Dementie verdubbelt tot 2040

AO 2989

Dementie verdubbelt tot 2040 Meer zorg kan ramp voorkomen

auteur:

medisch

Erik Oudman

www.actueleonderwerpen.nl

Voorwoord Wie in zijn/haar omgeving geconfronteerd wordt met iemand die aan dementie lijdt, komt onder de indruk van het proces dat betrokkene doormaakt. Vroeger noemde men zo iemand met een meewarige glimlach kinds. Het leek ook maar weinig voor te komen. Die tijd is voorbij; nu zien we de mensonterende geestelijke aftakeling als ons mogelijke eigen voorland en begrijpen de beleidsmakers dat stevig onderzoek om met de ziekte om te gaan, de prioriteit heeft. Erik Oudman is neuropsychologisch onderzoeker. Hij vertelt in dit AO uitvoerig en betrokken over de soorten dementie, de ziekte van Parkinson, mogelijke behandelingen, enz. Steeds moest ik aan Prins Claus* denken en hoe hij ermee worstelde.

Andries Greiner Hoofdredacteur

Geef AO cadeau U zoekt een inspirerend cadeau voor familie en vrienden? Geef dan een abonnement op AO cadeau! Uw relatie ontvangt dan 12 uitgaven met uitgebreid de ins en outs over boeiende onderwerpen. Nadere informatie: zie colofon op pagina 26.

Bestellen Via Anita Koolen: [email protected] of per post: postbus 283, 8250 AG te Dronten

I nhoud 5 Wat is dementie? 7 Dementie en leeftijd 7 Vormen van dementie 17 Zorg voor dementiepatiënten 18 Woonvormen voor mensen met dementie 19 Medicijnen tegen dementie 22 Lerend vermogen bij dementie 24 Dementiezorg: de toekomst *

Prins Claus leed wel aan Parkinson, maar of hij dementie had is bij mij niet bekend. Ik heb het vermoeden dat hij het niet had.

4

m e d isc h

Begin april 2013 besloot minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Edith Schippers dat er in de aankomende jaren meer geld voor onderzoek naar dementie beschikbaar komt. De aanleiding voor dit onderzoeksgeld is dat het aantal ouderen met dementie de komende jaren fors zal stijgen. Voorspeld wordt dat In de periode van 2011 tot 2040 de vergrijzing zal toeslaan: in totaal komen er 2 miljoen ouderen bij het huidige aantal. De veroudering van de Nederlandse bevolking zal hierdoor leiden tot grote verschuivingen in de gezondheidszorg, waarbij specifiek dementiezorg een grotere rol zal spelen. Dementie, een versnelde achteruitgang van de hersenen, is een probleem waar veel mensen indirect of direct mee te maken krijgen. Op dit moment zijn er zo’n 250.000 mensen met dementie in Nederland, maar in 2040 zal dit aantal stijgen tot 500.000 mensen. Sommige nieuwsbronnen omschrijven deze groei als een regelrechte ramp. Anderen zien ook mogelijkheden voor mensen met dementie. Vast staat dat de problemen die dementie met zich mee brengt, vragen naar nieuwe oplossingen en een brede maatschappelijke discussie. Dit AO behandelt wat dementie is en welke oplossingen er op dit moment en in de toekomst zullen zijn voor mensen met dementie.

De Engelse schilder William Uthermolen schilderde vanaf het begin van zijn dementie tot aan het eind verschillende zelfportretten.

Dementie

Wat is dementie? Onze hersenen zijn een belangrijk orgaan, waarin onze denkprocessen en vermogens liggen vastgelegd. Wie wij zijn, hoe wij redeneren en beslissingen maken wordt hoofdzakelijk in onze hersenen bepaald. Bij dementie is er sprake van verstoring van de hersenen, waardoor de hersenen minder goed functioneren dan normaal. Dementie is eigenlijk een verzamelnaam voor de gevolgen van veel verschillende ziektebeelden. In totaal zijn er wel meer dan vijftig verschillende ziektebeelden die ten grondslag liggen aan een dementie. Een belangrijke overeenkomst tussen de verschillende ziektebeelden is dat er bij alle vormen van dementie sprake is van verlies van cellen in onze hersenen en/of verbindingen tussen de

5

6

m e d isc h

verschillende cellen. Doordat er zo veel verschillende ziektebeelden ten grondslag liggen aan dementie, kunnen de verschillende vormen van dementie er anders uitzien en gepaard gaan met andere problemen. Een centraal probleem dat bij alle vormen van dementie aanwezig is, is een geheugenprobleem. De persoon met dementie kan slechter onthouden dan hij/zij vroeger kon. Anders dan bij normale vergeetachtigheid, wordt er veel meer en vaker iets dat voor de persoon belangrijk is, vergeten. Bij alle vormen van dementie is er meer aan de hand dan een probleem met het geheugen. Ten minste één andere hersenfunctie is ook aangetast. Welke functie(s) verder aangetast is (zijn), verschilt sterk per ziektebeeld. Zo kan er ook een probleem zijn met de taalfunctie. Dit wil zeggen dat de persoon met dementie moeite kan hebben met het begrijpen van gesproken of geschreven taal, maar dit kan ook betekenen dat de persoon zich minder goed kan uitdrukken in woord en geschrift. Een ander probleem kan liggen in het gerichte handelen (de praxis): het uitvoeren van alledaagse handelingen, zoals het aankleden of het tanden poetsen, gaat niet meer goed. Ook kan er een probleem zijn in de waarneming: gebruiksvoorwerpen of familieleden worden soms niet meer herkend. Of er treden andere specifieke verstoringen in de waarneming op die niet opgemerkt worden door de persoon zelf. Ten slotte kan er ook een probleem zijn in de uitvoerende functies. Dit zijn de functies die wij nodig hebben om te plannen en organiseren, overzicht te houden. Deze functies zijn erg belangrijk als wij om moeten gaan met een nieuwe situatie, maar zijn ook al betrokken bij alledaagse handelingen. Zoals reeds aangegeven kunnen de problemen heel sterk verschillen tussen de verschillende vormen van dementie. Het volgende hoofdstuk zal hier meer aandacht aan besteden.

Dementie en leeftijd Het aantal personen dat per jaar dementie ontwikkelt, ligt het hoogst bij zeer oude mensen en is vrijwel nihil bij mensen onder de 60 jaar. Bij 90-jarigen ontwikkelen 5 van de 1000 mensen per jaar dementie, terwijl dit voor 65-jarigen slechts 0,5 mensen per 1000 mensen per jaar is. Doordat mensen steeds ouder worden bij een steeds verder verbeterde gezondheidszorg, wordt dementie een steeds groter probleem.

Vormen van dementie De ziekte van Alzheimer

Dementie

AO 2989

Bij de ziekte van Alzheimer verdwijnen er cellen in de hippocampus

De bekendste vorm van dementie is de ziekte van Alzheimer. De ziekte komt het meest voor bij mensen die ouder zijn dan 65 jaar, maar kan in een minderheid van de gevallen ook al eerder optreden. De ziekte is vernoemd naar de Duitse arts Alois Alzheimer, die de ziekte omschreef aan de hand van een patiente die hij in het ziekenhuis waar hij werkte, zag. Bij de ziekte van Alzheimer is altijd sprake van een voortschrijdende achteruitgang. Over het algemeen begint deze achteruitgang met problemen in het geheugen. Nieuwe informatie wordt niet meer goed onthouden, waardoor patiënten verschillende malen hetzelfde kunnen vragen of bijvoorbeeld afspraken vergeten. Wanneer de ziekte begint, zijn herinneringen van vroeger vaak nog goed en gedetailleerd, maar herinneringen aan recente gebeurtenissen niet meer. In het prille begin is de ziekte dan ook moeilijk te onderscheiden van vergeetachtigheid die ook voorkomt bij de normale veroudering. In een vroeg stadium van de ziekte zijn er al wel kenmerkende veranderingen in de hersenen opgetreden. Een onderdeel van de hersenen dat belangrijk is voor ons geheugen, de hippocampus, functioneert niet goed meer. Wanneer er het vermoeden is van de ziekte van Alzheimer zal om deze reden soms door een arts ervoor gekozen worden een hersenscan te maken. Soms kiest een arts hier echter niet voor en wordt er een

7

8

9

m e d isc h

Wanneer de ziekte van Alzheimer vordert, herkennen patiënten nabije familieleden niet meer.

Dementie

De manier waarop de nieuwe problemen zich openbaren, verschilt zeer van patiënt tot patiënt. Dit hangt samen met hoe de problemen in de hersenen zich verspreiden. Een ander probleem dat vaak relatief vroeg ontstaat bij de ziekte van Alzheimer betreft het uiten en begrijpen van gesproken en geschreven zinnen. Mensen komen bijvoorbeeld niet meer goed op woorden en gebruiken andere woorden dan voorheen. Ook worden lange zinnen soms niet meer begrepen. Een ander probleem dat vaak optreedt bij de ziekte van Alzheimer is een probleem in het orienteren. In een voorheen bekende omgeving van de patient (bijvoorbeeld de buurt waar hij al tien jaar woont) verdwaalt de patient. Ook weet hij niet meer welk jaar het is of welk seizoen. Soms kan de patient vertrouwde handelingen, zoals het aan- en uitkleden, niet meer goed uitvoeren. Doordat er verschillende hersenproblemen optreden, lukt het de patient niet meer om zoals voorheen deel te nemen in sociale situaties. Zo kan het bijvoorbeeld zijn dat iemand die vaak op bezoek kwam bij een vriendin, dit nu niet meer zelf doet. Wanneer de ziekte verder gaat, wordt iemand steeds meer afhankelijk van hulp van zijn omgeving. Zonder deze hulp kunnen gevaarlijke situaties ontstaan waaraan de patient met de ziekte van Alzheimer zelf weinig kan doen. De hersenen als geheel functioneren minder goed en op een hersenscan is te zien dat er veel minder hersencellen zijn dan voorheen. Omdat de ziekte van Alzheimer een zeer ingrijpende ziekte is die over het hoofd gezien kan worden, maar soms ook niet de oorzaak van geheugenproblemen is, is het belangrijk om bij het vermoeden van de ziekte van Alzheimer altijd contact op te nemen met de huisarts en er niet per definitie vanuit te gaan dat er sprake is van Alzheimer.

AO 2989

uitgebreid onderzoek gedaan naar de verschillende denkfuncties. Omdat er sprake is van voortschrijdende achteruitgang, worden de problemen na verloop van tijd erger en ontstaan er ook nieuwe problemen. De snelheid waarmee dit gebeurt, verschilt zeer sterk. Bij sommige patienten met de ziekte van Alzheimer kan in zeer korte tijd heel veel veranderen, maar anderen kunnen soms maanden tot jaren relatief langzaam achteruit gaan.

Mw. Bakker is 85-jaar, zij is getrouwd en woont in een aanleunwoning. Het valt de echtgenoot van mw. Bakker op dat zij vergeetachtig wordt. Zo vergat mw. bijvoorbeeld haar eigen verjaardag, terwijl ze voorheen altijd een groot feest organiseerde voor de hele familie. Gelukkig had de dochter van mw. Bakker al het één en ander georganiseerd in de aanloop naar de verjaardag, zodat toch de hele familie aanwezig was in het huis van het echtpaar. Op de verjaardag viel het de kleinkinderen van mw. Bakker op dat zij niet herkend werden door mw. Bakker. Mw. Bakker zat voornamelijk lachend in haar stoel, wat iedereen fijn vond, omdat ze normaal ook wel eens boos kon zijn als er bezoek was.

10

m e d isc h

In de Franse film Amour leidt de vrouwelijke hoofdrolspeelster aan vasculaire dementie

De reden voor dhr. Bakker om naar de huisarts te gaan was dat mw. Bakker onlangs in de supermarkt ontredderd rondliep en hij gebeld werd door een medewerker van de supermarkt. Dhr. Bakker maakt zich zorgen, maar mw. Bakker zegt zelf dat er niks aan de hand is en dat zij gewoon hetzelfde is als anders. Als dhr. Bakker zijn echtgenote confronteert met de problemen, lacht mw. en zegt zij dat zij ook een dagje ouder wordt. De huisarts vertrouwt het niet en stuurt het echtpaar door naar de geheugenpoli van het ziekenhuis. Hier moet mw. een aantal geheugentesten doen en wordt ook een hersenscan gemaakt. Het blijkt dat mw. de ziekte van Alzheimer heeft. Samen met een verpleegkundige in het ziekenhuis en later de huisarts wordt gekeken hoe dhr. Bakker ondersteund kan worden. Na een ingrijpend overleg besluit dhr. Bakker dat het goed zou zijn als mw. Bakker een paar dagen per week naar de dagbehandeling van het verpleeghuis gaat, zodat hij ook tijd voor zichzelf heeft en mw. ondersteund wordt.

Dementie

AO 2989

Vasculaire dementie

Vasculaire dementie is de vorm van dementie die na Alzheimer het vaakst voorkomt. Het wordt geschat dat 10 tot 15% van de vormen van dementie veroorzaakt wordt door vasculaire dementie. Anders dan bij de ziekte van Alzheimer is dan niet het directe afsterven van hersencellen in de hippocampus het eerste probleem dat optreedt, maar is er sprake van verminderde bloedtoevoer na delen van de hersenen of de hersenen als geheel. Eigenlijk zijn er dus verschillende vormen van vasculaire dementie. Bij een veelvoorkomende vorm van vasculaire dementie maakt iemand na verloop van tijd verschillende beroertes of één zeer ernstige beroerte door, waardoor de hersenen globaal gezien minder functioneren. Een beroerte ontstaat wanneer een bloedvat (een slagader) in de hersenen afgesloten wordt, of scheurt. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren, doordat een bloedstolsel vast blijft zitten in de slagader. Doordat de slagader niet meer goed functi-

11

12

m e d isc h

oneert, krijgt het deel van de hersenen dat normaal voorzien wordt van bloed door de slagader onvoldoende of geen bloed meer. Hierdoor ontstaat een tekort aan voedingsstoffen in dit deel van de hersenen, waardoor de hersenen op deze plek beschadigen. Bij een andere vorm van vasculaire dementie ontstaat er schade aan de verbindingsbanen in onze hersenen door verminderde bloedtoevoer. Anders dan bij de ziekte van Alzheimer ontstaan de problemen bij vasculaire dementie vaak abrupt. Ook is vasculaire dementie niet een hersenziekte waarbij de hersenen geleidelijk achteruit gaan, maar wel is er relatief vaak sprake van stapsgewijze achteruitgang. Omdat vasculaire dementie dikwijls veroorzaakt wordt door beroertes, zijn er vaak ook lichamelijke problemen die opvallend zijn. Zo kan een persoon met vasculaire dementie verlammingsverschijnselen hebben aan één kant van het lichaam. Bij een vasculaire dementie is er altijd sprake van geheugenproblemen, maar dit hoeven niet de problemen te zijn die het meest opvallen. Zo kan het zo zijn dat een persoon met vasculaire dementie grotere problemen heeft met het plannen, overzicht houden en het starten van activiteiten dan dat de geheugenproblemen opvallen. Het valt de omgeving dan vaak op dat iemand veel minder onderneemt dan voorheen en bijvoorbeeld steeds maar over één onderwerp praat. Anders dan bij de ziekte van Alzheimer zijn personen met vasculaire dementie zich soms meer bewust van hun achteruitgang. Dit kan leiden tot emotionele problemen. Ook bij het vermoeden van vasculaire dementie is het belangrijk om altijd contact op te nemen met een huisarts, omdat er ook andere oorzaken kunnen zijn van passiviteit en geheugenproblemen.

Dementie

De frontotemporale dementie is een vorm van dementie die relatief weinig voorkomt, maar wel opvallend is in de presentatie. Deze vorm van dementie wordt ook wel de ziekte van Pick genoemd. Anders dan bij andere vormen van dementie staan veranderingen in de persoonlijkheid en het gedrag voorop in de eerste fase. Geleidelijk aan gaat een persoon zich heel anders gedra-

AO 2989

Frontotemporale dementie

Dhr. Van der Laan is 68 jaar. Hij heeft jarenlang gewerkt als manager van een grote organisatie. Na zijn pensioen doet dhr. van der Laan bijna niks meer. De dochter van dhr. van der Laan wordt ongerust. Dhr. Van der Laan heeft namelijk sinds enige tijd suikerziekte en neemt zijn medicijnen niet goed in. De dochter heeft een keer meegemaakt dat haar vader heel erg versuft was en de gehele dag nog niet had gegeten. Hierna besluit dochter om vaker op bezoek te komen. Op een dag is dhr. Van der Laan niet goed aanspreekbaar en ligt hij op bed. Dochter belt de huisarts. De huisarts bezoekt dhr. Van der Laan en denkt dat dhr. een TIA heeft gehad. (Een TIA is een kortdurende verstopping van een bloedvat in de hersenen, waarvan binnen 24-uur geen problemen meer zichtbaar zijn). De huisarts zegt dat het goed is voor dhr. om aan te sterken op bed. Wanneer de dochter de volgende dag weer langskomt, ziet ze dat haar vader nog steeds op bed zit en niet goed uit zijn woorden komt. In samenspraak met de huisarts gaat dhr. Van der Laan naar het ziekenhuis. Hier wordt een hersenscan gemaakt en het blijkt dat dhr. herhaaldelijk beroertes heeft gehad. Vanuit het ziekenhuis gaat dhr. Van der Laan naar een revalidatieafdeling van het verpleeghuis. Op de afdeling knapt dhr. lichamelijk wat op en leert hij opnieuw lopen met een rollator. Dhr. heeft bijna geen kracht meer in zijn rechterhand en rechterbeen. In het verpleeghuis wordt na verloop van tijd een neuropsychologisch onderzoek verricht door de verpleeghuispsycholoog. De psycholoog bespreekt de resultaten met de dochter en dhr. Van der Laan door. Het geheugen van dhr. Van der Laan blijkt achteruitgegaan, maar ook heeft hij problemen met de taal. Dhr. begrijpt veel dingen die gezegd worden, niet meer en heeft ook woordvindproblemen. Verder is dhr. heel snel vermoeid. De diagnose vasculaire dementie wordt gesteld en dhr. gaat naar een verzorgingshuis met meerzorg. Hier neemt hij deel aan de daggroep en wordt er gelet op zijn medicatie-inname.

13

14

m e d isc h

aan de hand is. De ziekte gaat dan geleidelijk verder, waardoor het gedrag steeds moeilijker wordt om mee om te gaan. Ook bij frontontemporale dementie zijn er geheugenproblemen, maar deze ontstaan niet per se als eerste. Wel zijn er vaak al vroeg problemen in het spreken of begrijpen van woorden en zinnen. Het kan bijvoorbeeld opvallen dat personen met steeds kortere zinnen gaan spreken en moeilijkere zinnen niet meer begrijpen.

Bij vasculaire dementie is er vaak ook sprake van lichamelijke problemen. Soms zijn mensen al vroeg in de dementie afhankelijk van een rolstoel.

De ziekte van Parkinson, Parkinsondementie en

Dementie

gen dan vroeger. Soms neemt iemand minder initiatieven dan voorheen, maar vaak lijkt iemand juist ontremd in het doen en laten. Dit kan zich bijvoorbeeld uiten in koopwoede of het eten van zeer veel snoep en suiker, terwijl iemand dit voorheen nooit deed. Ook valt het vaak op dat mensen zich in het sociale contact steeds ongepaster gaan gedragen en bijvoorbeeld heel grof en agressief reageren. Omdat frontotemporale dementie relatief weinig voorkomt en vaak niet direct herkend wordt als dementie kunnen personen met deze ziekte soms jaren rondlopen met de ziekte zonder dat de omgeving en de huisarts weet wat er

AO 2989

Lewy Body dementie

De ziekte van Parkinson wordt vaak gezien als een ziekte waarbij problemen in de motoriek zoals het trillen van het lichaam en stijfheid van de ledematen voorop staan. Echter, de ziekte van Parkinson ontstaat door een voortschrijdend probleem in de hersenen. Hersencellen in een gebied dat belangrijk is voor het produceren van de boodschapperstof dopamine, sterven af. Deze boodschapperstof is belangrijk bij het in gang zetten van beweging, maar is ook belangrijk bij het ervaren van voldoening. Hierdoor zijn er naast motorische problemen vaak ook stemmingsproblemen bij de ziekte van Parkinson. Niet iedereen met de ziekte van Parkinson krijgt ook dementie, maar onderzoek suggereert dat tussen de 35 en 55% na verloop van tijd dementie ontwikkelt. Dit wordt dan veroorzaakt, doordat de schade aan de hersenen niet beperkt blijft tot de substantia nigra, maar ook andere delen van de hersenen aangetast worden. Opvallend bij de dementievorm die het vaakst ontstaat bij de ziekte van Parkinson is vertraging van het denken. Het lukt personen niet meer goed om gesprekken te volgen en onderwerpen die reeds besproken zijn, komen later opnieuw terug in de woorden van de persoon met Parkinson. De reacties zijn soms, ondanks de traagheid van de reacties, verrassend kloppend. Het nemen van initiatieven en het houden van overzicht neemt vaak af. Dagelijkse handelingen zoals de tafel dekken of brood smeren gaan niet meer. Door de dag heen schommelen de problemen vaak heel sterk, waarbij in de loop van de dag de problemen veel erger zijn dan aan het begin van de dag. Personen met Parkinsondementie zijn zich vaak relatief bewust van hun problemen, wat ook weer kan leiden tot angst en stemmingsproblemen. Soms treden er bij Parkinsondementie ook hallucinaties

15

16

m e d isc h

Bij de ziekte van Parkinson vallen motorische problemen op. Vaak hebben personen een maskergelaat.

op. Een persoon ziet of hoort dingen die er niet zijn. Hiernaast komen dan ook vaak wanen voor, waarbij een persoon uitgebreide gedachtesporen heeft die niet kunnen kloppen, bijvoorbeeld over de aanwezigheid van personen in de kamer. Deze hallucinaties en wanen zijn vaak zeer slecht te behandelen, wat heel aangrijpend is voor de omgeving van de patiënt en de patiënt zelf. Reguliere medicijnen tegen wanen en hallucinaties werken averechts en zijn gevaarlijk voor de patiënt. Een specifieke vorm van dementie is Lewy Body dementie. Wanneer de symptomen van wanen en hallucinaties vrijwel gelijktijdig of eerder optreden dan de symptomen van de ziekte van Parkinson kan er sprake zijn van een Lewy Body dementie.

Zorg voor dementiepatiënten Een tendens in de zorg voor dementerenden is dat de persoon met dementie zo lang mogelijk in het eigen huis blijft. Hoe lang thuis verblijven mogelijk is, hangt af van veel verschillende factoren. Belangrijk is of er een partner is die de zorg kan en wil dragen. Ook is het belangrijk of er familie betrokken is bij de dementerende, of dat de partner er eigenlijk alleen voor staat. Tijdens het dementeringsproces zijn er verschillende punten waarop vaak blijkt dat het niet langer goed gaat. Een case manager dementie kan helpen om hierin te begeleiden.

Dementie

AO 2989

Dagbehandeling

Wanneer het gevaarlijk wordt om de dementerende de gehele dag thuis te laten verblijven, kan deelname aan een (psychogeriatrische) dagbehandeling uitkomst bieden. Op een psychogeriatrische dagbehandeling komen verschillende mensen met dementie samen onder begeleiding van een verzorgende en/ of een activiteitenbegeleider. Op een dagbehandeling worden spellen gedaan, maar ook wordt er soms de krant gelezen en gepraat. Een belangrijk element van de dagbehandeling is het bieden van een normale dagstructuur, eventueel ook met maaltijden. Hierdoor wordt voorkomen dat de persoon met demen-

17

18

m e d isc h

tie verhongert of uitdroogt. Vaak helpt deelname aan een dagbehandeling goed om nieuwe problemen te signaleren en hierop beslissingen te nemen.

een ziekenhuis dan als een woonhuis. In het verleden werden hierbij ook veel middelen gebruikt om gevaarlijke situaties af te wenden, zoals het vastbinden van de persoon met dementie. De afgelopen decennia is er een verschuiving waarneembaar in de zorg voor dementerenden. Naast het gegeven dat mensen langer thuis blijven, zijn de verpleeghuizen waar mensen verblijven steeds meer zich gaan richten op gezelligheid en huiselijk wonen. Een benaming hiervoor is de kwaliteit van leven. Een vorm van wonen waar inmiddels meer dan een kwart van de personen met dementie in verblijft, is het kleinschalig wonen. Deze woningen staan vaak in een gewone woonwijk en hebben huiskamers waar een groep bewoners verblijven. De eigen kamer kan vaak helemaal ingericht worden naar de eigen wensen. Vaak wordt er gekookt op de groep, waarbij sommige mensen een taak krijgen in het bereiden van de maaltijd. De verschuiving van zorg heeft geleidt tot meer nadruk op het welzijn. Een ontwikkeling die ook vaker hierbij waarneembaar is, is het veel minder vaak toepassen van beperkende middelen zoals medicatie, vastbinden en rekken rondom het bed om gevaren af te wenden. De reden om deze beperkende middelen af te bouwen is dat uit verschillende onderzoeken naar voren komt dat de kwaliteit van leven sterk daalt, terwijl de levensduur maar in kleine mate beperkt wordt. Met andere woorden: door te kiezen voor meer vrijheid wordt gekozen voor levenskwaliteit en minder voor levensduur.

Hulpmiddelen

De laatste jaren zijn er ook steeds meer hulpmiddelen in en om het huis beschikbaar. Deze hulpmiddelen zijn vaak gebaseerd op nieuwe computerontwikkelingen en worden met een verzamelnaam “domotica” genoemd. Een voorbeeld van een domoticum is een uitloopalarm dat een signaal geeft aan de mantelzorger, wanneer de persoon met dementie het pand verlaat. Een ander voorbeeld is bijvoorbeeld een GPS-systeem, waarbij de mantelzorger kan zien waar de persoon met dementie is. Dit maakt het bijvoorbeeld mogelijk om iemand zelfstandig te laten wandelen. Ten grondslag aan al deze oplossingen ligt de mate waarin er toegang is tot de zorg. Helaas komt het nog steeds voor dat de familie of vrienden van een dementerende geen toegang hebben tot voldoende zorg, omdat het probleem niet (h)erkend wordt of gebagatelliseerd wordt. Bij het vorderen van de dementie kan ook geadviseerd worden dat verblijven in een verpleeghuis beter aansluit bij de behoeften, omdat er eigenlijk op alle momenten van de dag iemand aanwezig moet zijn die de persoon met dementie kan helpen. Een afdeling waar mensen met dementie verblijven in een verpleeghuis heet een psychogeriatrische afdeling.

Medicijnen tegen dementie

Dementie

Voorheen werden patiënten met dementie opgevangen op grote psychogeriatrische afdelingen met meerpersoonskamers. In de begeleiding en behandeling lag relatief veel nadruk op het voorkomen en behandelen van lichamelijke problemen. De afdelingen konden soms meer overkomen als

AO 2989

Woonvormen voor mensen met dementie

In de afgelopen decennia zijn er verschillende medicijnen ontwikkeld die soms kunnen helpen bij het vertragen van de achteruitgang, of het verminderen van de problemen bij verschillende vormen van dementie. Hoewel iedereen gehoopt had wondermiddelen tegen de ziektes te vinden, zijn de beschikbare medicijnen helaas geen wondermiddelen. Twee medicijnen die in Nederland voornamelijk bij de ziekte van Alzheimer toegepast kunnen

19

20

21

m e d isc h

In kleinschalig wonen is er veel aandacht voor het welzijn van de verpleeghuisbewoners.

22

m e d isc h

worden zijn Rivastigmine (Exelon) en Galantamine (Reminyl). Beide medicijnen zijn bewezen effectief voor een deel van de patiënten in de fase van lichte tot matige dementie. Bij minder dan tien procent van de mensen die het medicijn inneemt, valt op dat mensen alerter zijn en soms weer deel kunnen nemen aan gesprekken. Bij de meerderheid valt dit niet zo op, maar kan het middel soms toch helpen om de achteruitgang te vertragen. Nadelig voor beide medicijnen is dat er relatief vaak bijwerkingen zijn, zoals misselijkheid en braken, naast een verminderde eetlust. Deze bijwerkingen nemen soms af nadat het medicijn gestart is. Helaas zijn er geen medicijnen tegen dementie die het proces met zekerheid kunnen remmen of stopzetten. Ook werken de twee eerdergenoemde middelen niet bij iedereen.

bij het aanleren is om de vaardigheid, net als toen deze voor het eerst werd aangeleerd, stap voor stap aan te leren. Hierbij is begeleiding vanuit de omgeving nodig. Belangrijker dan bij gezonde mensen is om alle stappen op alle momenten gelijk te houden. Associatieleren en emoties

De dingen die wij doen en voelen zijn vaak geleerd door middel van associaties. Zo kan het geluid van een schoolbel ertoe leiden dat je direct terugdenkt aan de tijd dat je op school zat. Ook geuren kunnen hele sterke herinneringen oproepen. Bij dementie is het associatieleren vaak nog goed. Een “oude’ geur doet hen weer denken aan vroeger. De geur van koffie kan bijvoorbeeld zorgen dat iemand die eerst niet uit bed wil komen toch uit bed komt, wanneer hij vroeger gewoon was om met koffie op te staan. Deze associaties verlopen soms ook woordelijk. Bij een opmerking die een familielid maakt, kan bijvoorbeeld altijd hetzelfde antwoord gegeven worden door de persoon met dementie. Bij associatieleren zijn vaak ook emoties betrokken. Personen of gebeurtenissen die een sterke emotie oproepen worden door de dementerende beter onthouden dan gebeurtenissen die dit niet doen. Een dementerende kan ook gedurende een lange tijd emoties onthouden bij een bepaalde persoon. Zo roept bijvoorbeeld een partner vaak een lange periode positieve emoties op. Om een dementerende te laten wennen aan nieuwe personen kan het helpen om eerst gezamenlijk leuke dingen te doen.

Lerend vermogen bij dementie Een centraal probleem bij alle vormen van dementie is een probleem in het geheugen. Gebeurtenissen worden niet meer goed onthouden en het terughalen van oude gebeurtenissen is verminderd. Ook het onthouden en terughalen van feitenkennis vermindert. Echter, niet alle vormen van het geheugen zijn even sterk aangedaan bij dementie. Dit maakt dat ook mensen met dementie nog steeds kunnen leren. Recent onderzoek laat zien dat het automatische geheugen relatief vaak nog goed werkt bij verschillende soorten van dementie. Er zijn verschillende vormen van automatisch geheugen

Foutloos leren

Dementie

Een vorm van automatisch geheugen is het geheugen waarin onze vaardigheden liggen opgeslagen. Een bekende vaardigheid is het leren van schaatsen of het leren bedienen van een auto. Dit zijn zaken waar we niet bewust mee bezig zijn, maar die we uitvoeren zonder na te denken. Voordat we ze leerden, moesten we wel nadenken hoe we ze uitvoerden. Onderzoek bij dementie laat zien dat het aanleren van vaardigheden met begeleiding mogelijk is in milde tot matig gevorderde dementie. Belangrijk

AO 2989

Vaardigheden leren

Een techniek die toegepast kan worden bij het opnieuw aanleren van vaardigheden is foutloos leren. Bij deze techniek worden alle fouten tijdens het leerproces voorkomen. Zoals eerder omschreven bij het aanleren van vaardigheden, is het belangrijk om een taak op te delen in kleine stappen. Bij foutloos leren worden de stappen als instructies gegeven aan de dementerende. De persoon die de dementerende iets aanleert, voorkomt dat de dementerende fouten kan maken. De techniek van het foutloos leren is het best toepasbaar op activiteiten die pas kort tevoren verloren zijn gegaan.

23

24

25

m e d isc h

Dementiezorg: de toekomst

Bronnen

De toekomst van de dementiezorg is een onderwerp dat veel aandacht krijgt binnen de overheid en veel verschillende zorgorganisaties. Enkele zaken zijn op dit moment al duidelijk: • Mensen met dementie zullen steeds langer thuis blijven wonen en zorg ontvangen. • Bij het thuisblijven zal de directe omgeving van de dementerende gevraagd worden om bij te dragen aan de zorg. • Moderne hulpmiddelen (domotica) in en om het huis maken het langer thuis blijven veiliger. • Er is een verschuiving waarneembaar van grootschalige verpleeghuizen naar kleinschalige woonvormen in woonwijken.

Zeer veel verschillende organisaties in Nederland zijn betrokken bij dementerenden. Hieronder worden enkele vermeld: • Een bekende organisatie die informatie en hulp aan dementerenden en hun omgeving geeft, is Alzheimer Nederland. Bij vragen kan er op ieder moment van de dag gebeld worden met de Alzheimer telefoon: 0800-5088. Website: http://www.alzheimer-nederland.nl/ • Onderzoek naar dementie wordt door verschillende universiteiten en ziekenhuizen uitgevoerd. Een recente subsidieverstrekking ging naar Deltaplan dementie: http://deltaplandementie.nl/. Tevens verricht bijvoorbeeld het Trimbos instituut onderzoek naar dementie: http://www.trimbos.nl/onderwerpen/psychische-gezondheid/dementie • Meer informatie over het lerend vermogen bij dementie kan bijvoorbeeld opgedaan worden middels het boek “(op)nieuw geleerd, oud gedaan” van Dirkse, Kessels, Hoogeveen en van Dixhoorn.

Meer informatie

Referenties beeldmateriaal • 0 http://www.flickr.com/photos/barthelomaus/8262779310/sizes/k/in/photostream/ • 1 http://photos1.blogger.com/blogger2/6075/2884/400/utermohlen.jpg • 2 http://ar.rsmjournals.com/content/52/2/211/F1.large.jpg • 3 http://pixabay.com/get/e72f339827e2a3cbb64d/1362055117/old-63622.jpg • 4 http://butlerscinemascene.files.wordpress.com/2013/02/amour-1.jpg • 5 http://www.flickr.com/photos/wonderlane/5138512603/sizes/l/in/photostream/ • 6 http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sir_William_Richard_Gowers_Parkinson_ Disease_sketch_1886.jpg • 7 http://www.flickr.com/photos/36584169@N08/4929377602/sizes/l/in/photostream/

Referenties tekst • Monitor Woonvormen Dementie, A.M. Pot, J. de Lange (2010) Trimbos Instituut, Utrecht • Cijfers en feiten over dementie (2011) Alzheimer Nederland • Verdubbeling aantal dementie patiënten nadert: nu actie nodig! (2010) Alzheimer Nederland

Dementie

AO 2989

 Lees ook AO 1404

AO 2183

Ouder worden

Dementie

S. Braadbaart

W.J. Braam

Colofon AO (Actuele Onderwerpen) is een uitgave van Stichting IVIO en verschijnt 12 keer per jaar. Experts op het terrein informeren op compacte, gedegen én toegankelijke wijze over onderwerpen op de volgende aandachtsgebieden: medisch, biografie, actueel en sociaal-maatschappelijk. Tot de doelgroep behoren particuliere lezers, bibliotheken en onderwijsinstellingen. AO startte in 1936 als uitgave van de Stichting IVIO (Instituut voor Individuele Ontwikkeling) en vierde in 2011 het 75-jarig bestaan. Uitgever Drs. Meine Breemhaar Hoofdredacteur Andries Greiner Bladcoördinatie Ben Claessens Vormgeving Reclamestudio Van der Wekken Productie Drukkerij Van der Wekken Informatie over dit AO Titel Dementie verdubbelt tot 2040 Auteur Erik Oudman AO nr. 2989 ISBN/EAN 978-90-8587-170-5 Publicatiejaar 2013 Stichting IVIO Adres Pascallaan 68, 8212 NJ, Lelystad E-mail [email protected] Internet www.actueleonderwerpen.nl Auteursrecht Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2008. AO heeft al het mogelijke gedaan om de eigenaars van de reproductierechten op te sporen en verontschuldigt zich voor elke onopzettelijke weglating en zou in zulke gevallen graag in toekomstige uitgaven een vermelding opnemen. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel in deze uitgave voorkomende onjuistheden. Abonneeservice e-mailadres: [email protected] faxnummer: 0320 286 985 post: Abonneeservice AO p/a t.a.v. mw. Anita Koolen, Postbus 283, 8250 AG, DRONTEN

Losse uitgaven U kunt verschenen nummers los bestellen. Kijk op www.actueleonderwerpen.nl voor ons archief. U plaatst uw bestelling door een mail te sturen naar [email protected] Informatie: 0320 286 939 Los nummer € 5.75 + € 2.50 verzendkosten Verzamelband € 3.50 + € 2.50 verzendkosten Abonnementen U kunt een abonnement afsluiten door een mail te sturen naar [email protected]. Of schriftelijk o.v.v. uw volledige adres met telefoonnummer naar Abonneeservice AO, t.a.v. Anita Koolen Jaarabonnement (Benelux) € 59 Jaarabonnement (buiten de Benelux) € 95

Recent Verschenen Voor nadere informatie over abonnementen, zie het colofon op pagina 26.

Special editions, als relatiegeschenk U kunt ieder verschenen nummer in een meeroplage nabestellen en (laten) verspreiden onder uw relaties, zowel zonder als met vermelding van uw bedrijfslogo. Met AO heeft u een uniek, betaalbaar en gewaardeerd relatiegeschenk in huis. U kunt uw vragen mailen naar [email protected]. Cadeau abonnement U kunt uw familie, vrienden of kennissen verblijden met een cadeau abonnement. Stuur uw aanvraag met uw adres gegevens voor de factuur en de adres gegevens voor de ontvanger naar [email protected] o.v.v. ‘cadeau abonnement’. Degene zal het abonnement een jaar lang ontvangen (12 uitgaven) en het abonnement stopt automatisch na een jaar. Annulering Ieder abonnement loopt tot wederopzegging, tenzij anders door ons vermeld. Opzegging dient u, minimaal 2 maanden voor verstrijken van de abonnementsperiode, schriftelijk aan Prosu MediaProducties door te geven. Onderwerpsuggestie Heeft u als lezer, auteur of instelling een onderwerp voor een uitgave, mail uw suggestie dan naar [email protected] t.a.v. de heer Ben Claessens. Brailleleesregel/spraakbox De actuele onderwerpen-reeks is voor visueel gehandicapten ook verkrijgbaar via de brailleleesregel/ spraakbox. Nadere informatie hierover is te krijgen bij CBB, Christelijk Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden, te Ermelo, telefoon 0341- 56 54 99. Deze uitgave is ook in alternatieve leesvormen beschikbaar voor iedereen met een leesbeperking. Zo bestaat deze in gesprokenvorm op een Daisy-CD, als tekstversie waarmee deze geschikt is om te lezen via de computer, maar ook bestaat er een uitgave in braille. Neem voor een proefabonnement in aangepaste leesvorm contact op met: Loket Aangepast-lezen. Telefoon: 070 338 15 00 e-mailadres: [email protected] www.aangepast-lezen.nl

Kijk ook op www.actueleonderwerpen.nl

Wilbert Horsting : Al vele jaren fan van AO. “Hij zag AO en was gelijk verkocht.”

Voor nadere informatie over abonnem enten, zie het colofo n op pagina 28 .

AO draagt bij aan algemene ontwikkeling en behandelt boeiende actuele onderwerpen, met voldoende diepgang.

Dementie Dementie, een versnelde achteruitgang van de hersenen, is een probleem waar veel mensen indirect of direct mee te maken krijgen. Op dit moment zijn er zo’n 250.000 mensen met dementie in Nederland, maar in 2040 zal dit aantal stijgen tot 500.000 mensen. Sommige nieuwsbronnen omschrijven deze groei als een regelrechte ramp. Anderen zien ook mogelijkheden voor mensen met dementie. Vast staat dat de problemen die dementie met zich mee brengt, vragen naar nieuwe oplossingen en een brede maatschappelijke discussie. Dit AO behandelt wat dementie is en welke oplossingen er op dit moment en in de toekomst zullen zijn voor mensen met dementie. De auteur Erik Oudman is psycholoog en neurowetenschapper. Hij schreef eerder voor AO over o.m. persoonlijkheidsstoornissen.

ISBN/EAN 978-9085871705

Kijk op onze website voor abonnementen en losse uitgaven:

www.actueleonderwerpen.nl SISO: 605.93;

9 789085

871705