Delta dorp, Valkenburg aan de Oude Rijn

Delta dorp, Valkenburg aan de Oude Rijn

Torenvliet. Hendrik Binnendijk en zijn vrouw wonen teruggetrokken op boerderij Torenvliet. Deze ten westen van de Achterweg gelegen boerenbedoening doet slechts in naam herinneren aan de trotse buitenplaats die halverwege de achttiende eeuw is afgebroken. Teruggetrokken, want op mijn menigvuldige wandelingen langs het bedrijf viel mij steeds weer op dat het hek aan het einde van het toegangslaantje hermetisch gesloten blijft en mijn gaan argwanend wordt gadegeslagen door een drietal daarachter loslopende honden. Bleef het daar nog maar bij maar dat krengentuig ontziet zich niet mijn persoon gedurig aan te blaffen en te volgen op mijn pad langs de Achterweg alsof ik de eerste de beste landloper ben. Ze gebruiken daartoe een stukje weiland waarin de boer een eenzame stier heeft lopen en dat deswege bekend staat als de stierenwei. Kortom er gaat een zekere dreiging uit van de boerenhofstede die pas verdwijnt als ik de brug over de Slotswatering gepasseerd ben. En hoewel ik vaak de indruk heb dat mijn gaan ook door de bewoners niet onopgemerkt blijft is mij nimmer gebleken dat zij pogingen in het werk stellen om de beesten tot stilzijn te manen. Ik ben al lang de mening toegedaan dat in veel gevallen de hond tot stem van de baas of bazin verworden is. Voor mij blaft niet de hond maar de eigenaar van het beest. Toen ik dan ook besloot een bezoek aan de boerderij te brengen had ik bepaald geen hoge verwachtingen van de bewoners. De nieuwe eigenaar van het Wapen van Valkenburg en dus mijn herbergier is Dirk Binnendijk. Hij adviseerde me zijn familielid op de hoogte te stellen van mijn komst door middel van de klapwaker die dergelijke berichten tegen een kleine vergoeding gaarne bezorgd. Aangezien er geen antwoord kwam nam ik aan dat mijn voorstel welwillend werd toegestaan. Aarzelend maar gedreven door een sterk plichtsgevoel ben ik het toegangslaantje ingelopen en sta voor het gesloten hek. De drie waakhonden die mijn nadering steeds heftiger afblaffen doen mij slechts even terugdeinzen. Zal ik de klink van het hek oplichten, naar binnen stappen en de beesten trotseren? Zal ik huiswaarts keren? Dat nooit! Resoluut open ik het hek en stap naar binnen. Dwing mezelf niet aan de dieren te denken maar omklem het onder mijn lange jas verborgen mes en neem me voor zo nodig mijn leven duur te verkopen. Het blaffen van de drie stompkoppige gedrochten gaat over in een soort gerochel en gehijg maar ze laten me met rust. Snuffelen slechts wat aan mijn lederen laarzen en keren zich dan teleurgesteld af. Niet te vreten! 55

Het rijk van de keizer.

De voordeur, opzij van de boerderij is niet ver meer maar dan gaat de deur van de schuur open en stapt de boer naar buiten. De verwantschap met mijn kostbaas is duidelijk maar is dit de deftig in het zwart geklede kerkmeester die ik iedere zondag steevast vooraan in de kerk zie plaatsnemen? Het verbaast me dat de honden niet tegen hem opspringen maar stilletjes afdruipen naar het hek. "De schatjes van mijn vrouw!" voorkomt Hendrik me. "Je bent niet bang voor ze!" constateert hij vervolgens. Nu ik hem wat beter zie lijkt het me geen onaardige man, een typische Valkenburger, klein van stuk, de lompe wilgenhouten klompen als blokken aan de voeten, ietwat gebogen bovenlijf, bekleed met een ruw werkhemd boven een vormloze werkbroek. Samen lopen we de stal binnen waarin het vee de winter doorgebracht heeft en die nu schoongeboend is en fris ruikt. Ruimte voor zeker 40 koeien. Met de grote schuren, waarin de graanoogst wordt gedorst en de vijf paarden zijn ondergebracht, is het waarschijnlijk de grootste boerderij van Valkenburg. Aangezien ik mijn interesse laat blijken ontkom ik niet aan een rondleiding over het bedrijf. Het is tijd voor een koffietje. Via de stal en een tussenruimte waarin de klompen achterblijven komen we in de keuken waarin het vrouwelijke personeel opgeschrikt door onze komst haastig actief wordt. De vrouw des

Het oude Torenvliet

56


huizes bekijkt me met een wantrouwig gezicht. "Anna?!" sust haar man haar waarna ze me vanaf haar zitplaats met een kort handgebaar een plaats wijst. Ze heeft een stevig ingepakt kind op haar schoot, Klaas geheten die in de loop van het vorige jaar het levenslicht aanschouwde. Een ander jongske van een jaar of vier luistert naar de naam van Dirk en scharrelt wat rond en onder de stevige eettafel. Een dienstbode serveert de koffie, we steken een pijp op en ik vertel waarvoor ik gekomen ben: de reeds jaren geleden afgebroken oude buitenplaats Torenvliet. Hendrik Simonszoon Binnendijk nadert de respectabele leeftijd van veertig jaar, zijn vrouw zal wat jonger zijn maar beiden weten weinig te vertellen over de buitenplaats waarvoor de boerderij in de plaats gekomen is. Er is voor mij een tekening gemaakt van het slot zoals de oude boerenhofstede nog immer in de herinnering van de Valkenburgers voortleeft. Ik laat die zien maar het zegt ze weinig. "Het huis lag een vijfhonderd roe verderop!" wijst Hendrik naar een raam in de kamer. Omdat ik geen enkel besef heb van oost noch west sta ik op, kijk door het raam en doe verslag: "Ik zie de Slotswatering en het bruggetje in de Achterweg en het begin van de Torenvlietslaan". Na enige uitleg begrijp ik dat die "Slotslaan" vroeger verder doorliep, westwaarts de Broek in. Daar ergens lag dus het kasteel waarin vele achtereenvolgende eigenaars van het dorp hebben gewoond en zullen ongetwijfeld nog resten te vinden zijn. Thans onder geschoffeld, volgens Hendrik. Ik heb het alweer gezien. Enerzijds is er hier weinig meer te verwachten op het gebied van de dorpsgeschiedenis. Anderzijds staat vast dat dit bedrijf een goede bijdrage kan leveren aan paarden en karren als dat nodig mag blijken. Jammer van dat portret van stadhouder Willem van Oranje, de man die in 1795 de benen genomen heeft, slecht verborgen achter een opengeslagen gordijn. Het duidt op een kwalijke gezindheid van het boerenechtpaar. Zeker zal daarvan een slechte invloed uitgaan op hun personeel. Overigens is het duidelijk dat de boerin de baas is. Hendrik brengt me welwillend naar het hek zodat mij een smadelijke aftocht voor de honden bespaard blijft.

Kerkmeester. In dit dorp kan niemand om Johannes van Egmond heen. Zijn voorouderlijk domein is sinds mensenheugenis gelegen op de hoek van het Kerkpad en de Broekweg. Het Kerkpad ook wel Sluipweg genoemd vormt vanouds een directe verbinding van de kerk met de brug over de Grote Watering en zodoende met het Joght. De weg naar de Broek is minstens even oud en uiteindelijk een 57


kromme en lange verbinding met de kerk van Wassenaar. Op die hoek land, dicht bij de kerk, begrensd door die twee wegen staat de boerderij. Twee woonhuizen, een stal en een drietal hooibergen. Johannes stamt uit een oeroud Valkenburgs geslacht dat niet alleen sterk vertegenwoordigd was in het kerkbestuur maar bovendien als Welgeboren mannen beschikten over het plaatselijk gebeuren en de uitoefening van het dorpsrecht. Ook hij, nadat hij in het dorpsbestuur reeds zijn sporen verdiend had, werd in 1807 tot kerkmeester benoemd. Samen met Hendrik Binnendijk de boer van Torenvliet. Zodra hij was aangetreden begon hij zich zorgen te maken over de gammele staat waarin het kerkgebouw zich bevond en plannen te maken om daaraan wat te doen. Hendrik bemoeide zich er niet mee, had er geen verstand van naar hij me vertelde. Kletskoek natuurlijk. Zelf heb ik nog kunnen constateren dat de kerktoren stond te waggelen als de grote klok geluid werd. Nu de toren gesloopt is verwonderd me dat niets meer. De toren was zwaar genoeg, die kon tegen een stootje, maar de klok! Die staat op het kerkhof, voorlopig opgeslagen. Het is met recht een grote klok. Een man kan er rechtop in staan en volgens de schoolhouder weegt het apparaat zo'n 6000 kg. Frederik maakt graag gebruik van de moderne maten en gewichten. Het is geen wonder dat de toren het brute geweld van zo'n grote klok niet kon hebben. Volgens mij had de toren nog jaren meegegaan, zonder. Nu heeft Valkenburg geen toren meer en de klok wordt naar Delft verscheept. Ook het kerkgebouw wordt grondig aangepakt. Een groot deel van het dak is verwijderd. Wat er voor in de plaats komt getuigt van weinig zin voor architectuur. Alle bijgebouwen en aanbouwsels die de oorspronkelijke kerk kenmerkten zijn gesloopt. De hoofdingang wordt naar de oostelijke zijde van het gebouw verplaatst. Voor zover ik het kan bekijken doet het geheel voorlopig meer denken aan een superstal dan aan een kerk. Jammer. Uiteraard hang ik deze mijn mening niet aan de grote klok! De geraamde kosten weet ik precies. Johannes heeft me kort na mijn aanstelling tot Franse onderwijzer gevraagd een door de kerkmeesters opgestelde begroting in het Frans over te zetten. Die moest naar Den Haag opgestuurd worden ter goedkeuring.

58


"Etat des Recettes et Depenses d'Eglise reformée de Valkenburg" vertaalde ik na enig nadenken en kreeg zodoende meteen een inzicht in de inkomsten en uitgaven van de bouwplannen van de kerkmeester. Dorpstimmerman Johannes Schoneveld staat bovenaan de afdeling uitgaven. Er moet voor 6300 francs vertimmerd worden. Jan Schoonenberg de schilder schat zijn kosten op ruim 2100 francs. Gerrit van Bergen met zijn compagnon H. van Velzen claimen een kleine 1000 francs voor hun metselwerk. Hendrik van Well, de smid, neemt het ijzerwerk voor zijn rekening ten bedrage van om en nabij 220 francs. Allemaal Valkenburgers. De overige handwerkslieden komen van buiten: een zekere Paternotte als steenhouwer oftewel tailleur des pieces. Voor het werk aan de klok en het uurwerk wordt de horloger F. Knippenberg ingehuurd, zijn loon wordt geschat op 381 francs en 5 cent. De aankoop van een klok bij zijn concurrent J. van den Bosch gaat 346 francs en 50 cent bedragen. Het loodgieterswerk is aangenomen voor fr. 945 door N. Slechtenhorst. Dat zijn de vreemden. Dan zijn er nog de volgende Valkenburgers voor het leveren van materialen: Jan Carpentier als kalkbrander voor de nodige kalk fr. 1008 Martinus van Oorden de steenbakker 840 J. van Hoeken de pannenbakker 94 Jacobus Jaspers Verhoeff eveneens pannenbakker 210 Tenslotte prijkte er nog een onduidelijk gekriebelde naam op het papiertje van Johannes iets van Hozy die op zich genomen heeft de artistieke beschilderingen te doen. Voor het bedrag van een 418 francs. Er wordt rekening gehouden met wat extra betalingen aan leveranciers en diversen tezamen een 1100 francs. Kortom totale kosten een dikke 15000 francs. Goed, er zijn inkomsten uit eigen middelen en wat opbrengsten van de verkoop van sloop materiaal maar er blijft een tekort van ruim 7000 francs. Wie zal dat betalen?

Op weg naar Zonneveld. Hendrik Halder leerde ik kennen op het zangkoor. Deze zoon van dominee Dirk Halder is getrouwd met een dochter van Johannes van Egmond de rijkste boer van het dorp. "Geld zoekt geld!" hoorde ik zeggen toen we het over hen hadden en er zit ongetwijfeld een kern van waarheid in. Hoewel, boeren rekenen voornamelijk in koeien en land. Desondanks werd Hendrik boer op Zonneveld dat sinds kort behoorde tot de bezittingen van zijn schoonvader. De boerderij 59


en de stallen hebben waarschijnlijk vanouds tot de ridderhofstede van die naam behoort die in 1784 is afgebroken. Hoe het precies geregeld is met het gebruik van de 30 morgen land die tot het huis behoorden is mij nog niet helemaal duidelijk, beheert Johannes ze zelf of heeft zijn schoonzoon die in gebruik? Wel is met eigen ogen te aanschouwen wie er gebruik maakt van het aloude recht van de eigenaar op het bezit van een eigen bank in de kerk. Omdat Johannes als kerkmeester uiteraard de vooraanzitting moet beoefenen in de bank der ouderlingen kan die plaats door Hendrik Halder en zijn vrouw worden bezet. Ik praat nu over zaken die tijdelijk buiten werking zijn gesteld want in verband met de kerkrenovatie zijn de bijeenkomsten der gemeente in het huis van het zanggezelschap "Oefening leert"1. Hendrik heeft me al meermalen uitgenodigd om eens een bezoek aan de boerderij te brengen en ik besluit de langste weg te nemen en er de tijd voor te nemen. Aangezien mijn onderkomen zo ongeveer op het hoogste punt van het dorp gelegen is daal ik af via de Dorpsstraat die in wezen niets is dan een bochtig zandpad. Op de hoek staat de smederij waarin Hendrik van Wel zijn beroep uitoefent. Hij is bezig een paard te beslaan en wel voor de werkplaats en op straat. De lente neigt naar de zomer en het is prachtig weer. Er hangen wat jongens rond in de hoop een grijpstuiver te verdienen. Daar ook begint de Heerweg naar Leiden. Het eerste huis voorbij de smederij is het veerhuis. Het is eigendom van voorheen de vrouwe van Valkenburg en sinds Gerardus Vlasveld op het Veerpad een huis voor zijn zoon liet oprichten, in gebruik bij de veerman. Daarna volgt een huisje dat verhuurd wordt aan twee minder gegoede gezinnen. Het is eigendom van een zekere Van Hoeken. Vervolgens komt de bakkerij van Dirk Bac een statig huis ingericht als woonhuis en winkel. Het uithangbord dat oorspronkelijk aan de gevel van het huidige schoolhuis was bevestigd siert nu het eeuwenoude huis dat lange tijd als pastorie in gebruik is geweest. Naar ik me heb laten vertellen was het daarvoor het Commandeurshuis. Het laatste huis aan de westzijde van de weg is een groot huis dat oorspronkelijk een grutterij was en ooit als taveerne dienst gedaan heeft. Het is eigendom van de weduwe Pancras den Boer. Haar man stond bekend als vooruitstrevend en mitsdien een 1

Dat het zanghuis tot tijdelijk onderkomen voor de samenkomsten der Nederlands Hervormd gemeente diende is niet op historische gronden gebaseerd. Het is mogelijk maar niet zeker!

60


patriot van het eerste uur. De eigenaar van dit huis op de hoek van de Lange Commandeurssteeg en de Heerweg was van ouds tevens eigenaar van het Bleekveld waarvan de schout en baljuw van het dorp het gebruiksrecht bezat. Nog steeds ligt er een plank (Wip?) over de Wipsloot om dat recht van overpad te waarborgen. Een gevelsteen met de afbeelding van een olifant herinnert nog steeds aan de tijd dat het grote huis in gebruik was als cafe "De Witte Olifant" en grutterijmolen en wat daartoe behoort. Jan Schoonenberg de verver, zoon van de vorige schoolhouder, is getrouwd met een dochter van de eigenaresse en zorgt ervoor dat het geheel bijgehouden wordt. Het Bleekveld was ooit een met bomen dichtbegroeid eilandje in de rivier naast het Veerpad. Thans is het kaal en met gras begroeid, slechts van het Boonrack gescheiden door een niet al te brede sloot. Daar begint het land achter de Hoge Rijndijk, de uiterwaarden of 't Boonrack domein van Johannes Schoneveld de dorpstimmerman. Daarna komt de boerderij van Jan Carpentier en tenslotte de pannenbakkerij van Jacobus Verhoeff met diens buitenhuis op de molenwerf. Daarna komt er een hele tijd niets. Als je daar zo loopt en probeert te bedenken hoe het er vroeger uitgezien zal hebben, kijk dan goed uit bij het oversteken van de steeg, het is me al een keer

61


overkomen dat een sjees in volle vaart de hoogte afkwam en van het ene op het andere wiel slingerend nog net de bocht kon halen. Ik moest met een sprong mijn leven redden. Denk niet dat het druk is op de weg naar Leiden. Zo maar wandelen doen de Valkenburgers niet. Een enkele door een paard getrokken boerenwagen of mestkar verplaatst zich van hot naar her. Af en toe is er doorgaand verkeer, een rijtuig, een voetganger. Voor zover niet werkzaam in de pannenbakkerijen of de steenfabriek werken de mannen en jongens op het land of de boerderijen. Van zonsopgang tot zonsondergang. Al met al is de wandeling naar de Zonneveldslaan niet lang. Een klein halfuurtje. Dan doemt het oude landhuis Rhijnvliet op gelegen omtrent een holte in de Hoge Rijndijk de Luishoek genaamd en omgeven door een hoge stenen muur, daar waar de laan naar Zonneveld begint. Rhijnvliet wordt bewoond door de weduwe van Klaas Jaspers Verhoeff geboren als Jannetje Brouwer de dochter van een hoepmaker uit Katwijk en de oorspronkelijke eigenaar van het boerenhuis. Dat weet ik allemaal van Dirk Binnendijk mijn nieuwe kostbaas die ook nog in het bezit blijkt te zijn van een afbeelding van Rhijnvliet een tachtig jaar geleden gemaakt. Er is wel het een en ander veranderd sinds die tijd. Dirk vertelde ook nog dat de hoepmaker uit Katwijk een jaar of zestig geleden het hele spul gekocht heeft van kapitein Nicolaas van Persijn destijds in Den Haag gelegerd bij de infanterie. Uiteraard was Dirk daarbij niet aanwezig, zo oud is hij nog niet maar hij wist precies te vertellen dat het land 24 morgen en 17 roeden groot is en de stal van Klaas Jasperszoon gemiddeld 15 koeien herbergt benevens drie paarden. Allemaal kennis die ik naarstig noteer naar u begrijpen zult.

Zonneveld. De laan naar Zonneveld is een smal hard zandpad dat westwaarts en ter hoogte van Rhijnvliet vanaf de Hoge Rijndijk het land invoert. Noordelijk van de Caswatering die druk bevaren wordt door kleischepen die de grondstof voor de pannen en estriktegels die in de pannenfabrieken worden gebakken vervoeren. Rond Zonneveld liggen landen waarop het recht van uitkleien gekocht is.

62


Het oude Sonneveld in 1731 getekend

63


De teleurstelling van dominee Dirk Halder. Omzetten in tegenwoordige tijd. "Dirk, je moet er ook bij zijn! Of je wil of niet." Jean Francois Allamand, anders de beminnelijkheid zelf, gaat sinds hij Maire geworden is een heel andere toon aanslaan. Vooral nu Napoleon ook in zijn Katwijk op bezoek komt is hij helemaal van slag en geheel alleen naar de pastorie komen lopen. Ik haal hem over tot een glas wijn en een pijp tabak. Vanuit de pastorie kijken we naar de schemerige Rijnoever aan de overzijde van de straat. "Doe jij maar een beetje kalm aan, straks moet de chirurgijn er aan te pas komen, net als bij mij" grijns ik zuurzoet. Ik doel op wat mij zo’n veertien dagen geleden is overkomen en kan er al weer een beetje om lachen. Hij kijkt me aan alsof het hem interesseert en, wat ik nog aan niemand gedaan heb, ik vertel hem mijn belevenissen. Het bericht dat Napoleon en zijn gemalin een rondreis door Holland zouden maken om de nieuwe provincie van Frankrijk en zijn nieuwe onderdanen te bezoeken bracht ons in rep en roer. Ik ben voorzitter van de deputaten van Zuid-Holland. We vergaderden in Den Haag en bespraken de op de laatste synode gedane suggestie om de zaak van de kerk persoonlijk bij de keizer te bepleiten. Er was een brief gekomen uit Den Haag (van Le Brun) als antwoord op onze schriftelijke toezegging dat we de ons toevertrouwde kudde zullen leren dat gehoorzaamheid aan de wetten en plichtsbetrachting erg belangrijk zijn. Normen en waarden. Naar het gebod: Geef de Keizer wat des Keizers is! Le Brun toonde zich zeer gelukkig met de door ons gekozen bewoordingen en verzekerde ons van de goede wil van de keizer. Wat zou ons nog in de weg staan om Zijne Majesteit persoonlijk een petitie aan te bieden? Langzaam drong het tot ons door wat het was de grote keizer der Fransen en sinds kort de onze, persoonlijk te kunnen spreken en zien. Alsof een koorts ons bevlogen had keken we elkaar aan. "Ik bij Napoleon!" zag je ze denken. En om eerlijk te zijn , ook ik zag mezelf al in mijn beste pak, met sierlijke gebaren Hem het smeekschrift overhandigen. We kwamen na enig heen en weer gepraat zover dat ook de broeders van de Waalse kerk belangstelling toonden, vergaderden met die van Noord-Holland, Utrecht en Friesland in Amsterdam en kozen uit verscheidene petities de beste. Voor wat betreft onze provincie was

64


mijn ontwerp gekozen, "Het is juist en in den Regte geest gesteld" was het algemene oordeel. Dat deed me uiteraard goed. Na al die werkzaamheden en dagelijkse briefwisselingen verliep de tijd en de komst van de keizer kwam angstig dichtbij. Er was nog zo veel te regelen. We moesten in Amsterdam zijn, waar kregen we onderdak? Een vriend regelde een kamer in het ‘Wapen van Amsterdam’, op de hoek van het Russenland. Op zeker moment kwam het bericht dat de keizer op 2 oktober zou arriveren. Er werd afgesproken om op zondag 29 september in Royal bijeen te komen en de dag daarop met de trekschuit van 9 uur naar Haarlem te vertrekken. Het genoegen van de zekere komst van de keizer werd echter verstoord door de onzekerheid of zij van de Waalse kerk wel mee zouden doen. Ter elfder ure ging één van ons, in plaats van zijn gewone werk te doen naar Delft, om daarover met de heer Chausepie te praten. Hij stelde ons gerust. Op de 30e kwamen we met de schuit op de Hoofdstraat in Amsterdam aan en begaven ons naar het logement. Het ons toegedachte vertrek was echter verre van geriefelijk en ronduit onaangenaam. We troostten ons met de gedachte dat het niet lang zou duren. Toen we echter vernamen dat de komst van de keizer uitgesteld was overwogen we sterk om maar terug te keren. Maar zal er dan later nog wel plaats zijn? De stad was propvol. Zelfs de zolderkamertjes van de dienstbodes waren door gasten in beslag genomen. We besloten te blijven. De keizer werd ieder ogenblik verwacht en zoals in Utrecht en elders zou hij waarschijnlijk dadelijk na zijn aankomst audiëntie verlenen. Intussen hielden we ons bezig met hoe en wanneer we Napoleon te spreken zouden krijgen. We vergaderden daartoe op de 2e oktober met de Waalse en de Amsterdamse broederschap. Hackenberg onderstreepte nog eens het belang van het aanbieden der petitie en wees erop dat het beter was om niet te spreken van “het voormalig Zuid-Holland” maar van het door de Fransen ingevoerde: "het departement van de Monden van de Maas". Om geen irritatie bij Zijne Hoogheid op te wekken. We kregen te horen dat de Maire van Amsterdam geen intermediair zou verlenen en overwogen wie dan wel daartoe bereid zou zijn, de Prefect van de Zuiderzee misschien? Chevalier werd verzocht hem dat te vragen. Mocht de Prefect niet willen dan moest hij zich in verbinding stellen met de Grand Chambellan (kamerheer) des Keizers. Chausepie werd door ons tot spreker verkoren, las de rede voor waarmee hij de keizer en de keizerin wilde aanspreken. We aanhoorden hem geroerd en met veel genoegen. 65


We overwogen wat te doen als niet alle deputaten tot de audiëntie konden worden toegelaten. Dan zou Chausepie slechts vergezeld worden van Hackenberg, Van Bemmelen en mijn persoon. Kortom, tot in details werd alles besproken. Ook dat de drie petities op gezegelde bladen papier van gelijke grootte geschreven zouden worden. Zo maakten we onze noodgedwongen wachttijd ten nutte maar het vooruitzicht op de kosten die wij aldus moesten maken benam niet weinig ons genoegen. De volgende dag, op 3 oktober, kwamen we weer bijeen. Een nota was binnengekomen waarin een precieze regeling van de te maken opwachting werd beschreven. Nauwkeurige bestudering van de tekst leerde ons dat wij niet aan de daarin beschreven beperkingen gebonden waren. Het betrof anderen. Voorts verheugden we ons over de grote eenstemmigheid die er in onze kring gevonden werd. Hoewel Allamand enige nieuwsgierigheid laat lijken vertel ik maar niet wat we in de week daarna gedaan hebben. Pas op 10 oktober een dag na de feestelijke intocht van de keizer, zijn we weer bijeengekomen. De kerkenraad van Amsterdam had van de Maire van die stad te horen gekregen dat zij zich gereed moest houden. Ook wij stonden klaar en brachten de dag door in de Nieuwe Kerk. Van uur tot uur geslingerd tussen hoop en vrees. Temeer daar bleek dat onze bedoelingen niet door de prefect gesteund zouden worden en ook dominee Chevalier bij de “Chambellan de Service”(hoewel die de deputaten zeer genegen was) geen poot aan de grond kreeg. We hadden bij de “Grand Maréchal” moeten zijn, kregen we te horen. Nog diezelfde dag begaf één der onzen zich via diens secretaris toch maar naar de Grand Chambellan die de lijst bekeek. “Dat zijn er veel teveel!” was het eerste wat hij zei. Met spoed werd de lijst beknot. Die dag smaakten wij deputaten slechts het genoegen, daartoe uitgenodigd door de kerkenraad, te assisteren bij de receptie van Hare Keizerlijke Majesteit toen zij met een aanzienlijk gevolg de Nieuwe kerk kwam bezichtigen. Kort daarop, het was 12 oktober, waren we reeds vroeg bijeen vergaderd. "Of het misschien mocht staan te gebeuren dat we alsnog ter audiëntie geroepen zouden worden, en wat we konden aanwenden om ons doel te bereiken". We hoorden dat de Maire van Amsterdam had geadviseerd slechts één persoon toe 66


te laten. De dag vloog om, het werd tien uur ‘s avonds, Chausepie en Chevalier kwamen terug van de secretaris van de Chambellan met het bericht dat de Maire van Amsterdam bevel gekregen had alle bedienaren van de godsdienst uit te nodigen. Hij moest dus abuis zijn! Een poging hem die avond nog te bereiken mislukte, niet thuis. We vaardigden Chevalier af om de volgende morgen vroeg de Maire alsnog naar het hoe en wat te vragen en spraken af zelf in de kerk te zijn. Zo zaten we die 13e oktober in de Nieuwe kerk reeds vroeg te wachten op de dingen die komen zouden. Halverwege de morgen kwam Chevalier naar binnen stappen, hij was bij de Chambellan geroepen die kort en bondig vertelde dat hij geen tijd had gehad de audiëntie te regelen. We konden het wel vergeten. Radeloos keken we elkaar aan, wilden niet geloven dat het einde van ons streven gekomen was. Onze wanhoop richtte zich op Chevalier die zich schouderophalend liet dwingen nog eenmaal naar het Paleis te lopen en de Grand Chambellan onze diepe teleurstelling te laten blijken, een laatste poging hoe gewaagd dan ook. De hoge kamerheer wees hem met een grimmig gelaat de deur. Toen de Amsterdamse dominee terugkwam hoefden we niets te vragen. Onze hoop op een audiëntie was vervlogen. Uiteindelijk hebben we op 14 oktober 1811 onze brieven maar afgeleverd bij de staatsraad Appelius. Ietwat getroost toen we hoorden dat ook de Amsterdamse kerkenraad en vele andere commissies geen kans gezien hadden een woord tegen de keizer te zeggen: Op de grote audiëntie was de Groot Kamerheer tevoren langs gegaan om te zeggen dat niemand ongevraagd de keizer mocht benaderen of aanspreken! We hebben die dag gemeend ons één uitspatting te mogen veroorloven, we hebben onze Waalse broeders uitgenodigd op een eenvoudig souper. Om hen daarmee te danken voor hun broederlijke samenwerking. Waarna we ieder ons weegs gingen. “Dus Jean” besluit ik mijn verhaal, “ik snap best dat je met vrees en beven de komst van de keizer afwacht, maar je zult ook wel begrijpen dat ik niet veel zin heb om dat allemaal nog eens door te maken”. NB: Dit geschreven stuk papier had dominee Halder laten slingeren. Het doet er niet toe hoe en waar maar zo komen wij "dorpsbeschrijvers"aan onze gegevens. Ten 67


bate van het rijk van de keizer. Dominee Halder stond uiteindelijk keurig netjes langs de weg opgesteld met de andere genodigden. Tussen dit verhaal lag een stuk papier verscholen dat klaarblijkelijk bedoeld was voor de classis. Een declaratie van de kosten zijnde 691,14 francs. "Welk een gemeente zal, wanneer haar wordt herinnerd hoevele pogingen ten goede voor haar zijn aangewend, een ogenblik kunnen aarzelen om deze penningen blijmoedig toe te reiken", stond er onder geschreven. Waar niet over gepraat wordt is de tekst van het smeekschrift dat aan de Keizer aangeboden is. Ik hoorde dat het alleen maar ging over het hoe en wat van het salaris. Maar dat zal wel een vals gerucht wezen.

De Keizer in Katwijk. Dat Allamand tot maire van de beide Katwijken en Valkenburg zou worden benoemd had ik wel verwacht. Daar had ik zo mijn redenen voor. Maar dat de Keizer in eigen persoon nog eens in deze uithoek zou komen kijken verwondert me zeer. Niet dat ik me probeer in te denken wat Zijne Hoogheid bezield. Als die met zijn laars op de grond stampt past ons slechts te sidderen. In onderworpenheid neer te knielen. Ten strijde te trekken! Ook in "Het Wapen" zoals de Valkenburgers hun eeuwenoude Rechthuis en herberg noemen, wordt er druk over gepraat. Vlasveld, de vorige burgemeester deed er schamper over. "Wie komt nou op zo'n gekke tijd naar Valkenburg?" Hij zou het alleen kunnen begrijpen als zo'n hoge gast tijdens de paardenmarkt op bezoek gaat. Zoals Maurits ooit in zijn met zes witte paarden bespannen open koets naar het Marktveld kwam rijden. De vader van onze maire woonde voor hem in het huis aan de Achterweg en was een geleerd man. Bovendien was hij ooit lijfarts van een keizer. Nou ja, een grootvorst van Rusland. "Mijn vader...." begon de maire eens tijdens een gezellig avondje in het Wapen "vertelde me dat er ooit een Romeinse keizer op het Katwijkse strand gestaan had. Bijgenaamd Caligula en dat betekend zoveel als soldatenlaarsje. Hij was omringd door zijn getrouwen.

68


stond hij daar. Vol verlangen om het land aan de overkant in bezit te nemen. Het land der Britten. Helemaal goed bij zijn hoofd was die keizer niet. Op zeker moment gaf hij zijn soldaten bevel om op de golven schieten. Om zo aan de Britten duidelijk te maken dat de invasie zou komen. Het leek er inderdaad op alsof de golven zich haastig naar de overzijde repten om daar het "Wee u!" der Romeinen over te brengen. De maire loopt hier in en uit. Regelmatig doet Berckenkamp hier zijn opwachting. Welke route zal de keizer gaan?

Ook de maire sloeg op tilt. Welke route zou de Keizer kiezen. In het hartje van Katwijk aan de Rijn wordt een mooie erepoort opgericht, niet ver van de gendarme-kazerne. De Maire heeft er alles aan gedaan om dat te doen en ook het schildwachthuisje voor de kazerne wordt opgeknapt. Nou ja, alles? Allamand dicteert vanuit zijn woonplaats Valkenburg het meeste werk aan zijn adjunct, de medicijn- heel- en vroedmeester Berckenkamp, die ergens in Katwijk woont. Een timmerman werd erbij gehaald. Een begroting werd gemaakt. "Waar moet het geld vandaan komen?" Een intekenlijst deed de ronde onder de gegoede ingezetenen. Er waren er nogal wat die niet thuis bleken te zijn. "Wat moet er op staan?" hoorde ik Berckenkamp aan Allamand vragen. De heren hadden het er over Wat er uiteindelijk uit de bus rolde staat nergens vermeld. Voordat de grote dag aanbrak kwamen er enige militairen controleren of alles in orde was. Toen keizer Napoleon tenslotte in hoogst eigen persoon het dorp binnenreed was alles piekfijn voor elkaar. Het was 24 oktober 1811 om elf uur in de morgen. De reis door Holland, sinds een jaar deel van het Franse keizerrijk, was zorgvuldig gepland. Uiteraard moest l’ Empereur overal gastvrij ontvangen en gehuldigd worden. Maar opeenhoping van volk moest worden tegengegaan. Er mochten geen vuurwapenen worden gedragen noch vreugdeschoten afgevuurd. Schuiten mochten niet schuilen onder bruggen. Bloempotten en dergelijke voorwerpen die per ongeluk vanuit ramen omlaag zouden kunnen vallen moesten worden weggehaald. Vreemdelingen werden met argwaan bekeken. Ook de toespraken die de magistraten zouden houden moesten tevoren door de prefekt worden gekeurd. Vlaggen zouden wapperen van torens, openbare gebouwen en molens. Komende van Amsterdam en Haarlem zou de keizer bij 69


Hillegom, de noordelijke grens van het “Departement van de monden van de Maas” overschrijden. Vergezeld van zijn vrouw Maria Louise en hun talrijke gevolg. Aldus gebeurde en zij werden daar opgevangen door de prefekt van het departement Baron de l’Empire, Chevalier de la Legion d’ Honneur, et de l’Orde du Mérite Civil de Bavière G. de Stassart. Deze titels vermeld ik om te laten zien wat voor Fransgetint pronkhaantje daar gestaan moet hebben! Op die plaats ook scheidden zich de wegen van Maria Louise en Napoleon. Zij en haar gevolg reden naar de stad Leiden, Napoleon en de zijnen trokken op naar Katwijk. Berckenkamp schreef twee dagen daarna dat hij de “Annonce” die Allamand in concept had opgesteld zou versturen “opdat die gebeurtenis aan de vergetelheid zoude worden onttogen”. Waarschijnlijk doelde hij op een thans in het archief verscholen papiertje waarop de volgende tekst geschreven is: Hedenmorgen vroeg ontvingen wij de aangename tijding dat de komst van zijne majesteit de keizer en koning aanstaande was hetwelk ook om elf uur werd bevestigd. De Maire, de adjunct, de municipale raad (gemeenteraad), de vrederechter van het kanton benevens de predikanten en kerkenraden van de beide gemeenten (allen in kostuum) alsmede een commissie uit de Reders hadden de eer Zijne Majesteit en koning in het midden van Katwijk aan de Rijn (zijnde de hoofdplaats van het kanton) op te wachten. Het behaagde Zijne Majesteit de keizer en koning voor de daar opgerichte erepoort stil te houden en enige woorden met de Heer Maire en zijn adjunct te spreken, hij reed vervolgens langs het grote Kanaal van Katwijk over het strand naar Katwijk aan Zee om daar hoogst zelve op het strand een Dejuné a la Fourchette (of zoals ZE verkoos te stellen een Dejuné dinatoir) met zijn bijhebbende gezelschap onder de blote hemel (of open licht) te gebruiken. Hoogst dezelve onderhield zich aldaar enige ogenblikken met de commissaris van de politie der kusten en enige particuliere ingezetenen der gemeente en retourneerde vandaar langs de gewone weg naar Katwijk aan de Rijn waar wij het onuitsprekelijk genoegen hadden Zijne Majesteit wederom in ons midden te zien stilhouden en een geruime tijd met de Maire alsmede met de commissie der Reders te zien spreken. Alle harten waren vervuld met aandoening en blijdschap en Zijne Majesteit verliet onze gemeente niet om zijn weg over Valkenburg naar Leiden te vervolgen dan onder het herhaalde gejuich der toegevloeide menigte van: Leve de Keizer, leve Napoleon de Grote! 70


De Leidse Courant nr.130 van woensdag 30 oktober 1811 uitgegeven door de weduwe Anthony de Klapper en Zoon in de Breedstraat maakt klaarblijkelijk gebruik van het bovenstaande verslag maar beschrijft bovendien hoe alle huizen in het dorp met groen en vlaggen versierd waren en dat er in Katwijk aan de Rijn twee erebogen stonden, nog één op Katwijk aan Zee en drie andere op de weg langs het kanaal. In totaal dus vijf! Voorts vermeldt het blad dat Napoleon na de ontvangst in Katwijk binnen eerst de sluizen van Katwijk Zee bezocht. G.F. Gijsberti Hodenpijl beschrijft in zijn boek “Napoleon in Nederland” (uitgegeven in 1904) dat Napoleon vanaf het strand in Katwijk een Engels fregat dicht onder de kust voor anker zag liggen. Hij vroeg daarop aan iemand uit zijn gevolg, een zekere Dirk Hogendorp, of een kogel uit de kanonnen van het schip het strand zou kunnen bereiken. Dirk was niet de eerste de beste, hij was generaal, door Napoleon in de adelstand verheven (graaf) en vervolgens tot zijn adjudant benoemd. Dirk durfde de keizer niet gerust te stellen. Maar Napoleon vond het toen pas goed toeven daar op het strand, liet een tafel aanrukken en begon een uitgebreide maaltijd te nuttigen. De Engelsen sloegen

Zoals het er in Amsterdam aan toe ging.

71


de verrichtingen van het gezelschap met belangstelling gade en hesen de vlag. Smakelijk eten! Het verhaal komt uit de memoires van Dirk Hogendorp een broer van Gijsbert van Hogendorp die als vurige Oranjeklant de geschiedenis zou ingaan! Twee en een half jaar later zou er nog een keizer de sluizen bij Katwijk bezoeken. Nu was het tsaar Alexander van Rusland. Die sluizen waren het bezoeken waard. In 1805 was de bouw begonnen en in 1807 volbracht. Kosten ruim een miljoen harde guldens! Als bezienswaardigheid gold de Stoommachine en de Zoutfabriek met de verdampings- of gradeerhuizen en de zoutmachine. Ook deze keer was er een triomfantelijke tocht door Holland georganiseerd. De reis ging van Den Haag naar Zaandam waar tsaar Peter de grote, een voorvader van Alexander, het vak geleerd had. Een groot gezelschap, waaronder uiteraard gastheer prins Willem Frederik en diens zoon, bewonderde de moderne industrie. Tsaar Alexander proefde persoonlijk het zout. Dat was op 2 juli 1814. Een keizerlijk verblijf op het strand bij Katwijk? Het doet me denken aan de Romeinse keizer “Caligula” die eveneens op het strand staande ervan droomde Engeland te veroveren. Hij liet zijn boogschutters de golven beschieten. Maar ja, die was nu eenmaal gek.

Burgemeester Allamand, de eerste gekozen Maire van het kanton Katwijk nadat het Koninkrijk Holland in 1811 bij Frankrijk was ingelijfd, woonde in Valkenburg op de plaats waar ongeveer Burgemeester Lotsystraat 33 staat: op de hoek van het Marktveld. Dat stukje Lotsystraat tot aan de Kruisweg werd toen de Dorpsstraat genoemd en het straatje dat nu het Marktveld heet werd beschreven als de Leijweg. Toen had je vandaar vrij uitzicht tot de duinen toe, over het ten westen van dat huis gelegen land van de gebroeders Ary en Dirk Bol. Ook het Grote Marktveld was nog onbebouwd. Het enige dat er rest van de woning die voor 16 september 1659 gebouwd moet zijn, is het restant van de kelders. Tijdens de meidagen 1940 vond daarin menig Valkenburger een veilig onderkomen tegen de gierende granaten van de Hollandse kanonnen. Allamand had zijn huis, dat in het kohier van de Verponding staat aangegeven onder nummer 32, als enige zoon en erfgenaam geërfd van zijn vader. Hij zal de kelder voornamelijk als opslagplaats voor zijn omvangrijke wijnvoorraad hebben gebruikt.

De dood van een Maire. Was mijn vader er nog maar, dan... Misschien zou hij nog raad weten. Hoewel, enigszins ouderwets was hij wel. Sommigen hier in Valkenburg dachten dat hij 72


de dokter van Napoleon was. Ze zagen hem aan voor een Fransman: Frideric Allamand, de keizerlijke hofarts. Maar hij kwam uit Zwitserland, uit Lausanne het Duitstalige gedeelte. “Allamand betekent de Duitser” zei hij altijd. Later kwamen ze er pas achter dat hij de eretitel Keizerlijke hofarts te danken had aan zijn werk als lijfarts van Zijne Keizerlijke Hoogheid de Heer Grootvorst van Rusland! Zodoende ben ik geboren in Petersburg, in het jaar 1777. Toen we in Valkenburg kwamen wonen betrokken we een huis van de bouwman Van Egmond. Mijn vader maakte zich zorgen over de toenemende onveiligheid in het land en liet de tuin door de smid met ijzeren haken en soortgelijke vangwerktuigen beveiligen. Ik kan het me nog goed herinneren. Op de schutting rondom werden borden aangebracht:

De Valkenburgers toonden daarvoor weinig waardering. Maar Johannes van Egmond, jarenlang Welgeboren Man van Valkenburg, volgde zijn voorbeeld niet lang daarna. Toen was het goed in de ogen van de dorpelingen. In die dagen leerde ik hen beter kennen en begon me er thuis te voelen. Was mijn vader er nog maar. Misschien zou hij een middel hebben tegen de kwaal die me sloopt. Hij was het die me naar de universiteit van Leiden stuurde. Familietraditie! In de voetsporen van professor Johannes Nicolaas Sebastiaan Allamand die vanaf 1749 in Leiden onder meer filosofie doceerde werd ik daar op 4 december 1793 ingeschreven voor de beoefening van dezelfde wetenschap. Student Johannes Franciscus Allamand, het laat zich raden waaraan ik mijn eerste naam te danken heb! In die jaren voelde ik me aangetrokken tot de Patriotten beweging. Onderwijl verdiepte ik me in het gedachtegoed van Rousseau en zijn opvattingen over de Volkssoevereiniteit. Zijn bepleiten van een natuurlijke Godsdienst des gemoeds was me uit het hart gegrepen. Zijn bezwaren tegen de dogmatische rechtzinnigheid maar ook tegen de dwaalwegen van de zogenaamde Redelijke Verlichting waren de mijne. Zoals hij stond ik tenslotte met één been in de Verlichting en met het andere in de Romantiek. Als studenten voerden we lange gesprekken over de noodzaak van maatschappelijke verande-

73


ringen en voelden ons geroepen er voor te ijveren. Tot mijn vader stierf. Om en nabij twee jaar na ons trouwen. Mijn vrouw doet net of ik weer beter zal worden. Maar mijn zakdoeken liegen er niet om. We waren lid van de Waalse kerk in Leiden. Jean Franciscus noemden ze me want het Frans was in die gemeente de voertaal. In die kerk werden onze eerste twee kinderen gedoopt. Wat was mijn vader trots op zijn eerste kleinzoon Jean Frederic en hoe groot was zijn verdriet toen de kleine jongen niet lang daarna overleed..... Mijn vrouw heeft een puur Hollandse naam Elizabeth Anna Meijndershagen. Maar haar andere grootvader heet Jean la Tour. Aangezien haar ouders al overleden waren was hij als voogd aanwezig bij ons trouwen. Hij en zijn zoon Jean la Tour junior, de broer van Elizabeths moeder. Vooraf werd precies besproken hoe alles geregeld moest worden. Mijn vader stond er op dat ik onder huwelijksvoorwaarden zou trouwen. Ik was nog net niet meerderjarig en had dus weinig in te brengen. Het interesseerde ons ook weinig. We hadden genoeg aan elkaar. Zo werd er nog voor ons trouwen een contract en testament opgemaakt bij de notaris in Leiden. Een testament op de langstlevende noemden ze het. Mijn vrouw en kinderen zullen niet onverzorgd achter blijven. Wat betreft het “Valkenburgs Godsdienstig Zang-Gezelschap Oefening leert”: mijn vrouw moet erom denken dat de contributie nog betaald moet worden, dertien franken en twee centimes. Er ligt ook nog een rekening voor de door mij tijdens de repetities geconsumeerde wijn. Ietwat lacherig maakte meester Van der Veen me erop attent. Meer dan driehonderd franken. Over de jaren 1810 en 1811. Alsof ik al die drank in mijn eentje genoten zou hebben! Het koor heeft het druk. Over zes weken, op 18 mei, moet de cantate “De Christelijke Dankbaarheid” worden uitgevoerd. Dat gaat gebeuren in de dorpskerk en ter ere van de renovatie daarvan. En met een aantal “Liefhebbers der Speelkunst vereenigd”. Ze zullen mij, mijn viool en klarinet moeten missen.

De duizendjarige muren van de kerk waren nog te redden maar wie zal mijn nog maar 34-jarige lijf weer oprichten? 74


Plotseling is er licht. De gordijnen van mijn met groen behangsel overtrokken prieeltje gaan open en daar staat mijn vrouw met de baby op haar arm. De twee andere kinderen naast haar. Ietwat bedremmeld zoeken ze mijn gezicht in het hoge bed, boven de tot mijn kin opgetrokken grauwe schapenwollen en katoenen dekens, gedeeltelijk bedekt door de slaapmuts waarvan de kwast opzij hangt; mijn armen verborgen in de mouwen van mijn flanellen nachthemd slechts de handen zichtbaar, onmachtig. Het moet wel een somber gezicht zijn. “Kom maar!” wenk ik de kinderen. Ze mogen omhoog klimmen, op het bed zitten. Jean Louis acht jaar en Adrienne Frédérique 11 jaar. Een hen vertrouwd plekje. De geïmporteerde Franse boerenklok tikt langzaam op de maat van de grote bladkoperen slinger. Het is al elf uur. Door een raam zie ik de gebroeders Bol hun tuin spitten. Die hebben al een dag achter de rug. Het hoopgevende aprilzonnetje verdwijnt zo nu en dan achter dikke wolken. Jean kijkt nors, Adrienne bedroefd. Beiden kruipen dicht tegen de berg waaronder hun vader zich verbergt. Weten jullie nog dat, toen het Kerstfeest was, we een kerstboom hadden met al die kaarsjes erin en die glazen ballen? Ze knikken. Hun ogen dromen weg en ik vertel ze hoe iemand er eens toe kwam die glazen ballen te vullen met de zielen van de mensen. Zielen van vaders en moeders. Van grote en kleine kinderen. Niemand in de hele wereld had zulke prachtige ballen dan hij. Ze lijken wel te leven! zeiden de mensen tegen elkaar. Ieder jaar werd die wonderlijke kerstboom groter. Wonderlijk want van onderen kwamen er steeds takken bij en groeide de stam zodat de top met de oudste ballen erin steeds hoger naar de wolken reikte. Iedere keer als er weer zo’n glinsterend glas klaar was kwam er plaats genoeg om die op te hangen. Tenslotte groeide de boom zo hoog dat de top boven de wolken en in de hemel terecht kwam. Op dat moment moet ik in slaap gevallen zijn. Wat ik hen nog meer vertellen wilde weet ik niet meer. Mijn vrouw heeft een paar kranten op mijn bed gelegd. 't Is een dikke vandaag, acht pagina's.

75


!#"#$% &'$%()+*-,. /)!#021

No 44.

De krant staat weer boordevol met de “Cours der Koopmanschappen van Amsterdam den 6 april 1812”. Het heeft me altijd hogelijk geinteresseerd de marktprijzen te weten van Saffraan en Kruidenieryen; de Oly by 't vat; van Peper en Speceryen; van Linne Catoen en Zyde; Boter, Kaas en Honing; Thee en Coffy; Verfstoffen en Drogeryen; van Huiden, geteerd Touwwerk en Hennip; van Witte- en Paardenboonen; Witte- en Grauwe erwten; van Zout en Garst en ga zo maar door. Bladzijden vol! Vervolgens de “Speciecours”, een kolom waarin je kan lezen hoeveel de gulden waard is ten opzichte van de vreemde munten en omgekeerd. Het kan me nu maar matig boeien. De krant bevat nagenoeg geen nieuws en begint met de kop:

4! 3576983:<;=<>?3#@A3BC;DEBCRMBCDENIF#SUG)TV3JIFIFXH:<WUJIJIJIBC>?BC3JIF#8KLDE3Q34P KL3FM>?NINIO69JIF#KL3;QP Y[R Z uvb9\C]2mn^`f _9i aQmnxachjbdk t7aQfgacb9e%mnfgf fg/ b fg@)xg]ChjiaQk fgaclIb?fgmnbf4Hzloyfgepacfgxgb mnh l{b9_?qsfgrpl|fgu tUi ]
Volgt een twee pagina's beslaande jurisprudentie die mijn arme hoofd niet meer kan bevatten. Al die spitsvondigheden waarmee de tegenwoordige kooplieden elkaar trachten een loer te draaien, het spijt me dan ook ooit voor dat beroep gekozen te hebben. Het zijn van burgemeester ligt me heel wat beter. Lusteloos laat ik de krant op de dekens liggen en trek me terug in mijn wereld van dromen 76


die steeds onrustiger worden. Als ik weer wakker wordt zit mijn vrouw naast me. “Moet je horen!” zegt ze en begint voor te lezen uit de advertenties:

)AAv)4)-QvAAA L¡ X)¢£A)-£¢¥¤§¦[) ¨4vA-¢£ª©{4«A)¬«-¢£Qv¢£UA ®¯%°°)£±4² ®)%)±UAA%A³´%L¶µ·²-¢££±U%)A4%v) ¸ ¯%¯%{L±¢£¹«)º%4³[)°)%»4Q¦[A°±v XAv¼½¢¥¤§¦¾AA %) »¢¥¤§±²¯%¿[£¢£)¦¾)¢££) ) )-¦[44²)))®¯%¢£Q±À%-ÁLÃÂ ¯%¢£±A4¯%% ³[).UU°ÄÅ%ÇÆ%£¢£¦[¦[ÇÈÉ44Q±´³[)QÊ7«¢£¦[v4«) %4)AÂ A²²)-QËC¨)-¢£³Ì)«)w«4¯%%)A º%4³[)°).C±Í«.L¼½)£¦Î%AA¢£ª44¦Î))ª-))¦[ A ¤§AA-) °)³[4)Ï³[)4£³Ð¢£Ä¯%¢£v³[)4)ÑC)%± QvAA% ) ³[)£)³[) ¢£ % X)-¦[Qv-AAÒv XAv¼½¢¥¤§¦ÓAA%)»¢¥¤§4ÔIÕAÕ ¸ Ô ¨4³Ö))Î®¯%¢£×)ÎÀ%-)±XQvAA%Ø)Î³[)£)³[) AA«)Ù))-)¢£Úv' UC¼½¢¥¤§¦AA%)»¢¥¤§4Ô ÕAÛAÜA±IA¢¥¤§%X%A³[)£¢¥¤§¦[ÝvXA¢£)Ô À [² °Ä[{³L È¢§.p U³ L ¸ ·²%-¢£ 44-°¢£%%A³+v)v¢£)¯%¯%-)±s¢£%Í®)-¿[)-³+% Æ%£¢£¦[¦ÈÉ44Á44-4)°))¢£³[¶)¯%¿[)£)Þ) )-%)-) ßC¿[4)%)ª«)v³[)) v) ¦[44² AA ¼½4-%)à³[L²%-)Q)v))-%Ô¶¨A%)4%)--¢£³[áv ¿L¦[°ÄL ¿[¢¥¤ L [[{.[L°Ä ¨½[CU{¢§p± ¼½44)%XvX XAv¼½¢¥¤§¦Ó44-4)°Ì¨4ÔIÕAÛAÜAÔ

Ik kan mijn vrouw er maar moeilijk toe krijgen om uit de Franstalige helft van de krant te lezen. Ze houdt het bij het Nederlands. Ook kan ik niet nalaten haar erop te wijzen dat ze kennelijk de krant van jongstleden maandag te pakken 77


had. Waarop ze uit de door mij vermoeid terzijde gelegde nieuwe krant gaat voorlezen. Haar interesseren de advertenties het meest.

â A V ã § ä n å 7 æ < ç # è ë é ê ì L í ç | î ë ê < ç L ï < ç Í è L ð < ç ñ 7 æ 7 æ # è < ç # è L ï ç < ç < ç Í è Q ò z ó 7 æ 7 æ 4 ä ô s õ ë ê ) å Q ö ÷ < ç 4 ä < ç < ç è íIÿ ãVã?òQøLç<êëèÝä§ãVòQéëçãVãVù)ózõsè#êëçè.ðLö.ê ì êëèúÿ ê ç<ç<ä§èúç<ó ïL2ç<è#óüñ ûnæ7ózæ7æ7è#éëêëê ìè#íLòIånöCä§÷çç<ý#ä ä§XãVè#ç`þïLç<ãVèúãVè#ðLånêëä§è#ãVè#ãVç<è#èúïLçLî|öCç`òQþIç<ïLéëê ìçQíLèç ö âAûnã ãVnãä§ånVæ7è#ç<äsè#ñ éëê æ7ìíLózïLç ç<î|è êëç<ïLsç<ïLè.ózç<ö ÿåæ7÷è#ïLç<äsç<ó òQçêëózè#ãVïLè ç

totdat ze ineens de krant neersmijt en geemotioneerd de kamer verlaat. Nieuwsgierig pak ik de krant en lees:

ôïLç<ç<è.ïLöUç<èÉãVãVånèÌä§êëç<ç<ó ç<è#öpçÍêëèÉíIïLñwç<ã?èã?ìïIç<ã?õsãVòQózïLïLêëêëòQòQç<ç èÉAêéëëç<ç<ç íLä§ä§êçüìï ûnãVûnãVèÌè è#æ7Ýò ìòQãVç<ózç<ç<èÌèÉç<ïLè ózêëçüïL÷ãVãVòQãVç<èè.ö æ7è õsÿ ózçÉç<ãVïLõ êëç<ûnózãVðLèXãVózïLç ç AæX7ãVæ7êëè.ózçö ïLLçêëç<ÿ ä§ç<ç<ó[ó ån|ä§ãVæ ï ãVè#êëè#ä§ä§ç<ç<å ó4ðLç<è#ïLãVózãVæ7ø[ç ö ï næ7ÿ ÷ê ìèX÷ñ êëç<ê ìUåÍç<æ7èXø æ7è ÿ ç<ç ä æ7êëè ûnç<ÿ ózê ìêëèÝòQç ãVéëéëç êëè#ÿ êëïLè#ç<åózñç<èÉç<ózæ7í ûnÿ ç<ãVóãVïL÷ÓãVövä[ûnòQózêëç<ç<÷è#êëïLå ç

!

"

#

%

$

&

'

)(

*

,+

-.

/

(Drie dagen. Ik heb dus nog een dag. Misschien nog twee!) Mijn vrouw brengt een stuk van Teleman ten gehore. Op de van Traut gehuurde pianoforte. Het doet me goed en ik bekijk onderwijl mijn kamer nog eens goed: mijn dierbare spullen: het kompas, de zak-telescoop en verrekijker, een vergrootglas en een prisma, de handmicroscoop van mijn vader. Mijn tabaksgerei: de Turkse pijp met zilverbeslag, de pijpenstopper, de Oost-Indische snuifdoos. (Ik moet erom denken om het mahoniehouten doosje met de magneetijzeren staafjes aan Jean te geven. Mijn vrouw noemt het een rariteit en het zou zonde zijn als het doosje weggegooid wordt.) Tegen de muur staan mijn boeken op planken, de meeste van mijn vader geërfd. Sommigen zijn een kapitaal waard. Daar ook staat mijn mahoniehouten bureau met de kaarsenkandelaar er op. De blakers en de snuiters. 78


Een kunstzinnige sessie. De aarde was op zijn eentonige reis rond de zon nog enkele dagen verwijderd van dat punt waarop in Valkenburg de kortste dag gemeten wordt en het verheugde me zeer dat ik op een dier donkere dagen voor de kerst een brief ontving met een uitnodiging voor een bijeenkomst. Niet zo maar een avondje kletsen maar speciaal bedoeld voor kunstzinnige lieden. De brief was geschreven in grote zwarte met krullen versierde letters en getuigde daarmee niet slechts van de stevige vaste hand van haar die de pen hanteerde maar ook van de sierlijkheid die haar kunstuitingen kenmerken. Ik haastte me dan ook haar schrijven met een kort gedicht van mijn hand te beantwoorden en dat persoonlijk bij haar huis te bezorgen. Haar riante onderkomen ligt aan de Rijn en de Grote Watering even buiten de kom van het dorp en het zal u waarde lezers en lieve lezeressen duidelijk zijn dat uw dorpsbeschrijver op weg gaat naar het huis van burgemeester Vlasveld, de man die niet slechts president is van het dorpsbestuur maar tevens eigenaar van de aldaar sinds jaren gevestigde pannenbakkerij "De Hoop". Niet dat het pannenbakken des burgemeesters liefste bezigheid is, naar men zegt houdt hij zich bij voorkeur bezig met het vee dat hij tijdens de winter tussen de Watering en het Veerpad in stallen heeft verzameld. Koeien en paarden. Bovendien zult u ongetwijfeld begrijpen dat niet de burgemeester maar diens schoondochter Marja Zalm het doel van mijn voettocht is. Zij is het die de avond vorm zal geven. De woning is niet moeilijk te vinden, enkele tientallen meters voorbij de sluis en aan mijn rechterhand staat het ijzeren hek dat toegang geeft tot het domein van de pannenbakker. Daar ook zal ik de brief ter hand stellen aan de meid, die op mijn schellen naar het hek komt sjokken. Het programma is kort en duidelijk: 8 uur, ontvangst met thee of koffie. Daarna een vertelling door de vrouw van Willem van Egmond die op de hoek van de Dorpsstraat en de Broekweg met hem zijn voorouderlijk boerderij bewoont. Zij schijnt van Ierse afkomst te zijn en aangezien die de Engelsen van nature niet bepaald goed gezind zijn, vormt zij voor het rijk van de Keizer, waartoe Valkenburg sinds 1810 gerekend mag worden, geen veiligheidsrisico. Haar is gevraagd een oeroud Keltisch verhaal ten gehore te brengen, samengevat onder 79


de titel: "Hoe het vuur op aarde kwam". Vervolgens zal een ieder worden verzocht de, tijdens de vertelling opgewelde gedachten en emoties aan het papier toe te vertrouwen, met penseel en verf wel te verstaan. Enige kennis van of ervaring met schilderen is niet nodig. Ons is een warme werkavond beloofd en om niet al te zeer in verlegenheid te worden gebracht heb ik, zij het met enige schroom, in mijn brief gevraagd of er nog meer mannen genodigd zijn. Zonder van het aantal dames te gewagen heeft ze inmiddels laten weten dat er naast haar man, Henk Vlasveld, nog minsten één manspersoon aanwezig zal zijn. Hetgeen mij enigszins gerust heeft gesteld. De dagen snellen voorbij en 17 december 1811 is geen uitzondering. Al wat leeft is weggekropen of schrompelt ineen zich verwerend tegen kou en gebrek. De mens echter gaat door of er niets aan de hand is. De vele Valkenburgse schoorstenen braken dikke zwarte rookwolken uit om de kou in de huizen te verdrijven. De woning van Vlasveld heeft drie zulke schoorstenen en waar het rookt moet het wel warm zijn. Turf en hout liggen dan ook hoog opgestapeld in de schuren van het bedrijf, in het voorjaar moeten de ovens weer volop gaan branden. Toen ik enige minuten voor aanvangstijd de poort naderde, de maan verdreef de duisternis en hulde de weg naar Katwijk in een geheimzinnig licht, zag ik dat van die zijde een dame en een heer naderden, te voet. Achter me kondigde het gedempte geluid van paardenhoeven en ratelende wielen de komst van een rijtuig aan. Ik wachtte even met het luiden van de bel tot duidelijk zou zijn wat hun bestemming was. Dat werd van het echtpaar snel duidelijk, toen hij mij zag staan achtte de man zich ontslagen van de begeleiding van zijn vrouw en keerde met een groet haastig huiswaarts. Het rijtuig daarentegen werd al snel gevolgd door een tweede, met doornat bezwete paarden ervoor en kennelijk van ver buiten het dorp afkomstig. In de eerste koets, getrokken door slechts een paard, waren een viertal dames gezeten die zo te zien een gezellige rit achter de rug hadden. Ook de koetsier, ik herkende Willem van Egmond met een schapenvacht over de benen gedrapeerd en nog een over de schouder gehangen, was in een opperbeste stemming, zo te zien. Toen de poort openging sjokte paard met wagen en passagiers de oprijlaan in. Vrolijk liet hij de zweep knallen bij het passeren van mij en mijn tijdelijke gezellin. Ook het tweede rijtuig reed ons voorbij. De paarden met vermoeid hangende hoofden. Wij gingen in hun voetspoor van zweet en damp en dat wat paarden nog meer laten vallen. Daarmee bleek ons genootschap nog niet compleet. Aan de rivierzijde van het huis meerde op dat moment de veerboot af en zette nog een viertal 80


dames aan wal, afkomstig uit Oegstgeest. Hij had daartoe slechts een paar honderd meter van zijn gewone vaarweg moeten afwijken. De gastvrouw snelde toe en leidde ons naar het souterrain een kelderachtig gedeelte onder de woning dat slechts bij zeer hoge waterstand onder loopt. Gelukkig schijnt dat slechts eenmaal voorgevallen te zijn, ten tijde van de glorieuze intocht der Franse bevrijdingslegers, zestien jaar geleden, in 1795. Ik vernam dit alles tijdens de koffie van Marja's man Hendrik waarmee ik al eerder kennis gemaakt had in het Wapen van Valkenburg. De tweede man in het gezelschap bleek een jongere broer van Jan Carpentier te zijn. Woonachtig in de stad Leiden waar ook Jan geboren is. Een niet onsympathiek persoon helaas ietwat onzorgvuldig ontdaan van zijn baardgroei en met slordig gekamde lange haren op het hoofd. Hetgeen hem helaas meer op een kunstbeoefenaar deed lijken dan op een kunstminnaar. Geen der dames was mij bekend, Marja stelde mij aan hen voor, hun namen zijn inmiddels vervaagd maar hun gezichten herinner ik mij zeer wel. Kathe hield zich bescheiden op de achtergrond. Zij tenslotte werd welhaast ten overvloede nogmaals aan de aanwezigen voorgesteld en stelde zich op om haar vertelling aan de man te brengen. Echter niet dan nadat de verlichting ietwat aangepast was. Hendrik rakelde de vuurpot op, zodat de vlammen hoog opschoten. Een kandelaar werd wat anders gezet. Een aantal kaarsen gedoofd en inderdaad werd daarmee het beoogde effect bereikt. Als bij toverslag veranderde kelder in een voorhistorisch hol met spookachtige schaduwen. Het werd stil. Aller ogen waren gericht op de vertelster in het halfschemer van zowel de plaats als de oeroude geschiedenis.. De Kelten op hun lange reis over de voorwereld, gingen tenslotte op in de hen omringende volken en stammen behalve in Ierland. Daar konden ze hun status van strijdbijlenvolk nog lange tijd volhouden. Zoals ooit de Druïde, als hoeder en verhalenverteller, zijn stam doorgaf wat hem geleerd was dacht Kathe de tijd gekomen om haar gehoor de geheimen van het vuur te openbaren. Helaas ben ik een slecht luisteraar. Hoewel mijn gezicht ongetwijfeld die geboeide belangstelling uitstraalde die vertellers zo gaarne aantreffen bij hun toehoorders was ik in werkelijkheid bezig met de vraag of we het vuur wel nodig hebben. En fantaseerde over een wereld zonder vuur. Zeker, af en toe drong er iets van haar verhaal tot me door. De goden van de voortijd (die uiteraard slechts de Kelten als hun vriendjes beschouwden, de aarde was toen nog bedekt met ijs en slechts de zon zorgde voor de verwarming) hadden een geschenk bedacht. 81


Het vuur. Dat geschenk werd toevertrouwd, naar de wijze der goden, aan een klein kwetsbaar vogeltje dat desgewenst met behulp van zijn gevederde staart, het beginvuur zou kunnen ontsteken. Hetwelk dan, naar de aard van het vuur, om zich heen zou grijpen. Maar dat wisten ze toen natuurlijk nog niet. Het vogeltje, dat een zekere wijsheid niet kon worden ontzegd, wist na veel wedervaardigheden de juiste keus te maken en vond het juiste schepsel om daaraan het geschenk van de goden door te geven. Nu ik dit schrijf weet ik helaas niet precies meer wie daartoe waardig bevonden werd. Ik hoop dat u mij dat niet euvel zult duiden. Zeker was dat de reacties van de toehoorders, waarvan enkelen zelfs met open mond zaten te luisteren en met toestemmende knikjes en gebaren de wonderlijke avonturen mee maakten, niets te wensen overlieten. Kathe mocht dan ook een hartelijk en welverdiend applaus in ontvangst nemen. Hendrik stookte het vuur op, de verlichting werd met kaarsen versterkt en de tafel in gereedheid gebracht voor dat wat er na zou volgen. Daartoe werden een aantal vellen stevig papier uitgedeeld met kwasten en penselen naar keus en een schoteltje. Daarop deponeerde onze gastvrouw met een geheimzinnig gezicht een klodder gebroken wit. Waarmee we het in eerste instantie moesten doen. De bedoeling werd kort en krachtig uiteengezet: "Beeldt uit wat tijdens de vertelling bij u opkwam!" En omdat ik niet kon nalaten te vragen: "Hoe?" werd er toegevoegd: "Op dit papier. Met de penseel en met die verf". Waarop ik als versuft enige tijd voor me uit zat te staren. Gelukkig was ik niet de enige die moeite had om een keus te maken. Het lag natuurlijk voor de hand een vlam te maken. Of een vogeltje. Misschien zelfs een mysterieus wezen dat naar goeddunken over het vuur kan beschikken. De meesten kozen ervoor hun ervaring in de vorm van een vlammetje weer te geven. Ook een paar vogeltjes werden onder hen gevonden waaronder het mijne. Ik kladderde het beestje in een opwelling op papier en slaagde er zelfs in het met enige verwondering naar zijn eigen staart te laten staren. Hetgeen achteraf gezien aardig bij me past. Toen kwam de verrassing. Alle lichten werden gedoofd, het vuur afgeschermd en ieder moest zijn kunstproduct tonen. En zie, in het donker begonnen al die tot aanschijn gebrachte innerlijke roerselen op te lichten met een diffuus schijnsel. Als gehypnotiseerd staarden wij naar dit wonderlijke fenomeen. "De verf is fosforiserend" begreep de pienterste van het gezelschap. Wij lachten wat verlegen naar elkaar.

82


Dit was slechts het begin. Potjes met allerlei kleuren verf werden te voorschijn gehaald en ons werd gezegd het karwei af te maken. Het kwam er op neer dat ons geen rust gegund zou worden totdat het gehele blad beschilderd zou zijn. Daarbij mochten wij, de deelnemers aan deze kunstzinnige sessie, vanuit het eenmaal gekozen thema onze fantasie de vrije loop laten. Anders gezegd onze improviserende talenten ongebreideld hun eigen gang laten gaan. Waarop ik op zoek ging naar een flinke hoeveelheid zwart om daarmee de onderste helft van het blad tot een diepzwarte duisternis te herscheppen. Een donker werelddeel waarover mijn vuurvogeltje beschermend de inmiddels wereldwijd uitgegroeide vleugels uitbreidde. Helaas werd tijdens deze operatie het beestje deerlijk verminkt door niet bedoelde uitschieters van mijn hand waardoor het hoe langer hoe meer de vorm kreeg van een lelijk monster. Wat ik ook probeerde, het lukte me niet meer om de lieftalligheid van het begin te herstellen. Zodat ik uiteindelijk bleef zitten met een zwarte wereld met een gele korst (het vogeltje) overdekt met een rode laag ( het vuur) en daaroverheen een gele opperhuid. De veelkleurige lucht tenslotte is voornamelijk grauw. Een troosteloosheid die door het vuurvogeltje doorbroken wordt door een ten hemel reikende gele berg. En achteraf moet ik zeggen dat het geheel inderdaad meer op een regenboog lijkt die vanouds hoop en vertrouwen in de toekomst symboliseert. Mijns ondanks. Nadat de aanwezigen een iegelijk hun schilderwerk hadden voltooid mocht het den volke worden getoond. Daarbij moesten we de ontstaansgeschiedenis duiden ongeveer op de wijze zoals ik in de vorige alinea getracht heb te doen. Het is verwonderlijk te merken dat mensen zulke mooie dingen kunnen creëren maar zo met woorden worstelen om dat duidelijk te maken. Hoe dan ook het was een leerzame avond en we hebben er veel van geleerd. De heer des huizes, de burgemeester liet zich niet zien en heeft naar ik later vernam met de man van Kathe (Willem van Egmond) de avond doorgebracht op de wijze die hen het meest lag, het roken van een pijp tabak onder het genot van een brandenwijntje. Met uitzicht op de Rijn. Hendrik zijn zoon had zich naast de zorg voor het vuur onledig gehouden met het opwarmen van een grote kan met kruidenwijn volgens een mij onbekend oud Valkenburgs recept. De wijn was ietwat zuur maar het tweede glas smaakte al beter om maar niet te spreken van het derde. Al met al was het een genoeglijke avond waarvoor ik Marja en Kathe dankbaar ben en mocht u door de beschrijving van mijn 83


schilderwerk het idee krijgen dat het iets moois was, niets is minder waar. Dat van de dames is gemiddeld vele malen mooier. En dat van de broer van Jan Carpentier, ik ben zijn voornaam vergeten, dat is subliem. Maar eerlijkgezegd, ik vind het een beetje een opschepper!

84

Delta dorp, Valkenburg aan de Oude Rijn

Recommend Documents