De wereld gaat open voor plots- en laatdoven dat was het thema van het internationaal congres op 27, 28 en 29 maart; een verslag van Gerard de Vijlder

Jaargang 25 nr. 2 juni 2014

In dit nummer o.m.

“De wereld gaat open voor plots- en laatdoven”

dat was het thema van het internationaal congres op 27, 28 en 29 maart; een verslag van Gerard de Vijlder Op 27, 28 en 29 maart 2014 hadden we het internationaal congres, wat door een enkeling zelfs een legendarisch congres werd genoemd. Zo ver wil ik niet gaan, maar het was voor Nederlandse begrippen in ieder geval uniek!

I. King Jordan, prof. J. Frijns, Robert Pollard, Rex Waggoner, Antonia Lindsey, Alma Gerritsen, Ineke en Lex Scheffel, Willemijn van Ledden, Leo De Raeve, Lidia Best, Liesbeth Pyfers, Liisa Sammalpenger en Marjos Dorjee.

De voorbereiding door het geweldige comité, bestaande uit Georgia v.d. Gen, Thea v.d. Wilt, Bert Vaneveld, Robert ten Bloemendal en schrijver dezes, was intensief. Er werd goed gebruik gemaakt van alle persoonlijke en Facebookcontacten in binnen- en buitenland, zodat er een mooi en afwisselend programma tevoorschijn kwam.

Voor het eerst in Nederland, en dus uniek, werd er gebruik gemaakt van Alternative Communication Services uit Amerika. Door een rechtstreekse verbinding met een tolk in Amerika, die alles kon verstaan, kwam het Engels gesprokene direct op het scherm in de zalen. Misschien minder uniek, maar net zo belangrijk, was de inzet van de Nederlandse tolken.

Bijzonder waren de verschillende sprekers met hun diversiteit aan onderwerpen uit veel verschillende landen. Het aandeel van GGMD wat betreft de workshops en lezingen was zeker zo belangrijk als dat van de bijzondere personen als

De totaal 150 bezoekers van het congres kwamen, gezien alle positieve reacties, ruimschoots aan hun trekken. vervolg op bladzijde 5

pagina 2 Kwaliteit Teletolk online 3 Van het bestuur 8 Interview Daniël Tuijnman 11 Voor het eerst een schrijftolk 12 10 vragen aan Cor Toonen 14 10 vragen aan Jopy Sol 17 Hulpmiddelen van toen 19 Column van Michèle Meirlevede 20 Jaarvergadering 20 Verslag Landelijke Dag 21 Column van Cor Toonen 23 Nieuws van de steunpunten 27 Activiteitenkalender 2013

Stichting Plotsdoven Randhoeve 221, 3995 GA Houten tel/tt/fax: 030 - 69 58 719 www.stichtingplotsdoven.nl [email protected]

Colofon

Nieuwe website Kwaliteit TeleTolk online

Plotsdoof is een uitgave van de Stichting Plotsdoven. Donateurs van de stichting ontvangen het blad gratis. Plotsdoof verschijnt vier keer per jaar: in maart, juni, september en december. Redactieadres van Veldekestraat 6a 4819 EP Breda [email protected] Redactie Jopy Sol, hoofdredacteur Marja Bouma, corrector Opmaak Frans Verkade Aan dit nummer werkten mee: Peter Raggers Gerard de Vijlder Daniël Tuijnman Cor Toonen Liesbeth Duits Ineke Scheffel Michèle Meirlevede Yvonne Chu Robert ten Bloemendal Marja de Putter Anja Korten Derek van Bockxmeer Leontien Peters Emma Bolle Georgie Onsoe Plaatsing van brieven betekent niet dat de redactie het met de strekking eens is. De redactie kan brieven weigeren, inkorten of redigeren. Overname van artikelen is toegestaan, mits met bronvermelding. Sluitingsdatum kopij volgend nummer: 15 augustus Drukwerk en verzending WPS Loskade 4 7202 CZ Zutphen

In september 2013 presenteerde het projectteam van Kwaliteit TeleTolk (KTT) op Wereld Doven Dag de Kwaliteitscriteria voor teletolkdienstverleners, teletolken en teletolkgebruikers. Met deze kwaliteitscriteria kunnen (nieuwe) teletolkdiensten de wensen van gebruikers direct in de praktijk toepassen. De criteria moeten uiteindelijk leiden tot teletolkdiensten die een gelijkwaardige(r) deelname van doven, slechthorenden en mensen met een spraak- en/of taalbeperking aan de samenleving bewerkstelligen. Om de kwaliteitscriteria op een toegankelijke en aantrekkelijke manier te presenteren, heeft het projectteam een informatieve website gemaakt. Op deze website staan ondertitelde filmpjes waarin een presentator in Nederlandse Gebarentaal uitleg geeft over teletolken; de overkoepelende benaming voor verschillende vormen van tolken op afstand. Ook laat hij zien wat Total Conversation is: de nieuwe wettelijke telecommunicatiestandaard (tekst, beeld en geluid) waarmee doven en slechthorenden op dit moment met KPN Teletolk (beeld- en tekstbemiddelingsdienst) en Tolkmatch (Tolknet; inzet tolken op afstand) via een teletolk op afstand kunnen communiceren. Verder bevat de site over-

zichten met aanbevolen apparatuur, instructies voor het voorbereiden van een tolksessie en tips voor de samenwerking tussen tolkgebruikers en tolken. Ook kun je er de kwaliteitscriteria downloaden. De nieuwe website is te vinden op www.kwaliteitteletolk.nl. Het project Kwaliteit TeleTolk (dat Dovenschap namens de belangenorganisaties uitvoert) liep per 1 mei 2014 af. Alle activiteiten en taken, waarvoor fonds PGO subsidie verschafte, waren toen met succes afgerond. In juni is er nog een afsluitende slotbijeenkomst voor betrokkenen georganiseerd. Signaal start met Teletolkgebruikerspanel Om teletolkdiensten als KPN Teletolk en tolk op afstand van Tolkmatch goede feedback te geven vanuit de gebruikers wil Signaal graag zoveel mogelijk gegevens en ervaringen van gebruikers verzamelen. Daarom heeft Signaal namens de belangenorganisaties voor doven en slechthorenden een ‘Teletolk­ gebruikers­ panel’ opgezet. Het doel van dit panel is om ervaringen van teletolkgebruikers te inventariseren, vast te leggen en periodiek te publiceren. Het gaat dan om zaken als tevredenheid over kwaliteit, uitvoering en toegankelijkheid voor dove en slechthorende personen. Deze informatie heeft Signaal nodig voor overleg met beleidsmakers, uitvoerende partijen, leveranciers van Total Conversation en teletolkdienstverleners, zodat de dienstverlening aan doven en slechthorenden waar nodig verbeterd kan worden. De resultaten van het panel worden elk kwartaal gepubliceerd op de website van Signaal. U kunt zelf ook een bijdrage leveren door u aan te melden voor het Teletolkgebruikerspanel. Kijk voor meer informatie over het panel of voor het aanmeldformulier op www.kwaliteitteletolk.nl/teletolkpanel.

2

Van de voorzitter

Over de Stichting

Peter Raggers

Dit woordje van de voorzitter zou deze keer “de laatste van Jopy” moeten heten. Na ruim 5 jaar hoofdredacteur te zijn geweest heeft Jopy Sol begin dit jaar laten weten er mee te gaan stoppen na het juninummer, om meer tijd voor haar zelf te hebben. Tevens is het nodig om de energie te gebruiken voor haar werk maar vooral voor de gezondheid. Natuurlijk wil je als bestuur dat goede mensen altijd op hun post blijven en we kunnen wel zeggen dat Jopy een voortreffelijke hoofdredacteur was en nu nog is tot en met dit nummer. Weinig mensen weten hoeveel werk er in gaat zitten om elke drie maanden weer een blad vol te krijgen met lezenswaardige inhoud. Jopy heeft daar een strak regime voor ontwikkeld. Uitgaande van drie maanden tot verschijning is de eerste maand voor rust en ideeën op doen. Tweede maand de artikelen laten schrijven, zelf schrijven en info verzamelen, derde maand eerste week alles op een rijtje zetten: is alles binnen, hebben we genoeg of teveel, enz. Daarna begint het grote werk: redigeren. Marja Bouma helpt bij het corrigeren. Aan het eind van de maand gaat alles naar Frans Verkade die de lay-out verzorgt. Dan volgen er een paar spannende dagen: is het uiteindelijk toch teveel of juist te weinig. Wat moet er weggelaten worden of wat moet erbij? Na een week komt de proefdruk terug, dan alles voor de laatste keer nog eens doornemen en de laatste correcties doorgeven aan Frans. Die voert de laatste aanpassingen in en stuurt het naar de drukker. Ruim een week later verstuurt de drukker het naar alle donateurs. Dan is de eerste (rust)maand van de volgende cyclus alweer half om. Dit alles deed Jopy naast haar fulltime baan. Zoals ze zelf wel eens zegt: "je moet het niet doen omdat je waardering verwacht, want dat krijg je maar zelden. Bijna iedereen ziet het als een vanzelfsprekendheid. Maar ik doe het voor de Stichting en mezelf, dat is voldoende."

Vrijwilligerswerk bestaat bij de gratie van dit soort mensen. Niet afhankelijk van de dank van anderen, maar doen voor anderen, maar er zelf ook veel baat bij hebben. Dat laatste moet dan wel ook zo blijven, want vrijwilligerswerk mag zich nooit tegen jezelf keren. Het is dan ook mooi dat Jopy hier de grens trekt en ietwat treurig (10%) maar verder (90%) blijmoedig heeft besloten te stoppen, om ongetwijfeld op andere terreinen actief te blijven binnen de Stichting Plots- en Laatdoven. Ze zit nu alweer in de nieuwe werkgroep Enquête. Gelukkig hebben we reeds de opvolgster voor Jopy gevonden in de persoon van Liesbeth Duits. In het septembernummer stelt zij zich aan u voor. Wij wensen Liesbeth nu vast succes met haar eerste nummer, Jopy heeft toegezegd haar desgewenst met raad terzijde te staan. Jopy, van harte bedankt. We zien elkaar weer op 19 juli, de Vrijwilligersdag, waar ook jij in het zonnetje wordt gezet. Ja, u leest het goed. De Vrijwilligersdag tevens in de ochtend een uurtje jaarvergadering - vindt plaats op 19 juli te Driebergen, één minuut lopen vanaf het station. In ons jubileumjaar willen we alle vrijwilligers dan extra in het zonnetje zetten. Iedereen, dus ook de niet-vrijwilliger, is natuurlijk van harte welkom. Het belooft een geweldige dag te worden in een mooie omgeving met voortreffelijke catering. De uitnodiging heeft u eind mei per post ontvangen, hij staat ook op Facebook en de website. Dit woordje zou natuurlijk niet compleet zijn zonder een terugblikje op het tweede grootste moment in de geschiedenis van de Stichting Plots- en laatdoven. Het eerste en wellicht het allerbelangrijkste moment was de oprichting van de Stichting zelf. Opgezet door Yvonne Kemink, die daarvoor terecht reeds jaren geleden ere-donateur is geworden. Het tweede moment is het 25 jarig bestaan, met als ijkpunt het driedaags internationaal congres. Wat een geweldig gebeuren was dit, inhoudelijk en organisatorisch klonk het als een klok. Sfeer en locatie waren goed. De diepgaande onderwerpen volgden elkaar onzichtbaar maar zeker voelbaar op. Een enorm compliment aan het gehele organisatiecomité is hier op zijn plaats, zo ook aan Anja Korten die in haar rol van kantoormedewerkster ook veel extra voor haar kiezen kreeg.

De Stichting Plotsdoven is de lande­ lijke organisatie voor belangenbehartiging van plots- en laatdoven. De stichting is opgericht in 1989 en heeft zich de belangenbehartiging van plots- en laatdoven in de ruimste zin ten doel gesteld. Daarbij staat stimulatie van zelf­red­zaam­ heid en reïntegratie van de plotsen laatdove in de horende maat­ schappij voorop. De Stichting Plotsdoven onderhoudt twee mailinglijsten: één voor plotsen laatdoven en één voor partners, familie, vrienden of andere naasten van plots- of laatdoven. De mailinglijsten zijn bedoeld om informatie en ervaringen uit te wisselen m.b.t. het doof worden en/of doof zijn, het omgaan daarmee door naasten, of om vragen te stellen. Kortom, lotgenotencontact op een makkelijke en toegankelijke manier. Voor meer info zie: www.stichtingplotsdoven.nl Bestuur Peter Raggers, voorzitter Gerard de Vijlder, secretaris Albert Bouma, penningmeester Wil van Essen, bestuurslid Mirjam Walraven, bestuurslid Anja Korten, bestuurslid Anneke Meijer, bestuurslid Raad van Advies Drs P.P.B.M. Boermans Dr. J. Mulder Donateurschap Vanaf € 25,- per kalenderjaar bent u al donateur; over te maken op postgiro 82080 t.n.v. Stichting Plotsdoven te Houten Geregistreerd bij de Kamer van Koophandel Haaglanden te Den Haag nr. 41155666 ANBI-nummer 816107440 Lex Scheffelfonds Het Lex Scheffelfonds is ingesteld om iedere plots- en laatdove, voor wie dit een financieel bezwaar is, in staat te stellen deel te nemen aan activiteiten die georganiseerd worden door de Stichting Plotsdoven. Voor verdere gegevens zie blz. 23 3

Tijdens het congres werd Gerard de Vijlder geridderd in de Orde van Oranje Nassau omdat hij 25 jaar bijna onafgebroken in de weer is geweest. Niet alleen om onze Stichting in stand te houden, maar ook voor de vele, vele zaken die de Stichting samen met vele anderen tot stand heeft gebracht. Gaan we nu over tot de orde van de dag? Ja en nee. Gisteren, zaterdag 3 mei, hebben we weer de jaarlijkse ontmoetingsdag gehad, we mochten veel nieuwe gezichten welkom heten. Het was zoals gebruikelijk weer echt onder elkaar en nog een voordeel: ik hoefde me vanochtend na de professionele scheerbehandeling niet te scheren. Overmorgen, dinsdag 6 mei, gaat het samenwerkingstraject met Dovenschap, Doven Jongeren en FODOK een nieuwe fase in. Onze adviseur in het project om te komen tot een hechte samenwerking, Matteke Winkel, gaat dan voor het eerst aan de slag om bij de individuele organisaties de diverse zaken te toetsen die verder uitgewerkt moeten worden. Het concept missie en visie is reeds geschreven en door de vier organisaties geaccepteerd. Gezien de wijze waarop de vier organisaties nu reeds naar elkaar kijken en willen samenwerken, is de verwachting dat het proces redelijk snel kan verlopen. Maar we hebben bewust gekozen voor kwaliteit boven snelheid. Plus diepgang boven oppervlakkigheid. Waar echter de snelheid wel gekoppeld kan worden zal dit zeker gebeuren. Tot slot - zoals reeds in de nieuwsbrief werd vermeld - in een gezond bestuur gaan en komen nieuwe mensen. Ter voorbereiding hierop is het goed dat er mensen, die belangstelling hebben voor een bestuursfunctie, een poos mee kunnen draaien als kandidaat-bestuurslid. Op verzoek is Robert ten Bloemendal nu als kandidaat-lid toegetreden en heeft aangegeven dit te willen continueren totdat er een bestuurslid aftreedt. Welkom Robert, je hebt je sporen al verdiend bij het mede organiseren van het congres. Mochten er mensen zijn die denken dat zij de kwaliteiten en bekwaamheden hebben om bestuurslid van de Stichting Plots- en Laatdoven te worden, neem dan contact op met mij ([email protected]). Donateur zijn of worden is verplicht. We zijn een lijstje aan het aanleggen van potentiële bestuursleden. U weet het ondertussen en het blijkt iedere keer weer waar te zijn: de Stichting Plots- en Laatdoven is de organisatie met de menselijke maat, waar de totale mens centraal staat. U bent welkom.

4

Onderscheiding voor Gerard de Vijlder Tijdens het congres is Gerard de Vijlder onderscheiden met de Koninklijke Onderscheiding Ridder in de Orde van Oranje Nassau. Hij kreeg dit voor zijn vele en grote verdiensten over vele jaren voor de Stichting Plots- en laatdoven. Zowel Janneke, zijn vrouw, als Gerard wisten hier tot de laatste seconden niets van, wat wel de nodige “spanning” gaf voor de organisatoren van het congres. Maar dit hoort bij geheimen. Er waren 22 familieleden op de feestavond tijdens het congres aanwezig, incl. kleinkinderen, naast een volle zaal met congresgangers. De burgemeester van Katwijk was hiervoor speciaal naar Egmond aan Zee gekomen.

Het Congres

vervolg van bladzijde 1

Helaas lieten diverse fondsen het een beetje afweten ondanks de inzet van Quite Write Fondsenwerving; alleen fonds Nuts Ohra en het Innovatiefonds Zorgverzekeraars stelden een bedrag beschikbaar. Door eigen initiatieven van het comité kwam er gelukkig ook geld van Nationale Nederlanden en bedrijven als Med-El, Comfort Audio, Advanced Bionics, Cochlear Benelux, Gelderhorst en Oticon Medical binnen. Daarnaast stelde Menzis een groot aantal tolkuren beschikbaar. En tenslotte heeft de Stichting Plotsdoven zelf ook een belangrijke bijdrage geleverd. Zonder bovenstaanden en alle vrijwilligers was er geen internationaal congres geweest. Gelukkig was er ook enige aandacht van de pers, zo kwam er op de eerste dag van het congres een artikel in het NoordHollands Dagblad / Leidsch Dagblad en de Gooise Courant. Tijdens het congres was er nog een interview bij ATV en later werd er mede door het congres nog aandacht aan plotsdoven besteed door MAX TV. Waarschijnlijk zullen bij het verschijnen van dit blad Plotsdoof ook de vele foto’s die tijdens het congres zijn gemaakt beschikbaar zijn, via een speciale site. Daarnaast komt er nog een DVD uit met ongeveer één uur filmmomenten, welke te koop zal zijn. Deze zal nog even op zich laten wachten, maar zodra hij uit is zult u op de hoogte gebracht worden. Omdat niet alles van mijn slotwoord tijdens het congres goed was overgekomen vindt u dit hieronder nogmaals. “De wereld gaat open voor plots- en laatdoven.” Dames en heren, De woorden die ik zo juist uitsprak waren het thema van dit congres. Ik hoop echt dat u door dit congres heeft kunnen beleven en ervaren dat dit ook mogelijk is, doordat we kennis hebben kunnen maken met diverse aspecten van plots- en laatdoofheid van meerdere personen uit het binnen- en buitenland. De meesten onder u weten dat ik een man van weinig woorden ben, maar voordat ik het congres daadwerkelijk afsluit en u vanmiddag, voor hen die zich daarvoor opgegeven hebben, nog een leuke en interessante middag zult hebben op de Zaanse Schans, wil ik eerst een woord van dank uitspreken. Een woord van dank voor u allen hier aanwezig, want een congres zonder deelnemers is geen congres, fijn dat jullie er waren. Dank aan mijn mede-comitéleden Georgia, Bert, Thea, Robert en hun en mijn familie, want ook die waren er wel op de één of andere manier bij betrokken. Dank aan alle sprekers. Dank aan alle tolken hier en in Amerika. Dank aan alle medewerkers van de Stichting Plotsdoven die zich, op welke wijze dan ook, hebben ingezet voor dit congres. Dank aan allen die dit congres financieel mogelijk hebben gemaakt. Dank aan de mensen van Hotel Zuiderduin. Dank aan allen die ik mogelijk vergeten ben of in stilte in dit congres hebben gewerkt. Voor ieder, nu of op het eind van de middag, wens ik u een goede reis terug naar huis. Het officiële gedeelte van het congres is hierbij ten einde! Dank voor uw aandacht.

Om de mensen die niet bij het congres aanwezig waren een idee te geven wat er zoal gezegd is, volgen twee korte samenvattingen van lezingen.

Irving King Jordan

een samenvatting van de lezing door Jopy Sol

Ik wil jullie iets vertellen over wat ik geleerd heb over doof worden, uit eigen ervaring en door naar anderen te luisteren die ook doof zijn geworden. Ik ben plotseling doof geworden door een motorongeluk, ik was 21, droeg geen helm en knalde in volle vaart tegen een auto op. Toen ik in het ziekenhuis weer bij kennis kwam was ik doof. Ik lag op de intensive care en kon niet praten en niet horen. Het praten lukte niet, omdat ze een tracheotomie, een luchtpijpsnede, hadden moeten aanbrengen. Dat wist ik niet. Op een gegeven moment liet iemand me een briefje zien: Kun je dit lezen? Ja, ik kon dat lezen. Door over en weer te schrijven kon ik vanaf toen weer communiceren. Toen het ongeluk gebeurde was ik zeeman, ik zat bij de Amerikaanse Marine. De artsen daar hadden niet veel ervaring met dove mensen. Keer op keer verzekerden ze me dat als ik zou herstellen van m'n overige verwondingen, ik ook weer horend zou worden. Dat gaf me hoop, want ik wilde helemaal niet doof zijn. Maar het ergste wat een dokter je kan geven is valse hoop, want zolang je die koestert, accepteer je de realiteit niet. Ik herstelde vrij snel van m'n hoofdverwondingen, maar de doofheid bleef. De oorlog in Vietnam was pas begonnen en de Marine hield er rekening mee dat ik de doofheid simuleerde, zodat ik niet naar Vietnam hoefde. Daarom moest ik speciale, vervelende testen ondergaan, maar de uitslag was dat ik echt doof was. De Marine wist niet wat ze met een dove aan moesten, daarom kreeg ik ontslag. Ik was in Washington, D.C., toen ik ontslagen werd. Dat was een geluk bij een ongeluk, want daar staat de Gallaudet University, de universiteit voor doven. Ik ging naar Gallaudet en leerde daar veel boekenkennis, maar vooral leerde ik daar om een dove te zijn. Dat was in 1966, Gallaudet was toen nog klein en heel gastvrij. Vrijwel alle studenten waren doofgeboren, maar ik werd niet afgewezen. Ze leerden me gebaren, maar ik heb nooit geleerd om vloeiend gebarentaal te gebruiken. Na mijn vooropleiding afgerond te hebben ben ik naar een 5

gewone universiteit gegaan en daar afgestudeerd als psycholoog, daarna ben ik terug naar Gallaudet gegaan. Tegenwoordig lopen daar veel afgestudeerde doven rond, toen waren er drie, ik was er daar één van. De meeste studenten communiceerden in ASL (Amerikaanse gebarentaal), ik kon en wilde dat niet. Ik praat hardop en maak tegelijk gebaren zoals een horende dat doet. Dat deed ik toen, dat doe ik nu nog steeds. Ik vind dat niemand je voor mag schrijven hoe je moet communiceren. Er is maar één regel: Wat voor jou werkt, is voor jou de juiste manier om te communiceren. Zelf heb ik geen CI omdat mijn gehoorzenuw bij dat ongeluk is doorgesneden. Ik ken veel mensen die wel een CI hebben. Bij de één werkt het nauwelijks, de ander kan er heel goed mee horen. Ongeacht hoe goed je ermee kunt horen, mag je één ding nooit vergeten: Als je doof bent met een CI, dan ben je doof met een CI. Het klinkt dom, maar het is heel belangrijk om dit niet te vergeten. Als je CI om wat voor reden dan ook niet werkt, moet je weer terugvallen op een andere manier van communiceren.

vindt het raar. Als ze denken dat ze zo moeten kunnen gebaren om zich begrijpelijk te maken, haken ze af. Mensen vinden het niet prettig dat ze hard moeten werken als ze iets willen zeggen. Daarom willen ze altijd meteen weten of je kunt liplezen, in dat geval hoeven ze niet hard te werken, denken ze. Het is ook niet altijd een kwestie van onwil. Er zijn mensen die echt heel erg hun best doen om duidelijk te praten en toch kun je bij hen geen spraak afzien. Dat is voor beide partijen heel frustrerend, maar er zit dan niets anders op dan voor een andere methode te kiezen, bv potlood en papier. Het duurde lang voor ik accepteerde dat ik doof was geworden. Als ik nu mensen tegenkom die nog niet zo lang zo doof zijn en er moeite mee hebben, raad ik hen aan om een 'spiegelgesprek' te voeren. Zonder je af en ga voor de spiegel staan en zeg tegen jezelf: 'Ik ben doof. Ik zal altijd doof zijn. Maar er is niets mis mee dat ik doof ben. Ik ben niet meer dezelfde, ik ben veranderd, maar ik ben nog steeds een waardevol mens, alleen ben ik nu doof. Het leven is mooi, ook als je doof bent!'

In 1987 stapte de president van Gallaudet op. Uiteindelijk waren er drie kandidaten om hem op te volgen: een deskundige, horende vrouw, die nog nooit met doven had gewerkt; een doofgeboren man die uit een dovenfamilie kwam en ik, plotsdoof, getrouwd met een horende vrouw en met horende kinderen. Het bestuur koos voor de vrouw. Voor het eerst riep dat protesten op bij de studenten. Dat protest werd binnen een week een revolutie: het veranderde de manier waarop doven naar zichzelf keken. Ze wilden geen horende, maar een dove president. Na een week gaf het bestuur zich gewonnen en werd ik alsnog de eerste dove president van Gallaudet. Veel oudere doven geloofden niet dat ik het zou redden. Het duurde even voor ik begreep waarom. Zij hadden hun hele leven niets anders gehoord dan: dit kun je niet als dove, dat kun je niet als dove… Als je dat soort bezwaren eindeloos blijft herhalen, gaan de mensen er zelf ook in geloven. Na mijn benoeming was er een persconferentie. De meeste journalisten hadden in de voorafgaande week laten blijken dat ze achter de dove studenten stonden, ze waren op de persconferentie dan ook heel aardig. Maar aan het eind vroeg een journalist die zich de hele tijd afzijdig had gehouden: 'Alles goed en wel, maar wat kunnen doven nu eigenlijk?' Even wist ik niet wat ik moest zeggen, ik dreigde heel boos te worden omdat ik het zo'n stomme vraag vond, maar besloot dat het beter was om positief te blijven. 'Doven kunnen alles,' zei ik, 'behalve horen.' Die uitspraak is m'n mantra geworden, ik geloof daar nog steeds in en ik hoop dat jullie er ook in geloven. Dankzij de huidige technische ontwikkelingen kunnen we nu nog veel meer dan toen: er is televisie met ondertiteling, er zijn schrijftolken, aangepaste telefoonprogramma's, we kunnen mailen, sms'en… Natuurlijk is het soms heel frustrerend om doof te zijn. Mensen kunnen heel grof zijn en je afwijzen, puur omdat je doof bent. Maar het is goed om te bedenken dat mensen soms niet aardig zijn, omdat ze niet weten hoe ze er mee om moeten gaan. Veel horende mensen hebben nog nooit een dove ontmoet. Het enige wat ze van gebarentaal weten is wat ze soms op de televisie zien. De één vindt dat mooi, de ander 6

Robert Pollard

een samenvatting van de lezing door Jopy Sol Vandaag ga ik het vooral hebben over cochleaire implantaten. Ik heb daar alles bij elkaar al zo'n 30 jaar ervaring mee. Als psycholoog van het CI-team heb ik heel veel mensen ontmoet. In Amerika kennen we het begrip 'informed consent': je weet waar het om gaat en je gaat ermee akkoord. Wat houdt 'informed consent' in voor doven die een CI willen? . Je moet de behandeling begrijpen die je ondergaat. Wat houdt de operatie in? Welke risico's zijn er aan verbon- den? Wat zijn de gemiddelde uitkomsten die je kunt ver- wachten, rekening houdend met je leeftijd, wanneer je je gehoor bent kwijtgeraakt en hoe ernstig het gehoorverlies is. Weet je hoe de apparatuur werkt? Weet je waar op moet letten als je een keuze moet maken uit de verschillende modellen? . Wat zijn de alternatieven?

. Wat gebeurt er als je geen CI neemt. Wat voor gevolgen heeft dat voor je leven en welzijn? . Je moet volledig vrij zijn in je keuze, je moet niet onder druk gezet worden door familie, dokters of fabrikanten. De grote groep plots- en laatdoven kent veel subgroepen. Het moment waarop je doof wordt is heel belangrijk: als baby, als kleuter, als tiener, als jong volwassene, als je van middelbare leeftijd bent of ouder. Dit zijn heel verschillende groepen. Dan is er ook nog het verschil tussen plotseling doof worden en progressieve slechthorendheid op latere leeftijd. Er is ook verschil tussen mensen die gebarentaal gebruiken en die dat niet doen. Vind je van jezelf dat je bij de dovengemeenschap hoort of niet? Ben je Doof of doof? Doof worden is een grote verandering, een groot trauma. Mensen die doof worden lopen het risico dat ze depressief worden. Ze zijn vaker depressief dan doofgeboren mensen en horenden. Je kunt in een sociaal isolement terecht komen als je doof wordt. Hoe past je familie zich aan? Hoe ga je er zelf mee om? Schrijf je jezelf af? Uit een recent onderzoek blijkt dat mensen die op middelbare leeftijd of later doof worden twee keer zo vaak depressief zijn als gemiddeld. Iets meer dan 1 op de 10 mensen uit deze groep was depressief. Maar opvallend genoeg bleek uit deze studie dat de mensen met een matig gehoorverlies meer last hadden van depressies dan mensen met een ernstig gehoorverlies. Vrouwen hebben er meer last van dan mannen. Hoe jonger je bent binnen deze groep hoe vaker je depressief wordt. De onderzoekers gaan er vanuit dat de groep met het ernstige gehoorverlies snel op zoek gaat naar hulpmiddelen, dat doet men niet bij minder groot gehoorverlies. Hier moet meer onderzoek naar gedaan worden.

er gezegd wordt. Als iemand een CI wil is mijn eerste vraag altijd: Waarom? Wat wil je dat die CI voor je doet? Hoe realistisch zijn je verwachtingen? En die van je familie? Het kan ook goed zijn om een kosten-baten analyse te maken. Wat levert het op, wat kost het nu en in de toekomst? Denk hierbij bv aan je werk, de opvang van je kinderen, je gezondheid, je levensverwachting. Na de aansluiting van de CI begint het leerproces. Je hersens moeten leren samenwerken met het implantaat. Je moet leren spraak verstaan. Je moet mensen ook keer op keer duidelijk maken wat je wel en niet kunt verstaan, waarom je bv toch nog een tolk nodig hebt, ook al heb je een CI. Het goed afstellen vraagt veel tijd, je moet zelf aangeven wat je goed hoort en wat niet. Kleine kinderen kunnen dat niet, daarom is het heel moeilijk om bij hen de CI goed af te stellen. Wat ook belangrijk is, is de ethische kijk op doofheid. In Amerika kent men tegenwoordig het begrip 'audisme'. Hiermee geeft men aan dat mensen die niet kunnen horen gediscrimineerd worden. Vanuit de dovenwereld is er veel verzet geweest tegen de CI's. Het is ethisch gezien nog steeds moeilijk. Als een doof kind met een CI naar een gewone school gaat en geen contact heeft met andere doven, geen gebarentaal leert… Er zijn kinderen die denken dat ze niet oud worden, want ze kennen geen oudere doven. Het is beslist niet zo dat een dove zonder CI niet gelukkig of zelfstandig kan zijn. Als bijvoorbeeld leveranciers dat beweren in advertenties is dat onethisch. Dat geldt ook voor het scheppen van te hoge verwachtingen (bv gefluister kunnen horen).

Uiteindelijk moet je leren hoe je doof of slechthorend kunt zijn. Het gaat om hetzelfde soort leerproces dat mensen doormaken die suikerziekte of astma krijgen. Het is niet iets dat vanzelf aan komt waaien. Je moet informatie krijgen. Er zijn drie boeken die ik vaak aanbeveel. 'Odyssey of Hearing Loss' en 'Relationships and Hearing Loss' zijn heel goede boeken. 'Living with Hearing Loss' is vooral een praktisch boek. (1)

Er is nog niet veel onderzoek gedaan naar mensen die een implantaat hebben, maar er geen gebruik meer van maken. Dit komt in ieder geval voor bij dove jongeren die als kind een implantaat hebben gekregen en als tiener de CI niet meer willen gebruiken. We kunnen raden naar het waarom, maar zeker weten we het niet.

Een CI geneest doofheid niet, het verschaft wel een hoop geluidsinformatie. Daar moet je mee om leren gaan. De processor bepaalt welke electroden geactiveerd worden en in welke mate en volgens welk patroon. Als ze geactiveerd worden geven ze stroomstootjes af die doorgestuurd worden naar de hersenen, dat kan alleen als de gehoorzenuw intact is.

(1) De drie genoemde boeken zijn niet in het Nederlands vertaald.

Wat je hoort zegt eigenlijk niet zo veel. Het vertelt je niet wat je hoort. Je hoort een klap, maar wat weet je dan? Op een laag niveau is het vaak voldoende als je een geluid kunt detecteren. Op het volgende niveau hoor je het geluid, maar je moet het ook thuisbrengen: de deurbel, de telefoon, de hond blaft… Daar heb je je hersens voor nodig, de CI vertelt je niet wat je hoort, dat doen je hersens. Hoe meer je van je CI verwacht, hoe moeilijker het wordt om die verwachtingen waar te maken. Dat ligt niet aan de CI, het zijn je hersens die je naar hogere niveaus kunnen brengen. Geluidsidentificatie vertelt je dat iemand praat. Door gebruik te maken van liplezen, je gehoor en wat je ziet kun je betekenis geven aan wat

Listen with the Heart: Relationships and Hearing Loss, door: Michael A. Harvey is verkrijgbaar bij Bol - € 17.99

Odyssey of Hearing Loss: Tales of Triumph, door: Micheal A. Harvey is verkrijgbaar bij Bol - € 18.49

Living with Hearing Loss, door Marcia B. Dugan is verkrijgbaar bij Amazon.com – $ 12.24 + verzendkosten

7

Interview:

Daniël Tuijnman

door Jopy Sol

Daniël Tuijnman, 47 jaar, alleenstaand, woont in Nijmegen. Hij schrijftolkt sinds 1990, toen heeft hij voor het eerst een bijeenkomst ondersteund ten behoeve van doven en slechthorenden. Het Velotype-toetsenbord heeft hij al in 1982 leren gebruiken. Vertel, hoe is het allemaal gekomen en gegaan? Het Velotype-toetsenbord is uitgevonden door Marius den Outer en Nico Berkelmans. Den Outer had begin jaren 30 (van de vorige eeuw) de Tachotype uitgevonden. Dat was een stenografeermachine: daar kwam geen kant-en-klare tekst uit, maar wel tekens die door elke andere tachotypist gelezen konden worden. Een paar jaar later kwam Berkelmans erbij. De ontwikkeling van de Tachotype kwam tot stilstand door de Tweede Wereldoorlog. In de jaren daarna is er alleen op papier aan het ontwerp gesleuteld. Dankzij de ontwikkelingen op de computermarkt werd het rond 1980 mogelijk om een echt toetsenbord te maken waar kant-en-klare tekst uitkwam. Berkelmans heeft toen de Associatie SMK, de beroepsvereniging van type- en stenolerar(ess)en, enthousiast gemaakt voor het idee. Nadat hij in 1981 een cursus had gegeven aan typeleraren op houten plankjes, slaagde hij erin ca. 30 prototypes te laten maken, die gehuisd waren in de kast van een Philips P2000 homecomputer, zodat mensen echt konden oefenen om het te leren. Dat was in het voorjaar van 1982, ik zat toen in de 5de klas van het gymnasium. Een kennis die typelerares was – en via de beroepsvereniging ervan hoorde – heeft me toen ervoor geënthousiasmeerd om het uit te proberen, en ik ben het voor de lol gaan leren, uit een leerboek dat Berkelmans geschreven had, en dat ging heel goed. Er is toen een productiemodel van de Velotype ontwikkeld door een klein bedrijfje, Special Systems Industry (SSI), dat opgericht was door twee ex-Philips ingenieurs. In september 1983 werd het geïntroduceerd op de Kantoorinnovatiebeurs in de RAI. De Velotype was dé hit van die beurs: er stonden de hele tijd drommen mensen rond de piepkleine stand. In de begintijd werd de Velotype vooral gepresenteerd als een toetsenbord waarmee je veel sneller kon tikken dan op een gewoon toetsenbord, de toepassing als ondersteuning voor doven/slechthorenden was toen nog helemaal niet in beeld. Dat het wel zover kwam heeft Marius den Outer nog net meegemaakt, hij is in 1984 overleden. Nico Berkelmans is in 2011 overleden, die heeft dus de hele ontwikkeling van het beroep van schrijftolk en het gebruik van zijn toetsenbord daarvoor meegemaakt. De opdrachten die ik toen deed waren vooral demonstraties op beurzen of voor potentiële klanten, maar ook congressen en seminars die nog dezelfde dag een letterlijke tekst wilden hebben van de dag. Ondanks de grote belangstelling in het begin, vielen de verkopen tegen en moest SSI in 1989 de deuren sluiten. Om het apparaat toch levend te houden is toen de Stichting B4 opgericht door Berkelmans en een paar ex-werknemers. De focus is toen verlegd naar de toepassing voor doven/slechthorenden omdat dat een markt is waar het simpelweg de enige oplossing is (was) om real-time de gesproken tekst weer te geven. De schrijftolk-opdrachten die ik toen deed, deed ik allemaal 8

in m'n vrije tijd: ik heb eerst wiskunde gestudeerd, heb een promotie gedaan in de informatica, en heb tot 2006 diverse fulltime banen in de IT gehad. Lange tijd heb ik alleen opdrachten gedaan via Stichting B4, maar uit onvrede over de gang van zaken daar, heb ik in 1999 besloten direct opdrachten aan te nemen. Ik zat met twee mensen van de NVVS te praten op een terrasje in Genève, en zij klaagden ook over de directeur van Stichting B4. Toen heb ik gezegd: neem maar direct met mij contact op voor het schrijftolken op de volgende ledenvergadering. Klanten waren in die tijd eigenlijk allemaal instellingen als de NVVS en de IFHOH, en die betaalden dat uit eigen zak. De vergoedingsregelingen vanuit UWV en Zorgkantoor zijn pas een paar jaar later gekomen. Maar met m'n fulltime baan zat ik op dat moment ook niet te wachten op allemaal kleine klusjes: ik schrijftolkte in het weekend, of doordeweeks op dagen die ik daarvoor vrij nam. In 2006 heb ik m'n fulltime baan opgezegd en sindsdien freelance ik als schrijftolk en als ICT-er. Ik ben niet betrokken geweest bij het opzetten van de opleiding aan de HU, ik had toen een fulltime baan. Ik ben wel actief geweest bij het opzetten van de Nederlandse Schrijftolkenvereniging. Ik heb daarna een conflict gekregen met het bestuur omdat ze diverse dingen verkeerd deden. Wat betreft de financiële verantwoording heeft het bestuur dit uiteindelijk ook toegegeven. Al met al heb ik er slechte herinneringen aan overgehouden.

Waarom zijn er maar zo weinig mannelijke schrijftolken? Kun je als schrijftolk wel een gezin onderhouden? De meeste schrijftolken zijn inderdaad vrouw. Ik denk dat je dat in het algemene beeld moet zien van een oververtegenwoordiging van vrouwen in “zorgzame” beroepen. Dit is niet de plaats om te gaan speculeren of zulke rolverdelingen cultureel of genetisch bepaald zijn. Maar er zijn nog wel een paar andere mannelijke schrijftolken: Richard van Royen is een bekende, net als Wim Gerbecks, die in 1984 heeft leren velotypen, en ook een van de snelsten is. Het is in dit verband ook wel leuk om Tijn Berkelmans te noemen, zoon van de uitvinder, die letterlijk velotypist van het eerste uur is. Hij heeft zich nooit ingeschreven in het register, maar doet nog wel eens een commerciële opdracht. Een schrijftolk kan zeker van haar/zijn inkomsten leven en er een gezin van onderhouden, zodra hij/zij een beetje een klantenkring heeft opgebouwd. Wat maakt volgens jou van een schrijftolk een goede schrijftolk? In de allereerste plaats denk ik dat een schrijftolk eenvoudigweg een hoge snelheid moet hebben. In het verlengde daarvan zou ik zeggen: het vermogen om één of twee zinnen te “bufferen”: als je achterloopt met tolken, toch onthouden wat de spreker zegt en het dan bij een adempauze weer inlopen. En ten derde een brede algemene ontwikkeling hebben en snel kennis oppikken in een vreemd vakgebied. Ik vind het altijd belangrijk dat ik begrijp wat een spreker betoogt, zodat ik kan anticiperen op wat hij gaat zeggen, en woorden die ik slecht verstaan heb kan invullen. Dat laatste moet de lezer bekend voorkomen. Wat ik hier boven beschreven heb is mijn insteek, waar ik ook niet echt voor gekozen heb maar waar ik min of meer ben ingerold. Ik heb me daarbij ook bewust beperkt tot de technische kant van het beroep; daarnaast is er natuurlijk ook de “zachte” kant, hoe je met je klanten en derden omgaat, maar daarvan zou ik niet verder komen dan te zeggen: wees een goed mens en behandel je medemens met respect. Is de apparatuur in de loop der tijd veel veranderd? De apparatuur is in feite twee keer serieus veranderd. Van 1983 tot 2000 was er de originele Velotype. Stichting B4 die toen de rechten beheerde is met een geldschieter in zee gegaan en toen is de “Veyboard” uitgebracht. Die had als voordeel dat hij geen eigen voeding meer nodig had en beter op schoot lag, maar als nadeel dat hij alleen bruikbaar was met een Windows-computer, en dan staan Apple- en Linuxgebruikers dus in de kou (en zelf ben ik fervent Linux-fan). Eén van de redenen voor de naamswijziging was ongetwijfeld dat ze geen geschikte internet-domeinnaam konden krijgen: Wim Gerbecks was eigenaar van www.velotype.com en ik was eigenaar van www.velotype.nl. Stichting B4 heeft met een peperdure advocaat, Stibbe, in een rechtszaak geprobeerd die domeinnamen af te nemen, zonder succes. En de tweede verandering is de introductie door Sander Pasveer en Wim Gerbecks van de “Velotype Pro”, eind 2011. Die kun je echt op elke computer aansluiten. Bovendien hebben ze ook, voor het eerst, innovaties aangebracht in de

regels van het toetsenbord, zodat je er nog sneller op kan tikken. Hoe sta je tegenover gebarentaal? Gebarentaal leren is een heel nieuwe taal leren, en dat is niet anders dan als je Zweeds of Russisch gaat leren: je moet het gewoon veel oefenen, en je moet mensen in je omgeving hebben, of opzoeken, die die taal ook spreken; anders wordt het niets. Die 30 uur in het jaar dat je een tolk (privé) kan inzetten zijn peanuts daarbij vergeleken, en die maken dan ook – denk ik – weinig tot niets uit voor de beslissing of je gebarentaal gaat leren of niet. Zelf heb ik, toen in 2006 schrijftolken zich moesten inschrijven in het register RTG, twee cursussen NmG gevolgd. Die cursussen werden (toen) door de Stichting Plotsdoven georganiseerd, als ik het me goed herinner. Ik vond dat heel leuk, maar verreweg de meeste van mijn klanten gebruiken het niet en er is ook niemand in m'n directe omgeving die het gebruikt, dus het meeste daarvan is helaas weer weggezakt. Kijken mensen nu anders tegen schrijftolken aan dan in jouw beginperiode? Jazeker. Je merkt heel duidelijk dat het beroep een veel grotere bekendheid heeft dan tien jaar geleden, en dat veel mensen ook veel positiever reageren op de aanwezigheid van een schrijftolk in een vergadering of bespreking. Ik heb ook het idee dat de bekendheid onder auditief beperkten veel groter is: in het begin was het echt een incrowd die van het bestaan af wist en die schrijftolken gebruikte, nu is dat veel algemener. Wat is er in de loop der tijden ten goede veranderd? Zijn er ook minder positieve ontwikkelingen? 'Ten goede': de grotere bekendheid en acceptatie, daar hebben we het al over gehad. 'Ten kwade' is veranderd dat er steeds meer beknibbeld wordt op de vergoeding. De vergoeding per reiskilometer is verlaagd, en de maximum reisafstand ook. Ik heb relatief veel klanten die ver weg wonen en me willen hebben voor veeleisende opdrachten, dus daarin word ik relatief zwaar getroffen. Een paar jaar geleden wilden UWV of het Zorgkantoor voor bijvoorbeeld Engelstalige opdrachten nog de maximum reisafstand door de vingers zien, maar dat is er inmiddels ook niet meer bij. Een ontwikkeling die ik met interesse volg is het tolken-opafstand: de tolk zit thuis en staat via een internetverbinding in contact met de klant en diens gesprekspartners, waarbij zowel beeld, geluid als tekst uitgewisseld worden. Dat is een interessante ontwikkeling, met als positieve kanten dat het voor klanten makkelijker mogelijk wordt om een tolk in te schakelen voor korte opdrachten zoals een huisartsbezoek, en het bovengenoemde afstandsprobleem. Aan de andere kant dreigt het gevaar dat UWV en Zorgkantoor het zozeer gaan omarmen dat ze alles via tolk-op-afstand zouden willen doen. Er zijn echter een heleboel opdrachten, mijns inziens, waar je bij tolk-op-afstand te veel mist van wat er omgaat om je werk als tolk goed te doen. (Vervolg bladzijde 10) 9

Heb je als schrijftolk wel eens iets meegemaakt, dat je nooit bent vergeten? Oh, meer dan genoeg bijzondere dingen meegemaakt. Om één voorbeeld te noemen: in 2005 heb ik de Paus geschrijftolkt op de Wereldjongerendagen in Keulen, voor ruim 1 miljoen bezoekers. En door de massaliteit en de verkeersopstoppingen duurde het zaterdags na de avondmis tot diep in de nacht voor ik op mijn hotelkamer was, waardoor ik maar een paar uur slaap overhield voor ik terugging voor de ochtendmis. Heb je nog een boodschap voor onze lezers? Hou je haaks! Er zijn genoeg mensen in de wereld en in je omgeving die rekening willen houden met je handicap.

De succesvolle en historische theaterproductie van het Handtheater De Man, de Stad en het Boek uit 1995 is nu op dvd verkrijgbaar met Nederlandse, Engelse en Franse ondertiteling en een Nederlandse voice-over. Aanleiding was de driehonderdste verjaardag van Abbé de l’Epée op 25 november 2012. Abbé de l’Epée is de beroemde oprichter van de eerste school voor doven in 1760 in Parijs. Met het verschijnen van deze dvd krijgen ook dove en nietdove buitenlanders toegang tot deze bijzondere productie. Lees hier meer over op onze website. U kunt de dvd bestellen in onze webwinkel.

Noodkreet aan regering: maak 112 bereikbaar voor doven en slechthorenden! De discussie over de bereikbaarheid van het alarmnummer is niet nieuw. Signaal is al vanaf 2010, toen Signaal namens de belangenorganisaties voor doven en slechthorenden een intensieve lobby startte voor verbeteringen van de Telecomwet, in gesprek met betrokken partijen en overheidsinstanties. Helaas doet de regering tot op heden niets met de informatie en adviezen van Signaal en neemt zij niet de verantwoordelijkheid om 112 voor doven en slechthorenden bereikbaar te maken. Video ‘De oorverdovende stilte’ gedigitaliseerd In 1997 is door de Erasmus Universiteit in Rotterdam in opdracht van de Stichting Plotsdoven de VHD Video ‘De oorverdovende stilte’ gemaakt. In deze video documentaire volgt men een dag uit het leven van twee Plotsdove volwassenen. Bert Nijman is een prille CI-horende, Marja Tolman is nog geheel doof en is een jonge moeder van een zoontje. Deze boeiende documentaire is in veel opzichten nog steeds actueel en herkenbaar. De video van 20 minuten is nu, door een professioneel bedrijf, gedigitaliseerd. Hoewel het om een zeventien jaar oude video gaat is de digitale dvd kwaliteit verrassend goed. De documentaire is mooi ondertiteld met voor elke verteller en de achtergrondstem een eigen tekstkleur. De dvd is te koop bij ons kantoor in Houten, adres zie kader op pagina 2. U kunt de dvd ook per mail bestellen: [email protected] Prijs: € 19,25 incl. verzendkosten. Na bestelling ontvangt u een bevestiging en nota.

10

Van 2009 tot en met 2011 vertegenwoordigde de Nationale Politie (KLPD) de Nederlandse regering in het Europese REACH112 project. REACH112 publiceerde een document waarin duidelijk staat omschreven wat er moet worden gedaan om 112 bereikbaar en toegankelijk te maken voor doven en slechthorenden, zowel technisch als organisatorisch. Hoe lang blijven de ministeries Veiligheid en Justitie en Economische Zaken deze oplossing negeren en schuiven ze elkaar de hete aardappel toe? Moeten er soms eerst een paar dove en slechthorende doden vallen? Het is hoog tijd dat de ministeries in actie komen en de zaken gaan regelen zoals in het REACH112 project is omschreven! We hopen dat de adviezen van Signaal niet langer genegeerd worden en dat de oproep die we namens alle doven en slechthorenden aan de ministeries doen, snel gehoor vindt.

Voor het eerst… een schrijftolk

Het Lexscheffelfonds

Het inzetten van een schrijftolk is mij niet onbekend wanneer het voor een ander is. Nu is het voor mijzelf. Dat is toch even slikken. Na jarenlang zelf werkzaam te zijn geweest als schrijftolk, is nu de situatie daar dat ik zelf gebruik zal gaan maken van een schrijftolk.

Als beheerder/uitvoerder van het Lsf heb ik de eer om de resultaten van het eerste kwartaal van 2014 in een soort jubelstemming te mogen doorgeven. Het begon eind december al met een superdonatie. Heel erg bedankt namens alle lotgenoten, familie Docters. Daarbovenop de maandelijkseen kwartaalstortingen natuurlijk, iedereen die daaraan meedoet: hartelijk dank!

De confrontatie kwam wat eerder dan verwacht. Misschien maar goed ook, anders had ik het wellicht nog te lang uitgesteld zeg ik eerlijk. Er werd over en weer gemaild over het maken van een afspraak. Er zouden vier personen deelnemen aan het gesprek. Een van de aanwezigen geeft aan: Dan wil ik graag een schrijftolk… -slik- Tja… dat geldt eigenlijk ook voor mij. Diep in mijn hart wist ik dat het moment zou komen, maar het kwam snoeihard aan. Nu moet ik kijken of ik in aanmerking kom voor een tolkurentoekenning. Ik stuur mijn audiologische gegevens op naar Menzis ter beoordeling. Menzis heeft de aanvraag snel positief beoordeeld en na een week lag de tolkurentoekenning op de deurmat. Dan komen de vragen: Ga ik last hebben van het geluid? Echt, het voelde heel raar om dat te denken, maar nu met hyperacusis en tinnitus… Wie komt er tolken? Er zijn gelukkig na mij nog genoeg studenten afgestudeerd... maar het waren collega’s. En ook voor mij geldt, de ene collega ken je beter en met de ene collega kun je beter opschieten dan met de ander, laat staan dat er iemand voor je komt tolken. Het gesprek vindt plaats. Het begint met het zoeken van de juiste plek, zodat het voor iedereen prettig is. De tolk moet goed kunnen zitten, de anderen moeten het goed kunnen verstaan en/of de tekst goed kunnen lezen. Omdat mijn oogzenuw beschadigd is heb ik zelf last van het licht. Maar de achtergrond, het lettertype en de lettergrootte kunnen tot ieders tevredenheid worden aangepast. Toch probeer ik me in het begin nog te richten op de spreker, met spraakafzien en mijn gehoorapparaatjes, maar gaandeweg het gesprek volg ik het steeds meer via het scherm. Dat geeft rust, want dan weet ik zeker dat ik geen belangrijke vraag mis en krijg ik ook nog mee wat de anderen inbrengen in het gesprek.

door Ineke Scheffel

Eind maart was ons geweldig 25 jarig congres en ons aller Cor Toonen had daarvoor een extra activiteit bedacht en wel een soort expositieruimte waarbij onze meest creatieve lotgenoten hun zelfgemaakte creaties te koop aan konden bieden. De opbrengst zou geheel of gedeeltelijk ten goede komen aan het Lsf. Nou mensen, opnieuw een grandioze aanvulling voor onze spaarpot. De opbrengst is uiteindelijk € 705,50 is geworden. Ook hiervoor alle creatievelingen en kopers heel erg bedankt. Deze aanvullingen houden in dat de mensen die een beroep op ons fonds willen doen dit met een gerust hart kunnen doen, want het betekent toch wel dat door onze saamhorigheid en lotsverbondenheid dit telkens weer mogelijk gemaakt kan worden!!! Als laatste wil ik Lex bedanken voor zijn creatieve inzet op de facebookpagina van het Lsf. Er worden zulke mooie resultaten bereikt om mensen te tonen wat doofheid inhoudt. Eén van de laatste posts “veroorzaakte” 21680 reacties en de post daarop nog eens 18304 reacties. Bovendien zijn we van 261 volgers naar 366 gegaan. Nog niet gekeken? Probeer het eens als je al op Facebook zit… lexscheffelfonds... ik hoop dan dat ook jij een volger gaat worden.

Grappig om te merken: ik had ook steeds de neiging om te kijken naar de tolk, de houding, de toetscombinaties die werden gebruikt om de namen van de sprekers weer te geven. Dat blijft toch beroepsdeformatie, denk ik. Complimenten aan VeloType. Het ontstaan van het nieuwe toetsenbord heb ik vanaf een vroeg stadium mee mogen maken en ik heb zelf getolkt op prototypes van de VeloType, ze geven echt zo goed als geen geluid, heerlijk om naast de tolk te zitten - zelfs met hyperacusis! Ondanks alle persoonlijke confrontaties kon ik achteraf maar tot één conclusie komen: zonder de schrijftolk had ik het gesprek niet kunnen volgen en ik ben blij dat ik de stap heb gezet om tolkuren aan te vragen.

Ineke en Lex Scheffel

Naam bekend bij de redactie 11

Cor Toonen en Jopy Sol hebben in de loop der jaren regelmatig samengewerkt, nu gaan ze allebei een stapje terug zetten. Voor deze gelegenheid hebben ze elkaar 10 vragen gesteld. Onderstaand treft u het resultaat aan.

10 vragen van Jopy Sol aan Cor Toonen 1. Je bent als 14 jarige doof geworden door een fietsongeluk. Hoe reageerde je familie? Mijn vader was een keuterboer, ik ben de jongste van vier meisjes en zeven jongens. Na het ongeval zweefde ik 10 dagen tussen leven en dood, dan krijg je een verbondenheid die heel lang doorwerkt. De eerste drie maanden nadat ik doof was geworden verbleef ik in het ziekenhuis, men kreeg dus de tijd om te wennen aan een dove broer, wat dat dan ook was. Eenmaal thuis bleek al snel dat we geen oplossing hadden voor het gigantische communicatieprobleem. We gaven elkaar over en weer veel ruimte en stil begrip in de hoop dat ook hier vadertje tijd een oplossing aan zou dragen. Dat gebeurde ook, na een jaartje zat ik bijvoorbeeld volop in de spraakafzientraining. Mijn één jaar oudere zus heeft eindeloos met me geoefend. De familieband was hecht en is eigenlijk altijd zo gebleven al waren er natuurlijk broers en zussen bij waarmee het net wat meer klikte. Nu we een uitgedunde familie zijn, zijn de banden alleen maar steviger geworden. Dat wil niet zeggen dat ze uitblinken in communicatievaardigheden of aanpassing, maar ik stel wat hen betreft ook niet zulke hoge eisen. 2. Voor je verdere opleiding ging je naar het internaat St. Louis in Oudenbosch. Daar hadden ze ook geen ervaring met doven. Hoe ging dat? Op St. Louis was ik inderdaad de enige dove tussen zo'n honderd jongens van de afdeling Nijverheidsonderwijs. Mijn klasen internaatgenoten hadden niet veel te kiezen, ik was er gewoon. Erbij horen, ongeacht wie je bent was een van de leefregels. Ik kreeg geen uitzonderingspositie, maar in de klas hadden de docenten al snel door dat extra visualiseren voor mij onmisbaar was. Dat deden ze dan ook nagenoeg zonder uitzondering. Mijn klasgenoten hadden er ook plezier van dat er meer op het bord geschreven werd. Niemand heeft ooit geklaagd dat ik lastig was, terwijl toch menig docent mij 's avonds in zijn eigen huiskamer extra ondersteuning gaf. Gedurende deze jaren waren er wisselende teams vrienden die wekelijks een of twee avonden met mij spraakafzien oefenden. Dat ging vanzelf en heeft zeker een basis gelegd voor levenslange vriendschappen. Jan, Emile, Walter en Co zijn namen die ik nog steeds koester. Met Emile uit Zeeland en Walter uit het westen heb ik nog steeds contact. Voor zover er nog restjes zelfmedelijden of valse schaamte in mij aanwezig waren, zijn die er in deze twee prachtige jaren op St. Louis voorgoed uitgeperst. Je zou kunnen zeggen dat ik een goed voorbeeld ben hoe een dove leerling tussen horenden prima kan functioneren, maar dat was dan wel in een heel andere tijd en een heel andere onderwijsstructuur. De gunfactor naar elkaar was toen m.i. veel ruimer dan tegenwoordig. 3. Wat is de belangrijkste les die je in dit leven geleerd hebt? De belangrijkste levenslessen zijn natuurlijk de levenswijsheden die ik van Br. Hyginius van St. Louis, Jeanne van Latum (maatschappelijk werkster uit Cuijk), anderen en het leven meekreeg: 1. Kijk naar wat je hebt en niet naar wat je niet

12

hebt; 2. Je hoeft je nooit ofte nimmer te schamen voor wat dan ook, als je er eerlijk en oprecht je best voor hebt gedaan; 3. Talenten heb je om ze te gebruiken; 4. Focus op mogelijkheden en niet op onmogelijkheden; 5. Ben en blijf jezelf en heb de moed nieuwe wegen in te slaan. 4. Je bent in feite een 'oecumenische' dove, je hebt je nooit op laten sluiten binnen één club. Waarom lukt dat jou wel en de negen doven- en slechthorendenorganisaties niet? 'Oecumenische dove’, prachtige en eervolle term zeg, ben ik heel trots op! Toch heb ik mij wel degelijk de eerste 30 jaar van mijn plotsdoof zijn op laten sluiten, maar dan in de wereld van de horenden. Verder is het allemaal langzaam gegroeid. De doorbraak kwam medio 1985 toen ik bezig was met het promoten van het kodekaartje voor de teksttelefoon. Daardoor belandde ik bij een bijeenkomst in Ons Landhuis te Lunteren en maakte voor het eerst kennis met andere plotsdoven. Mijn vrouw Corry is vanaf haar kleuterjaren slechthorend en dus was ik wel een beetje thuis in het slechthorendenwereldje, maar dat het zo gezellig kon zijn bij een mix van beperkt horenden was een openbaring. De uitnodiging om naar het themaweekend in Bakkeveen te komen nam ik gretig aan, dat werd openbaring nummer twee. Er kwamen van heinde en verre doven, slechthorenden en doofblinden - ook uit het buitenland - naar Cuijk om het OPTIPER trilpieper wek-waarschuwingssysteem te bekijken. Andersom kwam ik aan huis bij de doofblinden om daar een optiper systeem te installeren en uit te leggen hoe het werkte. Oef… wat moeilijk was dat uitleggen, maar al die ontmoetingen kweekten terloops vaardigheden waar ik nog steeds veel profijt van heb. Toen ik in 1998 in deeltijd bij De Gelderhorst ging werken viel het kwartje helemaal. Daar woonde en werkte een heterogene groep horenden, slechthorendendoven-doofblinden bij wie ik mij, vooral na het volgen van de eerste gebarencursussen, helemaal thuis ging voelen. Samenvattend: dat oecumenische had en heeft bij mij een

basis en wel: verwondering dat elk mens uniek is, talenten heeft en… dat vele zogenaamde ‘mooie mensen’, ”groot kunnen zijn in het kleine, en klein in het grote”. Misschien is deze basis binnen de clubs van doven- en slechthorenden nog niet voldoende gegroeid. En nog te vaak gaat het, vrees ik, om: ‘eerst wij en dan jullie’. 5. Wat zijn voor jou de belangrijkste technische ontwikkelingen? Lastige vraag, bijna elke ontwikkeling die ons meer zelfstandigheid, zelfredzaamheid heeft gegeven en geeft vind ik belangrijk. Voor mij zelf was dat de teksttelefoon. Deze doorbraak gaf mij nieuwe groeikansen zowel in mijn beroep als in mijn sociale leven door de mogelijkheid om contacten op afstand te leggen. En teletekst was vele jaren ons bruggenhoofd naar elkaar. 6. Wat moet er volgens jou nog gebeuren om de positie van doven verder te verbeteren? Als ik me beperk tot de plotsdoven dan is er inderdaad nog een berg werk te verzetten. . Nog steeds worden we op de arbeidsmarkt beoordeeld op wat we niet kunnen, veel talentvolle plots-laatdoven krijgen geen kans hun talenten te ontplooien. . Een krachtige federatie van ‘beperkt horenden’ blijft ook mijn droom. . De stichting moet zich voor ogen blijven houden dat er nog steeds mensen zijn die doof zijn en blijven, bv omdat een CI voor hen geen mogelijkheid is. Dat er ook plotsdoven zijn die fysiek niet aan lotgenotencontact mee kunnen doen, terwijl ook zij veel behoefte hebben aan het ‘erbij horen’. . Het NmG moet erkenning en een structurele basis krijgen, gelukkig werkt men daar al aan. . Wanneer een plots-laatdove niet geholpen kan worden met spraakafzien, gebaren, CI-horen moeten alternatieve hulpmiddelen, die vaak veel goedkoper zijn dan bijv. een CI, verstrekt kunnen worden. Denk aan een spraaklezer of een persoonlijke typetolk (lightwriter). . Het Fonetisch woordenboek moet een professionele basis krijgen, interactief worden opgezet met een app voor IOS en Android en met de audio uitspraak en het gebaar erbij.

instelbare en inklapbare fietsspiegel met led attendering en een neutraal oorpictobordje waarvan het symbool alleen oplicht bij inhalende objecten. De firma ‘LEF’ biedt als extra een trilhorloge aan met een indicatiesymbool dat reageert op de afneembare viewradar (achteruitkijk) zender, zodat je dit op je rugzak vast kunt klikken. 2. Als internationaal creatief project komt mijn derde gedichtenbundel: ‘Rijpe Bramen’ uit met een 30 gedichten van mij in het Nederlands en Engels en 60 reproducties van kunstwerken van Plotsdoven uit diverse landen. 3. Een droomdiner met als thema 'Samen Sterk' waar tien gasten aanschuiven: Suzanne Davina, Amsterdam (gebarenacteur etc. doof ), Eva Westerhof (doof – voorzitter Dovenschap), Robert ten Bloemendal (laatdoof Stichting Plotsdoven), Livienke Vogelaar (horend, discussieleider-communicatie docente de GH), Bianca van der Horst (SH van ‘100%slechthorend’) Cor Toonen, Cuijk (plotsdoof gastheer) Wouter Bolier, Haarlem (plotsdoof oud-voorzitter Stichting Plotsdoven) Monte Gardeniers, Wageningen (horend hoofd communicatie en PR) Lianne Duiven, Duiven (oud-tolk NmG) Esther van de Veer, Amsterdam (tolk NGT-NMG) 10. Je gaat het nu rustiger aan doen. Wat houdt dat in? Het doe-tijgertje temmen moet echt gebeuren c.q. actief vervolgd worden. De pet van adviseur technische voorzieningen wil ik graag overdragen. Actief op infostands van de stichting staan is voorbij, zo ook het organiseren van zaken waar een zekere druk en stress bij komt kijken. Ik blijf graag op de achtergrond meedenken richting bestuur en mijn column in mijn lijfblad Plotsdoof hoop ik nog velen jaren te kunnen schrijven. Komen er terloops ideetjes uit de grijze celletjes dan hoop ik die ergens kwijt te kunnen zonder er zelf weer voor te moeten gaan.

7. Stel dat er in de toekomst een medische behandeling beschikbaar komt waardoor je in theorie in ieder geval weer zou kunnen horen. Zou je je als proefpersoon laten opereren om te kijken of de behandeling in de praktijk ook werkt? O nee hoor, medisch proefkonijn zijn lokt me niet. Zou er pas over na gaan denken als 49 van de eerste 50 proefkonijnen succesvol GENIETEN van hun ‘nieuwe horen’. 8. Wie zijn jouw grote voorbeelden? Mijn grote voorbeeld: Toon Hermans. Het beste haalde moeder Teresa in mij naar boven. Mijn stimulator in het oplossing-gericht-denken is ongetwijfeld mijn Stork tekenkamerchef Cor Muselaers. Qua er voor gaan tot het bittere eind mijn vader Andries. 9. Je mag drie wensen doen. Wat wens je? 1. Dat de VSD fiets er komt: een Veilige Slecht­horenden en Doven-fiets, voorzien van het ‘viewradar’ systeem (achteruitkijk assistent) met ingebouwde richting aanwijs led, een 13

10 vragen van Cor Toonen aan Jopy Sol 1. Je werd in je puberjaren zo goed als doof. Had dit gevolgen voor je vriendschappen met leeftijdgenoten? Nee, ik ben niet plotseling doof geworden. Ik zat in de zesde klas van de lagere school toen geconstateerd werd dat mijn gehoor niet helemaal goed was, maar het was maar zo'n klein beetje slecht dat er verder niets aan gedaan werd. Krap een jaar later werd ik ziek. Dat bleek uiteindelijk long-tbc te zijn. Na vier maanden thuis op bed gelegen te hebben, ging ik naar een sanatorium. Daar heb ik ruim een jaar gelegen. Mijn longarts waarschuwde meteen dat de medicijnen gevolgen voor mijn gehoor konden hebben. Ik heb daarom niet de volle lading gehad, maar mijn gehoor ging desalniettemin achteruit en bleef achteruit gaan, ook toen ik geen medicijnen meer hoefde te slikken. Toen ik uit De Klokkenberg kwam was ik 14. Mijn gehoor was toen zo slecht dat ze zeiden: of een speciale school of een gehoorapparaat. In plaats van 'of-of' werd het 'en-en'. Ik ging eerst nog een paar maanden in Breda naar school, half september ging ik naar de P.J. Evertseschool in Rotterdam, daar heb ik een heel goede tijd gehad. 2. Wat was de invloed van je gehoorbeperking op de keuze van het vervolgonderwijs c.q. je beroepskeuze? Destijds viel er niet veel te kiezen. De speciale school voor slechthorenden was een mulo, ik heb mulo-b gehaald. Toen ik van school afkwam ben ik gaan werken als typiste. Dat werk vond ik niet leuk. Andere dingen die ik wel leuk vond, kon ik niet doen, omdat m'n gehoor te slecht was. Het werd bovendien nog steeds slechter. Na een paar jaar heb ik me aangemeld voor het avond-VWO. Bij het GAK kreeg ik weliswaar ander werk, dat wel beviel, maar ik ben toch doorgegaan met de avondschool. Ik moest drie avonden in de week naar school. Het verstaan was toen al een probleem, tolken waren er nog niet. Achteraf weet ik niet hoe ik het op school gered heb, maar ik heb uiteindelijk wel het diploma gehaald. Daar wilde ik ook iets mee doen. Ik twijfelde wel. Op de avondschool was het vaak moeilijk geweest, in een collegezaal zou het zeker niet makkelijker worden. Ik besloot toen deskundig advies te vragen. Mijn voorkeur ging uit naar sociologie of psychologie. De eerste deskundige die ik sprak veegde die keuzes resoluut van tafel. Ik moest maar tandarts worden, ik had daar de goede vakken voor, als tandarts hoef je niet te luisteren. Ik bracht daar tegenin dat ik nogal gemakkelijk bibber. Dat vond ie niet belangrijk, dat was ik dus niet met hem eens. Een andere deskundige zei: Als je niet gemotiveerd was, zat je nu niet hier, nu je zover bent gekomen, moet je ook maar doorgaan. Hij wees erop dat sociologen (zeker in die tijd) vaak flinke snorren en baarden hadden. Bij hen kun je geen spraakafzien! Zodoende werd het psychologie. 3. Lukte het je om een betaalde baan te vinden? Nee. Laaggeschoold werk kon je wel krijgen, bv als typiste. Ik heb een jaar als student-assistent gewerkt en na m'n afstuderen nog meegedaan aan een onderzoek van de universiteit. Ik was daarvoor niet in dienst genomen, maar werkte via een uitzendbureau. Op de universiteit had ik leren werken met het computerprogramma SPSS, wij moesten zelf het programma nog schrij-

14

ven. Veel meer kon ik niet met de computer. Toen dat werk ophield heb ik mezelf met behulp van boekjes leren werken met WordPerfect, Lotus 123 en DBase, de voorgangers van Word, Excel en Access. Toen ik dat een beetje onder de knie had, was het wel leuk om daar ook in de praktijk iets mee te doen. Dat lukte heel goed als vrijwilliger bij de Stichting Rolerisuit. Na een aantal jaren ben ik in dienst getreden bij de Atea groep (destijds de BSW) en gedetacheerd bij Rolerisuit. Daar werk ik nu nog steeds. 4. Kon je als volwassen laatdove vrouw in vriendschap en relatie gelijkwaardig zijn? Ja, dat kan, maar het is niet altijd eenvoudig. Hoe je het ook draait of keert als je doof bent zijn er gewoon dingen die je niet kunt doen. Als je een relatie hebt met een horende, zijn er altijd momenten waarop dat een rol speelt, daar moet je allebei mee om kunnen gaan. Voor een gelijkwaardige relatie moet je allebei iets inbrengen waardoor je samen sterker staat. Traditioneel was de man kostwinner en de vrouw deed het huishouden en zorgde voor de kinderen. Tegenwoordig is het niet meer zo strak verdeeld, maar je moet wel weten wat je zelf in wilt brengen. Je huishoudelijk talent, je kookkunst, je interessante gesprekken, je geld, kinderen… Waar zit die ander op te wachten? Een goed gesprek bij de openhaard met een glas wijn is natuurlijk prachtig. Maar na een paar glazen wijn moet je wel oppassen dat je geen ruzie krijgt. Zelf ben ik geen goede huisvrouw, ik hou niet van koken, kinderen krijgen stond niet op m'n verlanglijstje… Dus voor een traditionele relatie was ik niet geschikt. Als ik erop terugkijk heb ik altijd het meest gehouden van partners waarvan ik vrijwel zeker wist dat ik er nooit mee zou gaan samenwonen.

5. Hoe ben je in doorsnee omgegaan met de stress die het plotsdoof zijn zo vaak met zich meebracht/meebrengt? De beste methode is waarschijnlijk humor. Hoe erg het ook lijkt, neem het niet te serieus. Dat lukt je op het moment zelf meestal niet, maar op een gegeven moment moet je afstand nemen van het dramatische. Verander het van een drama in een komedie, de feiten blijven hetzelfde, maar dan kun je erom lachen in plaats van huilen. 6. Hoe, waardoor en wanneer ben je bij ons ‘thuisgekomen’? Toen ik voor mijn studie advies probeerde te krijgen heb ik via via Truus Löwensteyn leren kennen, zij woonde toen nog in Tilburg. Ik ben toen een keer bij haar geweest. Hoe het precies ging, weet ik niet meer, maar we hebben daarna wel contact gehouden op de een of andere manier. Eenmaal klaar met m'n studie nam op een dag Ineke Scheffel contact met me op. Zij was secretaresse van de nog jonge Stichting Plotsdoven, maar stopte daarmee en vroeg of ik het wilde overnemen. Ik heb toen een gesprek met Yvonne Kemink gehad. Ze liet me een ordner zien vol met brieven, die ze ontvangen had naar aanleiding van de oprichting van de stichting. Daar zaten brieven bij die een onuitwisbare indruk hebben gemaakt. Ik ben toen op proef secretaris geworden, maar dat werd niets. Een aantal jaren later vroeg Truus me om mee te doen met Twee Gesprek, een onderzoek naar het contact tussen chronisch zieken en hun specialist. Dat leverde weer contact op met Joop en Cora Bergman, dat zijn goede vrienden geworden. Toen was er dat vrije weekend in de buurt van Roermond. Daar heb ik een vriend wonen, ik zou dat weekend bij hem langs gaan. Dat viel goed te combineren met het weekend. Op zaterdagavond raakte ik in gesprek met Gerard de Vijlder. Hij vroeg toen of ik geen hoofdredacteur wilde worden van Plotsdoof. Daar heb ik toen geen ja op gezegd, maar ik zei ook niet vierkant nee. Een paar dagen later kreeg ik een mail Gerard: Het bestuur is heel blij dat ik de nieuwe hoofdredacteur werd. 7. Wat was je keerpunt naar het openstaan voor de gebarentaal ofwel het NmG? Ik had een neef met een hersentumor, die steeds slechter ging zien. Wij hadden goed contact. Op een dag was hij bij ons en toen zag hij een folder met het vingeralfabet. Dat leek hem wel handig, dus hij nam een kopie mee, dan ging hij dat thuis oefenen. Ik had die folder allang, maar ik deed er niets mee. Toen dacht ik: Volgende keer komt ie terug en dan begint ie te vingerspellen en dan… Diezelfde avond ben ik gaan oefenen. In Breda heb ik meegedaan aan een cursus spraakafzien georganiseerd door de NVVS. Er was een oefengroep waar je na het volgen van de cursus aan mee kon doen. Met de oefenleidster heb ik vriendschap gesloten. Op een gegeven moment zijn we samen een totale communicatiecursus gaan volgen bij de Stichting Welzijn Doven Eindhoven. We gingen met de trein en in de trein zaten we altijd te oefenen. We hadden het dan over de cursus en vroegen om de haverklap aan elkaar: Wat is het gebaar ook al weer voor… Dan keken de mensen altijd mee. Ik denk dat veel mensen het best interessant vinden en het ook wel willen leren. Er zou eigenlijk eens een goede cursus NmG uitgezonden moeten worden op

de TV. 8. Je studeerde psychologie, wilde je daarmee als dienstverlener aan de slag? Dat was niet de belangrijkste reden om psychologie te gaan studeren, al hield ik er wel rekening mee dat het zou kunnen gebeuren. Ik zei eerder al dat ik twijfelde tussen sociologie en psychologie, sociale psychologie leek me een goed alternatief. Uiteindelijk ben ik afgestudeerd als economisch psycholoog. Economische psychologie onderzoekt wat mensen met hun geld, tijd en energie doen en waarom juist dat en niet iets anders. Je kunt bv onderzoeken waarom mensen wel of geen lid van de Stichting Plotsdoven worden, wel of niet mee doen met activiteiten van de stichting. Maar ook waarom ze wel of niet de belasting ontduiken of zwart rijden of Sloggi slips kopen of in China op vakantie gaan of… 9. Wie heeft jou geïnspireerd? In de loop van mijn leven heb ik veel goede voorbeelden gehad. Als ik nu met een bepaald probleem zit vraag ik me af wie van de mensen die ik ken me het beste zou kunnen adviseren. De volgende stap is dat je je afvraagt wat diegene - die je in dit opzicht het hoogst acht – zou doen. Vervolgens probeer je het zelf zo goed mogelijk te doen. We zijn natuurlijk niet altijd op ons best, dus alles lukt niet altijd even goed, maar toch… Als je oprecht probeert om het goed te doen, komt het vaak ook goed. 10. Waar sta jij, bij leven en welzijn, in juni 2028 als je bijna 75 jaar bent? Ik ben iemand die uit principe nooit ver vooruit kijkt, omdat je altijd ingehaald wordt door de realiteit. Als ik een afspraak maak voor een paar maanden verder, moet ik die vaker annuleren dan dat ik me er aan kan houden. Ook vakanties boek ik normaal gesproken pas een paar weken voor het vertrek, dan weet ik vrijwel zeker dat er niets meer tussen kan komen. Goed, juni 2028… Ik heb geen idee wat, maar ik hoop dat er dan ook nog nieuwe dingen te leren zijn, zodat je ook dan nog steeds dingen voor het eerst kunt doen. Als het fysiek kan, zal ik in een of andere vorm ook wel iets van vrijwilligerswerk doen. Ik denk in ieder geval dat het goed is, als je regelmatig ook iets voor een ander doet. Als je de hele dag niets anders hoeft te doen dan jezelf te amuseren, dan duurt een week lang, een maand nog langer en een jaar eindeloos.

Jopy: "Mijn eerste en laatste nummer van de Plotsdoof als hoofdredacteur" 15

16

Hulpmiddelen van toen

door Cor Toonen

Na veel graaf- en zoekwerk in mijn archief neem ik jullie nogmaals mee terug naar de tweede helft van de vorige eeuw. Hoe ging het er rond 1980 in de huizen van dove echtparen aan toe? Als ik achterom kijk naar wat ik zoal bij mij thuis en bij andere doven tegenkwam krijg je het volgende beeld: De slimme doven of zij die slimme familieleden of kennissen rijk waren, hadden in huis een of meer, zelf of met hulp gemaakte, dingetjes zoals ik, een knipperend auto-achterlicht lampje. Dat ding ging knipperen als de deurbel ingedrukt werd. Soms had men er een zogenaamd tijdrelais bij zodat het knipperen een minuutje of meer door ging. De deurbel was ook toen heel belangrijk, de opening naar integratie in je buurt en binnen je familie. Je kreeg vaak verwijten dat je ‘beter op moest letten’, gister was ik aan de deur en je deed niet open, zag je rustig in de stoel de krant lezen…, etc. Erger nog als je bezoek door weer en wind was gekomen en je ze buiten in de regen liet staan. Als we een postpakje of bezoek verwachtten zaten we al een uurtje vooraf op de uitkijk met een oog naar buiten en het ander op dat knipperding. Ik had een slimme zwager die als servicemonteur bij de toenmalige PTT werkte en zodoende heel wat elektronische kennis had. Hij knutselde voor ons een apparaatje in elkaar dat slim reageerde op geluid. Onze eerste babyfoon was geboren. Een babyfoon was helemaal een droombeeld, in de zorg naar je baby-peuter moest je afgaan op je moederlijk instinkt! We schaamden ons een ongeluk als de buren boos kwamen melden dat de baby al een uur lag te huilen. Had je een ziek kind te verzorgen dan was dat voor de slechthorende-dove ouder een gekmakende bezoeking. Op tijd wakker worden was ook zo’n rot probleem, vooral voor degenen die alleen woonden. Het kwam zelfs voor dat ze hun werk niet konden behouden, omdat ze zelden op tijd kwamen. Mijn eerste lichtwekker maakte ik zelf in 1965, want toen ik op kamers ging wonen was mijn allerbeste wekker, mijn moeder, niet meer beschikbaar. Deze wekker bestond uit een kippenhok tijdschakelklok

die ongeveer rond de wektijd een 100 Watt lamp aan deed. Als dove ben je lichtgevoelig en als je zorgde voor verduisterende overgordijnen werkte dit systeem, althans bij mij, best goed. Toen kwam medio 1985 de eerste teksttelefoon en ja dan moesten de doven en slechthorende wel de telefoonbel kunnen waarnemen anders had je er nog niet veel aan voor het contact op afstand met je relaties. Met de knipperdingetjes kon je niks in relatie met de telefoonbel. Als je niet snel opnam was het naar jou bellen snel voorbij, exit prachtig hulpmiddel. In het buitenland vooral de Scandinavische landen was men al wat verder en zodoende kwam er via importeren ook snel beter spul op de markt. Toen de verstrekking door de zorgverzekeraars er ook door was kregen we zo rond 1986 de eerste weken waarschuwingssystemen. De knipperlampjes werden flitslampen, de lichtwekker werd een flitsende wekker. Het mooie was dat er een echte systeemgedachte achter zat zodat je op meerdere plekken in huis flitslampen kreeg die allemaal gelijktijdig reageerden op de deurbel, de telefoonbel en de babyfoon. De ‘dovenhuizen’ waren geboren, de buurt genoot mee als 's avonds de gordijnen nog niet dicht waren. Storingsgevoelig was het spul soms ook. Je moest het systeem uitzetten als je afwezig was om te voorkomen dat de brandweer of politie opgeroepen werd door de overburen als het door storing continu bleef werken. Je voordeur intrappen was dan het redmiddel om het systeem uit te schakelen. Deze flitssystemen zijn nu nog steeds erkende hulpmiddelen, ze zijn echter veel effectiever, betrouwbaarder en vaak mooier geworden. De opkomende elektronica maakte snelle vorderingen. De directie van de firma ‘Goedhart’ uit Amersfoort had dove familieleden en begon snel na het uitkomen van de eerste teksttelefoon met een eigen ontwikkeling. Een teksttelefoon met scherm-vullende tekstweergaven was hun droom, weg met die twee regeltjes op de PTT teksttelefoon. Eind 1986 werd de eerste VisiCom teksttelefoon gepresenteerd. Het kodekaartje uit mijn keuken was er toen ook al en dat nam men gelukkig mee. De jaren 1980 – 1990 was ook de tijd dat de radiografische aansturing van attenderingen in ontwikkeling was, de tijd van op-piepers in ziekenhuizen, kantoren en verzorgingshuizen. Crewer in Cuijk ging daarop in en ontwikkelde samen met Radio Holland het eerste draadloze trilpieper oproep 17

systeem ‘de Optiper’ voor doven en slechthorenden. De, door veel doven verfoeide flitslichten in huis konden de prullenbak is. Voor het zover was moest er echter veel assertieve lobby gedaan worden bij de toenmalige GMD (Gemeenschap­p elijke Medische Dienst). De GMD had toen een stevige vinger in de pap als het om voorzieningen ging, zij bepaalden of je wel of niet in aanmerking kwam voor voorzieningen. Nieuwe ontwikkelingen moesten eerst door hen geaccepteerd worden anders kwam je niet verder. Daar stond tegenover dat diezelfde GMD een enorm budget had om nieuwe ontwikkelingen te ondersteunen. Landelijk hadden ze hun eigen adviseurs die bij je thuis of op je werk kwamen om samen met jou en/of je werkgever na te gaan wat je nodig had om beter te kunnen leven en werken. Het waren gouden tijden voor assertieve doven en productontwikkelaars. In deze periode werd ook de consumenten telefax of wel ‘de fax’ geboren. Een geweldig alternatief voor de teksttelefoon voor hen die niet zo goed

Nieuws over het zichtbaarheidsbordje In de afgelopen maanden is er hard gewerkt aan de realisering van de reflecterende drukversie van het zichtbaarheidssymbool voor beperkt horenden (Limeted Hearing symbol). Bianca van der Horst uit Haarlem is de kartrekker van een community van de slechthorende middengroep: 100%slechthorend. Bianca en een aantal leden van deze groep, waaronder veel jonge ouders, zien het als een missie om het taboe rond het zichtbaar zijn van doven en slechthorenden in het verkeer daadwerkelijk te doorbreken. Zij omarmen de nieuwe inzichten die in het LH symbool zijn verwerkt. Alles gedragen door de kreet "safety for all" (veiligheid voor alles). In samenwerking met Cor Toonen gaat Bianca het LH symboolbordje in haar webshop opnemen. Voordat er gedrukt kan worden moet er een minimum aantal voorinschrijvingen zijn. Op dit moment, half mei, hebben er al een honderd particulieren een voorinschrijving gedaan. Ook enkele organisaties, waaronder natuurlijk de Stichting Plotsdoven, hebben een kleine serie inschrijvingen gedaan. Als ook de andere organisaties op deze daadkrachtige manier mee willen gaan met onze missie verwachten wij dat begin juli de eerste bordjes verzonden kunnen worden. Meer informatie over bestellen c.q. voorinschrijven vindt u op: www.worldwidevisible.com.

18

konden typen. Deels mocht ik persoonlijk een inbreng hebben in diverse ontwikkelingen en daar profiteerde ik zelf als werkende plotsdove ook volop van. Begin jaren negentig was mijn werkplek voorzien van een VisiCom teksttelefoon, een PTT fax en een draadloos ‘Optiper’ waarschuwingssysteem. Zo kon ik de contactsignalen van de telefoon, fax en oproepen van collega’s draadloos op mijn trilontvanger ontvangen en gelijk kon ik zien, en later ook aan de soort trillingen voelen, wat voor soort oproep er was. Thuis was er ook een complete metamorfose in vergelijking met midden jaren 80. Van niks naar zelfredzaamheid in zeg 10 jaar tijd! Anno 2014 leven we in het tijdperk van snel internet, e-mailen, tekst-beeldbellen op smartphones, whatsappen, Skype, schrijftolken, NGT-NmG tolken, teletolken. De hulpmiddelen voor de directe en indirecte communicatie van 1990 lijken in vergelijking met nu, 24 jaar later, kinderachtig, maar het leven van de mensen van toen is er enorm door beïnvloed.

Column van Michèle Meirlevede - Wat zijn we toch actief! Wat zijn we toch een actief clubje! Zeker dit jaar nu we 25 jaar bestaan. Zelf was ik een dag op het congres en ik was aanwezig op de Landelijke Plotsdovendag. Hierbij een kort relaas over deze dagen. Het congres Aan het Congres heb ik maar één dagje deelgenomen, dat vond ik best heel goed en ook fijn. In de vroege ochtend reed ik met goede moed en vol verwachtingen naar Egmond aan Zee. (Gelukkig dat er nu een navigatiesysteem bestaat, anders kwam ik een paar uur te laat aan, denk ik). Na het trotseren van de files, kwam ik precies op tijd aan voor de start. Wat ik heel aangenaam vond is dat sommige leden zo direct warm met je omgaan en je begroeten alsof je al jaren weer deelneemt en echt bij de groep hoort. Fijn gevoel is dat. De opening door I. King Jordan vond ik best goed bedacht. Eerst snapte ik niet wat de bedoeling was van de plotselinge lichtuitval en vervolgens beetje bij beetje meer licht en tolkwerk. Ik vond het eerst wat vreemd, doch na een poosje besefte ik wat men bedoelde… althans dat denk ik toch. Wanneer je doof wordt, val je in een zwart gat (volledige lichtuitval), ook was er zoveel jaar terug niet veel hulp, ook niet op technisch gebied (denk maar aan waarschuwingssystemen, het communiceren op afstand, geen tolk etc.), beetje bij beetje kom je uit dat dal en door de tijd heen is er ook meer hulp bij gekomen. Dankzij de aandacht die men de laatste jaren aan doofheid gaf en nu nog geeft, de technische evolutie, het ontstaan en de bekendheid met het tolken etc. krijgt ons leven ook wat meer kleur en proberen we met onze handicap zo goed mogelijk te leven. Weliswaar nog steeds met vallen en opstaan. Maar het betert wel. Zo kreeg je steeds meer licht in de zaal en werd er ook steeds meer en meer getolkt. Hierdoor werd duidelijk wat er gezegd werd en kon je de symboliek hiervan begrijpen. De lezing van prof. dr. ir. J.H.M. Frijns was best interessant, ook al is een CI bij mij niet van toepassing. Het was fijn te weten hoe ver ze nu staan, bij wie ze het toepassen en hoe alles ook weer evolueert. Bij het lunchen kwam ik in contact met verschillende mensen en konden we ook een zeeluchtje opsnuiven. Héérlijk! In de namiddag nam ik deel aan de workshop over signaalhonden. Wat fantastisch is het om een hond zo op te leiden dat ze ons (slechthorenden, plotsdoven) kunnen signaleren wat er gebeurt. Lijkt me hartstikke leuk zo’n hond te hebben. Het was fijn om die honden te zien en te weten hoe ze dit aanpakken. Hierna het verhaal van Rex Waggoner, hoe hij samen met zijn vrouw op een creatieve en humoristische manier omging met haar gehoorverlies. Bij sommige situaties moest ik echt lachen en vond ik het spijtig dat mijn man er niet bij was. Ik heb sommige dingen ’s avonds aan hem verteld en ook hij vond het goed bedacht. Maar of mijn man en ik dit ook gaan

toepassen is nog maar de vraag. Je moet er eerst aan denken en vervolgens ook proberen. We zien wel. Omstreeks 17.00 uur was dit ook afgelopen en zijn we met een paar leden een pannenkoek gaan eten met zicht op zee. Nog gezellig napraten en dan oeps… auto in en terug naar huis. Moe en voldaan kwam ik thuis en die nacht sliep ik als een roosje.

Landelijke Plotsdovendag Zopas ook de “Landelijke Plotsdovendag” achter de rug. Ook dit was fijn om mee te maken en het was weer leuk om oude bekende gezichten terug te zien en nieuwe te ontmoeten. Ik ben er heen gegaan met mijn jongste dochter. Ze vindt het spannend en uitdagend om even in de omgekeerde wereld te vertoeven. Namelijk horenden in de minderheid en slechthorenden/plotsdoven in de meerderheid. Het aanvoelen van muziek was inderdaad wel een fijne ervaring. Het voelen doet best goed en geeft je ook weer een idee van hoe je dit ook kan ervaren. De enquête welke NmG tolk je verkiest was best vermoeiend, maar héél goed dat ze dit deden. Zo kon je duidelijk maken waar je voorkeur naar uitgaat. Na die intensieve uurtjes konden we genieten van een heerlijke lunch, eventueel op de terrassen voor wie wou, of gezellig binnen. De Wellness vonden we super… manicure voor mijn dochter en rugmassage voor mezelf. Nou… ik had het nog wel een poosje volgehouden. Het proeven van Zwitserse chocolade was interessant en sommige smaken waren ook héél lekker. O jee… mijn lijn!!! Zo was dit ook weer een leuke ervaring en een fijn moederdochter dagje. 19

Vrijwilligers in de spotlights

jaarvergadering en vrijwilligersdag 19 juli 2014 Zaterdag 19 juli willen wij het 25 jarig bestaan van de Stichting Plots- en laatdoven met jullie allen nog eens extra vieren. Dankzij de vrijwilligers en alle andere donateurs hebben wij deze mijlpaal bereikt. Een goede reden, dachten wij, om de vrijwilligers eens extra in de ‘spotlights’ te zetten! We hebben een dag georganiseerd waar iedereen, vrijwilligers maar ook de niet- vrijwilligers zich prima kunnen (en gaan) vermaken! Hoe precies, is nog een verrassing, maar hier alvast een tipje van de sluier:

hot spots vanuit het bestuur. Aanvang 10.30 uur. Na de lunch gaan we letterlijk op een verrassende manier de vrijwilligers, met elkaar, in het spotlicht zetten, door middel van een gezamenlijke grappige geest- en grens verruimende activiteit. We sluiten deze dag af met een ambachtelijk culinair dinerbuffet uit de biologische keuken van Antropia met producten uit eigen tuin. De dag zal rond 20.00 uur eindigen. Het belooft een feestelijke dag te worden welke we graag met jullie allemaal willen delen en vieren. Ben je nieuwsgierig geworden en weet je zeker dat je komt, laat het ons weten. We noteren dan je aanwezigheid. Aanmelden kan tot 1 juli via onze website www.stichtingplotsdoven.nl. Vrijwilligers kunnen de reiskosten 2de klas openbaar vervoer of aantal km per auto declareren, € 0,25 per km, rijdt er iemand met u mee dan € 0,32 per km. Declaratieformulier ligt op de dag zelf klaar.

Wij ontvangen jullie graag om 10.00 uur in een groene oase van rust op het prachtige landgoed Reehorst waar het Cultuur- en Congrescentrum Antropia zich bevindt. Deze locatie ligt slechts op 1 minuut lopen vanaf station DriebergenZeist. (www.antropia.nl) In de ochtend zal de jaarvergadering gehouden worden met

Wij hebben er in zin in! De werkgroep Vrijwilligersdag/Jaarvergadering: Edith Swart, Eva van der Werff student HU, Roos Wolkenfelt student HU, Derek van Bockxmeer en Peter Raggers Adresgegevens van de Vrijwilligersdag: Antropia, Cultuur- en Congrescentrum Hoofdstraat 8 3972 LA Driebergen

Landelijke Ontmoetingsdag 3 mei jl. - een impressie Meestal ben ik aanwezig als deelnemer maar dit jaar heb ik de Landelijke Ontmoetingsdag van een andere kant meegemaakt. Meehelpen organiseren: wat komt daar veel bij kijken! Maar wat was het leuk om te doen.

In het landelijk gelegen Kamerik waren wij te gast bij Kameryck, een mooie locatie omgeven door water. De twee benedenzalen, gescheiden door een schuifwand, werden voor het gezamenlijke ochtendprogramma samengevoegd. Daardoor ontstond een V-vormige ruimte en om iedereen in de gelegenheid te stellen om de schrijftolktekst te lezen, werden in zowel de linker- als rechterzaal een beamer en scherm geplaatst. In beide zalen waren ook gebarentolken aanwezig.

20

door Yvonne Chu

Want de communicatie moest natuurlijk goed geregeld zijn. In de koffie-, thee- en lunchpauze en tijdens de workshops was volop gelegenheid om elkaar te ontmoeten, bij te praten, kennis te maken met nieuwe mensen en ervaringen uit te wisselen. Het thema verwennen kwam vooral in het middagprogramma aan bod. Verwennen kan op veel manieren en door een gevarieerd aanbod kon vrijwel iedereen zich laten verwennen op een manier die bij hem/haar past. Op het wellnessplein was de ontspanning voelbaar: terwijl de mannen door een barbier onder handen werden genomen, konden de dames bij de manicure terecht. Voetreflexbehandeling en een stoelmassage behoorden ook tot de mogelijkheden. Naast het stilzitten en -liggen kon men binnen in beweging komen bij het volksdansen en buiten bij het wandelen en kanovaren. Creatieve mensen konden aan de slag met bloemschikken en mandala inkleuren. Ook aan de inwendige mens was gedacht. Een bierproeverij waar de mannen goed vertegenwoordigd waren en een chocoladeproeverij met opvallend veel dames. Dat de zon mee was gekomen, maakte het geheel tot een vrolijke en gezellige dag.

Column van Cor Toonen - Wereld-plotsdove Eind maart hadden we dus het, intussen bejubelde, eerste internationaal congres voor plots/laatdoven. Had me al direct na de opening van de inschrijving aangemeld want, ondanks de stevige prijs, wilde ik dit hoogtepunt van 25 jaar Stichting Plotsdoven niet missen. Dacht: koppel er een leuke minivakantie aan zee aan vast en je hebt alle mogelijkheden. Die minivakantie heb ik mee kunnen nemen maar dan wel vroeg in de morgen en direct na de dagsluiting, het was fantastisch lenteweer voor heerlijke wandelingen aan zee. Ruim vooraf dacht ik persoonlijk dat de insteek van een driedaags congres met buitenlandse workshops en sprekers wel erg hoog gegrepen was voor onze Stichting. En ook: waarom mensen uit Amerika, Engeland, België, Finland halen als wij zelf al zoveel ervaringsdeskundigen hebben. Toen ik het congres programmaboek eenmaal aan het lezen was groeide mijn verbazing over zoveel diversiteit aan plots/laatdoven en gespecialiseerde veldwerkers, dat ik niet meer wist welke workshops te kiezen. Voor de Nederlandse workshops was het niet moeilijk, ervaringsverhalen zijn immers altijd boeiend en leerzaam. Dat bewezen Ineke & Lex en Robert weer eens heel indringend. Maar kiezen uit het aanbod van buitenlandse gasten was echt lastig, bij zo’n breed aanbod is kiezen voor elke deelnemer een dilemma. In mijn jaren als medewerker-vrijwilliger bij ‘De Gelderhorst’ in Ede mocht ik verschillende malen deelnemen aan buitenlandse ontmoetingen in Canada, Amerika en Slowakije. Ook in Ede had ik ontmoetingen met buitenlandse doven. Zeer boeiend, maar het ging bijna altijd om doofgeboren- of vroegdove mensen. Die mensen raakten mij zeker, maar toch anders dan bij dit congres. Waar je bij doofgeborenen en vroegdoven ontmoetingen hebt met min of meer ‘vreemdelingen in de horende wereld’, denk ik bij internationale ontmoetingen met plots/laatdoven eerder aan ontmoetingen met: ‘bannelingen van de horende wereld’. Daar hoor ik zelf immers ook bij. De beleving van het doof zijn en alles waarvoor wij doven moeten knokken, kent volgens mijn inleving toch sterke verschillen tussen ‘vreemdelingen' en 'bannelingen’ van de horende wereld. De horende wereld is immers onze vroegere wereld. Je bent en blijft meer of minder een banneling ook als je met het nieuwe CI horen er meer bij kunt horen. Wat mij zo trof in de lezingen van de buitenlandse plots/laatdove gasten was de herkenning van al de ‘dingen’ waar zij tegenaan lopen, dat dit ook jouw ‘dingen’ zijn. Hier in Nederland zijn we heel erg afhankelijk van goede voorzieningen en hulpmiddelen, maar dat geldt evenzeer voor de plots/ laatdoven in de rest van de wereld. Al naar gelang het land de behoefte daaraan heeft erkend en geregeld zijn de mogelijkheden per land heel verschillend. Waar dit bij ons (nog)

landelijk is geregeld en het dus (nog) niets uitmaakt waar je woont, moet je bijvoorbeeld in Amerika veel geluk hebben dat je daar woont waar je voorzieningen hebt. Zo vertelde King Jordan hoe gezegend hij wel niet was dat hij in Washington woonde, de stad van de Gallaudet Universiteit, toen hij op zijn 21ste plotsdoof werd. Liisa Sammalpenger liet ons in haar levensverhaal en de zoektocht naar ‘andere hoorvormen' ofwel ‘horen met je huid’, ervaren dat zij in Finland en Zweden veel mogelijkheden kon vinden om te experimenteren en vernieuwende wegen in kon slaan. Hoe herkenbaar voor mij persoonlijk, die ook jaren lang bezig was met experimenten met ‘horen met je huid’ en ‘anders genieten’. Antonia Lindsey Rathbun vertelde over haar passie voor creatieve kunst ofwel de wereld van ‘DeVia’ (Deaf View Image Art). Haar workshop ‘Kunst is niet zomaar iets, dat is een levensstijl’ raakte mij diep. Zeer herkenbaar want in de grote zaal bewezen immers onze eigen plots/ laatdoven in de creatieve expositie, het gelijk van Antonia. Toen wij de volgende dag bij haar creatief aan de slag konden gaan vloeide het creatieve bij nagenoeg iedereen als een waterval. Grenzeloze ervaringen waren dit. Nu vijf weken na dit bijzondere congres ben ik meer dan ooit content met onze Stichting Plots- en Laatdoven en de kansen die het in maart 2014 gaf om uit te groeien tot ‘wereld-plotsdove’. Wat fijn dat ik ‘erbij hoorde’!

21

Beter door de dag met doofheid of hoorproblemen

Nederlands Centrum voor Plots- en LaatDoofheid (NC PLD) Het NC PLD helpt met: • informatie en advies over hulpmiddelen en voorzieningen • trainingen ‘Leven met plots- of laatdoofheid’

• communicatietrainingen zoals spraakafzien en NmG • loopbaanbegeleiding

• individuele hulpverlening Het NC PLD maakt deel uit van GGMD voor Doven en Slechthorenden. Bij GGMD werken specialisten gehoorverlies. Vakmensen die de gevolgen van plots- en laatdoofheid kennen én met u kunnen communiceren.

Heeft u hulp nodig? Aarzel niet en meld u aan bij GGMD. Na aanmelding bespreekt een specialist gehoorverlies uw hulpvraag met u. Samen beslist u welke hulpverlening daar voor u het beste bij past. Als u dat wenst is bij de gesprekken een gebaren- of schrijftolk aanwezig. Lees op www.ggmd.nl pagina ‘Plots- en laatdoven’: 10 vragen aan Paul Verbraak, specialist gehoorverlies. (interview uit Plotsdoof)

GGMD voor Doven en Slechthorenden telefoon 0800 - 337 46 67 (gratis) | sms 06 - 10 908 606 | [email protected] | www.ggmd.nl GGMD heeft locaties door heel Nederland.

22

Nieuws van de steunpunten in het land Nieuw steunpunt Oost

Groep Zeeuws-Vlaanderen

Robert ten Bloemendal woont in een uithoek van het land, namelijk in Enschede. Hij ontdekte dat “zijn” regio was opgedeeld en deels bij Steunpunt Noord en deels bij Steunpunt Zuid hoorde. Na overleg met het bestuur heeft hij via de Facebook-groep van de Stichting een oproepje gedaan om te kijken of er animo was om in deze regio een nieuw en volwaardig steunpunt op te zetten, zodat ook de mensen in zijn regio mee kunnen doen aan activiteiten zonder daarvoor ver te moeten reizen.

Geboren en grotendeels getogen in Zeeuws-Vlaanderen vallen me de enorme verschillen op in omgang met doven en slechthorenden in Nederland en in Zeeland. Nu woon ik tien jaar in Ede. Mensen reageren daar anders, in Ede is het makkelijker om naar een professional te verwijzen.

Binnen een uur na het plaatsen van het oproepje had hij al reacties van een 4-tal mensen. Twee daarvan gaven aan dat ze wel wat wilden doen, maar zich niet meteen wilden verplichten. Wel wilden ze zich eventueel in een later stadium - als ze er meer tijd voor hebben - opnieuw melden. Prima! Twee andere mensen in de persoon van Nirosha Boer en Frank van der Bijl wilden al wel meteen inspringen. Een paar weken later hebben ze voor het eerst bij elkaar gezeten om wat dingen op een rij te zetten. Omdat dit jaar eigenlijk al helemaal volgepland is met activiteiten van de andere Steunpunten en ze die niet in de wielen willen rijden, gebruiken ze dit jaar om alvast wat activiteiten voor 2015 te bedenken en voor te bereiden. Heel misschien is er nog een vrij weekend en kunnen ze alsnog iets organiseren. Het mooist zou het zijn als er nog wat mensen bijkomen. De huidige drie bedienen de driehoek Enschede-DeventerZutphen. Ze zouden er graag wat mensen bij hebben uit 'richting Zwolle' en 'richting de Achterhoek'. Woont u daar en wilt u meehelpen met het organiseren van activiteiten stuur dan een mailtje. Voor meer informatie: [email protected].

door Marja de Putter

Ik constateer dat de revalidatie van plotsdoven in ZeeuwsVlaanderen niet optimaal is. Huisarts schrijft CI voor en denkt dan klaar te zijn. Waar is het sociale aspect? De omgeving wordt niet betrokken bij de revalidatie, dat was voor mij de druppel die de emmer deed overlopen. Daarnaast zie ik een aantal knelpunten, zoals onvoldoende functionerende ringleiding. Het zou goed zijn als er een brede groep voor doven en (zwaar) slechthorenden komt in ZeeuwsVlaanderen. Waarom een brede groep? Het is een landje apart, relatief weinig inwoners, meer vergrijzing, andere volksmentaliteit, afstanden, eilandcultuur, veel eenzaamheid, minder expertise, weinig inzetten van (schrijf)tolken, reiskosten etc. Met breed bedoel ik: laat- en plotsdoven, ouders van dove & slechthorende kinderen, partners, familieleden, ook ruimte voor vroegdoven. Dus voor alle slechthorenden en doven en hun omgeving. Als hulpverleners of journalisten vragen hebben: prima! Wat zijn de doelstellingen? Lotgenotencontact, dat je elkaar bemoedigt, informatie geven, stukje ontspanning en op langere termijn belangenbehartiging. Laten zien dat je er bent. De eerste succesjes zijn al binnen! Mijn vraag aan jullie: kennen jullie nog mensen in/rond Zeeuws-Vlaanderen die mee willen doen? Ik heb al een aantal namen, maar ik heb er meer nodig. Kunnen jullie aan die mensen vragen of ze interesse hebben? En dat ze dan naar mij mailen? [email protected] [email protected] (TC bellen evt. op afspraak)

Activiteiten 2e kwartaal 2014 Wandeling Gerendal Limburg (orchideeën) Zaterdag 21 juni, 11.00 uur Ja, we gaan naar Limburg, de vierde wandeling van dit jaar alweer. Zoals beloofd proberen we dit jaar ieder deel van Nederland aan te doen. Noord-Holland, Zeeland, Geldermalsen met de Bloesemtocht valt nog net in Gelderland, hebben we al achter de rug. . En vandaag gaan we naar Limburg en wel Schin op Geul. We gaan hier een hele mooie wandeling maken door het natuurreservaat Limburg. Na ongeveer 5 km komen we bij de orchideeëntuin (www.orchideeentuingerendal.tk) waar we een stop gaan houden. Dan vervolgen we onze weg over een slingerpaadje naar Valkenburg. Dit is dan ons eindpunt. Hier zullen we vast wel even een terrasje pakken en genieten van de Limburgse gastvrijheid.

Iedereen is welkom! Doof, CI horend, slechthorend, goed horend, partner van… Graag wel even opgeven via [email protected]. Je krijgt dan een bevestiging en indien je dat nog niet hebt een sms-nummer van de organisatie. Echter maximaal 2 studenten. Denk aan goede schoenen, kleding afgestemd op het weer en voldoende eten en drinken voor jezelf. Even op een rijtje: Start: Schin op Geul om 11.00 uur op het treinstation, einde: Valken­ burg aan het eind van de middag, hoeveel km: 10. Komen jullie ook? 23

www.hoortoestelbatterijen.nl Nu goedkope hoortoestelbatterijen via internet

vanaf

1.39 euro per blister van 6 stuks (ook voor CI)

BatterijTotaal vanaf 1,39 euro

-

Rayovac vanaf 2,49 euro

Power One vanaf 2,49 euro

Voordelen via internet: Uw bestelling wordt gratis verzonden binnen 48 uur bij u op de mat betalen na ontvangst (geen risico) niet goed: geld terug garantie

Probeert u het eens! U zult er geen spijt van hebben.

Ook voor cochleair implantaat (o.a. Power One Ci-batterijen)

Bezoek aan het Stoomgemaal De Cruquius, industrieel monument van wereldformaat. Zaterdag 28 juni, 11.00 uur. Museum de Cruquius, in het monumentale stoomgemaal uit 1849, vertelt het verhaal van de drooglegging van de Haarlemmermeer, vroeger een enorme watervlakte waar ooit de ‘waterwolf ’ huis hield. Het markeert hoogtepunten van de toepassing van stoomtechniek en menselijk kunnen. De Cruquius staat symbool voor Hollands glorie in de 2000 jaar strijd tegen het water. Wat zou Nederland zijn zonder dijken en wat brengt een stormvloed teweeg? Wist u dat De Cruquius de grootste stoommachine ter wereld herbergt en nog dagelijks gedemonstreerd wordt? Het staat internationaal bekend als technisch wereldwonder. Het wordt een spannende en interessante tour door dit museum. We verzamelen vanaf 11.00 uur bij Theehuis Cruquius, naast het museum, waar we eerst koffie drinken. Om uiterlijk 12.45 uur naar het museum, waar we om 13.00 uur o.l.v. een gids en tolk NmG het museum bezichtigen. Na het museum kunnen we evt. nog met een pontje De Ringvaart, de ring rond de Haarlemmermeerpolder, oversteken naar een mooi wandelgebied voor een korte wandeling. Adres Theehuis: Cruquiusdijk 32, Cruquius. Toegang Museum: Volwassenen: € 7,-; 65+: € 5,-. MJK gratis. Nadere informatie: www.museumdecruquis.nl

24

Maximaal aantal studenttolken: 2 personen! I.v.m. beperkt aantal mensen bij de rondleiding, max 16 pers., opgeven vóór 20 juni bij: [email protected]. Op het laatste moment proberen kan natuurlijk altijd nog. Gaan jullie gezellig met ons mee? Tot dan! Team West.

Wandelen op Veluwezoom (Eén van de mooiste NS routes) Zaterdag 26 juli, 11.00 uur De wandeling is een mooie voorbereiding voor het wadlopen. Van het NS station Dieren naar Rheden of Velp (11 of 14 km, overleg ter plekke). Genuttigde consumpties onderweg zijn voor eigen kosten. De bosrijke route voert je dwars door het Nationaal Park Veluwezoom. Dit bestaat uit een groot aantal landgoederen die door Natuurmonumenten zijn aangekocht. Eerst loop je door de heuvelachtige Onzalige Bosschen, die vroeger tot het jachtdomein van de Prinsen van Oranje behoorden. Op dit gedeelte van de route moet je flink klimmen en dalen. Vervolgens ontdek je de indrukwekkende heide bij de Posbank en de Zijpenberg, waar je afslaat richting station Rheden of station Velp. Hier kies je een route van 11 km naar Rheden of 14 km naar Velp. De langere route vervolgt door het dal van de Beekhuizense Beek. Over Natuurmonumenten en Nationaal Park Veluwezoom

Wadlopen naar Ameland Voor de echte liefhebbers: Wadlopen: Oversteek naar Ameland en dan overnachten in Nes Vrijdag 22 augustus, vertrek 13.00 uur Duur: ca. 3,5 uur, lengte: 10-12 km. Prijs: bij 4 personen € 25,- per persoon, incl. terugtocht met de veerboot. Dit is het minimum aantal deelnemers. Maximaal 12 personen. Met bijna vijfduizend hectare is dit een van de grootste aaneengesloten natuurgebieden in Nederland. Het bestaat uit bos, heide, stuifzand en landgoederen met landbouwgrond en herbergt een grote variëteit aan planten en dieren. Het heuvelachtige landschap is ontstaan in de voorlaatste ijstijd. Het hoogste punt ligt 110 meter boven NAP; het wordt in hoogte slechts overtroffen door de heuvels in Zuid-Limburg. In 1930 kreeg de Veluwezoom als eerste natuurgebied in Nederland de status van Nationaal Park. Met name in het zuidoosten, waar ook het bezoekerscentrum ligt, zijn veel voorzieningen voor fietsers, wandelaars en ruiters aanwezig. Nationaal Park Veluwezoom maakt deel uit van de Veluwe, een groter natuurgebied dat zich uitstrekt van de IJssel tot de Gelderse Vallei en van de Rijn tot Harderwijk. Wandelen met de hond: Honden zijn aangelijnd toegestaan. Denk aan kleding afgestemd op het weer. Neem een lunchpakket mee en zorg voor voldoende te drinken. Goede schoenen zijn zeker aan te bevelen. Opgave graag: [email protected] Iedereen is welkom! Echter maximaal twee studenttolken. Bij opgave krijg je een sms nummer van de organisatie. Loop je ook mee?

Wadlopen naar Engelsmanplaat Zaterdag 9 augustus gaat het weer gebeuren: Wad? Lopen Geen zware tocht maar wel door een diepere geul. Enigszins conditie is dus wel gewenst. We hebben lang getwijfeld wat we dit jaar zouden doen. We hebben gekozen voor “naar de Engelsmanplaat en weer terug”. Al met al is het 12 km, waarover ongeveer 4 uur gedaan zal worden. Maar, zoals we al zeiden: geen zware tocht zoals naar Ameland of het laatste stukje vorig jaar met het venijn in de staart. Omdat het dit jaar het jubileumjaar is, willen we zoveel mogelijk mensen deel laten nemen aan deze activiteit. Daarom hebben we dit jaar voor twee tochten gekozen. Deze wat lichtere tocht en de droom van sommigen van ons, naar Ameland. Maar dat is een andere activiteit. Naar de Engelsmanplaat gaan we in een groep van minimaal 6 en maximaal 24. En dan alleen onze groep, geen vreemden erbij. We gaan onder begeleiding van een ervaring gids en nemen onze eigen gekke tolken weer mee. Opgave kan naar [email protected] Deelnamekosten: 15,00 euro per persoon en opgave kan tot 2 augustus. Kosten kunnen tot 2 augustus overgemaakt worden op giro 82080 Stichting Plotsdoven te Houten onder vermelding van Wadlopen 2014 Engelsmanplaat. Wie gaat er mee?

De wadlooptocht naar Ameland voert ons door een gevarieerd waddengebied. De veerdam bij Holwerd, waar de boot naar Ameland vertrekt, is ook het vertrekpunt van de wadlooptocht. Het eerste uur lopen we vanaf de veerdam door de landaanwinningswerken naar het oosten. In dit gedeelte ligt relatief veel slik. Daarna gaan we richting Ameland. We lopen dan over harde zandplaten en doorwaden enkele geulen. Er zijn 2 plaatsen waar we op het eiland kunnen aankomen, nl. in de buurt van de Kooiduinen of bij het Oerd. Als we bij de Kooiduinen aan land komen, dan kunnen we ons verschonen bij een eenvoudig ingerichte wasplaats. De laatste kilometer naar de Kooiduinen lopen we door slik. Vanaf de wasplaats kunnen fietsen of taxi-busjes geregeld worden voor vervoer op het eiland. Dit is voor eigen rekening. U kunt er ook voor kiezen om verder te lopen over het eiland. Als er voor gekozen wordt om bij het Oerd aan te komen, dan lopen we via de Oerdblinkert naar het strand om ons daar te verschonen. Vanaf hier kunt u over het strand worden vervoerd met een tractor met kar naar het strandpaviljoen van Buren of Nes. Dit is voor eigen rekening. U kunt ook een strandwandeling maken. Het is ongeveer 2 uur lopen naar het dorp Nes. Overnachten bij Hostel Ameland in Nes. Voor € 61 kun je inclusief ontbijt voor twee nachten op een 4- of 6-persoonskamer verblijven. Dan gaan we zaterdag nog een mooie wandeling maken en zondag op ons gemak weer richting de vaste wal. Overnachten mag uiteraard ook ergens anders.

Lijkt je dit iets, dan horen wij dat graag. Aanmelden kan via [email protected]

Groenendaalse Bos en Dahlia’s Zondag 7 september, 12.00 uur September is een prachtige maand om nog even te kunnen genieten van al het moois dat groeit en bloeit. Truus weet een leuk adresje waar wel 200 soorten dahlia’s te zien zijn én, nog leuker, je kunt zelf een mooie bos plukken. Kijken is gratis, 16 bloemen € 6,- of 40 cent per stuk. Maar dit bewaren we voor het laatst. We verzamelen om 12 uur bij het pannenkoekenrestaurant de Konijnenberg, Herenweg 33, 2105 MB Heemstede. De Konijnenberg ligt aan de rand van het Groenendaalse Bos. Het is hier echt heerlijk wandelen. We nemen de korte route van 1,5 km. Zo hebben we de tijd voor elkaar en om van al 25

Technische voorzieningen Cor Toonen Stuiverstede 9 5431 RT Cuijk tt: [email protected] [email protected]

CI-lotgenotencontact Wil van Essen-Verhoef Ernst Casimirlaan 31, 6824 SG Arnhem [email protected]

Gebarencursussen GGMD voor Doven en Slecht­­horen­ den NmG coördinatoren te be­reiken via: [email protected]

Ondertiteling TV Vacant

Website Lex Wassenberg Anton van der Horst [email protected]

Redactie Internet (inhoudelijke zaken website) Erna Steingröver (Hoofd) Gerard de Vijlder Yvonne Chu [email protected]

NC PLD Cornelis Houtmanstraat 19-2h 3572 LT Utrecht tel: 0900 - 337 36 63 tt: 030 - 271 61 72 fax: 030 - 271 98 09 www.ncpld.nl [email protected]

26

het moois te genieten. Je kunt natuurlijk ook de langere route van 4,2 km lopen als je dat liever wilt, dan spreken we af waar we elkaar weer zullen treffen. Tot slot lopen we nog even door naar de Dahlia-tuin. Als je van plan bent een mooie bos te plukken is het handig om een emmertje mee te nemen. Het adres van de dahlia-plukkerij is: Geerlings Dahlia’s, Kadijk 38, 2104 AA Heemstede. (Max. 2 tolken in opleiding.)

Panorama Mesdag en strandwandeling in Scheveningen Zondag 14 september 2014 - verzamelen om 11 uur CS Den Haag Heb je in Scheveningen wel eens op een hoge duin gestaan en goed om je heen gekeken? Je ziet dan hoe de zee in de duinen en vervolgens in de stad overgaat. Hendrik Willem Mesdag was één van de bekendste kunstenaars van de Haagse School. Hij legde dit vergezicht op de zee, de duinen en het dorp Scheveningen in 1881 vast op een enorm panoramisch doek en creëerde daarmee het grootste schilderij van Nederland; niet minder dan 120 meter lang en maar liefst 14 meter hoog. Dit panorama doek dat door Mesdag is geschilderd is het oudste panorama ter wereld dat op zijn oorspronkelijke plaats bewaard is gebleven en is een uniek cultuurhistorisch monument. Omdat het doek rond is, sta je niet vóór, maar midden ín het schilderij. Door de zinsbegoocheling die zich van je meester maakt, waan jij jezelf direct in het Scheveningen van 1881. We verzamelen om 11 uur op het Centraal Station in Den Haag bij het Meetingpoint! Daarna gaan we met het OV naar het museum toe, waar wij de dag beginnen met een kopje koffie/thee in het museumcafé. Na de koffie/thee gaan we het prachtige doek met onze eigen ogen bekijken. Na afloop gaan we lekker uitwaaien op het strand bij Scheveningen. En wie weet gaan we wel een hoge duin beklimmen om het Panorama van Scheveningen anno 2014 te bekijken! Mochten jullie dorst of trek hebben, dan kunnen we altijd bij een strandtentje neerploffen. Dit is natuurlijk geheel vrijblijvend. Dus kom gezellig naar deze interessante en relaxte dag met zonneschijn! Graag aanmelden voor 11 september op het emailadres: [email protected] De toegangsprijs tot het museum is € 10 en met MJK gratis.

Workshop Klankconcert - ontspanning: 'Een reis naar binnen met klanken' Zondag 19 oktober, 14.00 uur Alles is energie. Op ons verzoek wil Ernestine v.d. Pol ons een kennismakingsworkshop met klank-ontspanning-lig-concert geven: gratis. Ernestine: “Ik geef hier uitleg over het effect van klank en laat je ervaren wat klank-ontspanning met je doet. De deelnemers liggen op matjes en ik loop rond met instrumenten en gebruik mijn stem. Ook al zijn de klanken niet hoorbaar of de trillingen soms zo subtiel dat je ze niet voelt, de trillingen gaan je lichaam binnen. Deze trillingen zorgen voor een inwendige massage. Blokkades in je lichaam worden in beweging gebracht door de trillingen, tot de energie vrij kan stromen. Doordat ik klank geef aan de groepsenergie die er is, bereikt het lichaam eerder een gevoel van acceptatie en is er ruimte voor ontspanning. Het is voor je lichaam belangrijk extra aandacht te besteden aan ontspanning, omdat communicatie via gesproken woorden extra inspanning vraagt. Dit heeft effect op je lichaam, gedachten, emoties, je zijn en je sociale leven. Binnen deze workshop is er gelegenheid om de ervaringen met elkaar te delen. Ervaringen van deelnemers De eerdere plotsdove deelnemers van het concert waren ontroerd. Zij bereikten een diepe vorm van ontspanning en kwamen in contact met diep weg gestopte emoties. Klank-ontspanning helpt je om uit je hoofd te komen en je lichaam te voelen. Enkele reacties van hen: “Het voelde dat alles mocht zijn zoals het is. Er kwamen intense emoties los, mijn eigen pijn, die ik zo vast hield, kwam los. De omarming was heel fijn. De dagen na het concert had ik zoveel minder Tinnitus en de stilte in mijn hoofd is teruggekeerd. Ik kreeg er tranen van.” Deze 1e keer is de workshop gratis. Daarna geldt de normale bijdrage € 20 p.p. Lees ter voorbereiding het e-book: “Tips voor een gezond en actief leven met een gehoorverlies” en draag comfortabele kleding met warme sokken. Datum: Zondag 19 oktober 2014. Inloop: 14.00-14.15. Afloop: ca. 16.30 Plaats: Inspiratiezonde, Dragonstraat 11, 5044 HR Tilburg. Het maximum aantal deelnemers, inclusief de schrijftolk, is 10. Je kunt je rechtstreeks opgeven bij Ernestine, zij kan je dan meteen de nodige informatie geven en evt. vragen beantwoorden: [email protected]. Kijk ook op: www.viaklank.nl.

Onze activiteitenkalender voor 2014 zo. 12 januari za. 1 februari za. 8 februari za. 22 februari

West Act. Comm. Noord West

Nieuwjaarsborrel in Amsterdam Wandeling Castricum Orchideeen Hoeve in Luttelgeest Yoga workshop in Amsterdam

za. 8 maart Act. Comm. za. 15 maart Zuid do/za 27-29 maart Bestuur

Wandeling Groene Wissels Middelburg Geldrop, weverijmuseum en rondwandeling met gids Internationaal Congres St. Plotsdoven, Egmond

za. 5 april za. 12 april

Rijnmond Act. Comm.

Bezoek met rondleiding Molen, Dordrecht Bloesem wandeltocht Geldermalsen

za. 3 mei za. 10 mei za. 24 mei vr. 30 mei

Bestuur Rijnmond Zuid Act. Comm.

Landelijke dag St. Plotsdoven Wandeling Tiengemeten met evt. picknicken Nuenen, Van Gogh Vincentre en wandeling met gids Hoge Veluwe Vossenjacht/wandeling

za. 14 juni za. 21 juni za. 28 juni

Noord Act. Comm. West

Fietsen in Appelscha Wandeling Gerendal Limburg (Orchideeen tuin) Stoomgemaal en wandeling Cruquius

za. 19 juli za. 26 juli

Bestuur Act. Comm.

Jaarvergadering St. Plotsdoven Wandeling Veluwe Zoom

za. 9 augustus Act. Comm. vr. 22 augustus Act. Comm.

Wadlopen Engelmansplaat Wadlopen naar Ameland

zo. 7 september West zo. 14 september Rijnmond vr./ma. 26-29 sept. Act. Comm.

Wandeling Groenlandse Bos en dahlia’s plukken Panorma Mesdag / strandwandeling Scheveningen 13e Gezellig weekend

za. 4 oktober za. 11 oktober zo. 19 oktober za. 25 oktober

Contactdag Wandeling Drentsche Aa Workshop Klank Lig Ontspanning concert Mozaiek workshop

Bestuur Act. Comm. Act.Comm. Jubl. Comm.

Za. 1 november Zuid Za. 8 november West

Facebook training Onder voorbehoud Samen thuis koken en eten.

Za. 13 december? Jubl. Comm.

Eindfeest

Let ook op de informatie op www.stichtingplotsdoven.nl. Als u maandelijks per e-mail op de hoogte gehouden wilt worden van de activiteiten van de steunpunten, mail dan naar [email protected]

Steunpunten Steunpunt Noord Imke Rozema Langewijk 72 9202 CR Drachten tt/fax: 0512 - 51 47 41 [email protected] Steunpunt West Georgie Onsoe Burg. v.d. Stadtstraat 17 1501 SB Zaandam [email protected] Steunpunt Zuid Ria van der Sleet Beethovenlaan 155 5011 LE Tilburg [email protected] Steunpunt Rijnmond Emma Bolle Saharapad 6 2622 CD Delft [email protected] Steunpunt Oost Robert ten Bloemendal [email protected] Contactpersonen Kees Twilt, [email protected] Wil van Essen, [email protected] Veronica Korpershoek, vkorpers­[email protected] Contactpersoon Jongeren Wouter Bolier, [email protected]

Coördinator Steunpunten Leontien Peters [email protected]

Landelijke Activiteitencommissie Leontien Peters Derek van Bocksmeer

Lex Scheffelfonds Ineke Scheffel sms:06 - 41 35 66 90 tel: 020 - 690 88 17 [email protected] Gironummer: 7500036 t.n.v. I. Scheffel-Maurer te Amsterdam Panorama Mesdag Scheveningen 27

Freestyle

's Werelds eerste waterdichte, spraakprocessor. Draag ‘m op de manier die u wilt, bij iedere activiteit, om zorgeloos te horen! Meer informatie vindt u op: www.advancedbionics.com