6
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Near the spot where Alexis Grigoropoulos, a 15 year-old student, was murdered by a policeman, in December 2008. That event triggered a huge wave of demonstrations that turned into violent riots for several days. A well-known graffiti slogan of the time was stating, ‘Christmas are canceled’, a signal of the forthcoming economic and social crisis, during a period when the global Bank crisis was raging. Photo and text, Stergios Karavatos, Exarhia, central Athens, summer 2011
gels die onbedreigd van het ene lege tafeltje naar het andere springen. Een rood clownsmondje De muren spreken hier, en mijn god, wat zijn sommige welsprekend. Het meest indrukwekkend zijn de portretschilderingen die je soms ziet op de witte of beige muren van doorgaans failliete restaurants en winkels. Goed doordacht, vaak met zorg gemaakt. Het contrast tussen de sombere tafere-
Extreme leftist posters. One of them features
len en gelaatsuitdrukkingen van de af-
an iconic pho- tograph of a Greek resistance
gebeelde mensen en het onmiskenbare
fighter during WWII. It was taken by Spyros
talent van de makers anderzijds is op
Meletzis, a celebrated figure in greek pho-
zichzelf al schril. Ademloos blijf ik staan
tography, much similar to the persona of the
voor een portret. ‘Happy end’ staat on-
Dutch photographer Cas Oorthuys.
der een grote afbeelding van een oude man met een gerimpeld voorhoofd en een gelaten blik in zijn ogen. Er zit geen spoortje manga of Robert Crumb in het portret, de stijl is volkomen autonoom en de maker is voluit gegaan met dure wasco’s. De geportretteerde zou zijn vader kunnen zijn, of zijn buurman. Mis-
Outside a National Bank office graffiti calls
schien kom ik hem straks zomaar op
people to the streets, while the bigger central
straat tegen. Hij heeft een leven lang zijn
one humorously plays with words satirizing
kloten afgedraaid, nu moet hij rondko-
cer- tain aspects of the Greek state. The slogan
men van een gehalveerd pensioentje
has a triple mean- ing. It can be read as ‘this
terwijl zijn vrouw in arren moede em-
state lasted too long’ (reference to anarchist
mertjes groente en fruit verkoopt op de
aspirations), or ‘the state withheld money’ (re-
hoek van de straat. Over zijn verbitterde
ference to over-taxation), or finally as ‘the state
mond is een rood clownsmondje gete-
has gone into a para- state mode’ (a referen-
kend, maar met dunne verf zodat je er
ce to the illegal operations of the Greek state
doorheen kijkt. Zoals iedereen in deze
during the years after the civil war and during
stad allang door andermans luchthar-
the dictator- ship that lasted till 1974).
tigheid heenkijkt.
Photo and text, Stergios Karavatos
n
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
7
Ai Weiwei, Installatie van miljoenen handbeschilderde, zonnebloemzaadjes van porcelein, De Pont, 2012 Portret Ai Weiwei, Beiing, 2005 Foto’s Paul Donker Duyvis
8
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
9
z.t. (zwart meisje); 2003, keramiek, 135 cm x ca. 400 cm x ca. 350 cm. Courtesy Akinci Amsterdam.
z.t. (hert); 2005, keramiek, metaal, 165 x 140 x 170 cm. Collectie S.M.A.K., Gent, foto Hans Wilschut
Expositie met muurschildering @ TENT. Rotterdam; 2005, foto Hans Wilschut
Marianne Vollmer
De schoonheid van het gruwelijke gesprek met Anne Wenzel Een jaar terug raakte ik door de tsunami steeds meer geïnteresseerd in rampen. Mij intrigeert iets op het moment dat ik het niet kan vatten, het niet begrijp zoals waarom blijven we daar met z’n allen naar zitten kijken - zo behaaglijk en comfortabel als maar kan, terwijl die gruwel binnenkomt almaar zoekend naar nog verschrikkelijkere beelden? Het was eigenlijk voor het eerst dat ik me bewust werd van die sensatielust die daarvan uitgaat. En als je je dat eenmaal bewust bent, zie je het overal terugkomen. Ik heb heel veel naar rampenfoto’s gekeken en veel krantenfoto’s verzameld. In die foto’s zie je ook de esthetische schoonheid van de ramp, Daaruit is een installatie ontstaan. Een schaalmodel van een landschap met water en bomen op een tafel waar de toeschouwer omheen kan lopen met op de omringende wanden muurschilderingen waardoor de ruimte opgaat in de installatie.
vernietiging en de opbouw, twee totaal
rie kleine werken over maakte. Al mijn
contrasterende bewegingen die je tot
hele leven verzamel ik boeken over Hit-
en eenheid moet zien te krijgen. Zo heb
ler. De esthetiek van die tijd heeft me al-
ik een beeld gemaakt naar aanleiding
tijd heel erg geïntrigeerd, gewoon om-
van een schilderij van Landseer, een
dat ik Duits ben en mijn opa in de oorlog
jachttafereel van honden en een hert. Ik
heeft gevochten aan het Oostfront. Als
heb het hert dat in het schilderij centraal
Duitser groei je op met het besef dat
stond weggehaald waardoor er alleen
we schuld zijn aan de oorlog. Ik wilde
een meute honden overbleef die elkaar
weten hoe het zover kon komen dat
aanvallen. Allen zijn agressor en slacht-
een heel land daarin meegaat, ging de
offer tegelijkertijd. Dit ‘Höllenhunde’ ziet
vormen onderzoeken van het taalge-
er abstract uit, maar als je de poten en
bruik, het effectbejag, het clichématige
koppen volgt, kloppen alle lijnen. Het
dat daarbij doelmatig werd toegepast.
beeld zou uit elkaar vallen als dat niet
Zouden we daar nu nog intrappen? Ik
Bij een expositie begin ik altijd met een
ik hoe dat er in klei moet uitzien maar
het geval zou zijn. Bij destructie moet
heb die vormentaal van Hitler-Duits-
analyse van de ruimte waar het werk
toch wil ik mezelf geen keramist noe-
je alles zo precies mogelijk maken. Via
land gebruikt in mijn installatie ‘This is
komt en maak er dan een maquette
men. Ik begin met het maken van een
de tsunami was ik terechtgekomen bij
not a love song’. Zo’n monument moet
van. Dat is mijn manier om grip te krij-
gaaf beeld, een klein model van het
autobomwrakken en naar aanleiding
absoluut heroïsch blijven. Je moet de
gen op die ruimte. Je kunt nooit winnen
uiteindelijke werk. Daarin kan ik nog
van foto’s die ik erover verzameld had
heroïek kunnen begrijpen, ervaren en
van de architectuur, je moet er eigenlijk
heel veel aanpassen. In het begin is
is de installatie ‘Heaven’ ontstaan. Het
ondertussen ondermijnen. Ik ben naar
een pact mee aangaan. In 2005 liet ik
het superwankel, is het bijna nog blub-
gaat er dan om dat het er als een ge-
Berlijn gegaan en heb de restanten van
nog het cliché zien van de idylle met de
ber. Langzaam kan ik het dan opbou-
loofwaardige auto moet blijven uitzien
de Hitlertijd bekeken maar ook die van
installatie ‘Sweet Life’ (een meisje, een
wen en detailleringen aanbrengen of
en dat het tegelijkertijd toch bijna niks
de DDR, want die hebben met hun grote
hert en een dennenbos), waarin je van
weghalen. Omdat klei plastisch is kan
meer is. Wanneer begint iets niets meer
optochten, de grote gebouwen ook
het goede uitgaat, het leuke, maar dan
dat. Je kunt natuurlijk niet eindeloos
te zijn? Het is van belang om een illusie
een ideologie uitgedragen. Ik heb ge-
naar een duistere kant wordt getrokken.
doorgaan want op een gegeven mo-
te wekken met kleine onderdeeltjes. Als
keken hoe dat werd toegepast en heb
Met de rampen gebeurt het tegenover-
ment wordt het te hard, dan werkt het
die niet de juiste vormentaal hebben,
in mijn beelden veel gebruik gemaakt
gestelde, namelijk dat je de ramp die
niet meer. Je hebt je beperkingen. De
werkt het niet. Op het moment dat het
van hun vormentaal zoals het eiken-
per definitie verschrikkelijk is probeert
hele zoektocht naar dat wat het uitein-
bijna geen auto meer is vind ik dat fan-
blad en de kransen. In de tijd dat ik met
naar de schoonheid te trekken. Dat je
delijk wordt is een belangrijk proces.
tastisch. Die niet-ruimte, die leegte die
dat onderzoek bezig was werd ik ge-
verleid wordt door een mooi land-
Destructie speelt daarin een grote rol
daardoor ontstaat, die is zo aanwezig.
vraagd voor een tentoonstelling bij Mu-
schap maar je toch denkt dat is niet oké.
en draagt altijd bij aan de abstractie
seum Boymans van Beuningen. Ik heb
van een beeld. Die abstrahering in mijn
Monumenten
toen voorgesteld om in het centrum van
Ik heb altijd wel geboetseerd en nog
werk is voor mij heel belangrijk. Ik moet
in die tijd was ik ook bezig met mijn oor-
de ruimte een groot monument neer
steeds als ik een beeld ga maken weet
een perfect evenwicht vinden tussen de
logsmonumenten, waar ik een hele se-
te zetten en de vitrines waar ze me ei-
10
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Foto Hugo Keizer, 2012
This is not a love song; 2007. Overzicht soloexpositie Kunstvereniging Diepenheim, foto John Stoel
genlijk voor gevraagd hadden, tot een
proberen uit te leggen, maar er wordt
soort bijgebouwtjes te maken van dat
niet naar je geluisterd. Op zich hebben
monument door er hekwerken voor te
we nog een prima leven. Er is niets aan
plaatsen. Kijk dit is zo’n Russisch monu-
de hand eigenlijk maar ondertussen
ment met bijgebouwtjes - er staan er
denk ik, wees voorzichtig.
drie in Berlijn - dat heeft me op het idee gebracht. (laat foto’s zien). Ik maak altijd
Kleur
veel foto’s die ik dan bundel in boekjes
Nu heb ik de knop omgezet en heb me
en heb hierdoor een enorm archief, sta-
ervan afgewend. Dacht ik doe gewoon
pels materiaal. Als mensen weten waar
dat waar ik goed in ben: krachtige
ik mee bezig ben krijg ik van alle kanten
beelden maken en omdat ik de poli-
foto’s en dingen aangereikt.
tiek in Nederland zo heftig vond moest ik daar iets tegenover zetten. Iets wat
Politiek
wel die heftigheid toont maar dat niet
Overal waar ik kom ga ik naar de oor-
te beladen moest zijn. In zwart zou het
logsmusea. Ik ben dan op al die plekken
te banaal worden. Ik ben met wit gaan
Requiem of Heroism (Jan): 2012, keramiek, 17 x 49 x 49 cm. Courtesy Galerie Tatjana Pieters, foto
diep onder de indruk, maar tegelijker-
experimenteren (kleur speelt ook een
John Stoel
tijd besef ik dat dat ook de bedoeling is
belangrijke rol in het abstraheren) en
en dan is het de vraag in hoeverre je het
heb een witte adelaar gemaakt met
toelaat dat je gemanipuleerd wordt.
vlaggen. Die verandering, dat proces
Die interesse hoeft niet speciaal met
is als het leren van een andere taal. Met
je verleden te maken te hebben. Veel
het zwart als schakering van bruin en
mensen gaan die routes af. Volgens mij
grijs, donker, glanzend of mat, dat ik tot
is dat omdat je dichterbij komt bij wat
die tijd gebruikte heb ik door de jaren
het menszijn is. Doordat ik deze toch-
heen moeten leren hoe het functioneert
ten maak analyseer ik hoe dat vroeger
en heb daarmee een taal ontwikkeld.
ging en hoe je dat nu ziet. Dan ervaar je
Met wit moest ik weer helemaal op-
dat je wordt ingehaald door de politiek
nieuw beginnen. Daar ben ik nu twee
van nu. Daarvoor stond de geschiede-
jaar mee bezig en dat begint nu ook
nis altijd op een veilige afstand, zo van
weer ongrijpbaar te worden. Ja, het is
‘dat was toen en zo zien we dat nu’. Die
een soort opstand. Het is heel fijn om
veilige afstand is er niet meer. Ja, ik vind
een tegenpositie in te nemen.
n
dat ik daar stelling in moet nemen. Vorig jaar was ik samen met mijn vriend
Anne Wenzel (1972, Schüttorf, Duitsland)
één van de initiatiefnemers van de
studeerde aan de AKI te Enschede en
bezetting van het Rijksmuseum en het
maakt sculpturen en installaties van ke-
Boymans. Eigenlijk de twee enige acties
ramiek. Zij exposeert in binnen- en bui-
vanuit de beeldende kunst. Dacht, we
tenland. Haar werk werd door diverse
moeten iets doen, het gaat helemaal
musea aangekocht.
n
de verkeerde kant op met hoe er over kunst gesproken wordt. Die bezuinigin-
Splendid Surrender; 2012, keramiek, metaal,
gen zijn zo slecht voor het hele land. We
237 x 210 x 235 cm. Courtesy galerie Tatjana
hebben het in gesprekken met politici
Pieters, foto John Stoel
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
11
Gert Jan Kocken, Battle of Berlin / битвы за Берлин 1945, 280 x 380 cm, 2011 Composite of 23 Soviet maps and charts of Berlin. 12
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
13
Caravaggio ‘Judith en Holofernes’ olie op doek 145 x195 cm -ca 1599
Een woedende handeling In het bijbelverhaal over Judith en Holofernes is Judith een vrome rijke Joodse weduwe. Zij woont in Betulia, een bergplaats die door Holofernes en zijn troepen belaagd wordt. Judith besluit haar stad te redden en gaat ‘s nachts met haar dienstmaagd en wijnkruiken naar het legerkamp van de vijand, waar zij vanwege haar schoonheid moeiteloos de tent van Holofernes bereikt. De legeraanvoerder, hopend op een lange liefdesnacht, besluit haar binnen te laten en geeft zijn dienaren opdracht hen ‘s nachts niet te storen. Judith voert de generaal echter dronken en onthoofdt hem met hulp van haar dienstmaagd. Met Holofernes’ hoofd als trofee keert zij als heldin naar Betulia terug.
Frank Lisser
Wraakwoede
kening. Dit is in wezen een geraffineerd
Vanaf het moment van de kerkelijke toe-
Hollywood concept: de helden hebben
stemming voor een meer realistische
een echte persoonlijkheid. De antihel-
benadering (late middeleeuwen) wordt
den niet; zij zijn slecht omdat ze zo han-
ook beeldend alles uit de kast getrok-
delen, ze zijn daarbij inwisselbaar. Hoe
ken om die identificatie met het slachtof-
medelijdenopwekkend en prachtig al
fer op te wekken.
die geschilderde Ecco Homo’s, piëta ‘s,
Met name bij de schilderijen is dit per-
kruisafnemingen ook zijn, dit is een duis-
spectief opvallend. De daders en om-
tere verscholen zijde: ze roepen om
standers figureren slechts; de hande-
vergelding. Blind van woede door al
lingen zoals het kruisigen of bespotten
dat aangedane leed zal deze misdaad
1In het verhaal van Johannes de Doper
rader, een quasi-berechting door een
worden verricht door figuranten en niet
tot in de kindskinderen gewroken moe-
is Herodias woedend dat Johannes het
belanghebbende handlanger, stom
door persoonlijkheden. De overbeken-
ten worden. De twintigste eeuw was dat
huwelijk met haar zwager afkeurt. De
woedend publiek en een achterbakse
de namen van de daders, Kajafas en
betreft een finale ontlading van de in
dochter van Herodias (Salome) vervult
opdrachtgever. Die achterbakse op-
Pilatus, zijn typen zonder een duidelijk
twintig eeuwen opgespaarde christe-
de woedende wraak van haar moeder.
drachtgever heeft het geweten: zij heb-
fysiek portret, terwijl Jezus maar vooral
lijke wraakwoede.
Op aandringen van haar moeder be-
ben de eeuwenlange woede en haat
ook Maria een ‘in de cultuur gegrift’
werkstelligt zij de dood van Johannes
van het even stomme publiek, dat van-
herkenbaar gezicht hebben gekregen.
Verleiding
de Doper door als beloning voor haar
af de vierde eeuw massaal partij koos
Enerzijds ervaart al eeuwenlang de
De verhalen van Johannes de Doper
onweerstaanbare dansen aan Hero-
voor het slachtoffer, kunnen ervaren.
gelovige bij deze beelden een intens
en Judith en Holofernes zijn veel com-
des het hoofd van Johannes de Doper
Het verhaal is gericht op het aanwakke-
medelijden, rouwt hij mee en sterft hij
plexer.
te vragen. Hetgeen gebeurt.
ren van medelijden voor het slachtoffer.
in figuurlijke zin ook en aan de andere
Het accent ligt op de daad. De climax
Een vergelijking met de belangrijkste
Het sterkst speelt dat in het drama rond-
kant wordt hij hierdoor woedend ge-
is de onthoofding. Met de hand wordt
episode uit het Nieuwe Testament, het lij-
om de dood = de kruisiging en de van
maakt. Deze woede over de daden van
op een primitieve wijze het verband
densverhaal van Christus, is interessant.
rouw = de kruisafname met daarbij de
die anonieme domkoppen’ laat hen, zij
tussen het hoofd ofwel de ziel en het li-
In dit verhaal, vanaf het laatste avond-
piëta. Het verdriet van de nabestaan-
weten niet wat ze doen’ wordt al vanaf
chaam fysiek doorgezaagd. Het is een
maal tot en met de kruisdood, is het per-
den is vreselijk; hierdoor identificeert de
het jaar 33 opgeslagen voor latere ver-
persoonlijke explosieve brute daad
spectief duidelijk: het draait om Jezus.
kijker zich met de slachtoffers en wordt
zilvering. Doordat de daders geen per-
die vaak vanuit woede wordt verricht.
De hele zaak is pure oplichting met Je-
hij emotioneel gemanipuleerd om de
soonlijkheden lijken te hebben, zijn ze
Daarbij is deze daad obscuur. De krui-
zus als slachtoffer, met daarbij een ver-
goede kant te kiezen.
beschikbaar voor de woedende afre-
sing van Christus is het resultaat van een
14
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
Caravaggio ‘onthoofding van Johannes de Doper ‘ olie op doek 361x 528cm -ca 1608
een geraffineerd Hollywood concept reguliere - hoewel doorgestoken kaart
de ander doet dit zelf ter verdediging
wordt deze rauwe gewelddadige han-
Hij krijgt het er niet een-twee-drie af.
- rechtsgang, in wezen vergelijkbaar
van de vrijheid. Twee mooie jonge vrou-
deling verbonden met seksuele lust. De
Het Bijbelverhaal vertelt niets over de
met de gemiddeld duizend executies
wen, twee zwaarden en twee losgesne-
kijker ziet geen edelmoedig verbeelde
onthoofding zelf. Salome vraagt op last
per maand in het huidige China. De exe-
den mannenhoofden.
daad maar een verwarrende vraag. En
van haar moeder na haar overheer-
wat moet de kijker met zichzelf als hij
lijk bedwelmende dans aan Herodes
cutie is afstandelijk en openbaar. De uitzondering zit enkel in het humane ge-
Lust
onthutst ontdekt wat er echt getoond
om het hoofd van Johannes: ‘Ja meisje
baar van een soldaat om hem uit zijn lij-
In de schilderijen van Caravaggio (1571-
wordt?
je krijgt het hoofd’. De man zal in zijn
den te verlossen. De onthoofdingen van
1610) worden deze twee verhalen veel-
Johannes de Doper en Holofernes zijn
vuldig gebruikt. Op het schilderij ‘Judith
Slacht
personeel snelde toe: ‘Breng het hoofd
daarentegen eenmansacties die be-
en Holofernes’ (olie op doek 145 x 195
In het schilderij ‘onthoofding van Johan-
van Johannes!’ Veel schilderijen gaan
gaan worden in de obscuriteit van een
cm ± 1599) wordt het moment suprème
nes de Doper’ (olie op doek 361x 528cm
over het moment dat zij het hoofd op
privé-ruimte. Bij Judith is het een guer-
afgebeeld. Het beeldschone meisje
-± 1608) is een man bezig het hoofd van
een schaal ontvangt, maar deze versie
rilla - actie en bij Herodias een wraak-
houdt de haardos van Holofernes ste-
Johannes los te snijden van de romp. De
van Caravaggio is zeldzaam. De daad
moord met een onschuldig meisje als
vig vast terwijl ze met haar andere hand
scène is linksonder, drie kwart van het
wordt hier als een alledaagse terloopse
lokmiddel. De dader en zijn daad staan
de hals aan het doorzagen is. De ont-
grote donkere schilderij is relatief leeg.
slacht weergegeven. Dat is pas schok-
centraal. Niet het slachtoffer. Omdat
hoofding zelf is vertraagd mededogen-
Het is duidelijk een vies werkje, maar het
kend. Geen medeleven, geen woede,
de focus op de dader ligt is identifica-
loos tot stilstand gekomen. Het zwaard
geheel ademt geen enkel drama. Het
geen enkele emotie, slechts een bete-
tie vanuit mededogen niet echt moge-
is vastgelopen in het stugge vlees en het
ziet eruit als een twijfelachtige poging
kenisloze handeling, een onduidelijk
lijk. Holofernes is een obscure warlord
harde bot, onophoudelijk klinken de ge-
om een varken te slachten. Het dienst-
smerig gepruts op een donkere bin-
die moet sterven en Johannes heeft als
smoorde kreten en eindeloos spuit het
doende personeel is duidelijk niet
nenplaats. De achteloosheid is depri-
schaduw van Jezus ook een minder uit-
bloed over het witte kussen. De boos-
bedreven in het karweitje. Johannes
merend en misschien is dit schilderij wel
gewerkt karakter. Het gaat om de han-
aardig kijkende oude dienstmaagd
ligt op de grond en een vrouw houdt
het somberste schilderij ooit gemaakt.
delingen van de dader. Daarbij speelt
houdt haar schort voor het hoofd al
de schaal voor het hoofd al klaar; het
Wetend van de levensloop van Cara-
de seksuele verleiding de hoofdrol.
klaar. De beeldschone Judith zelf kijkt
wordt immers zo aangeboden. Een
vaggio is dit zeker met voorbedachten
Herodias neemt wraak op Johannes
met enige afschuw terwijl ze snijdt, of is
tweede vrouw houdt vol afgrijzen haar
rade gedaan, maar hij kon niet voor-
door haar verleidelijk dansende (na-
het opwinding? Haar gezicht is iets ver-
hoofd vast ‘ gatver, het lukt niet! ‘ en
zien wat voor een voorspellende waar-
ïeve?) dochter in te zetten. Judith krijgt
trokken en het kan afschuw zijn, maar
daarnaast staat een man die rustig naar
de dit schilderij heeft gekregen. Want
door haar bedwelmende schoonheid
ook het tegenovergestelde: lust. Terwijl
de schaal wijst: ‘Graag het hoofd daar
welk mensbeeld, welk wereldbeeld rijst
toegang tot het vijandelijke kamp, ver-
de oude dienstmaagd eruitziet als een
op leggen a.u.b.’ Het speelt zich buiten
hier op? In welke wereld leefden zij? En
leidt Holofernes en voert hem dronken.
ziedende heks, lijkt Judith juist sereen,
op een anonieme binnenplaats af, er
wij kijkers nu? Waar leven wij?
Uiteindelijk snijdt zij hem het hoofd af. In
bevallig en verleidelijk en echoot door
is zelfs een toeschouwer die vanuit een
In de verte maar overduidelijk doemt
beide verhalen is de seksuele verleiding
haar lieve tere gezicht en haar uitgesto-
raam vol aandacht toekijkt.’ Jongens dit
de inktzwarte wolk van de twintigste
de oorzaak dat de beide mannen het
ken armen een seksuele bereidwillig-
lijkt nergens op, wat een herrie.’ Nee,
eeuw op.
hoofd verliezen. De wreedheid wordt
heid. Pas na echt goed kijken zie je het
makkelijk gaat het niet. De man drukt
hier nadrukkelijk aan de erotiek gekop-
- nee het is geen inbeelding mijnerzijds,
het hoofd tegen de grond, het zwaard
peld. Schuld, onschuld, wraak, schoon-
in de reproductie moeilijk te zien, maar
terzijde gelegd grijpt hij achter zijn rug
heid, rechtvaardiging, lust en woede
in het echt overduidelijk: door haar licht
naar een klein, vermoedelijk scherper
stromen samen in die twee vrouwen;
doorschijnende blouse schemeren de
zakmes. Johannes’ bloed stroomt op
de ene laat onthoofden uit woede en
opgezwollen tepels. Door Caravaggio
de grond, maar het hoofd zit nog vast.
handen hebben geklapt en het keuken-
denieuwe
n
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
15
Dwars door de werkelijkheid
Maria Barnas
Met de trein reis ik dwars door een polderlandschap. Ik voel me bevoorrecht wanneer ik aan het raam zit en een wereld aan me voorbij zie trekken. Deze is zich niet van mijn aanwezigheid bewust. Het is alsof ik daardoor beter kan kijken. Het venster, langgerekt als een bioscoopscherm, biedt een panoramisch uitzicht. Ik zak weg in mijn stoel, die ook al aan de bioscoop is ontleend. Er is een begin en een eind. Een korte pauze misschien. Mijn blik wordt geregisseerd door de route die de trein aflegt. De hoge snelheid en vastberadenheid waarmee het landschap wordt doorkruist is mechanisch, maar wat ik buiten zie is van een overweldigende onvoorspelbaarheid. De vooropgestelde rechte lijn brengt me langs een kronkelende werkelijkheid. Wilde bossen zijn ontstaan op restvormen, onbruikbare stukken weiland die bij de aanleg van het spoor onhandig zijn afgesneden. Dit draagt bij aan de indruk dat ik in vogelvlucht boven en langs de wereld reis. Ik reis dwars door de werkelijkheid
Roderick Hietbrink, The Living Room (2011) (video still), 3-channel video installation / single channel projection, stereo sound. HD video 8:13 min. Variable dimensions, courtesy the artist. Het werk bestaat zowel als 3-kanaals video installatie en als 1-kanaals screening versie.
Roderick Hietbrink biedt in ‘The Living
ontregelende werking. De kunstenaar
tieve vrije pers is. Luyendijk toont in ‘Het
de fenomenale boomkruin in mij - en in
Room’ een brede panoramische blik
tast vanuit uiteenlopende perspectie-
zijn net mensen’ (2006) aan de hand
de wereld - veroorzaakt. Ik zie en hoor
op een interieur waar een enorme eik
ven af waar de woonkamer uit bestaat.
van zijn ervaringen als correspondent
het aankomen, maar wanneer meubels
in het Midden-Oosten hoe manipulatief
breken onder het gewicht van de boom
doorheen wordt gesleurd. De eik - met zijn reusachtige kruin - verwoest alles
De representatie van de werkelijk-
en ontoereikend de nieuwsmedia zijn.
is het alsof ik mijn eigen wervels voel
wat in zijn weg staat. Tegelijkertijd vaagt
heid is een constructie
Wat gepresenteerd wordt als objec-
knappen. Natuurlijk is het de kunstenaar
hij iets uit. Onder de vernietiging klinkt
Het is alsof ik vrij ben hier rond te kijken,
tieve waarheid is volgens hem zwaar
die bedacht dat de ontwortelde boom
een zucht van verlichting.
maar het ritme waarin de beelden el-
gefilterd, vervormd en partijdig. Hiet-
door het huis moest worden gesleurd.
Er wordt benauwdheid gewroken. Een
kaar opvolgen, de kaders, zijn door
brink laat op subtiele wijze zien dat elke
Maar binnen de opzet van de film wordt
benauwdheid van regels en meubels
een ander bepaald. Al is het meer dan
registratie, elk kader een beslissing is -
de verschijning van de boom gebracht
en constructies. Van verwachtingen
ik ooit zelf zou kunnen waarnemen, het
en daarmee allesbehalve objectief. Elk
als inbreuk. Het is een opzettelijk mo-
die aan je worden gesteld om een huis
blijft de keuze van kaders van de kun-
beeld moet worden bevraagd.
mentum, waarop de orde, de werkelijk-
met meubels te bezitten, om op deze
stenaar. Er wordt een schijn-objectieve
meubels te zitten en te slapen, je leven
blik geboden. Hietbrink laat zien dat
Het verstoren van de orde
te verslijten. Hietbrink laat met slagvaar-
de representatie van de werkelijkheid
De schijnbare rust in de woonkamer
digheid en absurdisme zien dat het ook
een constructie is. Wie meent de werke-
wordt verstoord wanneer een ste-
Deze boom beschrijft een spoor van
anders kan. Dat er zomaar iets je veilige
lijkheid te kunnen zien, moet nog eens
vige kabel begint te bewegen en een
vernietiging en functioneert als me-
wereld kan verstoren, dat het voorgoed
goed kijken. Het is een onderliggende
schoen omver trekt. Voor het eerst is er
tafoor - de boom, symbool van leven
is en dat het prachtig is. Het camera-
boodschap die doet denken aan critici
de suggestie van iemands aanwezig-
en groei, blijkt destructief - terwijl hij
werk is mechanisch als vanuit de trein.
van nieuwsmedia als Noam Chomsky
heid in het interieur: in alle kalmte is dit
een duidelijke baan trekt, een weg
De herhaling van objecten - die op ver-
en Joris Luyendijk. Noam Chomsky stelt
een beangstigend moment. Hoe vaak
beschrijft. De kunstenaar schrijft en be-
schillende schermen vanuit wisselende
in ‘Manufacturing Consent’ (1988) hoe
ik ‘The Living Room’ ook bekijk, ik blijf
schrijft - terwijl hij schrijft. Deze reflexieve
afstanden in beeld komen - heeft een
sturend en aangestuurd de informa-
geschokt door wat het verschijnen van
beweging deed me denken aan ‘Route
16
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
heid, de tot dan toe bestaande context omver gaat.
Sédentaire’ (16mm/ 270 min/ 2001) van
aan witte draden over een bosgrond
door een eenvoudige ingreep: het trek-
zijn omgeving aandoet met het nemen
Lonnie van Brummelen. Ze maakte een
gesleept. In Drawing Home Appliances
ken van een lijn door een huis. Deze lijn
van dit risico. Om de grenzeloze, grove
kilometerlange tekening door van Am-
gaat de kunstenaar met het interieur
beschrijft het huis, het maakt het oor-
menselijke ambitie. Maar dan staat er
sterdam naar de grotten van Lascaux
naar buiten; in ‘The Living Room’ haalt
spronkelijke gebouw pijnlijk zichtbaar.
een lichaam aan de hemel. Omstanders
een massief gipsen beeld van Hermes
hij de natuur naar binnen. In beide ge-
Tegelijkertijd grijpt hij in in het huis zelf.
die hun blik omhoog richten, zien een
achter zich aan te slepen. De worsteling
vallen ontstaat er een spoor. Een spoor
Hietbrink onderzoekt net als Matta Clark
man in de wolken lopen. Hij maakt zich
met deze god is inspannend. Aanvan-
van vernieling. Maar vanuit het kunst-
wat het betekent een plaats te kennen.
groter dan alle angst. Hij is - hoe kort-
kelijk krijgt Van Brummelen hem bijna
werk bekeken is dit spoor juist waar het
De plaats die we meenden te kennen, is
stondig ook - groter dan de dood. ‘This
niet vooruit. Hij is dan nog groter dan de
nieuwe ontstaat.
onvoorspelbaar geworden en vervaar-
is probably - I don’t know - probably
lijk. Hij dwingt ons opnieuw te kijken en
the end of my life, to step on that wire.
kunstenaar. Billen en schouders van Hermes schuren over nat asfalt en laten een
De resolute, sculpturale beslissingen
te ervaren.
And on the other hand, something that
krijtachtige lijn achter. De boodschap-
van Hietbrink doen denken aan werk
Alles is kunstmatig in ‘The Living Room’:
I could not resist, and I didn’t make any
per der goden en begeleider van zie-
van Gordon Matta Clark. Beiden ge-
het huis, het door de kunstenaar geïn-
effort to resist, called me upon that ca-
len naar de onderwereld slijt uiteindelijk
bruiken de kleine, gesloten wereld die
stalleerde interieur, de mechanische
ble.’
tot een homp die achter de kunstenaar
de mens om zich heen bouwt als ma-
katrol die de boom voortsleept. Alleen
aanhobbelt. De onderneming is gere-
teriaal. ‘Splitting’ (1975) van Matta Clark
de eik zelf en enkele planten zou je als
Is het de drang om te leven of om te ster-
gistreerd op een film waarvan geen
bestaat uit een scheur. Een snee die de
‘natuurlijk’ kunnen herkennen.
ven die hem op de kabel riep? Ik kan
kopieën gemaakt kunnen worden. Dit
kunstenaar maakte om een woonhuis
Het kunstmatige van de gewoonte om
er geen antwoord op geven. Wel weet
kunstwerk is niet reproduceerbaar. Het
doormidden te klieven. Foto’s van het
quasi-natuur in bakken en potten te
ik dat - hoe afschrikwekkend ook - de
doet wat dat betreft recht aan de tocht
huis tonen hoe de helften iets opzij hel-
plaatsen, wordt door de grandioos
evenwichtskunstenaar is wie we alle-
van Van Brummelen, die deze - naar ik
len, lucht doorlatend waar de kamers
misplaatste eik uitvergroot. Een deel
maal willen zien. Wie we allemaal wil-
mag aannemen - niet snel zal herhalen.
aan elkaar elkaar raakten. Het doet
van de schoonheid - en het onheil - van
len zijn.
De film slijt bij elke vertoning, zoals het
pijn, alsof het huis een lichaam is - mijn
The Living Room schuilt in de ijzige rust
massieve beeld ook verdwijnt terwijl er
lichaam - wanneer ik naar dit beeld kijk.
waarmee de eik door het huis wordt
Hietbrink en Petit geven ons met hun ri-
een kunstwerk ontstaat.
Binnen ontstaan de prachtigste lijnen,
voortgetrokken. Deze lijn is zo goed
gide lijnenspel iets om aan vast te hou-
alsof het gebouw al uit foto’s bestaat
uitgezet, dit systeem is zo goed voorbe-
den. Ze bereiken iets wat dicht in de
Een spoor van vernieling
die niet passend tegen elkaar aan zijn
reid, dat er niet aan valt te ontsnappen.
buurt komt van eeuwigheid: ze etsen
Ook Hietbrink veroorzaakt een teke-
gelegd. Soms elkaar overlappend,
Je kunt slechts achterover leunen en ge-
een lijn in ons bewustzijn waarlangs
ning door een object door een ruimte
soms met te veel ruimte ertussen. Licht-
nieten. Of huiveren.
onze gedachten - onze diepste angsten
en over een oppervlakte te slepen.
banen zoals je ze kent van een deur
In ‘Drawing Home Appliances’ (2010)
die op een kier staat, trekken door het
‘Man on Wire’ - een documentaire uit
wordt een aantal objecten - een radio,
gehele huis. Het meest bekende en hui-
2008, geregisseerd door James Marsh
een lamp, een ventilator - in een bundel
selijke wordt vreemd en bevreemdt,
- is een portret van evenwichtskunste-
Hietbrink schrijft, beschrijft en herschrijft
naar Philippe Petit die in
met The Living Room de onherhaalba-
1974, na zes jaar voor-
re, onreproduceerbare en onwrikbare
bereidingen, een kabel
werkelijkheid.
en verlangens - zich voorgoed kunnen bewegen.
n
n
spant tussen de Twin Towers in New York.
Werken waar in deze tekst naar wordt
‘And I had to make the de-
verwezen: The Living Room -
cision, to shift my weight
http://www.roderickhietbrink.nl/work/
from one foot anchored
the-living-room
to the building, to one
Drawing Home Appliances -
foot anchored to the wire’,
http://www.roderickhietbrink.nl/work/
zegt Petit. Ik vind het ver-
drawing-home-appliances.
schrikkelijk om naar te
Maria Barnas is kunstenaar, schrijver en
kijken, al weet ik dat hij de
dichter. Ze schreef artikelen voor ver-
overkant bereikt. Om wat
schillende bladen, waaronder het NRC
hij zichzelf en mensen in
Handelsblad.
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
n
17
Foto’s Fredie Beckmans, anoniem, 2011
Boeven en Kunstenaars
Fredie Beckmans
Unlocking Zwerf de laatste tijd veel door Afrika. Pas nog over de Trans Kalahari Highway van Windhoek naar Gaborone gereden. Een lijnrechte weg van 1500 kilometer met één bocht. In Gaborone de hoofdstad van Botswana heb ik in het National Museum een tentoonstelling bezocht. ‘Unlocking the Mind’. Mooie titel. Een tentoonstelling van vooral schilderijen en gemaakt door zware criminelen. Moest gelijk denken aan een van mijn favoriete filosofen, Karl Rosenkrantz die ooit een werk publiceerde dat een erg sterke titel had: ‘De Esthetiek van het Lelijke’. Heb aan dat werk een spreuk overgehouden die bijna iedere dag door mijn hoofd gonst en bij mijn bezoek aan de tentoonstelling bevestigd werd. De inhoud van het boek komt erop neer dat als er plek is voor mooie kunst, mooie kunst van kwaliteit, dan kan dat alleen als er ook plek is voor lelijke kunst, lelijke kunst van hoge kwaliteit.
deur die toegang gaf tot de boeventen-
gang in de woestijn. Die drie motieven
toonstelling stond ‘closed’. Terug naar
hebben ooit bestaan en zijn gezien
de ingang. De dame aan de kassa voer-
door een fotograaf. Die heeft daarvan
de verschillende gesprekken en tegen
fotos gemaakt en ze verkocht en daar
tienen kwam er iemand aansjokken om
zijn prentbriefkaarten van gedrukt. De
de gesloten deur zonder sleutel open te
directeur gevangeniswezen kolonel
duwen. ‘Closed?’ zei ik. ‘Ach,’ zei de sup-
Silas Motlalekgosi heeft er toen een
poost. Voor het ongemak kreeg ik gratis
heel pak van gekocht en onder de ge-
drie grote posters mee. Op mijn vraag
vangenen verdeeld met nog een paar
even later waarom er geen namen bij
fotos van hemzelf. Naschilderen jullie,
de schilderijen hingen, zei hij dat ik dat
ik zal er wel voor zorgen dat jullie de
toch wel zelf kon bedenken.
lust tot lanterfanten vergaat. Ik ga jullie en mezelf herintegreren. Een plaats in
Kunst van hielelikkers en moordenaars
de maatschappij geven. En zo kwam
Het is klokslag negen. De dame aan de
het land. Woestijn, woestijn en nog eens
Op de tentoonstelling zag ik al gauw de
ik in Gaborone op een tentoonstelling
kassa gebaart dat ze eerst de krant wil
woestijn. Toen Engeland het protecto-
stelling waargemaakt dat er ook plek
terecht waar de Italiaanse wetenschap-
uitlezen. Ik kijk wat rond bij de ingang en
raat Botswana afstootte is Zuid-Afrika
moet zijn voor slechte kunst met kwa-
per Lombroso honderd jaar geleden
zie een boxje met gratis condooms. Is
er niet eens bovenop gesprongen. Hier
liteit. En zoals in de gevangenis moor-
zijn vingers bij zou hebben afgelikt. Hij
hier heel gebruikelijk in de meeste over-
kom ik er ook achter dat zes weken na
denaars en pathologische leugenaars,
beweerde dat je kon zien dat moorde-
heidsgebouwen. Van je hupsakee hal-
de onafhankelijkheidsverklaring een
zakkenrollers en verkrachters en on-
naars en boeven op eenzelfde manier
lidiejee. Zouden ze ter verhoging van
enorme voorraad aan diamanten werd
schuldige schlemielen door elkaar op-
met een defect erfelijk belast waren
de feestvreugde ook bij Nederlandse
gevonden. Toeval? Geloof ik niet en als
gesloten zitten, zo hing hier het slechte
als kunstenaars. De helft van de boe-
musea moeten doen. Even een num-
Engeland of Zuid-Afrika er van hadden
werk van hielenlikkers naast het werk
ven had braaf de penselen opgepakt
mertje maken met een medebezoeker
geweten, was het heel anders gelopen.
van getalenteerde moordzuchtige
en heeft de gevangenisbaas en de
terwijl je naar de Nachtwacht ligt te
Opzet, wellicht gegevens achtergehou-
kunstenaars. Het enige dat irriteerde
president van Botswana en de kudde
kijken. Ik zal het Rijksmuseum eens een
den?
was dat het slechte werk te dicht op
olifanten geschilderd, in kwaliteit van
het goede werk hing. Het slechte werk
heel slecht tot heel professioneel maar
voorstel doen. Om kwart over negen mag ik naar binnen, gratis. Mijn gedach-
Mijn interesse werd getrokken door een
van de boeven was eigenlijk net zo
vanuit mijn kunstenaarsziel heel slecht.
ten zijn al flink op hol geslagen maar
affiche met de titel ‘Unlocking the mind’.
slecht geschilderd als dat van slechte
Stelletje hielenlikkers en jaknikkers. De
ik besluit het netjes te houden en neem
Unlocking the mind, Unlocking the mind
kunstenaars. Die hadden makkelijk bij
andere helft, dat waren meer kunste-
geen gratis condooms mee. Het is toch
… ineens wist ik het weer, mijn Berlijnse
elkaar kunnen hangen op een kunst-
naarsboeven bij wie de fout op hun
al uitkijken. Botswana heeft een van de
nichtje had gezegd dat ik naar Berlijn
markt in Amsterdam. Iedere zondag op
kunstenaars-gen en moordenaars-gen
hoogste percentages aan aidsgeval-
moest komen. Om mijn inkomsten wat
het Spui in Amsterdam zie je dat werk
volgens Lombroso op dezelfde plek
len. Ik dacht eerst dat je dan overal op
op te krikken als cursusleider antropo-
hangen en als ik dan zeg dat het door
zat. Kunstenaar en boef hebben de-
straat halve lijken ziet rondlopen totdat
sofisch schilderen. Zolang ik de cursis-
Afrikaanse criminelen uit Botswana is
zelfde erfelijke afwijking: wegsnijden
ik besefte dat je het helemaal niet ziet.
ten maar vertelde dat door samen te
geschilderd, geloof je me. En als je het
als je weet waar het zit. Los je een hoop
Mensen sterven aan longontsteking en
schilderen vele blokkades in ons dage-
in een psychiatrische inrichting ergens
problemen mee op en raak je ook van
hepatitis, dat zijn geen zichtbare ziek-
lijks handelen worden opgeheven, kon
in Nederland ophangt met een bordje
die lastige kunstenaars af, waar onze
ten zoals lepra. Ik bezoek eerst maar
ik geld als water verdienen. Dat hoef je
erbij ‘gemaakt door de patiënten zelf’,
huidige regering zo mee in de maag zit.
eens zonder condooms het historische
een crimineel niet meer te vertellen, die
geloof je me ook. Een kudde olifanten
gedeelte van het museum. Dat gaat
heeft geloof ik niet zoveel blokkades.
in galop, een zebra die door een leeuw
Condooms verboden in de gevangenis
vooral over de onmeetbare leegte van
Door naar de tentoonstelling. Op de
wordt opgegeten en een zonsonder-
Ik zal je een schilderijtje beschrijven:
18
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
g the mind Tebolopele, op de voorgrond ligt een
partij aids. De man op de achtergrond is
cel had staan en hij lange
man uit alle gaten te bloeden met naast
dezelfde man als op de voorgrond. Op
gratis gesprekken met zijn
hem een bebloede schoen (mooi de-
het moment dat hij zich wil laten helpen,
vrouw voerde. Hij zat met
tail). Een ingedeukte auto en een politie-
wordt hij doodgereden. En ik denk ook
drie andere gevangenen
wagen. Zwaar ongeluk. De mensen kij-
te weten dat de crimineel die dit geschil-
in een cel en die jongens
ken een andere kant op en een zwarte
derd heeft in de gevangenis zit omdat
keken de hele tijd mee. Hij
vrouw met een enorme kont en hand-
hij in het openbaar over aids heeft ge-
was vast vreselijk jaloers
tasje wandelt rustig voorbij. De mensen
sproken. In Botswana, een van de rijkste
vanwege die gluurders.
die wegkijken lijken van plan om naar
landen van Afrika en waar de levens-
De boef heeft toen het
een gebouwtje toe te lopen waarop Te-
verwachting voor mannen in tien jaar
beeld van de vrouw zon-
bolopele staat en dat betekend in onze
tijd terug gelopen is van 62 naar 34 jaar,
der tegenstribbelen aan
taal: naar de toekomst kijken. De naam
is het verboden om in het openbaar
de gevangenisdirecteur
van een organisatie die in Botswana
over aids te praten. Op een vraag aan
afgestaan en hij was nog
voorlichting geeft op het gebied van
de gevangenisdirecteur waarom de
blij toe omdat de tentoon-
aids. Achter het gebouwtje staat een
gevangenen geen condooms krijgen
stelling ook nog eens met
hut met opschrift: bar en naast de deur
is zijn antwoord helder: in Botswana is
een maand werd ver-
staat wederom een vrouw met enorme
sodomie verboden. Klaar. Ik was graag
lengd. De boef zit nu zon-
kont. Ze kijkt toe hoe in een plas van
op audiëntie bij de directeur gegaan
der zijn gefantaseerde
bloed een condoom met een zwaard
om te vragen waarom je in het museum
vrouw in de gevangenis.
in zijn hand in gevecht is met een slang
wel condooms mag gebruiken en in
Of hij de tentoonstelling
die HIV op zijn rug heeft staan. Het vuur
de gevangenis niet. Maar of ik dan ooit
af en toe mag bezoeken?
uit de bek van de slang en het bloed
zonder aids weer naar Nederland was
De suppoost weet het niet,
lijken geblust te worden door iemand
gekomen is de vraag.
want hij doet ook nog ander werk in het museum. n
met een spuit in zijn hand. Of zat hij toch gewoon een flesje limonade te drinken?
Het mooiste beeld op de expositie was
Op de achtergrond een vrijend stel dat
dat van een jonge vrouw, gemaakt van
zich nergens wat van aantrekt. Mijn ver-
papier maché, karig gekleed en bont
klaring voor wat ik op het schilderij zie,
beschilderd en met een mobieltje in
is dat het een cirkel is. Het vrijende paar-
haar hand aan het bellen. Ik fantaseer-
tje op de achtergrond krijgt na de vrij-
de hoe de gevangene dit beeld in zijn
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
19
Gordon Matta-Clark, Humphrey Street Splitting, 1974
Gordon Matta-Clark, Office Baroque, 1977
Destructie als sculptuur Gordon Matta-Clark en Marjan Teeuwen Gordon Matta-Clark begon in de jaren zeventig van de vorige eeuw met zijn ingrepen in gebouwen. Een van zijn eerste projecten realiseerde hij in Santiago in Chili (1971), waar hij, vanaf het urinoir in de kelder tot het dak toe, openingen in de vloeren zaagde en daarin een lenzensysteem aanbracht, zodat lichtspelingen van buiten, de hemel en overvliegende vogels op een scherm onderin het gebouw zichtbaar werden. In ‘Splitting’ (1974) breekt hij de gevel van een houten landhuis open, zodat deze in twee gelijke helften uiteen lijkt te vallen. Binnenin lijkt een explosie te hebben plaatsgevonden, het is onmogelijk geworden om het huis te bewonen, want een wigvormige snede gaat dwars door muren, plafonds, deurlijsten en trap. Ieder vast gezichtspunt is verdwenen. De schaal van deze ingreep is monumentaal, maar de installatie zelf is van korte duur. ‘Anarchitectuur’ noemde hij de zo ontstane installaties. Foto’s/fotocollages en film zijn de overblijfselen van deze heel fysieke actie. Matta-Clark verzette zich tegen grondspeculatie, verwaarloosde wijken en wegwerparchitectuur. Zijn meest rigoureuze actie is ‘Window Blow Out’ (1976). Uitgenodigd om deel te nemen aan een tentoonstelling van architecten besloot hij foto’s te tonen van gebouwen in de South Bronx, met hun verval en kapotte ruiten. Om de installatie te completeren schoot hij de ruiten van het tentoonstellingsgebouw stuk, bij wijze van protest tegen een architectuur die onverschillig is t.a.v. de behoeften van mensen. Die destructie van het gebouw riep veel reacties op. MattaClark zag zijn ingrepen als sculpturen, maar ook als ‘small breaks in the repressive conditions of space, generated by the system’ (1976). Marjan Teeuwen, ‘Verwoest Huis Krasnoyarsk’ (2009, Siberië)
Ook in het recente werk van Marjan Teeuwen is sprake van planmatige destructie. In een flat in Amsterdam-Slotervaart, ‘Verwoest Huis Piet Mondriaanstraat 2010/2011’ heeft zij delen van plafonds en muren van vier appartementen over drie bouwlagen weggehakt. De bouwmaterialen worden zichtbaar en de structuur van al die gestandaardiseerde woonhokjes naast elkaar wordt doorbroken, Maar het slopen en daarmee zichtbaar maken van wooncondities uit de jaren zestig is bij haar slechts een fase in het werkproces. Want vervolgens begint het verzagen en ordenen van alle restanten (deuren, tegels, keukenkastjes, vloeren enz.) uit in totaal vijfenveertig appartementen en worden de grootschalige perforaties laag voor laag opgevuld. Zo ontstaat een monumentale constructie in het gebouw, dat voor de rest een uitgeleefde aanblik biedt. Het sloopmateriaal is basis geworden voor een nieuw artistiek beeld. De kortstondige architectonische installaties worden vastgelegd in grote inkjetprints, die samengesteld zijn uit meerdere digitale bestanden. Het in lagen stapelen van allerlei objecten (kleding, boeken, tassen, kranten enz.) tot een bijna niet te bevatten veelheid, komt steeds terug in haar werk. In de ‘Huiskamer-series’ zijn dit persoonlijke dingen uit haar eigen huis, in de ‘Archief-serie’ zijn de archiefsystemen gevuld met materialen van verwoeste huizen. Opbouw en afbraak vormen in al haar werk een onlosmakelijke tegenstelling, en juist op de grens van die oppositie, zegt zij, manifesteert zich de essentie van onze menselijke conditie. In een volgend project, ‘Verwoest huis Amsterdam-Zuidas’, wil zij het pand gedeeltelijk in elkaar laten storten, om vervolgens een werk op te bouwen dat uitstijgt boven die rauwe werkelijkheid.
20
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
n
denieuwe
Ine Dammers
Wouter Prins
Marjan Teeuwen, verwoest huis Krasnoyask Wij mensen hebben een lichaam. Dit ba-
te ontmantelen en te attaqueren. Door
trekken en verdiepingen. Maar in een
huis in Krasnoyarsk gestript, de wanden,
sale gegeven maakt dat wij een men-
het weglaten, door het wegsnijden zijn
ander aspect lijkt Teeuwen Matta-Clark
vloeren en plafonds verzaagd, deuren,
tale leegte in de meeste gevallen op de
wij weer in staat te ervaren wie of waar
niet te volgen. Bij de Amerikaan bleven
kozijnen gedecimeerd. In de muren
een of andere wijze ook ondervinden
wij zijn.
de vertrekken veelal leeg en werden de
van achtereenvolgende ruimtes en ver-
ingrepen, de geslagen gaten als kale
spreid over meerdere bouwlagen, wor-
als een fysieke leegte. En andersom. Eenzaamheid bijvoorbeeld ervaren wij
Verwoesting als brandstof voor con-
stigmata gepresenteerd, soms op bui-
den grote gaten geslagen. Uiteindelijk
als een ruimte die binnen in ons ligt, zo
structie
tengemeen spectaculaire wijze, zoals
ontstaat er zo een soort centraal stand-
diep verscholen dat de buitenwereld er
Als Marjan Teeuwen voorjaar 2008
de immense ovalen in de gevel van een
punt van waaruit dertien doorgangen
niet meer bij kan komen.
aan de vooravond staat van het eer-
gebouw in Parijs. In Krasnoyarsk is het
te zien zijn. Doorgangen met resten van
In de beeldende kunst is het vooral de
ste deel van haar project ‘Verwoest
beeld minder eenduidig. Het oog raakt
muren, die grotendeels zijn weggesla-
vroeg overleden Gordon Matta-Clark
Huis’, schrijft zij affiniteit te voelen met
verstrikt tussen de verbijsterende, met
gen. Op veel plaatsen hebben stapels
(1943-1978) die het onderzoek naar de
het werk van Matta-Clark. In diens be-
wandvullende stapels witte of zwarte
op kleur gerangschikte plank-, vloer- en
relatie tussen fysieke en mentale ruimte
werking van leegstaande panden, de
plankdelen aaneengeschakelde ruim-
plafonddelen de wanden die nog over-
tot een van de uitgangspunten van zijn
openlegging van wanden en plafonds
ten. De architectuur wordt hier over-
eind staan overwoekerd, grote gaten
werk heeft gemaakt. Zijn ingrepen in
en het wegsnijden van fragmenten, ziet
woekerd door een onstuitbare om zich
accentuerend. Balken of deurposten
slooppanden waren er op gericht om
zij een verwantschap met ingrepen die
heen grijpende bouw- en stapelwoede.
uit de oude wand houden het zaakje
de ziel van de afgeschreven bouwwer-
zijzelf op het punt staat te verrichten in
De verwoesting, als littekens getoond, is
bijeen. De buitenkant, de schil, heeft
ken bloot te leggen. Door vertrekken
een snackbar annex woonhuis in haar
bij Teeuwen tevens de brandstof voor
de binnenkant overgenomen en doet
open te snijden, vloer- en plafonddelen
woonplaats ‘s-Hertogenbosch. Die af-
constructie, voor opbouw.
nu een poging om het huis te stutten.
uit te zagen en doorkijken over meer-
finiteit is ook in haar nieuwe project ‘Ver-
dere woonlagen te creëren trachtte
woest Huis Krasnoyarsk’ (2009, Siberië)
Ruimtelijk én plat
stuiptrekking voor het geheel tegen de
hij de gebouwen te revitaliseren door
bespeurbaar, ja, lijkt zelfs meer nadruk-
Het verschil heeft ten dele een formele
grond gaat.
er nieuwe ruimtes in aan te brengen.
kelijk aanwezig. Wie de foto’s van het
achtergrond. Matta-Clark was van huis
Matta-Clark volgde de methode van de
project uit Krasnoyarsk legt naast die
uit architect. Zijn ingrepen in gebouwen,
Van sloophuis tot kunstwerk
reductie en ontleding. Zoals Rodin de
van ‘Conical Intersect’ (Parijs 1975), ‘Offi-
de segmenten die hij eruit sneed, de ga-
De verheffing van afval tot leven, de
beeldhouwkunst het lichaam teruggaf
ce Baroque’ (Antwerpen 1977) en ‘Circus
ten die hij aanbracht, vloeiden voort
verwondering over wat er uit een ver-
door een arm te amputeren, door het
Carribean Orange’ (Chicago 1978) van
uit een gedachtegang waarin telkens
vallen huis nog geperst kan worden, de
fragment op het voetstuk te plaatsen, zo
Matta-Clark stuit op overeenkomstige
ruimte en ruimtebesef voorop stonden.
even bewonderenswaardige als zinlo-
probeerde Matta-Clark onze ruimtebe-
uitgesneden vloerdelen en muren, die
Zelfs de uitgesneden vorm werd als een
ze sisyfusarbeid van de kunstenaar c.s.,
leving te stimuleren door architectuur
doorkijken bieden op meerdere ver-
sculptuur, als een driedimensionaal ob-
de overrompelende perspectieven die
ject in het gebouw of in een museum ge-
de toeschouwer verleiden maar ook uit
presenteerd. Bij Teeuwen is er behalve
balans brengen en desoriënteren om-
voor het ruimtelijke ook oog voor het
dat het verschil tussen boven en bene-
vlak. Het werk is zowel drie- als twee-
den, in- en doorgang is vervaagd, de
dimensionaal, haar installaties trekt zij
immense stapelwanden afgewisseld
op met een of meerdere wanden als
met grote hopen puin, een chaos voor
achtergrond. Naast installatiebouwer is
even en ten dele bezworen in harmonie
er ook een fotograaf, een schilder aan
en structuur, het fragiele evenwicht, de
het werk. Maar dan wel een schilder
trotsering van de te verwachte, op de
die haar eigen wending geeft aan de
loer liggende ineenstorting, en niet op
discussie over het schilderij als een ven-
de laatste plaats, de locatie, ver weg,
ster op de wereld (de metafoor die in
in een zo andere cultuur, waar vanuit
de renaissance werd geïntroduceerd)
onze West-Europese optiek het leven
versus de strikt formele benadering
met een zekere onverschilligheid wordt
van het schilderij als een plat vlak, die
benaderd, waar de verwoesting in vele
in de twintigste eeuw opgeld deed. De
opzichten heeft toegeslagen, waar de
foto’s van Teeuwen zijn dan ook dub-
natuur alleen al extreem mag heten,
belzinnig, ruimtelijk én plat ineen. Een
waar als een traan aan een wimpel in
amalgaam aan vertrekken, een chaos
de wind het leven speelbal is van hoge-
aan balken, planken en puin, voor even
re machten - dit alles geeft aan het pro-
bevroren, teruggebracht tot abstrac-
ject ‘Verwoest Huis Krasnoyarsk’ (2009)
tie, tot een spel van lijnen en vlakken,
iets surreëels.
tot beelden die, zoals bij Mondriaan en
En juist dat surreële, dat buitenissige,
Malevich, het herkenbare, het materiële
bezielt het werk met een onstuitbaar
overstijgen.
optimisme. De vitaliteit, de energie, tart
In de beelden van Teeuwen kun je ver-
het verval, de ondergang. Alsof het
zinken, in haar ruimtes verdwalen. Dit
(nieuwe) leven zich voor even uit de
laatste is binnen haar werk een nieuwe
wurggreep van de dood zou kunnen
ontwikkeling, omdat voorheen haar
ontworstelen, alsof de patstelling tussen
installaties beperkt bleven tot een deel
leven en dood te doorbreken zou zijn.
van een ruimte, vaak tot alleen de ach-
‘Verwoest Huis Krasnoyarsk’ is in wezen
terwand, wat overigens al spectaculair
een metafoor voor een strijd die de
genoeg was. Maar sinds de architec-
kunstenaar en de inwoners van de stad,
tuur zelf deel van het werk is gaan uit-
meer dan de meeste van ons, dagelijks
maken, lijkt alles – van inspanning tot
onder ogen moeten zien. Een strijd die
resultaat - in de overtreffende trap ge-
niet gewonnen, maar wel telkens weer
raakt te zijn. In niet meer dan luttele we-
kan worden aangegaan.
Marjan Teeuwen, ‘Verwoest Huis Piet Mondriaanstraat’
De apotheose van een laatste, ultieme
n
ken keert zij in een voor haar vreemde omgeving in het midden van Rusland
Verkorte versie van gelijknamige bij-
een huis binnenstebuiten voor een in-
drage in marjan teeuwen-works 2011
n
stallatie die - gesloopt voor zij is opgebouwd - als foto’s de wereld ingaan.
Wouter Prins is wetenschappelijk mede-
Met behulp van een bouwploeg en
werker en curator in het Religieus Mu-
vrijwilligers wordt het exterieur van het
seum in Uden.
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
n
21
Tinkebell, Her name is Sarah, Chicago, 2008, detail, courtesy Torch Gallery
22
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
HMK { Hotel Maria Kapel }
{ Artist-run residency & Projectspace }
PRESENTS:
A SOCIAL INTERVENTION 25 - O8 / 12 - O9 A SOCIAL DISCUSSION DECEMBER
15 MAART – 12 MEI 2O12
10 kunstenaars onderzoeken artistieke mogelijkheden in de stedelijke omgeving van de grote Waal in hoorn met o.a.: katze und krieg (GER) jenske dijkhuis (NL) sylvie rodrigues (ES) & Cathy Weyders (CH) alexia mellor (US) tiina sainila & mikko kanninen (FIN)
A SOCIAL SpeeLt zICh vOOrnAmeLIjk Af In de OpenbAre ruImte vAn hOOrn; 10 kunStenAArS reALISeren In AuguStuS en September tIjdeLIjke prOjeCten In een wOOnwIjk (de grOte wAAL) In hOOrn; hun werken zIjn zOweL SOCIAAL ALS SCuLpturAAL vAn AArd. De A SOCIAL researchfase van het project vind plaats van maart tot mei, en de MariaKapel functioneert als atelier en (visuele) bibliotheek in deze, en de opvolgende fasen. Met het grootschalige A SOCIAL voegt HMK voor het eerst research- en tentoonstellingsresidencies samen, waardoor de contextspecifieke werken een stevige basis hebben in Hoorn, en alle sociale elementen de tijd krijgen succesvol en duurzaam te zijn. In december worden de Research en Intervention geëvalueerd en gecontextualiseerd in een conferentie over (tijdelijke) kunst in de openbare ruimte tijdens A SOCIAL discussion. { Meer informatie: www.hotelmariakapel.nl }
denieuwe
J A A R GA N G 16 N R 26 A R T I E T A M I C I T I A E
23
Llyn Foulkes, (1934), Lucky Adam, 1985 Mixed media, Overall: 50 x 35 x 4 in. (127 x 88.9 x 10.2 cm). Courtesy Hammer Museum, Los Angeles.
24
J A A R GA N G 16 N R 2 6 A R T I E T A M I C I T I A E
denieuwe
