I.
De wereld van… Stefan Zweig, Frans Kafka, Joseph Roth
De wereld van Joseph Roth
Joseph Roth 2 september 1894 – 27 mei 1939
2014: Joseph Roth-jaar († 27 mei 1939)
9 mei: verschijning eerste Nederlandse versie van Vlucht zonder einde, met voorwoord van Arnon Grunberg 13 mei: filmvoorstelling van De legende van de heilige drinker in Het Literatuurhuis Utrecht 18 mei: Tommy Wieringa en Els Snick zijn te gast in Boeken met Wim Brands, en vertellen over hun liefde voor het werk van Roth 18 mei: filmvertoning van de documentaire Joseph Roth’s Grosse Welt (Hans Keller, 1984) in Eye te Amsterdam 19 mei: ‘Hommage aan Joseph Roth’ in de Stadsschouwburg Amsterdam, m.m.v. Arnon Grunberg, Tommy Wieringa, Joke van Leeuwen, Geert Mak, Anna Drijver, Pierre Bokma e.v.a., 27 mei: Herdenking 75e sterfdag in Café Scheltema (dat Roth frequenteerde tijdens zijn verblijf in Amsterdam); onthulling plaquette door Geert Mak, ter nagedachtenis aan Roth 1 juni: ‘Hommage aan Joseph Roth’ in De Grote Post te Oostende, m.m.v. Arnon Grunberg, Tommy Wieringa, Tom Lanoye, Stefan Hertmans, e.v.a.
‘Das bin ich wirklich, böse, besoffen, aber gescheit’ Dat ben ik werkelijk; boos, bezopen, maar snugger
‘God geve ons allen,ons drinkers, een zo vlotte en zo mooie dood!’
Joseph Roth 2 september 1894 – 27 mei 1939
Drie periodes:
jeugd & WOI, 1894 – 1919
journalist & schrijver, 1919 – 1933
in ballingschap, 1933 – 1939
Jeugd & WOI 1894 – 1919
Jeugd & WOI 1894 – 1919 2 september 1894 – geboren in Brody, Oost-Galicië
Een stad waar wijsdom en weelde, Torah en begrip, handel en geloof samenvallen Nachman Krochmal in een brief aan Isaac Erter
2e stad Oost-Galicië 88% joods centrum van haskalah vernietigd tijdens WOI, Russische burgeroorlog,WOII
1901 – 1905: joodse ‘Gemeindeschule’ Baron Hirsch 1905 – 1913: K.K. Kronprinz-Rudolf-Gymnasium
Katholieke, Grieks-orthodoxe en joodse leerlingen; de lessen zijn in het Duits en er wordt ook Pools, Hebreeuws en Grieks onderwezen. Roth heeft vooral grote belangstelling voor taal en literatuur 1913: diploma ‘met zeer goed gevolg’
Na uitbreken WOI vluchten de moeder en een tante van JR naar Wenen en trekken bij hem in
Jozéf Wittlin
31 mei 1916
1917 en 1918 Militaire dienst in Galicië. Roth wordt ingezet als verslaggever voor de Illustrierte Kriegszeitung. Op zijn reizen tussen Wenen en Lemberg ziet hij de duizenden oorlogsslachtoffers die van het front terugkeren. Na de oorlog wordt Galicië Pools grondgebied, betwist door Oekraïne, en Roth kan niet terug naar huis. Maandenlang zwerft hij rond voor hij uiteindelijk in Wenen belandt.
Ik kom om tien uur ’s ochtends bij Hotel Savoy aan. Ik had me voorgenomen een paar dagen of een week uit te rusten. In deze stad woont mijn familie, mijn ouders waren Russische joden. Ik wil geld zien te krijgen om mijn weg naar het westen voort te zetten. Ik keer terug van drie jaar krijsgevangenschap, heb in een Siberisch kamp gezeten en ben door Russische dorpen en steden getrokken, als arbeider, dagloner, nachtwaker, kruier en bakkersknecht. Ik draag een Russische kiel, die iemand mij cadeau heeft gedaan, een korte broek, die ik van een gestorven kameraad heb geërfd en nog altijd bruikbare laarzen waarvan ik zelf niet meer weet hoe ik eraan gekomen ben. Voor het eerst sinds vijf jaar sta ik weer voor de poorten van Europa.
1920: in Wenen is het door de crisis nog moeilijk om werk te vinden en Roth trekt naar Berlijn. Hij schrijft reportages, essays en recensies voor verschillende bladen zoals de Neue Berliner Zeitung, het 12-Uhr-Blatt, het Prager Tagblatt en de Freie Deutsche Bühne.
Journalist & schrijver 1919 - 1933
1919: terug in Wenen Schrijft voor Der Neue Tag: antimilitaristisch, antinationalistisch, antiburgerlijk
1919: Roth is al snel een gewaardeerd journalist en hij wordt een regelmatige verschijning in de Weense koffiehuiscultuur. In Café Herrenhof leert hij de negentienjarige Friederike (Friedl) Reichler kennen.
1920: in Wenen is het door de crisis nog moeilijk om werk te vinden en Roth trekt naar Berlijn. Hij schrijft reportages, essays en recensies voor verschillende bladen zoals de Neue Berliner Zeitung, het 12-UhrBlatt, het Prager Tagblatt en de Freie Deutsche Bühne. Daarnaast bijdragen aan Lachen Links
1922: op 5 maart trouwt Roth met Friedl in de synagoge van de Pazmanitengasse te Wenen. Ze wonen in Berlijn, eerst bij vrienden en daarna in een eigen woning. Hij wordt medewerker van de socialistische krant Vorwärts
Roth wordt cultuurredacteur bij de Berliner Börsen-Courier. Hij geniet een hoge status in de Berlijnse artistieke milieus en is een stamgast in het Romanisches Café
1923: Roth beslist om alleen nog in hotels te wonen, overdag werkt hij in hotels en cafés. Hij schrijft voor de spraakmakende Frankfurter Zeitung en wordt een gerespecteerd en goed betaald journalist. Met zijn reportages over Berlijn (gebundeld als Joseph Roth in Berlijn) baart hij opzien. Samen met Friedl maakt hij vele reportagereizen. Om de luxueuze levensstijl te kunnen aanhouden, werkt Roth dag en nacht.
Reizen naar Praag en reportages voor PT (1923)
Laatste deel van het feuilleton verschijnt op 6 november; op 8 november vindt de Bierkellerputsch van Ludendorff en Hitler plaats…
Philipp Scheidemann, sociaal-democratisch politicus; riep op 9 november 1918 de Duitse Republiek uit. Moordaanslag in 1922 Walter Rathenau, democratisch politicus van joodse afkomst. Werd in 1922 door antisemitische nationalisten vermoord Maximilian Harden, journalist-schrijver, oprichter van Die Zukunft. Moordaanslag enkele dagen na moord op Rathenau
‘In het proces tegen de daders … … en dergelijke’
‘Nationalisme in de retirade’, Vorwärts 9-12-1922
Vanaf 1924 redacteur van Frankfurter Zeitung
v.a. 1925: reizen naar Frankrijk en reportages 1926: reis naar Sovjet Unie en reportages voor Frankfurter Zeitung 1927: Juden auf Wanderschaft
J.R. en Friedl in Frankrijk, 1925
‘een liefdesverklaring aan de Joden’ Voor de oostjoden is Duitsland nog altijd het land van Goethe en Schiller, van de Duitse schrijvers, die iedere leergierige Joodse jongeling beter kent dan de gymnasiast die tegenwoordig achter het hakenkruis aanloopt
1924: Friedl lijdt onder het onstandvastige hotelleven 1925: in de zomer gaat hij met Friedl naar Zuid-Frankrijk en schrijft Im mittäglichen Frankreich en Die weißen Städte. In het najaar verschijnen twee romans: April. Die Geschichte einer Liebe en Der blinde Spiegel. Ein kleiner Roman. 1926: in januari en februari reist Roth door Duitsland en naar de Elzas. Friedl blijft steeds vaker alleen in Parijs. Ze heeft last van angstaanvallen. Op het einde van het jaar vertrekt Roth op reportage naar de Sovjet-Unie. 1927: teleurstelling over de resultaten van de Russische revolutie. Reportages over Albanië, Joegoslavië en Polen. Publicatie Juden auf Wanderschaft. Roth is vele maanden onderweg en de gezondheid van Friedl gaat achteruit. In juni zijn ze weer samen in Parijs en nemen hun intrek in Hôtel Helvetia. In de zomer gaan ze naar Marseille en Grenoble, in september naar het Glion bij Montreux in Zwitserland. De roman Flucht ohne Ende verschijnt. 1928: Roth stelt hoge financiële eisen aan de Frankfurter Zeitung. Het krantenwerk staat hem tegen, hij zou zich volledig aan romans willen wijden, maar kan zich dat financieel niet veroorloven. Hij woont in chique hotels zoals het Englischer Hof in Frankfurt en Hotel am Zoo in Berlijn. In februari wordt Friedl voor een rustkuur naar de Franse kustplaats Saint-Raphaël gebracht. Op 28 april verschijnt de roman Zipper und sein Vater. Publicatie van het essay Das Moskauer jüdische Theater. Als Friedl in het voorjaar weer beter is, gaan ze samen naar Polen. Ze verblijven in Warschau en Lviv (Lemberg). In de zomer gaan ze eerst naar Bellinzona in Zwitserland en reizen via Locarno en Innsbruck naar Wenen. Friedl is uitgeput van het vele reizen. In Wenen wonen ze eerst in Parkhotel Schönbrunn en daarna in het centraal gelegen Hotel Imperial. In oktober reportages in Italië, met bezoek aan Triëst, Merano, Milaan, Rome, Napels en Genua. De redactie censureert kritische passages over Mussolini en het fascisme. Roth is woedend. In november en december achtereenvolgens naar Frankfurt am Main, Wenen, Berlijn, Parijs, terug naar Wenen, naar Zürich en opnieuw naar Parijs. Daar is Hôtel Foyot in de rue de Tournon zijn vaste verblijf geworden. Op 13 december ondertekent hij een contract voor Hiob. Roman eines einfachen Mannes.
1924: Friedl lijdt onder het onstandvastige hotelleven 1925: in de zomer gaat hij met Friedl naar Zuid-Frankrijk en schrijft Im mittäglichen Frankreich en Die weißen Städte. In het najaar verschijnen twee romans: April. Die Geschichte einer Liebe en Der blinde Spiegel. Ein kleiner Roman. 1926: in januari en februari reist Roth door Duitsland en naar de Elzas. Friedl blijft steeds vaker alleen in Parijs. Ze heeft last van angstaanvallen. Op het einde van het jaar vertrekt Roth op reportage naar de Sovjet-Unie. 1927: teleurstelling over de resultaten van de Russische revolutie. Reportages over Albanië, Joegoslavië en Polen. Publicatie Juden auf Wanderschaft. Roth is vele maanden onderweg en de gezondheid van Friedl gaat achteruit. In juni zijn ze weer samen in Parijs en nemen hun intrek in Hôtel Helvetia. In de zomer gaan ze naar Marseille en Grenoble, in september naar het Glion bij Montreux in Zwitserland. De roman Flucht ohne Ende verschijnt. 1928: Roth stelt hoge financiële eisen aan de Frankfurter Zeitung. Het krantenwerk staat hem tegen, hij zou zich volledig aan romans willen wijden, maar kan zich dat financieel niet veroorloven. Hij woont in chique hotels zoals het Englischer Hof in Frankfurt en Hotel am Zoo in Berlijn. In februari wordt Friedl voor een rustkuur naar de Franse kustplaats Saint-Raphaël gebracht. Op 28 april verschijnt de roman Zipper und sein Vater. Publicatie van het essay Das Moskauer jüdische Theater. Als Friedl in het voorjaar weer beter is, gaan ze samen naar Polen. Ze verblijven in Warschau en Lviv (Lemberg). In de zomer gaan ze eerst naar Bellinzona in Zwitserland en reizen via Locarno en Innsbruck naar Wenen. Friedl is uitgeput van het vele reizen. In Wenen wonen ze eerst in Parkhotel Schönbrunn en daarna in het centraal gelegen Hotel Imperial. In oktober reportages in Italië, met bezoek aan Triëst, Merano, Milaan, Rome, Napels en Genua. De redactie censureert kritische passages over Mussolini en het fascisme. Roth is woedend. In november en december achtereenvolgens naar Frankfurt am Main,Wenen, Berlijn, Parijs, terug naar Wenen, naar Zürich en opnieuw naar Parijs. Daar is Hôtel Foyot in de rue de Tournon zijn vaste verblijf geworden. Op 13 december ondertekent hij een contract voor Hiob. Roman eines einfachen Mannes.
Friederike Reichl kan het jachtige leven niet aan en stort in (1928/’29). Opgenomen in 1930, † 1941
1928 / 1929
1930: doorbraak als schrijver met Hiob 1931: Roth heeft schulden en is ziek. Stefan Zweig nodigt hem uit in een luxehotel in Antibes, waar hij in alle rust aan Radetzkymarsch kan werken; Affaire met de Vlaamse Maria Gillès de Pélichy. Aan het einde van het jaar begint de relatie met Andrea Manga Bell
Relatie met Andrea Manga Bell (1931 – 1936)
1932: op 17 april verschijnt de eerste aflevering van Radetzkymarsch in de Frankfurter Zeitung. Het boek wordt meteen een bestseller. In juni en juli verschijnt Job als vervolgverhaal in de Belgische krant Le Peuple. Roth verblijft achtereenvolgens in Parijs, Frankfurt am Main,Ascona, Berlijn en Leipzig. Kerst en oud&nieuw viert hij in Hamburg met de familie van Andrea Manga Bell
Al in 1928 voorpelt Joseph Roth – in aanwezigheid van Alfred Döblin, Georg Grosz, Ernst Toller e.a. – dat binnen tien jaar a) Duitsland in oorlog zal zijn met Frankrijk b) Wij, als we geluk hebben, als emigranten in Zwitserland zullen leven c) De joden op de Kurfürstendam neergeknuppeld zullen worden Vijf jaar later, op 30 januari 1933, wordt het Derde Rijk uitgeroepen en neemt Hitler de macht over. Diezelfde dag verlaat Joseph Roth Berlijn en vlucht naar Parijs
Tekening van Mies Blom: ‘Das bin ich wirklich, böse, besoffen aber gescheit.’
