West-Vlaanderen Departement HIEPSO Studiegebied Gezondheidszorg OPLEIDING ERGOTHERAPIE R. De Rudderlaan 6 8500 KORTRIJK
‘DE VOARPLOATSE’ Reminiscentie bij licht en matig dementerenden – Aangenaam vertoeven in het verleden –
Scriptie aangeboden tot het behalen van de titel van Bachelor in de ergotherapie
Onder begeleiding van Mevr. K. Dessauvage Mevr. C. Desloovere Mevr. L. Nuyttens Mevr. C. Algoet Mathias Gunst – Juni 2007
2
3 Hogeschool West-Vlaanderen Departement HIEPSO Studiegebied Gezondheidszorg OPLEIDING ERGOTHERAPIE R. De Rudderlaan 6 8500 KORTRIJK
‘DE VOARPLOATSE’ Reminiscentie bij licht en matig dementerenden – Aangenaam vertoeven in het verleden –
Scriptie aangeboden tot het behalen van de titel van Bachelor in de ergotherapie
Onder begeleiding van Mevr. K. Dessauvage Mevr. C. Desloovere Mevr. L. Nuyttens Mevr. C. Algoet Mathias Gunst – Juni 2007
4
Dankwoord Dit werk is tot stand gekomen in samenwerking met heel wat mensen, welke ik graag zou willen bedanken. Vooreerst mijn dank aan mevrouw Linda Nuyttens, die me tijdens mijn stage met raad en daad bijstond. Ook voor de toffe samenwerking wil ik een woordje van dank betuigen. Mijn dank gaat ook uit naar mijn promotors en scriptiebegeleider, respectievelijk mevrouw Chantal Desloovere & mevrouw Katrien Dessauvage en mevrouw Christine Algoet. Ook naar mevrouw Ann Herpels, directeur intramurale zorg en de heer Bart Landsheere, directeur bewonerszorg, wil ik mijn dank betuigen voor het mogelijk maken van mijn stage. Eveneens naar het voltallig personeel van het gelijkvloerse, inclusief mevrouw Nicole Lambert, de animatrice, wil ik mijn dank overbrengen. Daarnaast wil ik ook de school Hiepso en het voltallig lerarenteam, richting ergotherapie, bedanken voor de begeleiding tijdens de opleiding. Ook aan zij die instond voor het vele taal- en naleeswerk, mevrouw Martine De Smit, een hartelijk woord van dank. Tenslotte wil ik ook nog mijn ouders bedanken die mij een nieuwe kans gegeven hebben om deze studies te volgen.
5
Inhoudsopgave Dankwoord ................................................................................................................................. 4 Inhoudsopgave ........................................................................................................................... 5 Inleiding ..................................................................................................................................... 9 THEORETISCH DEEL HOOFDSTUK 1: DEMENTIE ................................................................................................ 11 1. Wat is dementie? .............................................................................................................. 11 1.1. Ontleding van het woord ........................................................................................... 11 1.2. Enkele definities........................................................................................................ 11 1.3. Statistische gegevens................................................................................................. 12 2. De signalen van dementie volgens de DSM-IV ............................................................... 12 2.1. Primaire symptomen ................................................................................................. 13 2.2 Secundaire symptomen. ............................................................................................. 14 2.2.1. Gedragsmatige symptomen ................................................................................ 14 2.2.2. Psychologische symptomen ............................................................................... 15 2.2.3. Affectieve symptomen ....................................................................................... 15 2.2.4. Functionele symptomen ..................................................................................... 15 3. Verschillende vormen van dementie ................................................................................ 16 3.1. Overzicht van de vormen .......................................................................................... 16 3.2. Ziekte van Alzheimer ............................................................................................... 16 3.3. Vasculaire dementie .................................................................................................. 20 3.4. Corticale vormen van dementie................................................................................. 21 3.4.1. Frontale kwab dementie (FKD).......................................................................... 21 3.4.2. Lewy-body ziekte............................................................................................... 21 3.5. Subcorticale vormen van dementie ........................................................................... 22 3.5.1. Dementie ten gevolge van Parkinson ................................................................. 22 3.5.2. Multiple Sclerose ............................................................................................... 23 3.5.3. Aids-dementie .................................................................................................... 24 3.6. Differentiaties van dementie ..................................................................................... 25 4. Besluit............................................................................................................................... 25 HOOFDSTUK 2: DE FASEN VAN DEMENTIE ................................................................. 26 1. Theoretische indeling ....................................................................................................... 26 1.1. Beginstadium............................................................................................................. 26 1.2. Middenstadium.......................................................................................................... 26 1.3. Eindstadium............................................................................................................... 27 2. Indeling volgens de Ik-beleving van Verdult .................................................................. 27 2.1. Het bedreigde ik ........................................................................................................ 27 2.2. Het verdwaalde ik...................................................................................................... 28 2.3. Het verborgen ik........................................................................................................ 28 2.4. Het verzonken ik ....................................................................................................... 29 2.5. Samenvatting van de verschillende fasen.................................................................. 29 3. Toepasbare benaderingswijzen per fase .......................................................................... 30 3.1. Het bedreigde ik ........................................................................................................ 30 3.2. Het verdwaalde ik...................................................................................................... 32 3.3. Het verborgen ik........................................................................................................ 32
6 3.4. Het verzonken ik ....................................................................................................... 33 4. Besluit................................................................................................................................... 34 HOOFDSTUK 3: DE ERVARINGSWERELD VAN DEMENTERENDEN......................... 35 1. Lichamelijk ervaren.......................................................................................................... 35 2. Zintuiglijk ervaren............................................................................................................ 35 3. Verstandelijk ervaren ....................................................................................................... 35 4. Gevoelsmatig ervaren....................................................................................................... 36 5. Sociaal ervaren ................................................................................................................. 36 6. Spiritueel ervaren ............................................................................................................. 36 7. Besluit............................................................................................................................... 36 HOOFDSTUK 4 : DE REMINISCENTIEKAMER ................................................................ 37 1. Definitieomschrijving....................................................................................................... 37 2. Oorsprong en geschiedenis............................................................................................... 38 3. Doel en nut van reminiscentie.......................................................................................... 38 3.1. Doelstellingen............................................................................................................ 38 3.2. Profiel van de ergotherapeut ..................................................................................... 39 3.3. Ergotherapeutische meerwaarde en onderzoeken naar reminiscentie....................... 40 3.4. Waardering van reminiscentie................................................................................... 41 3.5. Het verschil met life-review...................................................................................... 42 4. Soorten reminiscentie....................................................................................................... 43 4.1. Specifieke reminiscentie ........................................................................................... 43 4.1.1. Groepsreminiscentie........................................................................................... 43 4.1.2. Individuele reminiscentie ................................................................................... 44 4.1.3. Vergelijking groep versus individuele reminiscentie......................................... 44 4.1.4. Obsessieve en defensieve reminiscentie ............................................................ 45 4.1.5. intra- en interpersoonlijke reminiscentie............................................................ 45 4.2. Geïntegreerde reminiscentie...................................................................................... 45 4.2.1. Hygiënische zorg................................................................................................ 45 4.2.2. Maaltijdbegeleiding............................................................................................ 46 4.2.3. Gewoontes.......................................................................................................... 46 5. Triggers ............................................................................................................................ 47 5.1. Wat zijn triggers? ...................................................................................................... 47 5.2. Soorten triggers ......................................................................................................... 47 5.3. Hoe gebruiken? ......................................................................................................... 48 PRAKTISCH DEEL HOOFDSTUK 1: VOORSTELLING VAN DE MEERS ....................................................... 51 1. WZC De Meers ................................................................................................................ 51 1.1. Algemene voorstelling .............................................................................................. 51 1.2. Dagprijs ..................................................................................................................... 52 2. Andere voorzieningen ...................................................................................................... 52 2.1. Dagverzorgingscentrum ........................................................................................... 52 2.2. Centrum voor kortverblijf ‘De Kouter’ ..................................................................... 52 2.3. Nachtopvang ‘De Kouter’ ......................................................................................... 52 3. Voorstelling van de bewonerspopulatie ........................................................................... 53 4. Functieomschrijving van de ergotherapeut ...................................................................... 53 4.1. Missie en Opdrachtverklaring ................................................................................... 53
7 4.2. Functieomschrijving.................................................................................................. 55 HOOFDSTUK 2: DE REMINISCENTIEKAMER ................................................................. 57 1. Algemeen ......................................................................................................................... 57 2. Proces ............................................................................................................................... 57 2.1. Voorafgaande voorbereidingen ................................................................................. 57 2.2. Inrichting van 'de voarploatse'................................................................................... 59 3. Agenda ............................................................................................................................. 62 3.1. Lijst met activiteiten.................................................................................................. 62 3.2. Officiële opening....................................................................................................... 62 HOOFDSTUK 3: DE VOLGBEWONERS ............................................................................. 64 1. Voorstelling van de volgbewoners....................................................................................... 64 1.1. Volgbewoner 1 .......................................................................................................... 64 1.1.1. Probleemdefiniëring ........................................................................................... 64 1.1.2. Werkverslag ....................................................................................................... 64 1.1.3. Syntheseverslag.................................................................................................. 65 1.2. Volgbewoner 2 .......................................................................................................... 66 1.2.1. Probleemdefiniëring ........................................................................................... 66 1.2.2. Werkverslag ....................................................................................................... 67 1.2.3. Syntheseverslag.................................................................................................. 68 1.3. Volgbewoner 3 .......................................................................................................... 68 1.3.1. Probleemdefiniëring ........................................................................................... 68 1.3.2. Werkverslag ....................................................................................................... 69 1.3.3. Syntheseverslag.................................................................................................. 69 1.4. Volgbewoner 4 .......................................................................................................... 70 1.4.1. Probleemdefiniëring ........................................................................................... 70 1.4.2. Werkverslag ....................................................................................................... 71 1.4.3. Syntheseverslag.................................................................................................. 72 2. Praktische tips .................................................................................................................. 72 2.1. Groepsreminiscentie.................................................................................................. 73 2.2. Individuele reminiscentie .......................................................................................... 73 2.3. Geïntegreerde reminiscentie...................................................................................... 73 2.4. Algemene tips............................................................................................................ 74 HOOFDSTUK 4: DE REMINISCENTIEKOFFER ................................................................ 75 1. Algemene voorstelling ..................................................................................................... 75 2. Doelstellingen................................................................................................................... 75 3. Inhoud van de koffer ........................................................................................................ 75 3.1. Administratie............................................................................................................. 75 3.2. Activiteiten ................................................................................................................ 76 3.2.1. Algemene begrippen .......................................................................................... 76 3.2.2. Overzicht activiteiten ......................................................................................... 77 3.2.3. Uitwerking één activiteit: levensloopspel .......................................................... 80 3.2.4. Bevindingen rond activiteiten ............................................................................ 81 Algemeen besluit...................................................................................................................... 82 Bijlagen .................................................................................................................................... 83 BIJLAGE 1: FOLDER ......................................................................................................... 84 BIJLAGE 2: QUIZ ............................................................................................................... 85
8 BIJLAGE 3: DE PERSMAP ................................................................................................ 86 Bibliografie............................................................................................................................... 89 Schriftelijke bronnen ............................................................................................................ 89 Boeken.............................................................................................................................. 89 Tijdschriftartikels ............................................................................................................. 90 Eindwerken....................................................................................................................... 90 Losbladig werk................................................................................................................. 90 Audiovisuele bronnen .......................................................................................................... 91 Video ................................................................................................................................ 91 Internet ............................................................................................................................. 91
9
Inleiding Ik heb een heel goede band met mijn grootmoeder en ook tijdens mijn opleiding heb ik fijne contacten kunnen leggen met oudere personen. Steeds meer ging ik me in hun leefwereld interesseren. Tijdens mijn stageperiode in het tweede jaar in het RVT ‘De Meers’ heb ik bovendien de kans gekregen om de leefwereld van oudere personen met dementie te verkennen. Vanuit deze toch wel intense ervaringen is de idee voor mijn scriptie gegroeid. In dit werk wil ik graag een antwoord zoeken op de vraag: ‘Hoe kijken licht en matig dementerenden terug op vroegere ervaringen?’. In mijn theoretisch deel baken ik af wat dementie en reminiscentie precies omvatten. Ook de verschillende fasen van dementie en gepaste benaderingswijzen komen in dit deel aan bod. In mijn praktisch deel stel ik De Meers als zorginstelling voor. Vier bewoners die ik naderbij gevolgd heb, worden ook uitgebreid besproken. Uiteraard wordt ook het resultaat van mijn scriptie, de reminiscentiekamer en de reminiscentiekoffer, toegelicht. De schriftelijke verwerking van mijn scriptie kan een hulp zijn voor iedereen die meer wil weten over dementie. Het praktische gedeelte handelt over reminiscentie bij personen met lichte tot matige dementie. Je vindt er een overzicht van de activiteiten. Het praktische materiaal hiervoor vind je terug in de reminiscentiekoffer. Veel leesplezier!
10
THEORETISCH DEEL
11
HOOFDSTUK 1: DEMENTIE1 In het eerste hoofdstuk zal ik me toespitsen op drie zaken rond dementie. De bedoeling is om een beter zicht te verwerven wat betreft deze ziekte. Daarom is het belangrijk om eerst te weten wat dementie juist inhoudt. De term op zich wordt taalkundig ontleed en verschillende definities van dementie worden aangehaald. Ik breng eveneens het voorkomen van dementie op wereldvlak en in België in kaart. Daarnaast worden de verschillende symptomen van dementie volgens de DSM-IV toegelicht. Deze worden in twee grote groepen opgesplitst: de primaire symptomen en de bijkomende, maar niet-essentiële symptomen, ook wel de secundaire symptomen genoemd. Tot slot worden de verschillende vormen van dementie uitgelegd. Eerst is er een opsomming van de soorten dementie, gevolgd door een uitleg van de meest voorkomende zoals de ziekte van Alzheimer en vasculaire dementie.
1. Wat is dementie?2 1.1. Ontleding van het woord Taalkundig gezien bestaat het woord ‘dementie’ uit twee delen, ‘de’ (= ont) en ‘mentie’(= geest). De oorsprong is Latijn en letterlijk vertaald betekent het ‘ontgeesting’. Het belangrijkste kenmerk van dementie is dat de geestelijke vermogens verloren gaan, er vindt een onherstelbare aantasting van de hersenen plaats. Doordat de hersenen hét besturingsapparaat van het menselijk lichaam zijn, zijn de gevolgen eveneens op nietgeestelijk vlak merkbaar.
1.2. Enkele definities Dementie is een veelzijdig begrip. Er bestaat dan ook geen unanieme definitie voor. Dit blijkt uit onderstaande omschrijvingen van dementie: “Dementie is niet één bepaalde ziekte met één bepaalde oorzaak, het is een verzameling van symptomen of verschijnselen, die wijzen op een achteruitgang van het geestelijk functioneren. Het is veel meer een toestand op een bepaald tijdstip, een momentopname. Dementie wordt beschouwd als een klinisch syndroom, dat tot uiting komt in een stoornis van het gedrag. Syndroom betekent in dit verband dat dementie géén omschreven ziekte is, maar een cluster van bij elkaar behorende ziekteverschijnselen.” 3 “Onder dementie verstaan we een steeds verdergaande afname van de intellectuele en sociale vermogens die het dagelijks functioneren beïnvloedt. Het is het gevolg van afwijkende processen in de hersenen, niet van leeftijd. Toch blijkt uit onderzoeken dat dementie vaker voorkomt naarmate men ouder wordt…. Dementie is niet, zoals vaak wordt gedacht, de naam 1
VAN KEYMEULEN, A., (red.), Het dementiecafé. Berchem, EPO, 2002, 203 blz. GEERTS, C. e.a., Dementie, wat nu? brochure, Brussel, Steunpunt Thuiszorg, blz. 4 3 http://www.e-gezondheid.be/nl/ziekten_en_aandoeningen/Dementie-4049-892-art.htm 2
12 van één bepaalde aandoening. In de medische wereld spreekt men van een syndroom; hiermee wordt een verzameling klachten en verschijnselen bedoeld die gezamenlijk optreden.4 “Dementie is een geheel van symptomen dat door verschillende ziekten wordt veroorzaakt. De meest voorkomende vorm is de ziekte van Alzheimer. Kenmerkend voor dementie is de verstoring van een aantal hersenfuncties: het geheugen, het denken, de oriëntatie, het begripsvermogen, het rekenen, de taal en het beoordelingsvermogen. Daarnaast voltrekt de achteruitgang zich progressief: geleidelijk, met tussenpozen of zeer snel. Omdat de toestand van een demente gestaag verslechtert, is de opname in een instelling vaak onvermijdelijk. Vandaag telt Vlaanderen 160.000 personen met dementie, maar dat aantal verdubbelt tegen 2030.”5
1.3. Statistische gegevens Wereldwijd zijn er 24 miljoen mensen die aan dementie lijden. De grootste groep lijdt aan de ziekte van Alzheimer. Jaarlijks groeit deze groep met 4,6 miljoen. De WereldGezondheidsorganisatie (WHO) spreekt van 81 miljoen mensen met dementie in 2040. Voor België is er geen eenduidig aantal personen met dementie voorhanden. Sommige bronnen spreken van 150 000, andere houden het op 130 000. Over één ding zijn ze het echter allemaal eens: het aantal erkende diagnoses van dementie neemt toe. Ook de stijgende leeftijdsverwachting is een grote risicofactor voor dementie. Onderstaande tabel geeft de evolutie weer van het aantal personen met dementie in het Vlaamse Gewest. De cijfers zijn gebaseerd op het NIS6 en de prevalentiecijfers van Roelands.7 Leeftijd
prevalentie
1992
2000
2010
2020
60 - 64 65 - 69 70 - 74 75 - 79 80 - 84 85+
0,7 0,6 5,1 7,6 16,2 33,6
2253 1714 9839 12205 19018 27697
2191 1806 12862 15347 15048 37243
2483 1612 12972 16481 24149 42324
2812 2047 14800 14907 24770 52248
72726
84497
100021
111584
Totaal
2. De signalen van dementie volgens de DSM-IV8 Om van dementie te kunnen spreken, moet de persoon in kwestie aan een aantal criteria opgesteld door de DSM-IV voldoen. Deze criteria worden onderverdeeld in twee 4
MAYO FOUNDATION FOR MEDICAL EDUCATION AND RESEARCH, Alzheimer. Deskundige en betrouwbare adviezen over hoe u omgaat met dementie in uw omgeving. Zeewolde, Cambium, 2005, blz. 6. 5 http://www.tertio.be/archief/2006/T320/T320-bi1.htm 6 Nationaal Instituut voor Statistieken 7 VANDEWOUDE, M., Geriatrie dagelijkse praktijk. Algemene en klinische aspecten. lesmap, Pfizer, 2002, blz. 247. 8 VANDEWOUDE, M., Geriatrie. Dagelijkse praktijk. Algemene en klinische aspecten. lesmap, Pfizer, 2002; blz. 247 – 257.
13 categorieën: symptomen specifiek voor dementie (primaire symptomen) en de bijkomende maar niet-essentiële symptomen (secundaire symptomen).
2.1. Primaire symptomen Deze criteria omvatten vier typische cognitieve uitvallen. Iemand met dementie heeft moeite met het opslaan en vasthouden van nieuwe informatie. Zowel het korte- als langetermijngeheugen is aangetast. De vier essentiële cognitieve uitvallen die bij deze ziekte voorkomen zijn afasie, apraxie, agnosie en executieve disfuncties. Afasie is een tekortkoming bij het gebruiken en begrijpen van de taal. De persoon kan niet of in mindere mate de juiste woorden bij de juiste prenten plaatsen. Vaak is er sprake van woordvindingsproblemen. Apraxie houdt in dat de persoon moeite heeft met het doelgericht handelen zonder locomotorische beperkingen. Bij het uitvoeren van een handeling wordt de persoon belemmert door zijn lichamelijke beperkingen zoals tremor en visuele beperkingen. Hij kan geen complexe samengestelde bewegingen meer uitvoeren. In dit geval spreekt men van ideomotorische apraxie. Bij ideatoire apraxie is het plan om opeenvolgende handelingen uit te voeren, verloren gegaan. Agnosie is het niet meer herkennen van objecten en personen. Tot slot zijn er nog de executieve disfuncties. Deze richten zich vooral op het maken van plannen en organiseren. Deze vier typische cognitieve uitvallen moeten verder voldoen aan twee subcriteria: het drempel- en het uitsluitingscriterium. Het drempelcriterium houdt in dat de stoornissen op cognitief niveau van die aard moeten zijn dat ze de persoon belemmeren om normaal te functioneren in de samenleving. Er moet een achteruitgang merkbaar zijn in vergelijking met vroeger op gebied van werk, relaties en sociale activiteiten. Het uitsluitingscriterium. Houdt in dat de deficits niet uitsluitend mogen voorkomen gedurende een opstootperiode. Ze moeten chronisch aanwezig zijn bij de patiënt. Vele patiënten met dementie hebben ook wel eens een betere dag, toch blijven bij hen de symptomen steeds aanwezig. Wanneer een persoon in kwestie slechts eenmalig tijdens een ADL zijn kam wil gebruiken om zijn tanden te poetsen, is dat nog geen reden om van dementie te spreken. Slechts wanneer het in bijna iedere ADL-situatie voorkomt, kan het woord dementie ter sprake komen. Tot slot moet er steeds een onderliggende, organische oorzaak aanwezig zijn. De anamnese of het lichamelijk onderzoek wijzen een specifieke organische factor aan als indicator voor de dementie.
14
2.2 Secundaire symptomen. Deze symptomen dienen per fase van de dementie bekeken te worden. De fasen worden in het tweede hoofdstuk uitgebreid besproken.
2.2.1. Gedragsmatige symptomen9 De gedragsmatige symptomen vormen het grootste deel. Zoals eerder vermeld, uit dementie zich in het gedrag van de persoon. Dit gedrag kan heel geleidelijk, maar ook plots veranderen. De verandering kan zelfs in die mate aanwezig zijn dat de dementerende een totaal andere persoon wordt. Zo kan iemand met een gesloten karakter veranderen in een persoon die heel open is. Dit vergt niet enkel van de persoon zelf een aanpassing, maar ook van zijn omgeving. Het is voor de omgeving in het begin van het dementieproces vaak heel moeilijk om bijvoorbeeld het denkpatroon van iemand met dementie te begrijpen. Het is een continue aanpassing in het aanbrengen van woorden. Wegloopgedrag Heel wat personen met dementie vertonen ook vlucht- of dwaalgedrag. Ze weten niet meer waar ze zich bevinden en lopen constant weg, op zoek naar structuur en veiligheid. Desoriëntatie in tijd en ruimte ligt veelal aan de basis hiervan. Heel vaak voelt de persoon zich door de omgeving niet begrepen. Het gevolg hiervan is dat hij fysieke agressie gebruikt omdat hij niet meer in staat is zijn onbegrip en gevoelens verbaal weer te geven. Gedrag is ontremd Een ander symptoom op gedragsmatig gebied is de ontremming en onaangepast gedrag. Door een disfunctie in de hersenen valt de regeling van het lichaam deels uit. Hierdoor hebben personen met dementie vaak geen besef van hoe hun gedrag bij anderen overkomt. Ze gaan ver om alsnog hun behoeften te kunnen bevredigen. Bijvoorbeeld: een bewoner kan om zijn honger te stillen, uit het bord van een medebewoner eten omdat hij met zijn eigen bord niet genoeg heeft. Apathie Iemand die dementie heeft, kan een ongeïnteresseerde houding hanteren en is vaak moeilijk te motiveren om aan activiteiten deel te nemen. Hij laat alles op zich afkomen en ondergaat gebeurtenissen. De ondernemingszin is voor een groot stuk verdwenen. Heel vaak zien we bij hen een ‘onbewuste’ tegenwerking. Zonder het zelf te willen, gaan ze in opstand tijdens ADLtrainingen of activiteiten. De mate van opstand kan sterk variëren en is onvoorspelbaar. Daardoor is het voor de hulpverlener telkens een uitdaging om een gepaste manier van omgang te zoeken om de bewoner/patiënt te benaderen. Wisselende extreme emoties Een laatste aspect van het gedrag zijn de emoties die naar boven komen tijdens de dagelijkse activiteiten. Het gaat hier vooral om wenen, roepen, vloeken en herhaaldelijk vragen stellen. Vooral het wenen en het roepen kunnen zonder duidelijke reden plots optreden en even vlug terug verdwijnen. Het herhaaldelijk stellen van vragen moet bekeken worden vanuit het standpunt dat de verloren hersenfuncties, meer bepaald het geheugen, hier de basis van is.
9
http://medisch.verwerk.nl/Pages/gevolgendementie.html
15
2.2.2. Psychologische symptomen Deze vormen naast de gedragsmatige een tweede grote groep van secundaire symptomen bij personen met dementie. De psychologische symptomen uiten zich vooral in de vormen van wanen en hallucinaties. De persoon ziet en hoort dingen die er niet zijn. Hier botst hij vaak op onbegrip van de omgeving. In de eerste fase van het dementieproces is de patiënt vaak ook depressief omdat op dat moment het ziektebesef nog aanwezig is. Wanneer net vermelde signalen een groot deel uitmaken van de dementie, kan de differentiaal diagnose met psychogeriatrie gemaakt worden.
2.2.3. Affectieve symptomen De affectieve symptomen zijn angst en agressie. Agressie kan als een gevolg van de angst beschouwd worden. Personen met dementie zijn vaak angstig omdat ze de informatieve prikkels vanuit de omgeving moeilijk kunnen plaatsen. Ze weten niet wat hen te wachten staat en kunnen emotioneel reageren op plotse gebeurtenissen. Hierdoor kan er weerstand ontstaan met agressief gedrag als gevolg. Ze kunnen de controle over zichzelf verliezen waardoor de remming in hun gedrag wegvalt. Dit kan tot gevolg hebben dat ze agressief uit de hoek komen, zowel verbaal als fysiek. We kunnen dit voor een stuk vermijden door in de omgang met hen op de affectieve manier tewerk te gaan. Verdere kenmerken zijn woede, onrust, achterdocht, somberheid en depressie.
2.2.4. Functionele symptomen Tenslotte zijn er nog de functionele kenmerken van dementie. Het belangrijkste is de daling van de zelfredzaamheid. Naarmate het dementieproces vordert, is de persoon in kwestie steeds meer aangewezen op hulp van derden. De zelfstandigheid gaat dalen met stijgende slordigheid, dalende zelfzorg en problemen in de ADL. In sommige gevallen worden dementerenden getroffen door een verstoord dag-nacht-ritme. Al deze factoren zijn een indicator die de afhankelijkheid van de persoon die aan dementie lijdt, doet stijgen.
16
3. Verschillende vormen van dementie101112 3.1. Overzicht van de vormen Hier volgt een overzicht van de vormen van dementie. In dit werk worden enkel de meest voorkomende (*) besproken. Ziekte van Alzheimer * Korsakov Vasculaire dementie (Multi-Infarct dementie)* Corticale dementievormen Frontale kwab dementie* Lewy body ziekte* Ziekte van Creutzfeld-Jacob Subcorticale vormen van dementie Dementie ten gevolge van Parkinson * Multiple Sclerose * AIDS-dementie * NDH (normale druk hydrocephalie) Ziekte van Huntington
3.2. Ziekte van Alzheimer 13 Algemeen Alzheimer is de meest voorkomende vorm van dementie. Het zou tot twee derden van alle dementerenden treffen. De precieze oorzaak is nog niet achterhaald. Men veronderstelt dat een aantal factoren een rol spelen: virussen, het voorkomen van het ApoE gen op chromosoom 19 (erfelijkheid) en omgevingsfactoren zoals water-, lucht- en grondverontreiniging. De ziekte treft vooral vrouwen en houdt in dat de hersencellen geleidelijk aan afsterven. De hersenschors verschrompelt en de hersenkamers en hersenplooien vergroten. Dit wordt voorgesteld op onderstaande tekening14:
10
GARENFELD, W. en HAZELHOF, T., Alzheimer en co: vormen van dementie. Denkbeeld, 2006, 4 blz. HAZELHOF, T. e.a., Dementie en psychiatrie in woord en beeld: een systematische handleiding. Maarssen, Elsevier Gezondheidszorg, 2004, 263 blz. 12 STICHTING ALZHEIMER NEDERLAND, Alzheimer. Deskundige en betrouwbare adviezen over hoe u omgaat met dementie in uw omgeving. Zeewolde, Cambium, 2005, blz. 30 – 35. 13 http://www.pfizer.be/Dutch/What_we_do/Health_info/Ziekte_van_Alzheimer.htm#Wat%20zijn%20de%20oor zaken? 14 http://members.home.nl/alzheimer/dementievormen.htm 11
17 Symptomen15 De eerste symptomen zijn vaak van voorbijgaande aard. Ze ontstaan heel geleidelijk en worden door de omgeving niet altijd ernstig genomen. De symptomen uiten zich op verschillende vlakken: geheugen, taal, handelingen en gedrag. Op vlak van geheugen treden de symptomen op in drie fasen. In de beginfase gaat het vooral om onschuldige vergeetachtigheid. Het zijn vooral de recente dingen die de Alzheimerpatiënt niet meer kan herinneren. Een voorbeeld hiervan is het wegleggen van de sleutels en deze niet meer terugvinden. In de tussenfase wordt de vergeetachtigheid duidelijker. Daar waar ze eerst banale dingen vergeten, gaan ze nu ook belangrijke afspraken vergeten. Uiteindelijk, in de gevorderde fase, gaat het langetermijn-geheugen langzaam achteruit. De dementerende is gedesoriënteerd. Ook in de taal zijn er duidelijke symptomen: in het begin zoekt de patiënt naar woorden. Naarmate de ziekte vordert, gaat hij ook woorden in een verkeerde context gebruiken of zelfs helemaal niet meer weten. Het begripsvermogen gaat eveneens achteruit. Wat handelingen betreft, worden de symptomen pas later duidelijk. Het begrip ‘apraxie’ kent hier zijn plaats. Het zijn vooral de courante handelingen die gestoord lopen zoals veters knopen, jas dichtritsen en gebruik van dagelijkse voorwerpen zoals. Uiteindelijk zal een persoon met dementie de voorwerpen verkeerd gebruiken. Tenslotte is er het gedrag. Hieronder valt de stijgende angst, persoonlijkheidsveranderingen en slaapstoornissen. De angst is vaak abnormaal van omvang en kan gepaard gaan met het ziektebesef dat aanwezig is in het begin van de ziekte. De dementerende wordt agressiever, prikkelbaarder en kan zonder duidelijke aanleiding plots beginnen lachen of wenen. Er is ook een gestoord dag-nacht-ritme. Dit kan variëren van een gedeeltelijke tot een gehele omdraaiing van het ritme. Volgend lijstje16 geeft kort een overzicht weer van de 10 meest voorkomende symptomen van de ziekte van Alzheimer. Een vroegtijdige herkenning is essentieel voor een optimale aanpak. 1. Datums en dagen vergeten Dit symptoom treedt op in het beginstadium van de ziekte en wordt vaak ten onrechte toegeschreven aan de leeftijd. 2. Waanideeën De patiënt beschuldigt anderen – zelfs naasten – vaak van diefstal, inbraak… 3. Problemen met het uitvoeren van dagelijkse taken Minder verzorgde maaltijden, slecht gewassen kleren… kunnen eveneens voortekens zijn van de ziekte. 4. Ruimtelijke desoriëntatie De patiënt vindt moeilijk een nieuwe weg of verdwaalt zelfs dicht bij zijn huis. 5. Verzwakt beoordelingsvermogen Onaangepast gedrag: de patiënt trekt 's zomers een warme mantel aan of doet een pyjama aan om te gaan wandelen. 6. Problemen met abstract denken Hij heeft het moeilijk om zijn rekeningen te maken of zijn facturen te beheren. 15 16
http://www.info-alzheimer.be/page.asp?structureID=51&groupID=51&t=De%20symptomen http://www.info-alzheimer.be/page.asp?structureID=77&name=10+frequente+symptomen
18 7. Zoekgeraakte voorwerpen Hij bergt voorwerpen op de verkeerde plaats (hij stopt bijvoorbeeld het strijkijzer in de koelkast). 8. Persoonlijkheidsveranderingen Een rustig en vertrouwensvol persoon wordt plots opvliegend en wantrouwig. Of een enthousiast en dynamisch persoon wordt droevig en apathisch. 9. Stemmings- en gedragsveranderingen De patiënt begint zonder duidelijke reden te lachen of te wenen. 10. Ontkenning van het probleem of een feit De patiënt ontkent soms stellig dat hij een geheugenstoornis heeft. Ook de APA17 heeft een lijst opgesteld met de symptomen voor de ziekte van Alzheimer: Verlies van korte-termijngeheugen Het niet meer weten wat er vijf minuten geleden gebeurd is of het gesprek van de dag voordien niet meer kunnen herinneren, zijn belangrijke signalen voor iemand met de ziekte van Alzheimer. Dit heeft een negatieve neerslag op sociale relaties en werkrelaties. De ene persoon takelt sneller af dan de andere, maar uiteindelijk zullen ze allemaal hun kortetermijngeheugen grotendeels verliezen. Eens ze in een ver gevorderd stadium zitten, zullen ze zelfs niet meer herinneren wat ze ooit zijn vergeten. Problemen met de dagelijkse bezigheden Eveneens als gevolg van het geheugenprobleem weet iemand met de ziekte van Alzheimer niet meer wat hij even voordien gedaan heeft. Dit kan gevaar met zich meebrengen, bijvoorbeeld het fornuis vergeten uit te schakelen. Alle activiteiten verlopen ook trager en minder geconcentreerd. Heel vaak zijn de verstrooiingen courant aanwezig. Iemand met dementie zal bijvoorbeeld zijn haar met een tandenborstel willen kammen. Spraakproblemen Een Alzheimerpatiënt gebruikt vaak verkeerde woorden waardoor de inhoud niet altijd even duidelijk is. Een verwijzing naar de term ‘afasie’ is hier op zijn plaats. De spraakproblemen zijn zowel actief als passief, de persoon kan zelf niet meer op bepaalde worden komen of gaat ze verkeerd gebruiken (actief) en hij kan ons niet altijd meer verstaan (passief). Desoriëntatie in tijd en ruimte Een persoon die dement is, krijgt af te rekenen met een gestoord dag- en nachtritme. Hij weet niet meer welke dag het is en wat hij gisteren gedaan heeft. Vaak is hij overdag heel rustig en ’s nachts overactief. Ook in de ruimte zijn er problemen merkbaar. Zo kan een Alzheimerpatiënt de weg naar zijn eigen huis niet meer vinden. Beoordelingsfouten Een Alzheimerpatiënt maakt verkeerde inschattingen en kan geen juiste conclusies trekken. Het gebeurt vaak dat hij zich in zijn pyjama kleedt om een avondje te gaan stappen. Ook op gebied van waarden en normen verliest de patiënt de controle. Er is vaak een tekort aan besef van wat goed en slecht is.
17
VAN ROMPUY, W., De 10 signalen van de ziekte van Alzheimer.
19 Problemen met abstract denken Alle abstracte dingen die in het dagelijkse leven belangrijk zijn, vormen een probleem. De dementerende heeft moeite met kloklezen en de inhoud van cijfers. Dit heeft tot gevolg dat financiële verrichtingen een belemmering vormen. Ook het voorstellingsvermogen vormt een probleem. Voorwerpen verkeerd wegbrengen Heel vaak worden verzorgenden en familieleden door de dementerende onterecht beschuldigd van diefstal omdat de dementerende dingen verkeerd weglegt. Het is geen rariteit dat de schoenen in de koelkast liggen en de boter in de oven. Vooral geldzaken vormen hierbij een delicate kwestie. Verandering van stemming of gedrag Een dementerende kan een heel wisselvallige stemming vertonen. De ene dag is hij heel gemotiveerd en opgewekt, de andere dag kan hij heel somber zijn. Dit vormt voor de omgeving een uitdaging om telkens opnieuw een gepaste omgang te hanteren. Persoonlijkheidsveranderingen Iemand die dementeert, verandert ook van persoonlijkheid. Waar hij vroeger de rustigheid zelve was en heel tolerant, kan hij veranderen in een agressieve en egoïstische persoon. De veranderingen van persoonlijkheid kunnen in die mate aanwezig zijn dat er sprake is van achtervolgingswaanzin en achterdochtigheid. Verlies van ondernemingszin Naarmate het dementeringsproces vordert, verliest de persoon zijn ondernemingszin. Initiatieven blijven uit en de dementerende moet voortdurend gemotiveerd en gestimuleerd worden om dingen uit te voeren. Individuele aandacht is hier een belangrijke troef. Verloop van de ziekte Het ziekteproces verloopt in drie fasen. De duur per fase varieert van persoon tot persoon. De vroege fase duurt meestal twee tot vier jaar. Ze wordt gekenmerkt door lichte symptomen zoals vergeetachtigheid, concentratiestoornissen, kleine tekortkomingen tijdens het communiceren, stemmingswisselingen, depressie, teruggetrokkenheid, rusteloosheid, coördinatieproblemen. De middenfase duurt 2 tot 10 jaar. In deze fase nemen de fysieke en mentale vaardigheden af. De dementerende krijgt gaten in het geheugen, herkent vrienden en familie niet meer, heeft geen notie meer van tijd en plaats en verandert van persoonlijkheid. Het wordt steeds moeilijker om dagelijkse dingen zelfstandig te doen. De late fase duurt meestal 1 tot 3 jaar. In deze fase heeft de patiënt continue nood aan verzorging. De patiënt lijdt aan zwaar geheugenverlies en totale desoriëntatie, kan niet meer spreken, wordt incontinent en kan soms zelfs niet meer bewegen. Behandeling18 Een concrete behandeling is nog niet voor handen, de ziekte kan wel worden afgeremd. Dit gebeurt door het toedienen van geneesmiddelen die het tekort aan acetylcholine in de hersenen compenseren. Deze stof is een neurotransmitter die instaat voor de impulsoverdracht tussen verschillende cellen. Het speelt een belangrijke rol bij onder andere het memoriseren
18
MERTENS, V. en FLAMAING, J., Wintermeeting geriatrie 2007. Vormen van dementie.
20 en leren. Het toedienen van acetylcholine is de symptomatische therapie van de ziekte van Alzheimer. Daarnaast kan men ook aan de hand van medicatie het verloop van het ziekteproces veranderen. Dit wordt nog volop onderzocht. Het gaat om producten die de vorming van de seniele plaques verminderen en de afbraak ervan zouden verbeteren. Tot slot is er nog een behandeling gebaseerd op epidemiologie. De ongezonde levensstijl van de persoon kan een oorzaak zijn voor het mogelijks ontwikkelen van de ziekte van Alzheimer. Veel roken, een hoge bloeddruk en diabetes worden aangehaald als de belangrijkste risicofactoren. De behandeling bestaat uit het verminderen van die risicofactoren.
3.3. Vasculaire dementie19 Algemeen Deze is na de ziekte van Alzheimer de meest voorkomende vorm van dementie. Centraal bij vasculaire dementie is de beschadiging van de bloedvaten in de hersenen. Veelal hebben deze mensen een voorgeschiedenis van vaat- en hartlijden. Ze hadden bijvoorbeeld een hoge bloeddruk, diabetes, hartritmestoornissen en TIA’s (tijdelijke verstoring van de hersenfunctie door vermindering of afsluiting van de bloedtoevoer). In de hersenen raken kleine bloedvaatjes verstopt of gaan ze stuk. Hierdoor daalt de bloedvoorziening in de hersenen waardoor hersenweefsel afsterft. Wanneer dit vaak gebeurt, ontstaat dementie. De vasculaire vorm is ook wel bekend onder de naam ‘multi-infarct dementie’. Symptomen De symptomen verschillen van persoon tot persoon. De bepalende factor hiervan is de plaats in de hersenen waar de beschadiging zich voordoet. Er zijn zowel op verstandelijk, lichamelijk als emotioneel gebied enkele symptomen merkbaar zijn. Een vertraagd denken, praten en bewegen zijn de eerste symptomen. Op verstandelijk gebied zijn dezelfde symptomen als bij Alzheimer merkbaar, namelijk geheugen- en oriëntatieproblemen. Bij vasculaire dementie echter treden deze symptomen doorgaans in een later stadium op. Het logisch redeneren verloopt gestoord. Op lichamelijk vlak zijn de belangrijkste kenmerken een verlamming, spierstijfheid of gevoelsverlies ten gevolge van de hersenbeschadiging. Hierdoor ontstaan voornamelijk moeilijkheden met lopen, spreken, slikken of plassen. Wanneer iemand een nieuwe beroerte doet, geraakt hij in een negatieve spiraal: de reeds aanwezige symptomen verergeren of er komen nieuwe bij. Uiteindelijk zal de graad van zelfredzaamheid dalen tot het niveau dat de persoon volledig afhankelijk wordt van hulp van derden. Op emotioneel vlak zijn er vooral stemmingswisselingen merkbaar. Het ene moment kan de persoonuitgelaten zijn, het andere moment huilt hij van verdriet. Dit komt vooral in het beginstadium voor, wanneer de persoon met dementie nog bewust is van zijn achteruitgang. Verloop van de ziekte In tegenstelling tot Alzheimer, kent vasculaire dementie een meer abrupt begin. Plots zijn de eerste symptomen aanwezig. Het verder verloop is eerder stapsgewijs. Typisch voor vasculaire dementie is het herhaaldelijk afsterven van stukjes hersenweefsel. Tussen twee 19
http://www.alzheimer-nederland.nl/
21 momenten van afsterven door kan er een tijdelijke verbetering in het functioneren plaatsvinden. Een variant van vasculaire dementie, is de ziekte van Binswanger. Hier is het begin eerder sluipend en gebeurt de achteruitgang geleidelijk aan. Het betreft een beschadiging van de vooral dieper gelegen bloedvaten in de hersenen. Behandeling Bij de behandeling van vasculaire dementie zal men zich vooral richten op het behandelen van het ontstane hart- en vaatlijden, dit om erger te voorkomen. Naast het lichamelijke kan men ook het emotionele behandelen: er worden geneesmiddelen voorgeschreven om de sombere en angstige gevoelens en hallucinaties de kop in te drukken.
3.4. Corticale vormen van dementie20
3.4.1. Frontale kwab dementie (FKD) Algemeen Zoals het woord zelf zegt, is het een aandoening in de frontale kwab van de hersenen. Dit is ook de plaats waar de hogere functies gelegen zijn: cognitieve functies en de regeling van gedrag, beweging en stemming. In tegenstelling tot de ziekte van Alzheimer, is deze vorm van dementie eerder familiaal aangelegd. In ongeveer de helft van de gevallen is er sprake van een positieve familieanamnese. Het komt vooral voor bij mensen jonger dan 65 jaar. De belangrijkste vorm van FKD is de Ziekte van Pick. Recent onderzoek heeft aangetoond dat de stof ‘Progranuline’ een belangrijke rol speelt in het ontstaan van de FKD. Mensen die aan deze vorm van dementie lijden, hebben immers een tekort aan deze stof. Progranuline staat in voor het overleven van de hersencellen. Symptomen FKD wordt vooral gekenmerkt door persoonlijkheidsveranderingen, gedragsstoornissen en problemen in de uitvoerende functies. Bij dit laatste gaat het vooral om plannen maken. Het betreft ook een stoornis in de hogere sturing van het gedrag: de persoon gaat zich anders gedragen. Geheugenproblemen staan, in tegenstelling tot Alzheimer, hier niet op de voorgrond. Naast deze typerende symptomen, kunnen ook algemene symptomen zoals apathie, ontremming, depressie en psychotische veranderingen voorkomen. Verloop van de ziekte De ziekte kent een sluipend begin en verloopt progressief. Behandeling Er is nog geen medicijn om de ziekte te voorkomen of af te remmen.
3.4.2. Lewy-body ziekte21 Algemeen Lewy bodies zijn abnormale eiwitten die zich op de hersencellen afzetten en die langzaam verwoesten. Men vindt ze vooral in de stantia nigra, een gebied in de hersenstam dat instaat 20
http://www.ecd-vlaanderen.be/dementie.asp#par5_3_1 SANTENS, P., Dementie met Lewy-Body’s, Patient care: het tijdschrift voor permanente medische vorming, jrg. 26, nr.4, 2003, blz. 44 – 50.
21
22 voor de bewegingscontrole. Als die afzettingen verspreid zijn over gans de hersenen, kunnen verschijnselen optreden die lijken op zowel Alzheimer als de ziekte van Parkinson. De oorzaak van Lewy Body is alsnog onbekend. Symptomen Naast de herkenbare symptomen die ook bij Alzheimer en Parkinson (zoals tremor) voorkomen, zijn er ook nog de typische symptomen zoals waanvoorstellingen en hallucinaties. De patiënt kan ook aan paranoia lijden. De kans op fluctuerend22 gedrag wordt groter. Verloop van de ziekte Het verloop van deze ziekte is wisselend. Tussen de fasen door zijn er tijdelijke opstoten waardoor de patiënt ‘er beter uitziet’. De eerder vermelde psychiatrische symptomen komen pas later voor. In het begin zijn vooral meer algemene kenmerken merkbaar zoals vertraagd denken, aandachtsstoornissen en verminderde mentale flexibiliteit. Behandeling Net zoals de rest is ook deze vorm nog niet te genezen. Onderzoek heeft echter al aangetoond dat het medicijn Exelon een goede werking heeft. Een bepaald bestanddeel, namelijk Rivastigmine, doet dienst al remmer van acetylcholinesterase.
3.5. Subcorticale vormen van dementie
3.5.1. Dementie ten gevolge van Parkinson Algemeen De ziekte van Parkinson is een neurologische aandoening waarbij sprake is van een versnelde veroudering van het zenuwstelsel. Ook hier is er een celverlies in de dieper gelegen delen in de hersenen. Er is een tekort aan dopamine. De bekendste symptomen zijn tremor en hypokinesie. Het begint meestal op een leeftijd tussen 50 en 65 jaar. Symptomen Naast de tremor zijn er nog andere symptomen die wijzen op deze ziekte. Er is niet alleen het hevig beven van de handen in rust, ook de bewegingen op zich verlopen langzamer. Daardoor wordt het uitvoeren van activiteiten moeilijker. Gekoppeld aan de hypokinesie is er de vlakke en starre gelaatsuitdrukking, de monotone stem en stijve lichaamshouding. Tijdens het stappen worden de pasjes steeds kleiner en de persoon verplaatst zich met een schuifelend patroon en gaat zijn bovenlichaam vooroverhellen. In 30 % van de gevallen komen ook depressies voor. Verdere symptomen worden besproken bij het verloop van de ziekte. Verloop van de ziekte Wat is nu de link met dementie? Men spreekt van dementie ten gevolge van Parkinson als de belemmeringen van zulke aard zijn dat ze een beperking vormen voor het dagelijks functioneren. Parkinson is een traag vorderende ziekte en niet te stoppen. In het begin van de ziekte kan het tekort aan dopamine nog door medicijnen gecompenseerd worden. Maar na verloop van tijd is het tekort zodanig groot dat de medicijnen het niet meer kunnen opvangen. Hierdoor ontstaat er een verandering in het denken. Dit kan variëren van gewone
22
Schommelend
23 veranderingen in het denken en spreken tot echte geheugenproblemen. Ook het abstract denken neemt af en na verloop van tijd zal er een daling van initiatiefname zijn. Op langere termijn wordt de persoon meer hulpbehoevend. Zelfstandig eten lukt niet meer en men raakt de controles over het lichaam kwijt. Meestal overlijden mensen met de ziekte van Parkinson ten gevolge van bijkomende complicaties, zoals longontstekingen of urineweginfecties. Behandeling Er is nog geen medicijn dat de ontwikkeling van Parkinson tegenhoudt. Wel kan de eerder vermelde stof dopamine de vordering van de ziekte vertragen. In sommige gevallen dient men te stoppen met deze dopamine-behandeling omdat deze stof wanen en hallucinaties kan veroorzaken.
3.5.2. Multiple Sclerose 2324 Algemeen MS is een chronische ziekte die jong volwassenen treft. Het centrale zenuwstelsel, bestaande uit hersenen en ruggenmerg, verwerkt bepaalde signalen minder goed. Het betreft een aantasting van de myeline rond de zenuwbanen. Deze ziekte komt dubbel zoveel voor bij vrouwen dan bij mannen. Er is geen concrete oorzaak voorhanden, maar men denkt dat genetische factoren en infecties een grote rol spelen bij het ontstaan van MS. Symptomen Ziektegerelateerde symptomen zijn: onscherp zicht aan één oog, vermoeidheid, tinteling en zwaar gevoel in bovenste en onderste ledematen en coördinatieproblemen. Later komt daar nog eens bij: periodes van duizeligheid, spierzwakte, spasticiteit, gevoelstoornissen, spraakproblemen, stemmingsveranderingen en depressie. Typisch naar dementie toe zijn het vooral de cognitieve stoornissen die merkbaar zijn voor de omgeving. De persoon kan ook moeilijk gegevens uit het geheugen halen. Tevens is er een cognitieve traagheid en een moeilijke concentratie. Verloop van de ziekte Zoals eerder vermeld begint de ziekte op jonge leeftijd. De ziekte kan zich op verschillende manieren ontwikkelen. De aard van het verloop is afhankelijk van de plaats in de hersenen waar de beschadiging zich gemanifesteerd heeft. Het karakteristieke verloop is een afwisseling van plotse verslechteringen met periodes van verbetering. Bij één derde van de patiënten met dit ziektebeeld treedt er telkens volledig herstel op. Bij de overige twee derde van de patiënten is het verloop progressief van aard en blijven er na iedere ziekteperiode restverschijnselen over. Deze chronisch progressieve vorm heeft een slechte prognose met ernstige invaliditeit tot gevolg. Behandeling MS kan nog steeds niet genezen worden. Wel kunnen het naleven van leefregels (bv. gezonde voeding, stress en warme temperaturen vermijden) en psychologische begeleiding een positieve bijdrage tot de behandeling leveren.
23 24
http://www.gezondheid.be/index.cfm?fuseaction=art&art_id=1971 VANDE GAER, L., Cahier thuiszorg. MS-zorg. Mechelen, Kluwer, 2003, 100 blz.
24 Daarnaast zijn er ook nog geneesmiddelen beschikbaar die de vele klachten verlichten en de opstoten afremmen. Een voorbeeld hiervan zijn corticosteroïden. Zij hebben een ontstekingsremmend effect op korte termijn. Op lange termijn echter verliest het zijn effect.
3.5.3. Aids-dementie Algemeen Zoals het woord zelf zegt, is het een vorm van dementie die voorkomt bij mensen die met het HIV-virus besmet zijn. HIV kan ook de hersenen aantasten waardoor zich dementiesymptomen manifesteren. In tegenstelling tot vroeger komt deze vorm van dementie niet veel meer voor. Dit is te wijten aan de opkomst van de HIV-remmers (AZT). Symptomen Algemeen kan gezegd worden dat er een heleboel functionele stoornissen kunnen optreden na een besmetting met het HIV-virus. De meest voorkomende zijn aanpassingstoornissen, diverse angststoornissen en depressie. Dementie moet hier gezien worden als een organische stoornis ten gevolge van de aidsbesmetting. Hiermee gaan cognitieve disfuncties en onhandigheid gepaard. Verloop van de ziekte Een HIV-infectie verloopt in vier fasen. Pas na de vierde fase kan de dementie zich ontwikkelen. Niet iedere patiënt hoeft alle fasen te hebben doorlopen. De eerste fase is de acute fase waarin de patiënt de eigenlijke infectie opgelopen heeft. Er ontstaan algemene klachten zoals griep. De tweede fase is een latente fase waarbij er geen klachten zichtbaar zijn. In de derde fase geraken de lymfeklieren opgezwollen. De grootste klachten worden pas zichtbaar in de vierde fase. Deze fase kan worden onderverdeeld in vijf groepen van klachten, waarvan dementie er dus één van is, samen met de zenuw- en hersenaandoeningen. Behandeling Het is algemeen geweten dat AIDS nog steeds ongeneeslijk is. Eens men de ziekte heeft, kan men alleen nog werken met HIV-remmende middelen waarvan het eerder genoemde AZT er één is. Daarnaast zijn er nog andere producten zoals proteaseremmers, nevirapine. Deze middelen zorgen voor een afremming van de vermenigvuldiging van HIV. Tot slot is er nog een actieve immunotherapie. De persoon in kwestie krijgt dan vaccinaties toegediend.
25
3.6. Differentiaties van dementie Onderstaande tabel25 geeft een kort overzicht weer wat betreft de symptomen voor subcorticale en corticale dementie: Kenmerken
Geestelijke functies Spraak Geheugen Denkproces Persoonlijkheid Affect Motorische functies Spraak Houding Evenwicht Snelheid Abnormale bewegingen
Subcorticale dementie (sensorische en motorische stoornissen)
Corticale dementie (stoornissen in de symbolische functies)
Intact Vergeten Traag Apathisch Depressief
Afasie Amnesie Normale snelheid Euforisch, onverschillig Normaal
Moeilijk articuleren Abnormaal Abnormaal Verminderd Frequent
Normaal Normaal Normaal Normaal Afwezig
4. Besluit Ten eerste werd een poging gedaan om de term ‘dementie’ te omschrijven. Dit leidde tot een hoeveelheid definities, opgesteld uit verschillende invalshoeken die de bronnen toepassen. Opvallend is dat iedere definitie de cognitieve uitval als hét kenmerk van dementie hanteert. Ook de verdere signalen van dementie werden besproken. De opgesomde signalen volgens de DSM-IV zijn gericht naar elke vorm van dementie. Per dementievorm is er ook nog eens een specifieke opsomming weergegeven. Ze zijn echter geen vereiste, maar dienen eerder als leidraad om een bepaalde vorm van dementie te kunnen herkennen. In het werkveld zal iedereen die met dementerenden te maken heeft, kunnen vaststellen dat de symptomen wisselend aanwezig kunnen zijn. Er bestaat een brede waaier wat betreft de verschillende soorten dementie, waarvan de ziekte van Alzheimer en de vasculaire dementie de belangrijkste en meest voorkomende vormen zijn. Sommige vormen gelijken op elkaar, mede door de symptoomvormen die tot uiting kunnen komen. Medisch gezien is er uiteraard een significant verschil tussen de vormen van dementie.
25
DEWAELE. P., Medisfeer, 2004, Dementie: centrale rol van de huisarts. blz. 29 – 35.
26
HOOFDSTUK 2: DE FASEN VAN DEMENTIE 2627 Nu we weten wat dementie is en onder welke vormen het kan voorkomen, beschrijf ik het ontwikkelingsverloop. Er kan op twee manieren een indeling gemaakt worden. De eerste manier is theoretisch en wordt in de meeste vakboeken gehanteerd. De stappen van deze indeling volgen het verloop van de ziekte. Een tweede manier is die volgens auteur Verdult. Deze is gebaseerd op de ik-beleving van personen met dementie. Vervolgens worden de verschillende toepasbare benaderingswijzen per fase uitgelegd. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een weergave van hoe iemand zelf zijn dementie ervaart. Deze beleving verschilt uiteraard van persoon tot persoon.
1. Theoretische indeling 1.1. Beginstadium Deze fase wordt ook wel beginnende dementie genoemd. De symptomen zijn eerder van onbelangrijke aard. Hiermee wordt bedoeld dat ze in het begin van het proces minder opvallend zijn. Men besteedt er dan ook nauwelijks aandacht aan. Toch valt het op dat de persoon in kwestie steeds meer en meer vergeet. Hier zal het hem nog lukken om zijn vergeetachtigheid voor de buitenwereld te verstoppen door te confabuleren28 en façadegedrag29 te hanteren, maar dat wordt steeds moeilijker. Hierdoor verliest hij zijn zelfvertrouwen. Ook het vlot uitvoeren van complexe handelingen lukt niet meer. Hij laat hier en daar een steek vallen. Dit kan leiden tot irritaties, frustraties en onrust. Heel typerend voor deze fase is het ontkennen: de persoon in kwestie zal niet (willen) toegeven dat er met hem meer aan de hand is dan alleen maar verstrooidheid. Hij weigert steun en begeleiding.
1.2. Middenstadium Een andere benaming voor deze fase is matige of milde dementie. Voorop staan vooral de mentale veranderingen: de patiënt heeft steeds meer geheugenproblemen. Hij kan geen nieuwe dingen meer onthouden en ook het oproepen van herinneringen wordt steeds moeilijker. Na verloop van tijd zal hij ook minder moeite doen en wordt hij apathisch. Nu wordt ook het uitvoeren van eenvoudige handelen steeds moeilijker waardoor hij op hulp van derden aangewezen is. De wereld rondom hem wordt chaotisch. Voor de persoon met dementie vloeien heden en verleden steeds meer in elkaar. De patiënt raakt verward, gaat ronddwalen en is zijn oriëntatie voor tijd en ruimte grotendeels kwijt. Hij verliest zijn greep op eigen lichaam en eigen beleving. Ook het gedrag verandert, de patiënt wordt prikkelbaarder, agressiever en zijn interesse voor de buitenwereld daalt sterk. Zonder enige reden kan hij plots beginnen huilen of lachen. 26
www.seniorennet.be VAN DER COOIJ, C., Gewoon lief zijn. het maieutisch zorconcept en het verzorgen van mensen met dementie. Utrecht, Lemma, 2004, blz. 94 – 100. 28 De gaten in het geheugen worden opgevuld met eigen, verzonnen verhalen. 29 Men doet zich beter voor dan men eigenlijk is. 27
27
1.3. Eindstadium Op het einde van het proces is de patiënt ernstig of diep dement geworden. Alle verbale contact met de buitenwereld is nu onmogelijk geworden. De dementerende trekt zich in een isolement terug. Hij wordt incontinent en bedlegerig. Voor alle handelingen is er voortdurende begeleiding en hulp nodig die zal evolueren naar volledig afhankelijkheid van de omveving. De tussenkomst van de hulpverlener is in de eindfase vooral op gericht de fysiologische basisbehoeften zoals eten, drinken, slapen te bevredigen. Ook het bieden van een veilige, aangename en vertrouwde omgeving is hier belangrijk.
2. Indeling volgens de Ik-beleving van Verdult 30 Hoe personen met dementie de wereld rondom hen ervaren, kan niemand precies weten. Men trachtte vanuit praktijkervaringen en literatuurstudie inzicht te krijgen. Dit inzicht komt niet zomaar, wel door jarenlang met hen te werken. Auteur Verdult maakte op basis van gedragsbeelden een driedelige indeling. Van Der Cooij heeft dan nog een extra fase aangevuld, tussen de tweede en de derde fase. Deze onderverdeling in vier fasen is het resultaat van het in kaart brengen van gedragsbeelden van personen met dementie, per fase van dementie. Op lange termijn volgen de fasen elkaar chronologisch op, maar op feitelijke momenten lopen die fasen vaak door elkaar. Maar waar moet men dan het onderscheid maken tussen de ene, dan wel de andere fase? Bij het opstellen van deze indeling heeft men het verminderen van cognitieve symptomen als uitgangspunt genomen. Verder werd er rekening gehouden met stoornissen in het functioneren en veranderingen in gedrag en stemming. Het doel van deze indeling is een leidraad bieden aan verzorgenden en anderen die met personen met dementie werken over hoe ze zich moeten gedragen en wat ze wel en niet kunnen doen om met de patiënten in contact te blijven. Deze leidraad is dus pas nuttig nadat de diagnose gesteld is.
2.1. Het bedreigde ik De beste manier om inzicht te krijgen in de beleving van dementerenden is het aan hen zelf te vragen hoe zij dit ervaren. Claus, Phinney, Bouwman en Keady en Nolan interviewden dementerende personen en lieten hen vertellen welke hun ervaringen waren. Volgend lijstje is een weergave van wat de dementerenden aangaven als opmerkelijke items: • • • • • • •
30
Het verliezen van de greep op zichzelf Bekenden lijken vreemden De inhoud van een gesprek vergeten De weg niet meer weten Zichzelf niet meer kunnen vertrouwen Een gesprek moeilijk kunnen volgen De wereld is onvoorspelbaar geworden
VAN DER KOOIJ, C., Gewoon lief zijn? Het maieutisch zorgconcept en het verzorgen van mensen met dementie. Utrecht, Lemma BV, 2002, blz. 91 – 107.
28 •
Sommigen wilden hun partner, kinderen en familie beschermen voor de gevolgen van de achteruitgang, door hun angsten, gevoelens en behoeften te verbergen.
In deze fase is het ziektebesef nog aanwezig. Dit is tevens een indicator waarom vele beginnend dementerenden hun ziekte ontkennen. Ze zijn nog energievol en gebruiken strategieën om zichzelf in de hand te houden. Ze lachen de signalen weg of schrijven het toe aan een externe oorzaak. Hun voornaamste doel is vol te houden en betrokken te blijven in alles wat rondom hen gebeurt. De begeleiding bij personen in deze fase van dementie is van steungevende aard.
2.2. Het verdwaalde ik De term zegt het zelf. Door de verdere uitval van zijn mentale mogelijkheden kan de persoon gebeurtenissen niet meer plaatsen. Hij verliest zijn greep op de tijd en heden en verleden worden door elkaar gehaald. Hierdoor ervaart de dementerende steeds minder het verschil tussen zijn innerlijke werkelijkheid en de werkelijkheid buiten zichzelf. Door die uitval gaat hij in zijn innerlijke wereld verdwalen. Het logische ordenen van feiten is heel moeilijk tot zelfs onmogelijk geworden. Stilaan komt de gevoelsmatige beleving naar boven. Op fysiologisch vlak uit het zich vooral in het ontstaan van leemten en gaten in de hersenen. De gebeurtenissen zijn allemaal losse flarden geworden die een onsamenhangend geheel vormen. Hierdoor treden associaties op: een feit uit de ene gebeurtenis wordt gekoppeld aan een feit uit de andere gebeurtenis. Dit kan bij de dementerende gevoelens van onrust, verdriet en angst met zich meebrengen. Ook in deze fase hebben de meeste dementerenden nog energie. Ze zoeken bezigheden en zijn nog bereid om actief deel te nemen aan groepsactiviteiten. Het grote verschil met de vorige fase is dat de ontkenning is weggevallen. De dementerende zal de schijn niet meer ophouden. Hij staat open voor een wisselwerking met zijn omgeving. Bij dit alles zijn houvast en structuur heel belangrijk. Ook in de dagelijkse gebeurtenissen die elkaar routinematig afwisselen zoals wassen, ontbijt en namiddagactiviteiten, moet er een vaste structuur aangeboden worden.
2.3. Het verborgen ik Wat verborgen is, is wel aanwezig maar je ziet het niet. Dit is ook zo bij de persoon met dementie in deze fase. Er is een schijnbare afgeslotenheid en ontoegankelijkheid. De persoon in kwestie neemt zelf geen initiatieven meer om contact te zoeken. Wanneer een buitenstaander toch contact maakt, zal die zien dat dit wel degelijk nog mogelijk is. De belangrijkste symptomen in deze fase situeren zich op vlak van beweging: ze herhalen steeds dezelfde beweging of stoten dezelfde klanken uit. Hun bewegingen lijken doelloos. Toch is het voor de dementerende een manier om veiligheid en vertrouwen te vinden. In deze fase is het ziektebesef volledig verdwenen. De patiënt heeft geen besef meer dat zijn cognitieve functies verloren zijn gegaan en dat hij hulpbehoevend is. Wel beseft hij nog dat er een reden is om zich voor te schamen. Dit kan vooral tot uiting komen tijdens het wassen. Net als in de twee vorige fasen zijn deze mensen nog veelvormig, hetzij op een andere manier. Hier gaan ze vooral moeilijk hanteerbaar gedrag vertonen: ze gaan ononderbroken schreeuwen, ze geven uiting aan seksuele behoeften of worden agressief naar het personeel en
29 andere bewoners toe. Het is dan ook de taak van de begeleiding om bescherming te bieden aan de personen die zich in deze fase bevinden.
2.4. Het verzonken ik Tot slot is er nog het verzonken ik. Deze mensen lijken heel ver weg, maar ze zijn er nog wel. De band tussen de patiënt als persoon en zijn levensloop, sociale en fysieke omgeving is definitief verloren. Dit betekent dat er geen wisselwerking meer mogelijk is. De eenrichtingscommunicatie blijft wel bestaan, al is het de verzorgende die telkens zijn inbreng moet doen. Dit betekent niet dat de dement geworden persoon niet vatbaar meer is voor prikkels vanuit de omgeving. Zijn reactie op een extern signaal zal wel niet meer relevant en adequaat zijn, toch zal er een vorm van reageren zijn. Dit blijkt uit volgend voorbeeld: de bewoner ligt in bad, klaar voor een relaxatiesessie. Wanneer de ergotherapeut de muziek aanzet, verandert het grimmige gezicht in een glimlach. Net zoals in de derde fase van de theoretische onderverdeling staat het bevredigen van de basisbehoeften centraal.
2.5. Samenvatting van de verschillende fasen De volgende tabel31 geeft een overzicht van de fasen op verschillende gebieden. Het kan als referentiekader en observatieschema dienen. Het geeft de verzorgenden een idee van wat ze wel of niet kunnen verwachten in hun omgang met personen met dementie. Ik-beleving Waar bevindt de bewoner zich
Bedreigd In het hier en nu
Ogen
Kijken fel en soms stekend
Houding, spieren
Gespannen, strak en stijf
Doelgerichtheid
Kan nog planmatig en doelgericht handelen
Activiteiten en energie
Veel energie die een uitweg zoekt
31
Verdwaald Afwisselend in het hier en nu, en in innerlijke wereld Kijken helder en doelgericht maar zonder felheid Ontspannen
Er is in de regel geen vooropgezet plan, heeft wel doelgerichte bezigheden Kan bezig zijn, is ontvankelijk voor energie van anderen
Verborgen In tijdloze, innerlijke wereld
Verzonken In een innerlijke wereld
Kijken uit zichzelf ongericht Ontspannen of in voortdurende beweging Geen doelgerichtheid
Kijken niet
Is afhankelijk van energie van anderen
Gesloten energiesysteem
Ontspannen of in contractuur Geen doelgerichtheid
VAN DER COOIJ, C., Gewoon lief zijn. Het maieutisch zorgconcept en het verzorgen van mensen met dementie. Utrecht, Lemma, 2004, blz. 106.
30
Beleving van identiteit
Beleeft zichzelf als iemand met eigen identiteit
Emoties
Probeert emoties te controleren, emoties hangen samen met verwerking van dementie
Houvast wordt ontleend aan
Regels en manieren, normen, structuur, mensen, rituelen, voorwerpen en ruimten Dementerende en verzorgende Ja
Initiatief tot contact Wederkerigheid in contact
Is stukken van zichzelf kwijt
Ervaart zichzelf niet meer als de mens die hij was, is wel gevoelig voor appel op persoonlijkheid Emoties worden Emoties uiten vrij geuit, zich vrij, betreffen soms het betreffen heden, vaak mensen en innerlijke situaties uit werkelijkheid tijdloze werkelijkheid Mensen, feiten en Mensen, herinneringen, woorden, structuur, rituelen, maaltijden, voorwerpen en voorwerpen en ruimten rituelen
Beleeft zichzelf vanuit basale behoeften en emoties
Dementerende en verzorgende Ja
Alleen verzorgende Nauwelijks of niet
Alleen verzorgende Ja, maar als de verzorgende het uitlokt
Emoties zijn vaak moeilijk waarneembaar
Mensen en voorwerpen
3. Toepasbare benaderingswijzen per fase32 33 Iedere persoon met dementie beleeft de omgeving anders. Dit is enerzijds sterk bepaald door zijn verleden en persoonlijkheid, maar anderzijds door de fase van dementie waarin hij zich bevindt. Het ligt dan ook voor de hand dat per fase anders omgegaan moet worden met de dementerende persoon. Met andere woorden, de aanpak en zorgverlening moet belevingsgericht gebeuren. Per fase worden twee aspecten toegelicht. Eerst de manier van omgang en bijhorende punten waarmee men rekening moet houden. Daarna worden concrete activiteiten uitgelegd.
3.1. Het bedreigde ik Bij mensen in deze fase is de keuzevrijheid en geborgenheid heel belangrijk. Men moet hen het gevoel geven dat ze zélf kunnen kiezen en doen. De verzorgende geeft voornamelijk verbale ondersteuning. Door het handelen te sturen, krijgt de bewoner het gevoel voor zichzelf te zorgen, wat daadwerkelijk ook zo is. 32
VAN DER KOOIJ, C., Gewoon lief zijn? Het maieutisch zorgconcept en het verzorgen van mensen met dementie. Utrecht, Lemma BV, 2002, blz. 136 – 142. 33 NUYTTENS, L., cursus Ergotherapie en geriatrische problematiek. 2006, blz. 46 – 64.
31
Zoals de benaming van deze fase zelf zegt, voelt de persoon in kwestie zich soms bedreigd. Dit gevoel moet herkend worden door de omgeving, het mag zeker niet onderdrukt worden. Om het bedreigende te doen afnemen biedt men een vaste dagindeling, overzichtelijke keuzemogelijkheden, een eigen plaats in de woonkamer, … Zo wordt er veiligheid en structuur geboden. Bij bewoners in de bedreigde-ik-beleving is het ziektebesef nog aanwezig. Dit heeft een gevolg bij het contact met anderen. Door dit besef lijkt een dementerende in zichzelf gekeerd, bezig zijnde met zijn angst. Toch heeft hij de andere nodig, om opnieuw die veiligheid te kunnen voelen. De houding van de zorgverlener is hier vooral het spiegelen van het gedrag. Dit betekent dat de zorgverlener in zijn omgang met de dementerende op dezelfde manier gaat praten en handelen. Zo ervaart de dementerende een herkenning, interesse en respect voor zijn gevoelens. Dit kan een eerste stap zijn tot verder contact. De dementerende is vaak nog energievol. Deze mogelijkheid moet benut worden. Dit kan door de bewoner te betrekken in allerlei activiteiten waarbij beroep gedaan wordt op de persoonlijke capaciteiten. Voorbeelden hiervan zijn het activeren van sociale rollen en het verrichten van huiselijke taken. Op die manier wordt er een gevoel van samenhorigheid en zingeving gecreëerd. De bewoner krijgt het gevoel dat hij echt iets betekent voor de samenleving binnen de zorginstelling. Tot slot is er nog de angst voor wat komen zal. Door dit aanwezige besef, zal de dementerende allerlei trucjes verzinnen om zijn achteruitgang voor de buitenwereld verborgen te houden. Immers, de dementerende wil zichzelf zolang mogelijk beleven als vroeger. Als zorgverlener moet men dit respecteren. Als de dementerende zich begrepen voelt, kan dit een middel zijn dat hij zich meer bloot geeft. Maar welke concrete activiteiten kan men nu met personen in de bedreigde-ik-beleving uitvoeren? Het belangrijkste is structuur en houvast bieden. Doorheen de dag kan samen met de bewoner een dagplanning opgesteld worden. Belangrijk is om de bewoner hierbij te betrekken. Daarnaast kan men realiteitsoriëntatietraining (ROT)34 geven. Deze activiteit beoogt de resocialisatie en reïntegratie in de dagelijkse realiteit. Het is een middel om het proces van achteruitgang te remmen. Men kan individueel of in groep aan ROT doen. De individuele manier bestaat uit het verzamelen van gegevens over de senior, het bepalen van zijn programmaniveau en het uitvoeren en evalueren van het programma. Wanneer ROT in groepsverband gebeurt, is dit met een vaste groep, op een vast tijdstip en vaste plaats. De activiteit kent een methodisch verloop, met telkens dezelfde volgende structuur: - aandacht van de groepsleden wordt gericht, - kennismaking met de begeleider en groepsleden, - eventueel peilen naar bijzondere gebeurtenissen, - onderwerp wordt duidelijk aangebracht, - afronding wordt aangekondigd, - uitnodiging en thema voor een volgende sessie worden vermeld, - groepsleden worden naar hun kamer begeleid. 34
JANSEN op de HAAR, M., VAN WOERKOM, E., realiteitsoriëntatietraining, 1985, De tijdstroom.
32
Bij mensen in deze fase van dementie kan je nog corrigeren. Dit moet echter met professionele voorzichtigheid gebeuren, want de confrontatie met de realiteit kan voor sommigen ouderen negatief ervaren worden. Het gaat erom een vertrouwensband op te bouwen en na te gaan hoe de dementerende op een ‘correctie’ reageert. In het verlengde van de ROT, is er ook nog de reminiscentie. Meer uitleg over dit volgt in hoofdstuk 4.
3.2. Het verdwaalde ik Uit tabel (2.5) blijkt dat iemand in de verdwaalde-ik-beleving zich afwisselend in de realiteit en in zijn eigen innerlijke wereld bevindt. Daarom is het heel belangrijk om als zorgverlener deze dualiteit te respecteren. Het heeft immers geen zin om discussies te voeren over wat wel waar is en wat niet. Hierdoor kan de persoon met dementie zich gekleineerd voelen. Net zoals in de vorige fase, vindt de persoon ook hier houvast aan vertrouwde gezichten, vaste structuur, oriëntatiepunten en een vaste dagindeling. Toch kan men in het contact een poging ondernemen om op een tactische manier handelingen die tot faalangst leiden, over te nemen. Hierbij is het van groot belang om continu te observeren en zo je handelen als zorgverlener bij te sturen. Evenzeer zoals in de bedreigde-ik-beleving, is contact ook hier belangrijk. Toch zal het de taak van de gesprekspartner zijn om het gesprek te sturen, woorden aan te reiken en mee te gaan in de associaties die de dementerende in zijn verhaal maakt. Creativiteit en flexibiliteit zijn twee vereiste competenties van de gesprekspartner. Tijdens een gesprek kan de dementerende genieten van de aanwezigheid van de andere. Het beginnend wegvallen van de logica heeft ook zijn invloed op het beleven van ontspanningsactiviteiten. De begeleiding door de zorgverlener is daarom belangrijker geworden dan in de vorige fase. De dementerende heeft hier overigens meer behoefte aan passieve activiteiten. Dit zijn activiteiten die niet zozeer een beroep doen op de medewerking van de bewoner, maar hij kan wel van alles beleven. Een voorbeeld van een ontspanningsactiviteit is het werken met levensthema’s via reminiscentie. Validation is een begrip dat ontwikkeld is door Naomi Feil, een Amerikaans sociaal assistente. Validation is van toepassing in deze fase. Het houdt in dat het zinloos is om de dementerende telkens opnieuw met de realiteit te confronteren. Het is beter om mee te gaan in de belevingswereld van de persoon met dementie: het komt er vooral op aan om je in te leven in zijn gevoelswereld. Op die manier wordt er een situatie gecreëerd die door de dementerende als veilig ervaren zal worden. Trouwens, de beleving in de eigen, innerlijke wereld wordt vanaf deze fase steeds groter. Hierdoor zal het confronteren met de werkelijkheid steeds minder van nut zijn.
3.3. Het verborgen ik Tijdens een ADL-situatie kan er nog sprake zijn van een beperkte keuzevrijheid. Toch is het bij personen in de verborgen-ik-fase belangrijk om de aangeboden keuzemogelijkheden op een eenvoudige manier aan te bieden. Het is van groot belang de bewoner de tijd en de ruimte te geven om die informatie tot zich te laten doordringen en er over na te denken. Het
33 aanbieden van mogelijke keuzes (bijvoorbeeld: twee verschillende truien) komt het best tot zijn recht als de twee truien ook daadwerkelijk getoond worden. Op die manier kan de bewoner een keuze maken op basis van wat hij ziet, en wordt er minder beroep gedaan op zijn mentaal voorstellingsvermogen. Zo wordt een confrontatie met de onmacht om een mentale voorstelling te maken, vermeden. De begeleidende houding is hier vooral gericht op het stellen van enkelvoudige vragen en het geven van duidelijk instructies. Daar waar in de vorige twee fases de bewoner zelf nog in staat was om contact te nemen, zal het in deze fase van de zorgverlener afhangen. Met andere woorden, er is nog contact mogelijk, maar de zorgverlener moet het uitlokken. Ook de manier van contactname zal anders verlopen: we corrigeren niet meer, maar we gaan mee in de belevingswereld. Technieken die hiervoor van toepassing zijn: spiegelend gedrag hanteren, woorden herhalen en sleutelwoorden gebruiken. Op die manier voelt de bewoner zich begrepen en ervaart hij geen verplichting om zelf iets te uiten. Spiegelend gedrag is niet zomaar de bewoner imiteren. Met spiegelend gedrag wordt bedoeld dat de dementerende benaderd wordt zoals hij zich gedraagt tijdens een contactmoment. Spreekt hij luid, dan gaat de zorgverlener ook luid spreken. Wanneer een bewoner boos is, kan de zorgverlener bijvoorbeeld op de tafel slaan als teken van herkenning van de gevoelens van de bewoner. Het gebruik van sleutelwoorden en woorden herhalen houdt in dat de zorgverlener kernwoorden die de dementerende vaak gebruikt, herhaalt. Op die manier wordt er rust in het contact geschept. Dit geeft de bewoner de kans om het gesprek op zijn tempo te kunnen voeren. Naast de gebruikelijke technieken gaan we in deze fase steeds meer overgaan op lichamelijk en zintuiglijk contact. Omdat de inhoud van de gesprekken voor de dementerende steeds meer vervaagt, wordt het belangrijk om via de non-verbale weg te werken. Aanrakingen, strelingen, glimlachen of gewone aanwezigheid zijn voorbeelden van uitlokkende factoren. Ook in deze fase kan men perfect aan Validation doen. Daarnaast kan een poging ondernomen worden om te snoezelen. Er moet wel rekening gehouden worden met eventuele weerstand van de dementerende. De reden hiervoor is dat hij, ondanks verminderde beleving van eigen identiteit, zich bedreigt kan voelen in zijn persoonlijke ruimte.
3.4. Het verzonken ik Iemand in deze fase is vaak heel moeilijk te bereiken. Een gesprek is onmogelijk geworden. Het hanteren van lichaamstaal is des te belangrijker. Ook al bevindt de dementerende zich in een verzonken toestand, vandaar de naam van deze fase, toch is het belangrijk dat de zorgverlener hem steeds als mens benadert. Ook al is de wederkerigheid in het contact weggevallen, toch kan de dementerende nog op prikkels uit de omgeving reageren door middel van een glimlach of door het optrekken van de wenkbrauwen. Vaak gaat het om heel kleine signalen die door de zorgverlener steeds moeten opgemerkt worden. Op die manier kan hij zijn handelen op de bewoner afstemmen. Dit is de beste fase om te werken met een zintuiglijke benadering, zoals snoezelen. Tijdens zo’n activiteit wordt een veilig leefklimaat gecreëerd en worden de resterende gevoelens van
34 eigenwaarde teruggebracht. De dementerende wordt via het selectief prikkelen van zintuigen in gelegenheid gesteld zijn emoties en gevoelens te uiten. Toch zal men vaak zien dat dit in de verzonken-ik-fase heel moeilijk waarneembaar is.
4. Besluit Theoretisch is het proces van dementie gemakkelijk onder te verdelen. In de praktijk daarentegen is gebleken dat deze indeling niet altijd zuiver is. De fasen kunnen door elkaar lopen en vooral in de overgangsperiode is het onderscheid niet altijd even duidelijk. Bovendien doorloopt iedere persoon elke fase op een eigen, persoonlijke manier. Dit houdt in dat de theoretische indeling eerder als leidraad gehanteerd kan worden en niet zozeer als dé maatstaf. Tijdens mijn stage heb ik vastgesteld dat de toepasbare benaderingswijzen niet altijd zo goed toepasbaar zijn als eerst werd omschreven. In elke contactsituatie met een persoon met dementie is het steeds opnieuw zoeken naar een gepaste benaderingswijze. Het toepassen van een goede en geslaagde benaderingswijze tijdens een situatie (bv. maaltijdbegeleiding) biedt geen garantie in een volgende, zelfde situatie.
35
HOOFDSTUK 3: DE ERVARINGSWERELD VAN DEMENTERENDEN35 De achteruitgang van de cognitieve vaardigheden staat centraal bij het diagnosticeren van dementie. Maar de persoon met dementie zelf ervaart ook op andere vlakken een verandering. Deze worden hier besproken.
1. Lichamelijk ervaren Iedere oudere persoon ondervindt dat zijn algemene fysiek achteruit gaat en dat zijn lichaam op een normale manier veroudert, gelinkt aan de leeftijd. Zo zal een 80-jarige vlugger aanvaarden dat hij lange wandelafstanden moeilijker kan uitvoeren dan een 60-jarige. Bij dementerenden gaat het nog een stuk verder. Door de cognitieve uitval weten ze niet meer hoe ze hun lichaam moeten gebruiken. Ze krijgen het gevoel dat hun lichaam hen in de steek laat. Dit heeft een weerslag op hun gedrag. Heel wat bewoners kampen met incontinentie. Deze kan hen bewust maken van het verlies van zelfstandigheid, en heftige gevoelens oproepen van schaamte of mislukking. Het is niet omdat ze op lichamelijk vlak achteruit gaan, dat het lichaam voor hen van minder belang is. Integendeel, zij hebben meer nood aan lichamelijke contact dan anderen. Een streling kan voor hen een vervangende vorm van communicatie worden.
2. Zintuiglijk ervaren Veelal denken mensen dat een dementerende niets meer beseft en niets meer gewaar wordt. Dit is echter een grote misvatting. Een dementerend iemand kan nog heel lang over vermogens beschikken om de omgeving zintuiglijk waar te nemen. De verwerking van de informatie verloopt echter anders. Ze kunnen de binnenkomende prikkels moeilijker plaatsen en gaan daar vaak vreemd op reageren. De verwerking is er nog wel, maar verloopt gestoord en nieuwe informatie gaat al even vlug verloren als ze opgenomen werd. Wat personen met dementie waarnemen, kan herinneringen oproepen uit hun verleden.
3. Verstandelijk ervaren Hier is vooral een uitval van de logica een belangrijk punt. Het opslaan van nieuwe informatie verloopt op een chaotisch manier. Dit is een indicator waarom een dementerend iemand steeds meer moeite heeft met het opslaan van die nieuwe informatie. Het onderscheid tussen heden en verleden, oorzaak en gevolg, verdwijnt. Dit heeft uiteraard invloed op het gedrag. Volgens Verwoerdt (1981) kan een dementerende daar op twee manieren op reageren. Ofwel is er een onmiddellijke behoefte van bevrediging zonder uitstel. Hierbij vinden er geen overwegingen plaats en gaat er geen denkproces aan vooraf. Dit heet het ‘Pleasure Principe’. Ofwel is er wel een uitstel van behoeftebevrediging. Er wordt eerst op zoek gegaan naar mogelijke alternatieven. Hier is besef van tijd nog aanwezig. Dit heet het ‘Reality Principe’. Het meest logische is dan ook dat het ‘Reality Principe’ meer plaats maakt voor het ‘Pleasure Principe’ naarmate het dementeringsproces vordert.
35
VAN DER KOOIJ, C., Gewoon lief zijn. Het maieutisch zorgconcept en het verzorgen van mensen met dementie. Utrecht, Lemma BV, 2004, blz. 76 – 83.
36 Nu rest er nog de vraag waarom de ene persoon meer cognitief aftakelt dan de andere. Hiervoor zijn twee verklaringen mogelijk. De ene verklaring is de plaats van hersenbeschadiging die een rol speelt bij het tot uiting komen van de cognitieve tekortkomingen. De andere verklaring is het feit dat sommige personen hun hele leven reeds cognitief bezig geweest zijn, zoals een boekhouder of een leraar. Dit zorgt ervoor dat ze op mentaal vlak minder vlug aftakelen.
4. Gevoelsmatig ervaren De feitelijke, logische of tijdsgebonden ordening van gebeurtenissen in iemand zijn leven maakt plaats voor een ordening op gevoelsmatig en associatief niveau. Een gebeurtenis in het hier en nu, kan bij een dementerend iemand gevoelens van vroeger opwekken. Daarom is het belangrijk om steeds na te gaan of hij omwille van een huidige gebeurtenis, dan wel een gebeurtenis uit het verleden verdrietig of vrolijk is. Deze ordening kan ook bij gezonde mensen voorkomen. Ongeacht de fase van dementie waarin de persoon zich bevindt, het geheugen blijft werken. Daar waar in het begin van het dementeringsproces het geheugen nog op een cognitief spoor zit, zal het geheugen naar het einde van het proces toe meer gevoelsmatige worden. Dit is duidelijk te zien aan het gedrag van de dementerende: ze weten bijvoorbeeld niet meer wat de naam van hun verzorgende is, maar ze weten wel nog dat ze bij hem of haar gerustgesteld worden omwille van zijn of haar glimlach.
5. Sociaal ervaren Dementie heeft een grote invloed op de omgeving. Zowel voor de dementerende zelf als voor de mensen rondom hem is het een hele aanpassing. In het kader van de zorg moet nagegaan worden hoe de dementerende vroeger leefde, voordat hij dement werd. Het kan zijn dat hij vroeger een actief lid van een vereniging was of dat hij een zaak uitbaatte. Naarmate de dementie vordert, wordt het steeds moeilijker om contacten te blijven onderhouden en aan gesprekken deel te nemen. Het gevolg hiervan is dat mensen zich op een defensieve manier gaan terugtrekken en uiteindelijk in een isolement terecht komen. Een heel belangrijk punt is dat het sociaal ervaren beïnvloed wordt dor de manier waarop de materiële en sociale omgeving op elkaar afgestemd zijn.
6. Spiritueel ervaren Vroeger was de Kerk populairder. Ook voor de huidige senioren was en is de Kerk een grote steun. Sommige voelden zich thuis in de kerk terwijl anderen de kerk zagen als een uitlaatklep om tot rust en bezinning te komen.
7. Besluit Iedere mens is uniek. De zes aspecten zoals hierboven beschreven, worden door iedere bewoner op een andere manier ervaren. Dit wijst op het grote belang van een holistische visie: de bewoner moet steeds individueel en in zijn totaliteit benaderd worden. Tijdens mijn stage heb ik opgemerkt dat alle aspecten van de ervaringswereld een onderlinge band vertonen. Wanneer de zintuiglijke waarneming vermindert in capaciteit, zal dit een invloed hebben op het sociaal ervaren van de bewoner: hij zal zich steeds meer terugtrekken.
37
HOOFDSTUK 4 : DE REMINISCENTIEKAMER36 In de dagelijkse omgang met licht tot matig dementerenden komt het heel vaak voor dat we als zorgverlener vragen hoe bepaalde gebeurtenissen (zoals ontbijt, zich wassen of dagelijkse rituelen) vroeger verliepen. Vragen naar het verleden heeft in dit opzicht een dubbele doelstelling. Ten eerste is het een goede werkwijze om meer te weten te komen over de levensgeschiedenis van een bewoner. Zo kan men in de omgang rekening houden met voorkeuren en rituele handelingen. Daarnaast wordt er ook gevoelsmatig gewerkt. Herinneringen uit het verleden kunnen positieve, maar ook negatieve gevoelens opwekken (zoals het verlies van een dierbaar iemand). Bij de negatieve gevoelens spreekt men van life review. Het bevragen naar die gevoelens kan als eerste stap in verdere contacten gehanteerd worden. Dit wordt verder uitgelegd in 3.5. Maar reminiscentie is meer dan alleen maar vragen over het verleden…
1. Definitieomschrijving Reminiscentie is een begrip dat nog niet goed gekend is. ik zocht enkele definities op en trachtte het begrip ook zelf te verwoorden. “De activiteit of gewoonte om na te denken of te willen vertellen over ervaringen uit het verleden, vooral over die ervaringen welke in persoonlijk opzicht zeer belangrijk zijn geworden.” (Kovach, 1990)37 “Een proces van herinneren van reeds lang vergeten gebeurtenissen of ervaringen die voor de betreffende persoon gedenkwaardig zijn.” (Burnside en Haight, 1992)38 “Het terugdenken, het op een min of meer levendige en gevoelsgeladen wijze ophalen van/of verwijlen bij herinneringen aan gebeurtenissen uit zijn verleden.” (Marcoen)39 Ikzelf verwoord reminiscentie als het aan de hand van uitlokkende factoren, de zogenaamde triggers, proberen reacties bij de bewoners los te weken. Het is de bedoeling dat ze teruggaan in de tijd en vertellen hoe ze bepaalde gebeurtenissen (zoals het huishouden, school en vrije tijd) ervaren hebben. Op die manier wordt getracht het gevoel van eigenwaarde te bevestigen.
36
BUIJSSEN, H., POPPELAARS, K., Reminiscentie. Een handleiding voor de praktijk. Baarn, Intro, 1999, 140 blz. 37 BUIJSSEN, H., POPPELAARS, K., Reminiscentie. Een handleiding voor de praktijk. Baarn, Intro, 1999, blz. 12 – 14. 38 Ibidem 39 HELSEN, Z. en VAN ASSEL, A., Groepswerk met ouderen. Leuven, Amersfoort, Acco, 1994, blz.125.
38
2. Oorsprong en geschiedenis Een halve eeuw geleden was er nog geen sprake van reminiscentie. Toch spraken de personen met dementie toen ook over hun verleden. Heel vaak dacht men dat de dementerende terug kinds aan het worden was. Deze visie werd niet enkel door leken gehanteerd, maar ook door psychologen, artsen en verpleegkundigen. Begin jaren zestig besloot de Amerikaanse gerontoloog Butler deze visie ter discussie te stellen. Hij hield er een andere mening op na, namelijk dat het ophalen van herinneringen juist een noodzakelijk iets is om succesvol ouder te worden. Hij vond inspiratie bij de psycholoog Erikson. Deze persoon interesseerde zich uitermate in de levensloop van mensen. Voor de laatste twee stadia van het leven was het essentieel om een levensbalans op te maken, aldus Erikson. Hij onderscheidde acht psychosociale ontwikkelingstadia. Per stadium had de mens een bepaalde levenstaak. Pas wanneer deze taak met succes afgewerkt was, kon men overgaan naar een volgende levensfase. Net in de twee laatste stadia van het leven is het belangrijk om een terugblik te werpen op de vorige stadia. Elke mens dient een balans van zijn leven op te maken en de vraag te stellen of hij zijn leven aanvaardt zoals het verlopen is. De verschillende levensfasen vallen als puzzelstukjes in elkaar, waardoor de persoon zijn leven als één groot geheel kan beschouwen. Wanneer hij over een bepaalde periode in zijn leven niet tevreden is, ontstaat de kans dat hij wanhopig wordt. Immers, hij kan zijn leven niet meer over doen.
3. Doel en nut van reminiscentie 3.1. Doelstellingen Via reminiscentie kunnen we de voorkeuren en rituelen van een bewoner leren kennen, we kunnen zijn eigenwaarde bevestigen en Butler haalde aan dat reminisceren eveneens een belangrijke factor is voor het ouder worden. Maar reminiscentie heeft ook nog andere voordelen. Uit volgende zal duidelijk worden dat niet enkel de persoon zelf, maar ook zijn omgeving er wel bij vaart. Veel bewoners hebben vroeger een groot sociaal netwerk gehad dat nu minder breed is: de kinderen hebben het te druk met hun werk, hun leeftijdsgenoten zijn overleden en zelf hebben ze veel tijd. Het gevolg hier van is dat vereenzaming kan optreden. Door aan reminiscentieactiviteiten deel te nemen, worden hun sociale contacten met andere bewoners onderhouden. Na verloop van tijd ontstaat er een band, die door iedere deelname zal groeien. Reminiscentie is tevens een goed middel om als hulpverlener de bewoner beter te leren kennen. Het gedrag van de bewoner is bepaald door zijn verleden. Wanneer men als hulpverlener hierover kennis heeft, zal men beter inzicht kunnen scheppen in het huidige gedrag van de bewoner. Vooral bij bewoners met zogenaamd ‘moeilijk gedrag’ is de reminiscentie een goed hulpmiddel. Angstig of agressief gedrag kunnen via deze manier door de hulpverlener beter begrepen worden. Het verleden kan ook belangrijk zijn voor het opstellen van een behandelplan. Er kunnen bijvoorbeeld bepaalde rituelen of dagelijkse handelingen zijn die voor de bewoner heel belangrijk zijn. Een voorbeeld hiervan is een
39 bewoner die zich in het verleden eerst waste vooraleer te ontbijten. Als hulpverlener is het belangrijk dit te respecteren. Net door dit respect en inzicht in het gedrag van de bewoner kan er een vertrouwensband ontstaan. In het begin zal de afstand tussen de hulpverlener en de bewoner eerder groot zijn. Door regelmatig te reminisceren zal de bewoner de hulpverlener geleidelijk aan meer aanvaarden en vertrouwen waardoor er een betere verhouding tussen hen ontstaat. Dit is echter geen garantie, niet iedere bewoner staat open voor reminiscentie. Eigen aan de reminiscentie zijn de verhalen die de bewoners vertellen over hun verleden. Zo weten ze dat hun herinneringen niet verloren gaan. Het is een ideale manier om hun tradities aan de volgende generatie door te geven. De oudere krijgt dus de functie van de verteller. Hierbij ervaart hij dat hij iets voor de hulpverlener kan terug doen. Ze genieten meestal zichtbaar als ze zien dat ze iets aan iemand kunnen vertellen wat deze laatste nog niet wist. Senioren brengen graag de jeugd wat levenswijsheid bij. Reminiscentie levert ook een bijdrage tot het in stand houden van het zelfbeeld van een bewoner (identiteit, eigenwaarde en zelfvertrouwen). Het herinnert de oudere aan wie hij is en waardoor hij zo geworden is. Vooral voor bewoners die in een zorginstelling verblijven, is dit heel belangrijk: iedereen krijgt dezelfde routine voorgeschoteld en het dagritme is voor iedere bewoner bijna gelijklopend. De herinneringen die opgeroepen worden, geven de bewoner het gevoel dat hij als mens uniek is. Een laatste doelstelling, maar misschien wel de belangrijkste, is het plezier dat de bewoners er kunnen aan hebben. Als zinvolle dagbesteding vindt er een ontmoeting met het persoonlijk verleden plaats. Het gezamenlijk ophalen van herinneringen kan heel leuk zijn en op bepaalde momenten zelfs ontroerend.
3.2. Profiel van de ergotherapeut In deze paraaf wordt kort de functieomschrijving van de ergotherapeut specifiek voor reminiscentieactiviteiten toegelicht. Het volledige functieprofiel wordt in de praktijkgedeelte van deze scriptie uitgewerkt. Wanneer een ergotherapeut een reminiscentieactiviteit doet met de bewoners, is het heel belangrijk om te observeren: hoe reageren de bewoners op een bepaald voorwerp? Staan ze open om verdere gesprekken te voeren? Hoe is de verhouding tussen de bewoners onderling? Als men tijdens het observeren bepaald gedrag bij de bewoners vaststelt, is het heel belangrijk om er adequaat op te reageren: ieder opgeroepen gevoel bij de bewoner wordt best herkend en benoemd. Dit zorgt er op zijn beurt voor dat de bewoner zich begrepen voelt. De ergotherapeut dient een begeleidende houding aan te nemen. Wanneer de gesprekken tussen de bewoners zeer goed verlopen, hoeft de ergotherapeut eigenlijk nauwelijks tussen te komen. Wel kan hij het gesprek sturen door bijvoorbeeld explorerende vragen te stellen of te vragen naar verduidelijking. Anders is het wanneer een groep dreigt stil te vallen. Dan komt het er op aan om als begeleider een uitlokkend signaal naar de bewoners toe te geven. Dit kan bijvoorbeeld door een associatie met andere gebeurtenissen aan te kaarten of door duidelijk te vragen wie er zin heeft om nog iets te vertellen. Op het moment dat er geen respons komt van de bewoners zelf, kan de ergotherapeut ook een verhaal uit zijn eigen jeugd vertellen. Ook dit horen de bewoners graag.
40
Toch is het af en toe eens nodig om een stil moment in te lassen, en wel om twee volgende redenen. De eerste is dat sommige bewoners meer tijd nodig hebben om alles op een rijtje te zetten. Sommigen hebben de behoefte om langer na te denken vooraleer ze op een verhaal komen. Het aanbieden van een trigger kan het naar boven brengen van een gebeurtenis vergemakkelijken. De tweede reden is dat de stille momenten de mogelijkheid scheppen om van de verhalen te genieten en innerlijk bezig te zijn met hetgeen de anderen vertellen. Een verhaal kan vaak op het eerste zicht geen gevoelens oproepen, maar wanneer men langer stil staat bij hetgeen net verteld werd, kunnen geassocieerde gedachten en gevoelens toch naar boven komen. Er moet ruimte voorzien zijn om ook deze te bespreken. De stille momenten zorgen ook voor een rustige sfeer waarin alles op een ontspannende manier verloopt.
3.3. Ergotherapeutische meerwaarde40 en onderzoeken naar reminiscentie We weten nu wat de doelstellingen van reminiscentie en de taken van de ergotherapeut bij de reminiscentieactiviteiten inhouden. Maar wat zorgt er nu voor dat deze activiteiten een meerwaarde krijgen? Om een antwoord op deze vraag te kunnen formuleren, vertrek ik vanuit psychologisch standpunt. Als we herinneringen ophalen, zijn we met ons geheugen bezig. Iedereen denkt wel eens aan het verleden: een 20-jarige denkt aan zijn eerste schooldag en een 80-jarige denkt terug aan de dag dat hij als soldaat opgeroepen werd voor de oorlog. Beiden denken aan het verleden. Maar het verschil zit hem in de werking van het geheugen. Dat van de 80-jarige hoeft niet meteen geassocieerd te worden met verval en aftakeling, maar het heeft toch niet meer de condities als dat van de 20-jarige. Dit is meetbaar in een psychologisch laboratorium: de jonge generatie zal probleemloos een reeks cijfers kunnen onthouden terwijl de oudere meer moeite zal hebben. Ondanks deze vermindering van geheugenmogelijkheden, doet er zich iets nieuws voor eens men een gevorderde leeftijd bereikt heeft. Er ontstaat een soort van trend naar herinneringen uit de jeugd en adolescentie. Francis Galton signaleerde dit verschijnsel al eens in 1879 in een statistisch onderzoek van zijn eigen geheugen.41Bijna een eeuw later, in 1974, werd dit verschijnsel door Crovitz en Schiffman herontdekt en heeft sindsdien de naam ‘reminiscentieeffect’ meegekregen. Intussen zijn er al heel wat onderzoeken naar het effect van reminiscentie uitgevoerd. De term die Crovitz en Schiffman hanteerden, is vertrokken vanuit psychologisch standpunt, namelijk de psychologie van het autobiografisch geheugen. Daarnaast is er ook een ander belangrijke onderzoekslijn, met als onderwerp ‘reminiscentie’. Deze is de weg van de gerontologie en geriatrie ingeslagen. Volgend tabel geeft kort een overzicht weer van de verschillen tussen de twee onderzoekslijnen.
40 41
DRAAISMA, D., De zin van reminiscenties. Tijdschrift Gerontol Geriatrie, jrg. 35, 2004, blz. 139 – 142. GALTON, F., Psychometric experiments. Brains, 1879, blz. 149 – 162.
41
Eerste onderzoekslijn Crovitz En Schiffman Reminiscentie-effect Psychologie van het autobiografisch geheugen Onderzoeksstijl Experimenteel en Kwalitatief georiënteerd: verzamelen van statistische gegevens over de distributie van herinneringen over de levensloop. Uitkomsten Diagrammen, tabellen en curven Grondlegger Kernbegrip Uitgangspunt
Reminiscentie
Is een doel op zich
Tweede onderzoekslijn Butler Life review Gerontologie en geriatrie Gericht op betekenis van herinneringen.
Herinneringen zelf verschijnen in het onderzoeksverslag Is een ingang voor behandeling en therapie
Naast deze twee grote onderzoekslijnen, zijn er nog een aantal personen die naar het effect van reminiscentie onderzoek voerden. Velen onder hen maakten gebruik van de ‘Galton Cuing Technique’. Dit houdt in dat de proefpersoon een aantal woorden aangeboden krijgt waarbij het de bedoeling is dat hij een herinnering vertelt die geassocieerd is aan die woorden. Uit dit onderzoek stelde men vast dat er bij de proefpersonen van rond de zestig jaar een ‘reminiscence bump’ aan te wijzen is: er worden veel meer herinneringen verteld over gebeurtenissen tussen het vijftiende en vijfentwintigste levensjaar dan over de jaren van middelbare leeftijd. Ook Fromholt en Larsen deden onderzoek. Zij vroegen aan mensen met de ziekte van Alzheimer tussen 71 en 89 jaar om een herinnering uit hun verleden te vertellen. Net als vorig onderzoek, kwamen zij tot dezelfde vaststelling: mensen vertellen veel meer over hun leven tijdens hun jonge jaren. Costa en Kastenbaum tenslotte vroegen aan 267 honderdjarigen naar hun herinneringen over de belangrijkste gebeurtenissen in hun leven. Maar liefst 69 procent van de verhalen vertegenwoordigden het leven tot aan hun veertigste levensjaar. Uit al die onderzoeken kon men besluiten dat het reminiscentie-effect vanaf het zestigste levensjaar een belangrijke factor begint te spelen. Het is de leeftijd en niet de gebeurtenis zelf die bepaalt wat de oudere naar voor brengt als belangrijke herinnering. De ene bewoner, die tijdens de oorlog twintig jaar was, zal veel meer geneigd zijn om erover te vertellen dan een andere bewoner die toen veertig jaar was.
3.4. Waardering van reminiscentie Helaas werd er niet altijd positief gereageerd op het effect van reminiscentie. Coleman heeft een artikel geschreven met variërende waarderingen hierrond. Hij stelde vast dat eind jaren zestig reminiscentie zelfs ontmoedigd werd. Als reden zou zijn aangehaald dat het de oudere zou afwenden van de hedendaagse eisen en dat het mogelijks de afbraak van de cognitieve processen zou versnellen. Men was toen van oordeel dat het een onaangename manier was om het contrast met het heden te beleven.
42 Begin jaren zeventig en in de jaren tachtig kwam er verandering. De waardering was toen al iets positiever, maar Coleman vond dat de resultaten nog steeds methodologisch zwak onderbouwd waren: kleine steekproeven en geen controlegroepen. Bovendien waren de nadelen nog steeds niet weerlegd: de activering van traumatische herinneringen (oorlog, rampen, armoede) leidden volgens sommigen nog teveel tot depressies. Pas de laatste tien jaar is er een nieuwe techniek ontstaan, die de naam ‘milestoning’ meekreeg. Bij deze techniek probeert de gespreksleider de deelnemers herinneringen te laten uitwisselen uit de tijd dat ze gelukkiger waren. Er werd selectief gebruik gemaakt van het reminiscentie-effect door vragen als ‘wat deed u als kind het liefst?’ en ‘wat deed u in uw vrije tijd?’ toe te passen. Het effect hiervan was dat de bewoner zich gemakkelijker in groep liet opnemen. Naast een vraagstelling kan men ook met foto’s werken. Het grote voordeel hiervan is dat de dementerende de deskundige is over de foto. Hij informeert de andere over de herinneringen die de foto uitlokt. Dit komt het zelfvertrouwen ten goede en het ondersteunt de gevoelens van eigenwaarde.
3.5. Het verschil met life-review In 1978 gebruikte Ebersole de term ‘life review’. Met life review bedoelde hij het ophalen van herinneringen, maar zowel de positieve als de negatieve. Hier werd het hele leven vanuit een kritisch standpunt overlopen en geëvalueerd. Life review wordt vaak gebruikt door psychologen en psychiaters in een therapie rond bijvoorbeeld rouwverwerking. Bij reminiscentie staat enkel het aangenaam vertoeven in het verleden centraal. Er wordt enkel over de positieve ervaringen uit het verleden verteld (bv. de schooltijd). De negatieve gevoelens worden echter niet vergeten, maar wel op een respectvolle manier omzeild. In de inleiding van dit hoofdstuk gaf ik reeds aan dat men van life-review kan spreken wanneer er ook negatieve gevoelens naar boven komen bij het ophalen van herinneringen. Butler inspireerde zich hiervoor op de verklaring van Aristoteles. Deze laatste was van mening dat ouderen leven met herinneringen, eerder dan met hoop, want wat hen rest van het leven is maar gering in vergelijking met hun lange verleden. Letterlijk vertaald betekent ‘life-review’ een terugblik op het verleden. Daar waar men bij reminiscentie als het ware een inspanning moet maken om even terug te denken aan het verleden, gebeurt life-review op een spontane en ongerichte manier. Het betreft het opmaken van een levensbalans, een terugkeer naar voornamelijk onopgeloste conflicten, aldus Butler. Door aan life-review te doen, krijgt de bewoner als het ware nog de kans dit conflict op te lossen. Echter, wanneer dit niet lukt, ontstaat het gevaar dat men een nog negatievere kijk op het verleden ontwikkelt. Hierdoor kunnen depressies ontstaan. Wanneer men een levensbalans opmaakt, stelt men vast dat er genderverschillen optreden. De mannen maken een balans op over hun carrière terwijl de vrouwen eerder geneigd zijn om stil te staan bij belangrijke sociale gebeurtenissen en gebeurtenissen in familieverband zoals geboortes en huwelijken.
43
4. Soorten reminiscentie4243 Vooraleer verder te gaan met de uitleg over verschillende vormen van reminiscentie, schets ik eerst een overzicht: • Specifieke reminiscentie o Groeps- versus individuele reminiscentie o Obsessief versus defensieve reminiscentie o Intra- versus interpersoonlijke reminiscentie •
Geïntegreerde reminiscentie o Hygiënische zorg o Maaltijdbegeleiding o Gewoontes
Reminiscentieactiviteiten kan men op veel verschillende manieren uitoefenen. De indeling is gebaseerd op twee verschillende maatstaven. De eerste is de grootte van de groep. Men kan reminiscentie doen met een aantal bewoners (= groepsreminiscentie) of men kan het met één specifieke bewoner uitvoeren (= individuele reminiscentie). Dit zijn telkens afzonderlijke activiteiten die wekelijks op dezelfde plaats en tijdstip gebeuren (= specifieke reminiscentie) Een tweede maatstaf is die van de situatie. Men kan ook reminiscentie gebruiken tijdens en als ondersteuning van zorg (= geïntegreerde reminiscentie). De nodige achtergrondinformatie kan men verkrijgen tijdens de specifieke reminiscentieactiviteiten. In wat volgt wordt een korte uitleg gegeven wat de soorten reminiscentie inhouden. Hoe men een dergelijke activiteit uitvoert, wordt verder besproken in het praktisch gedeelte.
4.1. Specifieke reminiscentie
4.1.1. Groepsreminiscentie Een groepje bewoners komt wekelijks samen. Dit kan ook in de dagzaal maar men geeft de voorkeur aan een aparte ruimte. Op die manier wordt men niet gestoord. Belangrijk om weten is dat de groep niet té groot mag zijn. Een kleinere groep heeft als voordeel dat de bewoners meer geneigd zijn om zich bloot te geven. Men werkt een vaste duur, bijvoorbeeld een uur, aan een voorbereid thema. Het is interessant om het thema actualiteitsgebonden te houden zoals werken rond Kerstmis in de periode van de feestdagen of als onderwerp te kiezen voor Pasen tijdens de paasvakantie. Andere thema’s zoals koken, school en oorlog kunnen het ganse jaar door gehouden worden.
42
DOUCET, D., Cahier ouderenzorg reminiscentie voor personen met een dementie. Diegem, Kluwer, 2000, 96 blz. 43 BUIJSSEN, H., POPPELAARS, K., Reminiscentie. Een handleiding voor de praktijk. Baarn, Intro, 1999, blz 14 – 15.
44
4.1.2. Individuele reminiscentie Terwijl men in groepsreminiscentie optreedt als groepleider, gaat men in een individuele activiteit de bewoner persoonlijk begeleiden. Hij is de machtige in de situatie, hij is degene die over een herinnering moet vertellen en zo informatie uitwisselt aan de begeleider. Het doet er niet toe of zijn verhaal klopt of passend is in de hedendaagse realiteit. Door de één-één-relatie kan men meer persoonsgerichter te werk gaan. Men kan de inhoud van de activiteit volledig op de bewoner afstemmen. De begeleider kan hier en daar het verhaal sturen door vragen te stellen.
4.1.3. Vergelijking groep versus individuele reminiscentie Onderstaande tabel geeft een overzicht weer van de gelijkenissen en verschillen tussen een groeps- en individuele reminiscentieactiviteit. Men moet hierbij wel in gedachte houden dat sommige zaken voor de twee kunnen gelden. Kernwoord Nadruk Thema’s Tempo Verloop Druk Moeilijke items Opname Start Plaats
Individuele reminiscentie Ongelijkheid tussen verteller en toehoorder Enkel in het interesseveld van 1 bewoner Bepaald door de persoon Bewoner is continue aan het woord Geen druk van derden Kunnen gemakkelijker besproken worden Bij casetteopname: duidelijk wie het gezegd heeft, er is maar één bewoner Men kan van nul beginnen. De eerste samenkomsten zijn gericht op kennis maken en terrein aftasten Kan ook in de kamer gebeuren
Voorbereiding Bijzonder intensief: één uur voorbereiden voor één bewoner Trigger Gezelligheid Contact
Er zijn geen verhalen van anderen om als trigger te gebruiken Soms is een één-één-relatie eentonig Soms kan het niet klikken tussen de begeleider en de bewoner. In dit geval moet men een andere begeleider inschakelen
Groepsreminiscentie Uitwisselen van verhalen tussen ‘gelijkgestemden’ Moet iedereen interesseren Bepaald door gans de groep Bewoners kunnen andere bewoners onderbreken Groepsdruk is vaak aanwezig Kunnen vaak minder gemakkelijk besproken worden Wie zei wat? Achtergrondinformatie is nodig Gebeurt meestal op een plaats waar enige ruimte nodig is Minder intensief: één uur voorbereiden voor aantal bewoners tegelijk Verhalen van anderen kunnen als bijkomende trigger gebruikt worden De groepsgezelligheid is aanwezig Hier kan de bewoner zich richten tot de andere deelnemers
45
4.1.4. Obsessieve en defensieve reminiscentie44 Obsessieve reminiscentie Vanaf dat de bewoner de kans schoon ziet om steeds hetzelfde verhaal te vertellen, zal hij dat ook doen. Het reminisceren gebeurt onbeheerst en dwangmatig: de bewoner vertelt omdat hij volgens zijn eigen gevoel moet vertellen. Het is een obsessie geworden. Defensieve reminiscentie Vaak horen we zeggen dat het vroeger beter was. Hierdoor gaan mensen het heden afkeuren en terugkeren naar het verleden. Dit was namelijk de tijd waarin het allemaal veel leuker was en deze wordt dan ook verheerlijkt. Men vlucht in het verleden om zijn huidige pijn en problemen te vergeten.
4.1.5. intra- en interpersoonlijke reminiscentie45 Intrapersoonlijke reminiscentie Hier is men op zichzelf gericht: men luistert en vertelt aan zichzelf. Het typische voorbeeld is het dagdromen. Het nadeel van deze vorm is dat je als buitenstaander hier geen zicht op hebt. Interpersoonlijke reminiscentie Algemeen stelt men dat men als bewoner zijn verhaal met anderen deelt. Dit kan in zowel individuele als in groepsreminiscentie.
4.2. Geïntegreerde reminiscentie Ook in de zorg kan men reminiscentie toepassen. Het woord ‘zorg’ houdt veel meer in dan enkel het verzorgen op zich. Naast de hygiënische zorg, is er nog maaltijdbegeleiding en de gewoontes gedurende de dag.
4.2.1. Hygiënische zorg Stel je voor dat je op bezoek gaat bij familie of vrienden. Het zou maar raar overkomen moest men plots beginnen vragen naar je persoonlijke wasgewoontes. Het is duidelijk iets persoonlijks en een gewoonte om je op een bepaalde manier te wassen. Soms worden deze zelfzorggewoontes in de intramurale zorg compleet overboord gegooid. We leven in een tijd waar ‘time is money’ een belangrijk gegeven geworden is en de werkdruk is hoog. Dat is allemaal uitstekend wat betreft timemanagement, maar de bewoner blijft wel in de kou staan. Daarom is het heel belangrijk om met de middelen die beschikbaar zijn de zorg anders en creatiever te organiseren. De ervaringswereld van de bewoner is het vertrekpunt. Met andere woorden: hij staat centraal. Men tracht tijdens een ADL-situatie het wasgebeuren zoals het vroeger verliep zoveel mogelijk te respecteren (zoals eerst tanden poetsen en dan pas het lichaam wassen). - Mevrouw C.V. stond vroeger altijd vroeg op. Het eerste wat ze deed was haar wassen en haar bed opmaken. Zonder haar bed op te maken kon ze niet gaan ontbijten. 44 45
WILLAERT, J., Reminiscentie, 2003, blz. 8 WILLAERT, J., Reminiscentie, 2003, blz. 9
46 - Mevrouw M.D. heeft een ruime keuze aan kleren. Toch kiest ze er bijna steevast voor om die ene blauwe jurk aan te dragen. Ze houdt er van en zegt dat het haar warm houdt. - Mevrouw L.V. was vroeger altijd op haar uiterlijk gesteld. Ze kon de deur niet uitgaan zonder haar ketting, centuur en horloge. Ze werd ook altijd graag opgemaakt. Deze voorbeelden tonen aan dat het belangrijk is om te weten hoe de bewoner in kwestie vroeger geleefd heeft. Dit kan men te weten komen tijdens gesprekken met de familie. Ook dossierstudie, observatie of bevraging zijn goede kanalen. Uiteraard speelt het levensloopspel hierin ook een belangrijke rol. Concreet betekent reminiscentie dat men tijdens de hygiënische zorg dat men inspeelt op de situaties die zich voordoen. Als men de kraan opendraait kan men bijvoorbeeld vragen naar hoe de badkamer vroeger ingericht was. Bij het aankleden van de bewoner kan bevraagd worden wie de kleren vroeger kocht of welke kleren men op welke dagen droeg. Kortom, in een dergelijke situatie zijn er altijd triggers voorhanden om een verhaal uit te lokken die op zijn beurt het ganse gebeuren een stuk aangenamer maken.
4.2.2. Maaltijdbegeleiding Bij het nuttigen van een maaltijd worden de twee zintuigen ‘smaak’ en ‘geur’ extra geprikkeld. Dit kan perfect kaderen in de sfeer van reminiscentie. De geuren en smaken die bij het opdienen vrijkomen, kunnen als trigger gebruikt worden. Om de inhoud van de reminiscentie, namelijk het verleden, te vrijwaren, is het niet aangewezen om nieuwe, onbekende gerechten op het menu te zetten. Gerechten van vroeger en de typische bereiding die er aan vooraf gaat, zorgen ervoor dat de bewoners zich thuis voelen. Helaas is het organisatorisch niet altijd mogelijk om de gerechten zoals vroeger klaar te maken. Dit kan echter toch nog door een maaltijd klaar te maken als middel tot zinvolle dagbesteding. Door de bewoners erbij te betrekken, actief of passief, geeft men hen de kans om de geuren op de snuiven en commentaar te geven op het ganse gebeuren. Niet alleen het middagmaal zelf, maar ook het ganse gebeuren er rond is voor de bewoners belangrijk. Laat hen meehelpen met het opdienen en afruimen. Ook de inrichting van de dagzaal is belangrijk: een lange tafel voor 20 personen is voor heel wat bewoners een onherkenbare situatie. Het is beter om kleinere tafels per vier of vijf personen toe te passen. Op die manier komt men in de buurt van de gezinsgrootte.
4.2.3. Gewoontes Tijdens zijn leven bouwt iedere mens gewoontes op. Deze zijn vaak een bron van veiligheid en geven ook een goed gevoel. Na verloop van jaren zijn sommige gewoontes zodanig eigen geworden aan de persoon dat deze ze zou missen indien ze er niet meer waren. Vaak merkt men echter dat gewoontes van vroeger verkeerd geïnterpreteerd kunnen worden. Hierdoor ontstaan onnodige conflicten. Als de verzorgenden de gewoontes blijven respecteren, krijgt de bewoner het gevoel dat hij nog steeds keuzes kan maken.
47 Gewoontes doen zich voor op elk moment van de dag: manier van wassen, manier van ontbijten. De bewoner kan vroeger bijvoorbeeld uit gewoonte altijd gebeden hebben alvorens hij aan tafel ging. Naast de gebruikelijke situaties die dagelijks gebeuren, kunnen bewoners ook onderling verschillen wat betreft gewoontes op gebied van godsdienstbeleving, kledij, politieke overtuiging, …
5. Triggers Elke sessies wordt ingeleid en de bewoners worden uitgenodigd. Op deze manier wordt verwarring voorkomen.
5.1. Wat zijn triggers? Triggers, ook wel uitlokkers genoemd, kunnen een foto, een oneliner of een voorwerp zijn. Zoals de Nederlandse vertaling het zelf zegt, dient het om reacties bij de bewoners uit te lokken. Het is een hulpmiddel om bepaalde herinneringen naar boven te halen.
5.2. Soorten triggers Visuele triggers Bij het verkennen van onze omgeving gebruiken we voornamelijk ons visueel zintuig. Dit garandeert ons dat we een zo goed mogelijk beeld hebben van wat er rondom ons gebeurt. Bovendien zijn volgende visuele triggers vaak het gemakkelijkst te verkrijgen: ¾ Foto’s en afbeeldingen van eigen familie ¾ Dia’s of films (bewegende beelden zijn nog meer uitnodigend) ¾ Oude boeken, prentbriefkaarten ¾ Atlassen ¾ … Auditieve triggers Naast ons gezicht is ook ons gehoor een belangrijk middel om herinneringen op te roepen. Vooral voor muziek is een goedwerkend gehoor belangrijk. Bij het horen van geluiden wordt de associatie met beelden snel gemaakt. Wanneer je kinderen op straat hoort spelen, maak je al gauw een beeld van die kinderen, de kleren die ze dragen, de grootte, de speeltuigen die ze gebruiken, … Om een auditieve trigger aan te brengen, kan men gebruik maken van allerlei zaken: ¾ Cd’s, muziekcassettes, liedjes ¾ Typische geluiden die opgenomen zijn zoals de soep die pruttelt, het luiden van kerkklokken, het krijt dat over een schoolbord geschreven wordt, … ¾ Spreuken van vroeger, gedichtjes, … ¾ Muziekquiz ¾ Zangclub ¾ … TIP: probeer altijd muziek te kiezen die past bij het gekozen thema. Als men rond de kindertijd werkt, kan men kinderliedjes laten horen. Liedjes uit de bevrijdingstijd (bijvoorbeeld van Vera Lynn) kunnen de sfeer van toen naar boven halen.
48 Geur en smaak Aan het reuk- en smaakzintuig wordt vaak weinig aandacht geschonken. Nochtans kan men ook via deze kanalen herinneringen ophalen. Sterker nog, ook geuren kunnen emoties teweeg brengen. Geuren activeren het geheugen en vaak fungeren ze als ‘startmotor’. Men heeft ontdekt dat geur, emoties en inprenting van informatie in de hersenen nauw samenhangen. Vooral bij mensen met een zware vorm van dementie, kunnen geuren een goed middel zijn. De aangeboden geuren zijn onmiddellijk herkenbaar en vragen weinig cognitieve inspanning om herkend te worden. ¾ ¾ ¾ ¾ ¾
Voedsel en drank Verse koffie Kruiden Aromatherapie: etherische oliën …
Tactiele triggers Als we kijken naar de kinderleeftijd, zien we dat een baby zijn omgeving verkent via zijn huid: hij neemt alles vast en stopt het in zijn mond. De zone rond de mond is dan ook voorzien van heel veel tastzintuigen. Ook volwassenen voelen graag iets als ze een voorwerp willen ontdekken. Denk maar aan vrouwen die gaan shoppen: ze voelen maar al te graag aan de stof van de kledij. Dit is bij senioren niet anders. Tijdens een reminiscentieactiviteit kan men allerlei voorwerpen als trigger gebruiken. Men kan het even vasthouden en aan elkaar doorgeven, wat bovendien de onderlinge banden versterkt. Voorwerpen die het best te hanteren zijn, mogen niet te zwaar of vreemd zijn voor de bewoners. Ook breekbare zaken vermijdt men best. ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾
Voeldozen Lappen stof Oude tijdschriften Huishoudelijk apparatuur Oud speelgoed …
Opmerking: Eigenlijk kan elke trigger als voeltrigger gehanteerd worden, behalve de geuren en de smaken. Toch kan men bijvoorbeeld de geur van versgemalen koffie omzetten in een voeltrigger: men kan het pakje koffie laten doorgeven en de bewoners laten voelen aan de korrels van de gemalen koffie.
5.3. Hoe gebruiken? Bij het gebruik van triggers is het belangrijk enkele richtlijnen in gedachte te houden: ¾ De trigger moet aansluiten bij het thema van de sessie ¾ Er dient rekening gehouden te worden met de achtergrond van de bewoners: ga op zoek naar wat typerend is uit hun verleden en gebruik geen hedendaagse voorwerpen. ¾ Triggers die negatieve emoties kunnen teweegbrengen, moeten vermeden worden. ¾ Ga na welk zintuig elke bewoner het meest gebruikt: de ene is vooral visueel ingesteld waardoor vooral beelden tot herinneringen leiden terwijl een andere bewoner auditief ingesteld is waardoor muziek een belangrijke uitlokkende factor is.
49 ¾ Voorwerpen die door verschillende zintuigen benaderd kunnen worden, zijn het best te gebruiken. Een foto is vooral visueel; een kledingstuk kan men zien, voelen en ruiken. ¾ Een te groot aanbod van verschillende triggers tegelijk kan tot chaos en overstimulatie leiden. ¾ Wanneer een activiteit volledig verloren gegaan is in het geheugen, kan het aan de hand van een trigger terug opgeroepen worden.
50
PRAKTISCH DEEL
51
HOOFDSTUK 1: VOORSTELLING VAN DE MEERS 46 1. WZC De Meers 1.1. Algemene voorstelling Het woon- en zorgcentrum beslaat het grootste gedeelte van de gebouwen. Sinds september 2006 zijn er nieuwe afdelingen bijgekomen. Dit zorgt voor volgende capaciteit: → Op het gelijkvloers, waar ik stage loop in functie van mijn eindwerk, zijn er 47 kamers voor licht tot matig dementerenden. Er zijn drie leefgroepen, waarvan één voor psychogeriatrische problematieken. In deze afdeling van het gelijkvloers verblijven mensen met alcoholabuis en psychische problemen zoals manie en depressies, gerelateerd aan hun dement zijn. → de toegangsweg loopt tot op de eerste verdieping. Daar bevinden zich de inkom met onthaal, de bureaus van de sociale dienst, het kapsalon en de cafétaria ‘De Paddock’. Naast deze diensten zijn er 27 kamers voor vooral jongere bewoners met een fysische problematiek. Op de tweede verdieping zijn er 62 kamers, ook voor fysische RVT’ers en rusthuisbewoners. De matig tot zwaar dementerenden verblijven op de derde verdieping. Hier zijn er 60 kamers beschikbaar. Fysische RVT’ers en rusthuisbewoners kunnen ook op de vierde verdieping terecht. Daar zijn er tevens vijf kamers voor kortverblijf en nachtopvang voorzien. Over deze faciliteiten volgt verdere uitleg. Tot slot is er nog de vijfde verdieping. Hier bevinden zich de apotheek en bureaus van de directie: de algemeen directeur en de directeur bewonerszorg. Omdat de stad Waregem een sterke binding met paarden heeft, kreeg iedere verdieping een toepasselijke straatnaam. Elke bewoner heeft er zijn eigen kamer met brievenbus. -
gelijkvloers:
-
eerste verdieping: tweede verdieping:
-
derde verdieping:
-
vierde verdieping:
Grote Steeplestraat Kleine Steeplestraat Hoefslag Amazonelaan Ruiterlaan Renbaanweg Tilburywegel Tiercelaan Sulkyroute
In het totaal zijn er 191 kamers voor RVT bewoners, 59 kamers voor rusthuisbewoners en 5 kamers voor kortverblijf en nachtopvang.
46
De Sprong. Infokrant Waregem 2003. folder, 2003, blz. 1
52
1.2. Dagprijs Het verblijf in De Meers bedraagt 43,70 euro per dag. Sommige faciliteiten zijn inbegrepen, voor anderen moet een supplement worden betaald. Inbegrepen Verblijf en onderhoud van de kamer Verpleegkundige verzorging Incontinentiemateriaal Maaltijden Brand- en familiale verzekering Kinesitherapie en logopedie
Niet inbegrepen Farmaceutische en medische kosten Was van persoonlijke kledij Telefoon Kabeldistributie Kapper Pedicure
2. Andere voorzieningen 2.1. Dagverzorgingscentrum 47 Naast het WZC bevindt zich op het gelijkvloers ook het dagverzorgingscentrum. Dit vangt personen, al dan niet zorgbehoevend, ambulant op. De leeftijd van deze personen kan sterk variëren. Het centrum is op werkdagen open van 8.30u tot 18.00u. In samenspraak met de persoon en zijn familie wordt het vervoer geregeld. Sommige familieleden brengen de bewoner zelf naar het centrum. Indien zij dit niet kunnen, wordt er aangepast vervoer geregeld vanuit De Meers. Maandelijks wordt de familie via een krantje geïnformeerd over de geplande activiteiten in het dagverzorgingscentrum.
2.2. Centrum voor kortverblijf ‘De Kouter’48 Zoals het woord zelf zegt, kunnen mensen ook voor slechts een korte periode in het WZC verblijven. Bedoeling hiervan is om de mantelzorg even te ontlasten en hen de kans te geven op adem te komen. Ook wanneer zij bijvoorbeeld op reis willen, kunnen ze hun familielid aan het WZC toevertrouwen. Een kortverblijf kan maximum 90 dagen per jaar en maximum 60 aaneensluitende dagen. De aangeboden hulpverlening is gelijklopend als dat van de andere verdiepingen: er is permanente verzorging en begeleiding in nauwe samenwerking met de huisarts.
2.3. Nachtopvang ‘De Kouter’49 Wie zelfstandig thuis woont, kan overdag geen of weinig problemen ondervinden maar ’s nachts wel (bv. het toilet niet meer vinden in het donker). Voor hen biedt De Meers de mogelijkheid van een nachtopvang. Dit houdt in dat de zelfstandig thuiswonende persoon enkele nachten kan doorbrengen in De Kouter. Ze verblijven in een voorbehouden kamer en krijgen ’s morgens een ontbijt alvorens terug naar huis te gaan. 47
Dagverzorgingscentrum. folder, Waregem, 2005. De Kouter. folder, Waregem, 2005. 49 Ibidem 48
53
3. Voorstelling van de bewonerspopulatie Onderstaande grafieken geven respectievelijk de verhouding tussen het aantal mannen en vrouwen weer en de leeftijdscategorieën. Om het overzichtelijk te houden en in functie van mijn scriptie, beperk ik mij tot de bewoners van de gelijkvloerse verdieping. Het zijn er 47 in het totaal, waarvan 10 mannen en 37 vrouwen.
60 - 65 65 - 70 70 - 75 mannen
75 - 80
vrouwen
80 - 85 85 - 90 90 - 95 95 - 100
figuur 1: verhouding mannen - vrouwen
figuur 2: leeftijdscategorieën
Besluit: De populatie bestaat voor meer dan 75 procent uit vrouwen. Meer dan de helft van de bewoners zijn tussen de tachtig en de negentig jaar oud. In hoofdstuk drie worden mijn volgbewoners van nader besproken.
4. Functieomschrijving van de ergotherapeut Iedere instelling werkt volgens een bepaalde missie en visie. Daarom is het voor iedere medewerker belangrijk om deze in het achterhoofd mee te dragen en de vermelde richtlijnen zo goed mogelijk na te leven. Op die manier wordt ook aan de opdrachtverklaring voldaan.
4.1. Missie en Opdrachtverklaring5051 Missie “Het woon- en zorgcentrum is een voorziening van het OCMW van Waregem die aangepaste woongelegenheid wil bieden aan bejaarden en dit ongeacht hun filosofische, ethische, culturele en politieke overtuiging of hun financiële situatie. De Meers wil een thuis zijn waar zowel gezonde als zorgbehoevende ouderen wonen, leven, verzorgd worden en mogen sterven. Bewoners mogen bij elk van deze processen begeleiding verwachten vanwege de directie en de medewerkers. De Meers wil ook een plaats zijn waar jongere zorgbehoevende mensen een thuis kunnen vinden. Zij kunnen opvang en begeleiding verwachten binnen de grenzen van de medische, verpleegkundige en psychosociale opdracht van een rust- en verzorgingstehuis.” 50 51
L:/Intramuraal/Meers/Onthaal (intranet De Meers) Kwaliteit/formulieren/sharepoint (intranet De Meers)
54 Opdrachtverklaring “Binnen het woon- en zorgcentrum De Meers van het OCMW van Waregem leggen wij volgende klemtonen:
1.
Wij geven aandacht aan wonen en leven. • • • •
2.
Wij geven aandacht aan het leven in groepsverband. • • • •
3.
Wij streven naar een open huis dat deelneemt aan het maatschappelijk gebeuren. Wij willen respectvolle relaties met medebewoners, medewerkers en ook met een bredere maatschappelijke omgeving, bevorderen. Wij willen bewoners zoveel als mogelijk inspraak geven in het leven en wonen binnen De Meers. Wij streven er naar bewoners zoveel als mogelijk in hun vertrouwde omgeving te houden.
Wij geven aandacht aan ‘het zorgen’ voor bewoners. • • • • • •
4.
Als thuisvervangende voorziening wil De Meers huiselijkheid, warmte, geborgenheid en gezelligheid bieden aan zijn bewoners. Wij willen aandacht en respect hebben voor de levensloop en de levensgeschiedenis van elk van de bewoners. Wij streven er naar de privacy en het zelfbeschikkingsrecht van de bewoners zoveel mogelijk te behouden en te stimuleren en dit binnen de algemeen geldende huisregels. Wij hechten veel belang aan de bestaande relaties van bewoners met familieleden, vrienden en kennissen. Wij willen deze banden ondersteunen en verstevigen.
De Meers richt zich zowel tot gezonde ouderen, fysieke rust- en verzorgingsbewoners als dementerenden. Wij beogen de zelfredzaamheid en autonomie van elke bewoner te behouden en te stimuleren. Wij zien er op toe dat de menselijke waardigheid van elke bewoner gewaarborgd wordt. Wij willen aan elke bewoner de zorg toedienen waar hij behoefte aan heeft en dit zowel op fysiek, psychisch als sociaal vlak. Wij willen deze zorg toedienen in samenspraak met de bewoner of zijn vertegenwoordiger. Wij willen kwalitatief hoogstaande zorg verlenen. Wij kiezen voor efficiënte zorgverlening aangepast aan nieuwe ontwikkelingen binnen de gezondheidszorg.
Wij geven aandacht aan het werken in De Meers. • • •
Wij willen samen met onze medewerkers een positief werkklimaat scheppen. Wij zien er op toe dat de werkomgeving voor alle medewerkers veilig is. Wij beogen dat medewerkers trots zijn op hun werkomgeving en er met plezier komen werken.
55 • • • • • • •
Wij willen medewerkers inspraak geven in het wonen en werken binnen De Meers. Wij willen medewerkers kansen bieden tot zelfontplooiing en multidisciplinariteit bevorderen. Wij willen medewerkers de verantwoordelijkheden geven die zij aankunnen. Wij kiezen voor een transparant beleid waarin medewerkers zich gewaardeerd en bevestigd voelen. Wij staan voor een procesmatige en resultaatgerichte werking. Wij wensen actief samen te werken met andere welzijns- en gezondheidsvoorzieningen en dit zowel regionaal, provinciaal als nationaal. Wij streven er naar in onze werking de globale kostprijs ten aanzien van de gemeenschap zo verantwoord en economisch mogelijk te houden.”
4.2. Functieomschrijving Naast de algemene functieomschrijving als OCMW-medewerker, is er ook nog een functiebeschrijving specifiek voor het paramedisch personeel. Zijn plaats in de organisatie is dat hij onder leiding staat van de verantwoordelijke van de bewonerszorg. De paramedicus moet ook rapporteren aan de verantwoordelijke over onder andere activiteiten en manier van werken. Het paramedisch personeel bevordert het fysiek, psychisch en sociaal welzijn van de bewoners door inbreng van zijn of haar specifieke deskundigheid. De functie op zich kan onderverdeeld worden in drie categorieën: de adviserende en beleidsondersteunende taken, de begeleidende en uitvoerende taken en overleg en communicatieve taken. Adviserende en beleidsondersteunende taken - Opmaken van nota’s, adviezen en rapporten ter ondersteuning van beleidsbeslissingen vlak van het vakgebied. - In samenspraak met de kwaliteitscoördinator instaan voor de kwaliteit van paramedische zorg aan de bewoner. - Signaleren van noden, behoeften en tekorten in de paramedische zorg. - Meewerken aan het beheer, de organisatie en de optimalisatie van de dienst/afdeling paramedisch vlak - Meewerken aan de voorbereiding, uitvoering en bijsturing van beleidslijnen van dienst/organisatie via het middenkaderoverleg.
op de op de
Begeleidende en uitvoerende taken - Deskundig observeren van de gezondheidstoestand en –evolutie van de bewoners. - Deskundig begeleiden van bewoners en bewonersgroepen gericht op behoud, verbetering en/of herstel van het algemeen welzijn. - Formuleren en begeleiden van een animatieve grondhouding bij de medewerkers. - Begeleiden van werkgroepen. - Begeleiden van familie van bewoners en vrijwilligers. - Programmeren en organiseren van een ruim en aangepast aanbod. - Gepast zorg dragen voor materiaal, goederen en producten die ter beschikking gesteld worden. - Verzorgen van specifieke administratieve taken.
56
Overleg en communicatieve taken - Overleg plegen met externe en interne diensten en/of collega’s ter bevordering van een goede samenwerking in gemeenschappelijke projecten, problemen, dossiers, materialen. - Regelmatig rapporteren aan de rechtstreekse leidinggevende ivm de dagelijkse uitvoering van taken. - Deelnemen aan teamvergaderingen, bewonersbesprekingen, …
57
HOOFDSTUK 2: DE REMINISCENTIEKAMER In dit hoofdstuk beschrijf ik het eigenlijke onderwerp van deze scriptie. Naast een algemene uitleg wil ik mijn werkwijze toelichten. We eindigen met een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen in de nieuw ingerichte reminiscentiekamer
1. Algemeen Vanaf nu zal ik de term ‘de voarploatse’ gebruiken in plaats van de reminiscentiekamer. Ik ben op basis van drie argumenten tot dit woord gekomen: 1° Het is herkenbaar van vroeger, oude huizen hebben meestal nog een voorplaats. 2° De ligging van ‘de voarploatse’ is, net zoals vroeger, vooraan in de gang. Bij het binnenkomen is de eerste kamer de reminiscentiekamer. Pas een paar kamers verder liggen de kamers van de bewoners. 3° Het was een bewoner die mij vertelde dat deze ruimte haar doet denken aan ‘de voarploatse’ van vroeger.
2. Proces Van het begin tot waar ik nu gekomen ben, namelijk een ingerichte kamer en een reminiscentiekoffer (zie hoofdstuk 4), heeft zich een gans proces afgespeeld. Ik was wel geïnteresseerd in dit project, maar besefte tegelijkertijd dat ik mij in de literatuur en het werkveld moest verdiepen om mijn kennis omtrent dit onderwerp uit te breiden. En dit nog voor ik aan de stage begon. Het proces wordt in twee delen besproken: Ten eerste is er een beschrijving van de uitgevoerde taken voorafgaande aan de stageperiode. Daarnaast wordt het proces binnen de stageperiode zelf, meer bepaald de uitwerking van 'de voarploatse', verder toegelicht.
2.1. Voorafgaande voorbereidingen Eerste contact met het project In het tweede jaar van mijn opleiding ergotherapie werden in de les geriatrie geïnteresseerden gezocht voor het opstarten van een project rond reminiscentie. Ik was meteen gewonnen voor het idee, mede door het feit dat ik de betreffende stageplaats al kende van een stageperiode in het tweede jaar. Ook mijn positieve ervaringen met de betreffende doelgroep leidden er toe dat ik op het aanbod inging. Verzamelen van informatie Na toestemming van de directie van De Meers en de school werd het stagecontract opgemaakt en ondertekend. Ik ging meteen aan de slag en begon informatie te verzamelen over zowel de ziekte dementie in zijn geheel als over reminiscentie. Ik keek oorspronkelijk op het internet, maar stelde al gauw vast dat de informatie uit vaktijdschriften en boeken relevanter was voor de inhoud van mijn scriptie. De betrouwbaarheid was bovendien groter.
58 Belangrijke tips52 Tijdens mijn literaire zoektocht ben ik op een heel interessant artikel gebotst die meer aandacht schenkt aan de realisering van een dergelijk reminiscentieproject. Het is een weergave van een aantal algemene tips waar men rekening mee moet houden wil men aan de vooropgestelde doestellingen voldoen. Specifieke praktische tips voor tijdens de activiteiten zelf komen aan bod in hoofdstuk drie. ¾ Het heeft geen zin om een project op te starten als de slaagkansen en de motivatie om er mee door te gaan slechts gering aanwezig zijn. ¾ Sensibiliseer je collega’s. Wanneer zij aanvoelen dat ook zij een belangrijke bijdrage kunnen leveren, zullen ze meer geneigd zijn om ook een reminiscentieactiviteit uit te voeren. ¾ De groep mag niet te groot zijn. Zes tot acht deelnemers is normaal. ¾ Probeer stoorzenders (telefoon, mensen die binnenkomen) te vermijden. ¾ Maak een planning voor lange termijn op. Zo heb je een overzicht over wat je wil doen en hoeveel tijd er voor nodig hebt. ¾ Risicoanalyse. Denk na over wat er verkeerd kan lopen. Probeer probleemsituaties te vermijden. ¾ Iedere activiteit dient in het kader van een volgende activiteit geëvalueerd te worden. Verzamelen van materiaal Nog voor ik op stage begonnen ben, werden de families reeds geïnformeerd over het project. Vanuit De Meers stimuleerde men hen om voorwerpen van bij hen op zolder tijdelijk of permanent ter beschikking te stellen om in 'de voarploatse' uit te stallen. Er werd uitdrukkelijk vermeld dat voorwerpen waar een emotionele en/of financiële waarde aan verbonden was, thuis gelaten mocht worden. Reminiscentie in andere zorginstellingen Om inspiratie op te doen, heb ik informatie opgezocht over andere RVT’s die ook rond reminiscentie werken. Sommige ben ik zelf gaan bezoeken, over anderen heb ik gelezen in vakkundige tijdschriften. Op die manier wou ik een idee krijgen over hoe die RVT’s zich met reminiscentie bezighouden en hoe ze dat in de praktijk realiseren. Uit onderstaande voorbeelden zal duidelijk blijken dat de mogelijke diversiteit van de praktische uitwerking groot is: ¾ Rusthuis Vlaspand in Westerlo53: Men maakt gebruik van de term ‘op reis gaan door herinneringen’. Deze is voor de bewoners meer herkenbaar dan het woord ‘reminiscentie’ te gebruiken. Zo maken ze ook gebruik van een oude reiskoffer waar de triggers in opgeborgen zijn. ¾ Home ’t Hoge in Kortrijk: Op de eerste verdieping is er een klein hoekje naast de trap ingericht met oude spreuken aan de muur en een kast met oude gebruiksvoorwerpen. Wat mij opviel tijdens het bezoek, was dat men redelijk afgezonderd zat waardoor de kans op storende factoren (mensen op de gang, telefoon) kleiner werd. ¾ Rusthuis De Zwaluw in Vollezele54: Zij hebben een project opgestart met als titel ‘reminiscentie de ganse dag door’. Oude gebruiksvoorwerpen zijn verspreid over gans het gebouw onder de vorm van een tentoolstelling. Op die manier wordt de bewoners 52
VAN DER WILDT, R., Reminiscentie. Een reminiscentieactiviteit als een volwaardig project. Vespera, 2005, blz. 13 – 14. 53 LIEVENS, B., Reminiscentie. Op reis door herinneringen. Reminiscentie in rustoord Vlaspand. Vespera, 2005, blz 4 – 5. 54 MERSCH, A., Reminiscentie. Een ganse dag door reminiscentie in De Zwaluw. Vespera, nr. 10, 2005, blz. 5.
59 de kans geboden om bijvoorbeeld tijdens een transfer aan reminiscentie te doen. Dit is naar mijn mening een vorm van geïntegreerde reminiscentie. ¾ WZC Sint-Vincentius in Ardooie: In de gang aan de receptie is een tafeltje gedekt zoals vroeger: porseleinen borden met zilveren bestek. Een concrete reminiscentiewerking is er niet. ¾ Rusthuis Ter Lembeek in Wielsbeke: Er werd een map samengesteld met allerlei thema’s zoals uitvindingen, het koningshuis en oude dialecten. De frequentie van de activiteiten is slechts een paar keer per trimester en gebeurt in de dagzaal of in een aparte ruimte. Hier en daar staan er in de gangen voorwerpen van vroeger zoals een kinké55.
2.2. Inrichting van 'de voarploatse' Met in mijn achterhoofd de gelezen informatie over reminiscentie en een enthousiaste ingesteldheid kwam ik de eerste dag aan op stage. Ik werd van harte welkom geheten en vrijwel meteen werd me de kamer getoond. Deze bevindt zich op het gelijkvloerse van De Meers en heette in het begin van mijn stage nog ‘de salon’. In deze ruimte werd al heel wat materiaal van vroeger verzameld door personeel of de familie die giften deden. Tussen het verzamelde materiaal lagen er ook twee rollen behangpapier van vroeger. Mijn stagebegeleidster, Mevrouw Linda nuyttens, zei me dat het tof zou zijn moest ik daar iets mee kunnen aanvangen. Hier en daar heb ik raad gevraagd aan het personeel, omdat ik vond dat ook hun mening belangrijk is. Uiteindelijk kreeg ik de goedkeuring om één volledige muur aan te kleden met het behangpapier met bloemetjesmotief.
Na deze toch wel intense karwei begon ik met het bekijken van de rest van het materiaal om deze vervolgens een geschikte plaats te geven in ‘de voarploatse’. Ik probeerde de zaken themagericht te sorteren: alle kookgerei te samen, al het speelgoed samen, … Na enkele weken had ik een goed overzicht en had ik een plan opgesteld om alle thema’s een plaats te geven. Zo werden de kasten opgevuld en werd een hoekje als woonkamer ingericht. Temidden 'de voarploatse' staat een oude eettafel met oude stoelen. De bedoeling is wel dat het personeel de inrichting van deze ruimte op geregelde tijdstippen kan veranderen. 55
Een oude petroleumlamp
60
De woonkamer
Persoonlijke verzorging, school, speelgoed
Keukengerei
zondags servies, geloof, decoratie
61
‘Verzorgingskastje’
De eetkamer
Wat bij een gesloten deur? Tijdens het inrichten dacht ik na over hoe ik 'de voarploatse' naar de bewoners toe kon bekend maken. Wat als de deur dicht is? Gaan de bewoners dan nog weten dat er hier een reminiscentiekamer is? Hoe kan ik voor een uitnodigende sfeer zorgen? Daarom heb ik de ruimte in de gang ook aangekleed. Op een oude deur zijn er foto’s van vroeger aangebracht met telkens een kleine onderschrift. Ook de deurlijst is aangekleed met lichtgroene stof, wat voor een aangename sfeer zorgt.
62
3. Agenda 3.1. Lijst met activiteiten Het is de bedoeling dat er per leefgroep wekelijks een activiteit doorgaat in 'de voarploatse'. Onderstaande lijst geeft een overzicht van de activiteiten dat ik tijdens mijn stageperiode uitgevoerd heb. De uitleg van de activiteiten zal beschreven worden in het volgend hoofdstuk. De data verwijzen naar het moment dat bepaalde bewoners van leefgroep 0.2 deelnamen aan de activiteiten. Leefgroep 0.1 nam telkens in diezelfde week ook deel aan dezelfde activiteiten. Datum 26/02/2007 07/03/2007 14/03/2007 20/03/2007 27/03/2007 03/04/2007 17/04/2007 24/04/2007 26/04/2007
Activiteit Kranten van vroeger (in de dagzaal) Eerste voorstelling: kennismaking met de reminiscentiekamer Ons koningshuis Levensloopspel Gedichten schrijven Interview en foto’s met de krant ‘Het Wekelijks Nieuws’ Oude dialecten Officiële voorstelling, met uitnodiging van de pers Uitvindingen
3.2. Officiële opening Omdat de officiële opening op 24 april 2007 een andere doelstelling beoogde dan de reguliere reminiscentieactiviteiten, namelijk de bekendheid van 'de voarploatse' naar de gehele instelling en naar de buitenwereld toe, wordt deze niet opgenomen in de lijst van activiteiten, maar hier apart besproken. Ik was al van ’s morgens vroeg in de weer met 'de voarploatse' om te toveren tot een toonbare ruimte. Al het overbodige moest uit de kamer, want een ruime doorgang voor eventueel rolstoelgebonden bewoners was toch wel belangrijk. De deuren van de kasten werden opengesteld, wat een uitnodigende indruk maakte naar de bezoekers toe. Aansluitend op de officiële opening werd er een koud buffet georganiseerd. Hierbij werden de bewoners en hun familie uitgenodigd. Het personeel richtte de Ierse Berm in tot een gezellige eetgelegenheid. Om het geheel te relateren aan mijn onderwerp, werd het personeel gevraagd zich te verkleden in de stijl van de jaren ’40 – ‘50.
63
Verloop van de dag Omstreeks 17u werden de bewoners met hun familie verwacht in de Ierse Berm. Daar kregen ze een aperitief aangeboden en mochten ze aan tafel plaatsnemen. Wanneer iedereen er was, werd men van harte welkom geheten. Tijdens de aperitief nog werd men uitgenodigd om in groepjes van ongeveer tien personen naar 'de voarploatse' te gaan. Daar kregen de mensen van mij een woordje uitleg over de doelstellingen en werkwijze ervan. Als afsluiter gaf ik hen nog een zelfgemaakte folder (bijlage 1) mee zodat men thuis alles nog eens rustig kon nalezen. Na de uiteenzetting werd het koud buffet in de Ierse Berm geserveerd. Tussendoor deden we een quiz (bijlage 2) over 'de voarploatse'. De winnaar kreeg drie gratis drankbonnetjes om in De Paddock, dat is de cafetaria, te consumeren. Rond 19.30u gingen de meeste familieleden naar huis en een uur later was alles opgekuist. Persoonlijke bevindingen ¾ Bedankt aan het personeel voor de uitstekende inzet! ¾ De interesse kwam vooral van de familie. De bewoners zelf hadden op 5 maart al kennis kunnen maken met 'de voarploatse'. Bovendien komen ze wekelijks in contact met de kamer tijdens de activiteiten. ¾ Daarom had ik de indruk dat vooral het koud buffet voor de bewoners belangrijk was. ¾ Het koud buffet was prachtig: de vlees- en visschotel waren schitterend versierd. Dit is waarneembaar op de foto’s hierboven. ¾ De journalist was omstreeks 17.15u aanwezig. Het zou beter geweest zijn indien hij vroeger of later kwam. Persmap Op 3 en 24 april werd de pers uitgenodigd om kennis te maken met de reminiscentiekamer. om hen een antwoord te bieden op hun vragen, werd ter voorbereiding een kleine persmap (bijlage 3) gemaakt. Deze is gebaseerd op het theoretisch deel van mijn scriptie, specifiek rond reminiscentie. Per mogelijk gestelde vraag worden sleutelwoorden en korte zinnen weergegeven die dienen als geheugensteun tijdens het interview.
64
HOOFDSTUK 3: DE VOLGBEWONERS In het eerste hoofdstuk van het praktisch deel heb ik reeds een algemene schets gegeven van de bewonerspopulatie waar ik mijn scriptieonderwerp uitvoer. Tijdens de stage volg ik vier bewoners. Van elk van hen maak ik een uitgebreide dossierstudie waarop de probleemdefiniëring gebaseerd is. Ik maak tevens per activiteit een werkverslag. Die verslagen geven een beeld van mijn doelstellingen, middelen en observaties tijdens de activiteiten. Per volgbewoner wordt er een voorbeeld van een dergelijk verslag gegeven. Op het einde van de stage maak ik tot slot nog een syntheseverslag. Deze geeft de evolutie van de bewoner weer tijdens mijn stage.
1. Voorstelling van de volgbewoners In het begin van de stage heb ik aan de hand van het COPM-model een dossierstudie gedaan om een probleemdefiniëring te kunnen opmaken. De volledige versie is in te kijken in mijn stagemap. De in deze scriptie beschreven probleemdefiniëring is daar een samenvatting van.
1.1. Volgbewoner 1
1.1.1. Probleemdefiniëring B.S. is 83-jarige dame. In 1999 deed ze een CVA zonder specifieke uitvalverschijnselen. Op cognitief gebied is er een progressieve dementering vastgesteld. Vooral haar recent geheugen is verstoord en ze is vaak verward. Ze heeft geen probleem om opdrachten te verstaan. Sinds 2002 werd ze, op aanraden van familie en arts, opgenomen in De Meers.
1.1.2. Werkverslag Naam: B.S. Datum: 27 maart 2007 Activiteit: reminiscentie: oude gedichten Doelstellingen: Aangenaam vertoeven in het verleden + Contacten stimuleren tussen de bewoners + Hersenstimulatie (bewoners moeten zelf gedichten bedenken) Middelen: levensverhalen van de bewoners als inspiratie gekleurde bladeren om gedichten op te schrijven Verloop van de activiteit / observaties: Ter voorbereiding heb ik enkele kaartjes gemaakt met daarop persoonlijke gedichten over het verleden. Deze dienen als inspiratie om samen met de bewoners een gedicht neer te schrijven.
65 Al gauw hadden we vlug een onderwerp: het geld van vroeger met de typische termen als ‘dikke’ en ‘kluite’. Hetgeen de bewoners wilden zeggen mochten ze zelf bepalen. Ik ondersteunde hen verbaal om tot een goed gedicht te komen. De bewoners vonden het humoristisch getint. Dit was duidelijk aan de manier waarop ze reageerden bij het voorlezen: ze lachten en kwamen met elkaar in contact. Af en toe werd er tijd gemaakt om van de eigenlijke opdracht (gedichten schrijven) af te wijken. De bewoners praatten dan over hoe het vroeger was om met geld te betalen. Opvallend was dat vooral medebewoner M.D. veel te vertellen had. B. speelde daar op in door ook haar ervaringen te vertellen. Door de ontspannen sfeer die er heerste, was B. gemotiveerd om zelf een gedicht te bedenken. Toen zei ze dat ze er eentje kende van in haar jeugd: “Tinneke van Heule is ons maartje” . Ze vertelde er ook bij dat dit een versje was dat ze in klas nog heeft moeten leren. Evaluatie met eventuele herformulering van de doelstelling en middelen De doelstelling om het contact tussen de bewoners te bevorderen is zeker geslaagd. Deze activiteit kan ook een middel zijn om uit te breiden naar andere onderwerpen, zoals bijvoorbeeld de school. Het is tevens gebleken dat het een goede oefening is naar hersenstimulatie, want een gedicht komt tot stand door lang over na te denken en te zoeken naar woorden die rijmen.
1.1.3. Syntheseverslag Stand van zaken: B. is een heel sociale vrouw. Ze staat open voor ieder contact. Vooral met de bewoners met wie ze aan tafel zit, heeft ze een goede band. Ze kent hen bij naam en knoopt spontaan een gesprek aan. Mij herkent ze maar weet mijn naam nog steeds niets. Als ik haar zeg dat ik Mathias heet, herinnert ze zich het weer. Ze vult mijn naam steeds aan met ‘Mathias zat in de klas’. Humor is belangrijk voor haar, ze kan goed omgaan met grapjes tijdens contacten of activiteiten. Ze kent het verschil tussen humor en ernst. Soms reageert ze wel impulsief en kan het effect van haar gedrag op anderen minder goed inschatten. Bijvoorbeeld: Medebewoner J.R. gebruikt ‘agressieve taal’. B. reageert hier op door haar een tik te willen geven. Soms komt die tik harder aan dan dat ze had gedacht. Ze kan wel op een gepaste manier reageren op de reactie van J.R. door haar te excuseren. B. is een heel zelfstandige dame: ze kan zich zelfstandig wassen, maar nazicht is nodig. Ze wast zich soms slechts oppervlakkig. Ook het nuttigen van de maaltijden gebeurt volledig zelfstandig, ze eet graag in stilte.
66 Ze is een heel mondige vrouw. Ze vertelt graag over de medebewoners of activiteiten. De actualiteit interesseert haar en ze luistert ook graag naar verhalen van andere bewoners of personeel. Met haar kan je een ernstig gesprek voeren over bijvoorbeeld actua, de gevolgen van CVA (ze zegt vaak dat ze koud heeft aan haar rechterarm en vertelt dan dat ze een trombose gehad heeft) en onderwerpen zoals school en werk. Haar korte termijngeheugen is gestoord. De dag na een activiteit is ze vergeten wat er gebeurd is. Tijdens de activiteiten zelf beleeft ze er steeds plezier aan. Dit merk je aan haar enthousiasme. B. is steeds vrijgezel geweest. Nu heeft ze graag mannelijke aandacht. Ook fysiek contact zoals een knuffel doet haar goed. Toch moet opgelet worden dat men geen confrontatie met haar verleden (ze heeft nooit een man gehad) aangaat. Ze mag niet het gevoel krijgen dat ze dat gemist heeft, wat haar neerslachtig zou kunnen maken. Maar B. vertelt zelf tijdens contacten dat ze nooit getrouwd geweest is en dat ze het nooit erg gevonden heeft. Besluit: B. is graag bij zoveel mogelijk activiteiten betrokken. Haar sociale relaties zijn enorm belangrijk, zowel binnen als buiten De Meers. Dit moet onderhouden blijven worden. (bijvoorbeeld: naar de winkel gaan). De eigenwaarde van mevrouw kan het best bevestigd worden door haar te laten vertellen over wat ze weet. Tijdens reminiscentieactiviteiten is het belangrijk om haar in de rol van de deskundige te plaatsen. Ze speelt ook heel graag solitaire. Dit doet ze zowel op haar kamer als in de leefruimte met enkele medebewoners in de buurt. Doordat ze naar haar kijken, wordt ze opnieuw bevestigd in haar eigenwaarde.
1.2. Volgbewoner 2
1.2.1. Probleemdefiniëring L.V. is eveneens een 83-jarige dame. Ze verblijft sinds oktober 1999 in De Meers. Ze heeft mentale problemen: ze is vergeetachtig en gedesoriënteerd in tijd en plaats. Ook het recent geheugen is verstoord. Ze heeft een vertraagd denken en het abstract denken is beperkt. Haar gemoedstoestand kan zeer afwisselend zijn. Het ene moment is ze vrolijk en staat ze open voor alle contact, het andere moment kan ze zelfs agressief uit de hoek komen en weigert ze mee te werken. Dit is zowel naar het personeel als naar de andere bewoners toe. Naar persoonlijke verzorging toe is er toezicht en begeleiding nodig. Ook het eten moet opgediend worden met voorbereidende hulp: boterpotjes en confituurpotjes moeten reeds opengemaakt worden omdat L.V. over onvoldoende fijne motoriek beschikt.
67
1.2.2. Werkverslag Naam: Mevr. L.V. Datum: 14 maart 2007 Activiteit: reminiscentie: koningshuis Doelstellingen: Aangenaam vertoeven in het verleden + bewoners informeren over het koningshuis Middelen: Foto’s met leden van de koninklijke familie Verloop van de activiteit / observaties: De activiteit verliep heel langzaam. Bij deze groep is het vooral aan de begeleider om zaken bij de bewoners uit te lokken. Verbale ondersteuning van de begeleider is een absolute must! Het minimale dat ze zeggen, moet gebruikt worden als trigger om verder te gaan in het gesprek. Toch lukte de activiteit op zich beter dan maandag 12 maart omdat er een andere structuur gehanteerd werd: enkel de koningsparen worden in chronologische volgorde toegelicht. Zo blijft het voor de bewoners overzichtelijk en wordt het niet te verwarrend. Evaluatie met eventuele herformulering van de doelstelling en middelen L. zelf zei dat ze er niet veel aan had om meer te weten over het koningshuis. Opnieuw haalde ze aan dat het allemaal veel te lang duurde. Toch viel het me op dat ze geïnteresseerd zat te luisteren naar wat een medebewoner aan het vertellen was. Ook voor informatie dat humoristische getint was, had ze oren naar. Het is wel degelijk mogelijk om L. enige informatie over onder andere het koningshuis bij te brengen. De manier waarop dit gebeurt, dient echter kort en bondig gehouden te worden. Er moet eens gedacht worden aan de mogelijkheid van een individuele reminiscentiesessie van ongeveer een kwartier tot maximum een half uur. De voor de handliggende onderwerpen zouden het interesseveld van L. bevatten.
68
1.2.3. Syntheseverslag Stand van zaken: Helaas is mevrouw op 6 april overleden. Haar toestand ging snel achteruit: ze at niet meer en had het steeds moeilijker om te ademen. In het begin van de stage was het voor mij erg confronterend om met L. om te gaan. Ik wist niet hoe ik haar moest benaderen. Na die weken dat ik haar beter heb leren kennen, heb ik geleerd dat non-verbale communicatie in het begin belangrijk was. Voor haar waren mijn warme handen geruststellend. Het was een factor die ervoor zorgde dat ze zelf spontaan begon te vertellen, ook al was dat iedere keer hetzelfde verhaal. En net dit soort van contact was belangrijk om haar mee te krijgen naar haar kamer voor een ADL. Aanvankelijk vroeg ik haar te direct: ‘ik kom u wassen, ga je mee?’. Achteraf bleek dit geen goede aanpak te zijn. Uiteindelijk bleek dat ik haar met veel geduld en een liefdevolle houding toch mee kreeg naar haar kamer. Specifiek naar mijn scriptie toe, heb ik haar slechts eenmalig kunnen overtuigen om naar 'de voarploatse' te gaan voor een activiteit. De andere keren weigerde ze of kwam ze zelfs verbaal agressief uit de hoek. Voor geïntegreerde reminiscentie was ze wel te vinden: ze vond het tof om, al was het kort, iets over vroeger te vertellen. De link naar de groepsreminiscentie interesseerde haar niet. Besluit: Met non-verbale communicatie kon je veel meer bereiken bij L. dan met verbale communicatie. Het kwam er vooral op aan om een rustige en prikkelarme houding aan te nemen tijdens het contact met haar. Van zodra L. de indruk kreeg dat ze verplicht was om iets te doen, haakte ze af. Specifieke opdrachten werden het best op een non-formele manier overgebracht: In plaats van te zeggen: ‘ik ga je wassen’, was het beter om te zeggen: ‘ik zou graag eens je kamer zien.’ Op die manier voelt mevrouw dat er interesse voor haar was. L. had vaak nood aan individuele aandacht.
1.3. Volgbewoner 3
1.3.1. Probleemdefiniëring C.V. is een 80-jarige dame. Voor ze naar De Meers kwam, werd ze in het ziekenhuis opgenomen met uitdrogingsverschijnselen. Haar zelfzorg was beneden alle peil: ze vergat om te eten en ook het wassen liet de wensen over. Op cognitief vlak is ze gedesoriënteerd in tijd. Het ziektebesef is nog aanwezig. Soms is ze wat achterdochtig.
69
1.3.2. Werkverslag Naam: Mevr. C.V. Datum: 7 maart 2007 Activiteit: reminiscentie: kennis met 'de voarploatse' Doelstellingen: Kennismaking met de reminiscentiekamer. + aangenaam vertoeven in het verleden Middelen: De reminiscentiekamer Hapje en drankje Verloop van de activiteit / observaties: Na een woordje uitleg aan de deur van de kamer krijgen de bewoners de kans om in de kamer rond te kijken. Aan de blik van C. te zien was ze meteen enthousiast: ze wou alles zien. Ze nam rustig de tijd om rond te kijken. Bij het zien van bepaalde voorwerpen (de stekbak, het zithoekje en de korset) zocht ze contact op met andere bewoners om er over te praten. Bij het aan tafel gaan vertoont C. een afwachtende houding. Pas wanneer een andere bewoner iets in de groep brengt, reageert C. Ze toonde interesse wat de andere bewoners te vertellen hadden over hun verleden. Evaluatie met eventuele herformulering van de doelstelling en middelen C. is een goede bewoner om te laten deelnemen aan de latere reminiscentieactiviteiten. Ik heb wel de indruk dat bij haar veel uitgelokt zal moeten worden, afhankelijk van het onderwerp. Gerichte vragen stellen is de boodschap. Daarnaast is ingaan op wat ze zal zeggen, eveneens belangrijk: explorerende vragen stellen, prothetisch aanreiken van woorden en de gevoelens benoemen zijn hier goede voorbeelden van.
1.3.3. Syntheseverslag Stand van zaken: C. verblijft nu drie maanden in De Meers. Haar zelfzorg is intussen veel verbeterd, toch blijft nazicht noodzakelijk. Tijdens het tussenevaluatiegesprek met haar zoon zei ze dat ze zich amuseert. Toen ze in De Meers opgenomen werd, kwam nog een medebewoner (M.D.) van Serviceflat De Coorenblomme mee. Ook die persoon verblijft nu in De Meers.
70 In het begin van de opname had C. moeite met de aandacht die M.D. van haar eiste. Nu, drie maanden later, nodigt M.D. mevrouw C. uit om bij haar aan tafel te komen zitten voor een babbel. C. gaat hier nu graag op in. Toch is ze af en toe graag alleen. Ze trekt zich geregeld terug in haar kamer om te breien of om kruiswoordraadsels in te vullen. Het is me opgevallen dat ze zich vooral terugtrekt wanneer het in de leefruimte te druk wordt. Ze vergeet dan wel om terug naar de leefruimte te komen voor de soep of het middagmaal. We moeten haar steeds halen. Bevestigen van eigenwaarde is heel belangrijk voor haar. De koffiepauze in de namiddag is hierbij een uitstekend middel: ze helpt met het klaarzetten van de plateautjes en de tassen. Richtlijnen moeten hierbij stap voor stap gegeven worden. Ze aanvaardt dit zonder problemen. Haar recent geheugen is verstoord. Zo weet ze niet of ze zich ’s morgens al of niet heeft gewassen. Voor de controle van het intiem toilet werkt ze goed mee, maar dit moet diplomatisch aangepakt worden: een tena lady mini kan als verdoken hint gebruikt worden. als je zegt dat ze het vergeten aan te brengen heeft, werkt C. goed mee. Geregeld is er bij haar façadegedrag vast te stellen. Ze verbloemt haar onwetendheid door te lachen en erbij te vermelden dat het al veel te lang geleden is. Echter, wanneer haar gevraagd wordt naar vroeger, zegt ze dat ze het niet meer weet. Maar wanneer een andere bewoner aan het woord is, kan ze zich wel nog bepaalde zaken herinneren. Bij de reminiscentieactiviteiten beleeft C. meer plezier door naar de verhalen van de anderen te luisteren dan zelf te vertellen, mede door het façadegedrag. Maar ook hier wordt de doelstelling, namelijk aangenaam vertoeven in het verleden, bereikt én wordt ze op die manier niet geconfronteerd met haar dementie. Besluit: Na observaties en contactmomenten, kan vastgesteld worden dat C. zich in de fase van het bedreigde ik zit. Het ziektebesef is nog aanwezig en C. verwerkt het dementieproces op haar eigen manier. Ze probeert tijdens activiteiten haar ziekte te verbloemen, maar in haar gedrag en lichaamstaal wordt het wel duidelijk. Haar energie kan ze kwijt in het breien. Ze houdt ook enorm van dansen en dat is voor haar een uitlaatklep.
1.4. Volgbewoner 4
1.4.1. Probleemdefiniëring M.D. is een 87-jarige dame. Bij haar werd de ziekte van Alzheimer vastgesteld. Ook bij haar is het recent geheugen verstoord en is ze gedesoriënteerd in tijd, plaats en ruimte. Na de avond toe heeft ze vooral last van het sundown-verschijnsel: ze is verward, onrustig en loopt voortdurend rond. Doordat ze Franstalig opgevoed werd, kan ze geen Nederlands lezen of schrijven. Het spreken lukt wel. Op de laatste MMSE scoorde ze slechts 9/30.
71
1.4.2. Werkverslag Naam: Mevr. M.D. Datum: 16 april 2007 Activiteit: reminiscentie: kennis met 'de voarploatse' Doelstellingen: Aangenaam verteoven in het verleden + sociale contacten tussen de bewoners bevorderen (4 bewoners zijn aanwezig) + bevestigen eigenwaarde Middelen: lijst met oude dialectwoorden Verloop van de activiteit / observaties: Ik had een lijst bij met oude dialectwoorden. Ik vertelde de bewoners dat ik niet veel van die woorden verstond en hen om uitleg vroeg. Ik zei er ook nog bij dat ik in de loop van de dag hoorde dat ze woorden gebruiken die ik niet kende en wel wou weten wat ze willen zeggen. M. was heel spraakzaam. Bij ieder woord legde ze de betekenis uit. Soms was ze zodanig verzonken in haar verhaal dat ze de anderen niet meer hoorde als die wilden inpikken. M. sprak op sommige momenten aan één stuk door. Daarom was het nodig om haar bewust te onderbreken om zo de anderen aan het woord te laten komen. Op belevingsgebied was duidelijk dat M. zich goed voelde bij deze activiteit. Ze bloeide helemaal open: ze maakte veel plezier met de medebewoners, vooral over de kleine details die verteld werden. Daar had ze oog voor. In de leefruimte kan ze zich soms vanuit haar dementie kwaad maken. Dit was tijdens de reminiscentieactiviteit geenszins het geval. Ze kreeg echt het gevoel dat er naar haar geluisterd werd (ikzelf heb haar dit achteraf bevraagd). Af en toe vertelde ze twee keer hetzelfde. Evaluatie met eventuele herformulering van de doelstelling en middelen M. heeft veel bevestiging en aandacht nodig. Dit is trouwens ook te merken in andere situaties zoals ADL en over de middag (dan loopt ze doelloos rond en komt ze in het bureau vragen wat we die dag gaan doen). M. is zeker een goede bewoner om te laten deelnemen aan dergelijke activiteiten. Daar waar ze in de leefruimte contact heeft met slechts één bewoner, Mevr. J.R., heeft ze tijdens de reminiscentieactiviteit contact met alle aanwezige bewoners. Bovendien doen haar verhalen dienst als uitlokkende factor voor de anderen: als ze iets vertelt, herkennen de andere bewoners zich in het verhaal waardoor ze zelf iets willen vertellen. Dit laatste is echter niet altijd onmiddellijk mogelijk omdat M. ononderbroken vertelt.
72
1.4.3. Syntheseverslag Stand van zaken: In het begin van de opname was het voor M. wennen aan de nieuwe omgeving. Ze zocht steeds veiligheid bij C.V. op. Ze kennen elkaar van in De Coorenblomme. Na enige tijd begon M. een goede band op te bouwen met haar tafelgenoten. Dit zorgde ervoor dat ze minder aandacht had voor C.V., die op haar beurt meer rust kreeg. Na enige tijd was M. minder verlegen geworden, ze durfde vlugger een gesprek aanknopen. De cognitieve remmingen zijn deels weggevallen, ze komt steeds vaker agressief uit de hoek en dit vooral naar het personeel toe. Deze momenten worden echter wel afgewisseld met momenten waarin aangenaam contact met haar mogelijk is. M. is zwaar gedesoriënteerd in plaats en tijd. Ze vindt nauwelijks haar kamer terug en over de middag is ze heel onrustig: de plotse veranderingen over de middag (de lichten gaan uit, iedereen is op de kamer en de gordijnen zijn dicht) zorgen ervoor dat ze heel verward is. Dit verdwijnt dan weer na de middag. M. is voor de reminiscentieactiviteiten een zeer geschikte bewoner: ze bloeit helemaal open en vertelt in geuren en kleuren. Dit in groot contrast met de momenten in de leefruimte waar ze vaak apathisch gedrag vertoont. Op taalgebied is het heel moeilijk voor M. om meervoudige opdrachten te begrijpen. Een opdracht moet in verschillende deelhandelingen opgesplitst en aangeboden worden. Bevestiging achteraf is noodzakelijk. Besluit: M. bevindt zich op heden in de fase van het verdwaalde ik. Ze zit afwisselend in het hier en nu en in het verleden. Dit laatste is vooral zichtbaar als ze (vooral over de middag) angstig wordt. Gebeurtenissen van vroeger worden onbewust opgeroepen, wat haar angst nog versterkt. Ze uit vrij haar emoties: wanneer ze tijdens een ADL-situatie met de gevolgen van haar dementie en ouderdom geconfronteerd wordt, verliest ze de motivatie om verder te gaan. Dit uit zich in een neerwaartse blik en diepe zuchten.
2. Praktische tips56 In het theoretisch gedeelte heb ik reeds een toelichting gedaan omtrent de soorten reminiscentie. We weten wat ze inhouden, maar hoe gaan we praktisch gericht te werk? Welke zijn belangrijke aandachtspunten die men in het achterhoofd moet houden? Het antwoord op deze vragen is een samenraapsel van literatuurstudie en eigen ervaringen. Je zal merken dat de tips niet ofwel voor de groepsreminiscentie ofwel voor de individuele reminiscentie gelden, maar dat sommige bij beide vormen kunnen geplaatst worden.
56
WILLAERT, J., Reminiscentie. 2003, blz. 12 – 17.
73
2.1. Groepsreminiscentie ¾ Maak de groep niet te groot: 6 tot 8 deelnemers is ideaal. ¾ Heet iedereen welkom en geef een hand. Dit bevestigt de eigenwaarde. ¾ Bespreek de spelregels: iemand laten uitspreken, niet vloeken, … Zo weten de bewoners wat van hen verwacht wordt. ¾ Kies je leiderschapsstijl. Dit is afhankelijk van groep tot groep. ¾ Bevorder het groepsgevoel. En benoem dit ook: wanneer iemand iets vertelt, kan men nagaan of een bepaald gevoel ook bij de anderen aanwezig is. ¾ Hou rekening met taboeonderwerpen. Deze kunnen zeer gevoelig liggen. ¾ Er mag geen strijd tussen de deelnemers ontstaan. Het is dan ook uit den boze om de levensverhalen met elkaar te vergelijken. Iedere bewoner is uniek en gelijkwaardig. ¾ Volg het tempo van de bewoners en niet je eigen tempo. ¾ Ga niet beoordelen. Indien een verhaal niet klopt, laten we dit zo. Het is immers de beleving en niet de waarheid van het verhaal dat telt. ¾ Zorg ervoor dat iedereen de kans krijgt om aan het woord te komen. ¾ Breek een activiteit niet bruusk af, maar zorg voor een afsluiter. Dit kan door bijvoorbeeld kort het onderwerp van een volgende sessie aan te kondigen of door te bevragen naar wat de bewoners van de huidige sessie vonden. ¾ Stel de juiste vragen: niet teveel vragen in één keer, duidelijke vragen, laat ruimte om op de vragen te antwoorden, … zijn enkele belangrijke tips.
2.2. Individuele reminiscentie ¾ Win het vertrouwen van de bewoner. Dit is een goede start. ¾ Maak duidelijk dat de vertelde informatie vertrouwelijk blijft en niet aan derden meegedeeld wordt. ¾ Maak oogcontact. Eventuele aanrakingen zijn mogelijk, doch mag men daar niet in overdrijven. ¾ Hier kan je als leider persoonlijker omgaan met die ene bewoner. Toch moet je opletten dat de bewoner zich niet bedreigd voelt. ¾ De bewoner is de enige die kan vertellen, er zijn geen andere bewoners aanwezig. ¾ De bewoner bepaalt het tempo.
2.3. Geïntegreerde reminiscentie ¾ Houd er rekening mee dat de reminiscentie in bijvoorbeeld een ADL-situatie slechts een middel is om in contact te treden met de bewoner. ¾ Het mag geen verstrooiing vormen zodat de bewoner afgeleid is van de eigenlijke taak zoals zich wassen en kleden. ¾ Respecteer ook als de bewoner niet wil antwoorden ¾ Observeer en luister goed naar de bewoner. Elk signaal dat een bewoner aangeeft tijdens een ADL kan eventueel in een reminiscentieactiviteit verder uitgewerkt worden. ¾ Respecteer de aanspreekvorm die de bewoner gewoon is. ¾ Geïntegreerde reminiscentie hoeft niet altijd. Voel je als zorgverlener niet schuldig als je enkel voor de verzorging oog had. Dit is namelijk het hoofddoel van een ADL.
74
2.4. Algemene tips ¾ Een gemiddelde sessie duurt één uur tot anderhalf uur. ¾ Vermijd stoorzenders. Kies een moment uit waarvan je zeker bent dat je niet gestoord wordt (bijvoorbeeld buiten de bezoekuren). ¾ Bereid elke activiteit goed voor: wat wil je bereiken? Hoe ga je de mensen uitnodigen? ¾ Hou rekening met wat de persoon nog kan. Wijs hem niet op zijn tekortkomingen. ¾ Wees zelf overtuigd van het nut van reminiscentie. ¾ Respect, interesse en vertrouwen zijn de fundamentele houdingen.
75
HOOFDSTUK 4: DE REMINISCENTIEKOFFER 1. Algemene voorstelling Aanvankelijk dacht ik het materiaal per thema op te bergen in een vijftal stapelboxen. Naarmate de stage vorderde, ondervond ik dat dit een overbodige aankoop zou zijn, aangezien we voldoende beschikbare ruimte hebben in de kasten in 'de voarploatse'. Naast het materiaal is er ook nog de handleiding, waarin de doelstellingen, het nodige materiaal en de werkwijze per activiteit vermeld staan. Omdat het riskant is deze zomaar in de kasten te leggen waardoor het risico ontstaat dat ze verloren gaan, heb ik ze ingebundeld. Deze handleiding kan je in de koffer vinden. Die heeft verschillende compartimenten en is gemakkelijk te hanteren. Hoe ik de koffer opgevuld heb, staat vermeld in punt 3 van dit hoofdstuk ‘inhoud van de koffer’.
2. Doelstellingen Informatie Door de grote interesse van het personeel in het project, heb ik een aantal bruikbare artikels in de koffer gestoken. Mensen die uit interesse meer willen te weten komen over reminiscentie, kunnen die artikels lezen. Op die manier verkrijgen zij achtergrondinformatie. Werkinstrument De koffer wordt als een soort communicatiemiddel tussen de collega’s gebruikt. Het is de bedoeling, eenmaal mijn stage is beëindigd, dat het personeel de activiteiten overneemt. Om hen de goede weg te helpen, is er de koffer: per activiteit zien zij duidelijk welk materiaal men nodig heeft en hoe men de activiteit moet begeleiden. Overzicht De verschillende compartimenten en de genummerde inhoudstabel in het eerste compartiment maken de koffer overzichtelijk. Door de inhoudstabel te raadplegen, kan men op een eenvoudige manier nagaan welke activiteit in welk compartiment bevindt. Bovendien wordt zo vermeden dat bladen van verschillende activiteiten door elkaar komen te zitten.
3. Inhoud van de koffer 3.1. Administratie Compartiment 1: inhoudstabel en administratie Naast de inhoudstabel, zijn er ook nog twee administratieve bundels. → 1ste bundel: een bewonerslijst die aangepast kan worden (bijvoorbeeld als een bewoner verhuist of overlijdt) en een kalender per leefgroep tot en met eind december 2007. De bedoeling hiervan is dat men na elke activiteit de aanwezigen kan aankruisen. Zo heeft men na een aantal maanden een overzicht van de aanwezigen bij de activiteiten.
76 → 2de bundel: een overzichtslijst van de activiteiten. Na elke sessie wordt de datum en activiteit op de lijst geschreven. Zo kan men nagaan hoelang het geleden is dat men een bepaalde activiteit uitgevoerd heeft, en wordt vermeden dat éénzelfde activiteit kort na elkaar uitgevoerd wordt. Compartiment 2: informatieve artikels Wie geïnteresseerd is omtrent reminiscentie, kan deze artikels raadplegen. Sommige ervan geven een overzicht van praktische tips die toepasbaar zijn bij activiteiten rond reminiscentie. Een overzicht van de artikels vind je terug in de literatuurlijst. Compartiment 3: mijn scriptie Specifiek naar het personeel toe kan mijn scriptie een interessant hulpmiddel zijn: er staat informatie in over de soorten dementie en de ervaringswereld van personen met dementie. De vermelde bronnenlijst biedt het personeel de kans om zijn interesseveld omtrent dementie uit te breiden. Compartiment 4 tot en met 18: de activiteiten In ieder compartiment zitten één of meerdere activiteiten, al naargelang de mate waarin ze samen horen. Naast het ‘begeleidingsblad’, dit is het blad waar de doelstellingen, het nodig materiaal en de werking op vermeld staan, is er ook nog het eventueel nodige materiaal zelf zoals foto’s en dergelijke. Compartiment 19: reserve Dit compartiment van de koffer is leeg. Dit biedt het personeel de kans om deze zelf nog op te vullen met eventueel andere activiteiten of bijkomende informatie.
3.2. Activiteiten
3.2.1. Algemene begrippen Er is een ganse waaier aan mogelijkheden van activiteiten. Om toch ergens mijn grenzen te stellen, heb ik mij beperkt tot een 15-tal. Dit betekent dat er in de reminiscentiekoffer, dit wordt straks besproken, 15 compartimenten (4 tot en met 18) zullen voorzien zijn voor de activiteiten. De activiteiten zullen dan ook worden besproken volgens die indeling. Oorspronkelijk was het de bedoeling om de verschillende activiteiten per thema te ordenen. Uiteindelijk ben ik na lang nadenken over hoe ik het zou doen, gekomen tot een lineaire opsomming van mogelijke activiteiten. Toch is er een kleine onderverdeling: 1° Acht activiteiten die ik tijdens mijn stage uitgevoerd heb. 2° Negen activiteiten die ik erbij gevoegd heb om na mijn stage verder uit te voeren. → Dit maakt een totaal van 15 mogelijke activiteiten. → Uiteraard mogen de activiteiten herhaald worden. Themagericht werken Het is leuk voor de bewoners om tijdens het jaar met specifieke thema’s zoals Pasen, verjaardagen of seizoenen te werken. Bovendien is het voor de bewoners een houvast zodat ze weten in welke tijd van het jaar we zijn.
77 Welkom Het is heel belangrijk om de bewoners welkom te heten alvorens met de eigenlijke activiteit te starten. Stel je zelf voor en geef iedere aanwezige bewoner een hand. Leidraad per activiteit Bij iedere activiteit zit een handleiding. Dit is een geplastificeerd wit A4-blad waarop telkens de doelstellingen, materiaal en situering en de werkwijze op vermeld staan. → Doelstellingen Naast de algemene doelstellingen van reminiscentie, worden op het begeleidingsblad nog eens kort de specifieke doelstellingen betreffende de activiteit vermeld. → Materiaal en situering Hieronder worden volgende items in opgenomen: Uitnodiging (hoe nodig je de bewoners uit), ruimte (waar gaat de activiteit door), grootte van de groep (hoeveel bewoners kunnen deelnemen), tijd (hoeveel tijd is er nodig), trigger (welke uitlokkende factor ga je gebruiken) en benodigdheden (wat heb je nodig aan materiaal)
3.2.2. Overzicht activiteiten In het nu volgend overzicht worden de activiteiten kort uitgelegd. Voor een volledige uitleg is een inzage in de koffer mogelijk. Activiteit 1: kranten van vroeger De bewoners worden welkom geheten. Iedere bewoner wordt met zijn naam aangesproken en men geeft een hand. Daarna kan men op twee manieren te werk gaan: Eerste manier: De krant van de geboortejaren van de bewoners wordt onder de loep genomen. Er wordt aandacht besteed aan zowel serieuze als grappige artikels. Tweede manier: Bij een tweede manier kan men kranten van de jaren 40-50 nemen. In deze periode waren de meeste bewoners tussen de 20 en de 30 jaar oud, een leeftijd waarop ze zich het meest herinneren. Activiteit 2: levensloopspel Aan de hand van een tijdslijn wordt een overzicht gemaakt van de levensgeschiedenis van de bewoners. De link met life-refiew is hier heel sterk aanwezig. Het is tevens een goed middel voor het personeel om de bewoners beter te leren kennen. Er kan themagericht gewerkt worden of in chronologische volgorde. Activiteit 3: ons koningshuis Er wordt een stamboom aangelegd van gans de Belgische monarchie, gaande van Leopold I tot de huidige koning Albert II. Bij deze activiteit zijn er verschillende gradaties mogelijk: Eerste gradatie: de foto’s van enkel de koningsparen worden gebruikt. Tweede gradatie: de foto’s van de koningsparen én hun kinderen worden gebruikt. Derde gradatie: er wordt informatie uit de bijhorende bundel voorgelezen. De bewoners moeten raden over welk lid van de koninklijke familie het gaat. Vierde gradatie: er worden een aantal kaarten (maximum drie) in willekeurige volgorde aangeboden die in verband staan met elkaar. De bewoners moeten raden wat het verband is.
78 Activiteit 4: oude gedichten en verhalen Samen met de bewoners worden korte gedichten opgesteld die daarna verwerkt worden op kleurrijke kaarten. Een tweede mogelijkheid biedt de bewoners te luisteren naar een verhaal dat voorgelezen wordt. Activiteit 5: oude dialecten Oude, niet meer gebruikte woorden, worden terug naar boven gehaald. Ook hier kan men op verschillende manieren te werk gaan: Eerste manier: een lijst met dialectwoorden wordt doorgenomen, waarbij de bewoners uitleg geven over de betekenis van woorden die de begeleiding aanreikt. Tweede manier: een bewoner geeft uitleg over een oud dialectwoord, de andere bewoners moeten de betekenis raden. Derde manier: het hedendaags algemeen Nederlands woord wordt gegeven. De bewoners moeten raden wat het synoniem in dialectvorm is. Vierde manier: een dominospel. Dit is gelijkaardig aan de derde manier. Ieder koppel bestaat uit het dialectwoord en de algemeen Nederlandse versie. Het spel wordt als een gewoon dominospel gespeeld Activiteit 6: uitvindingen De begeleiding vertelt over verschillende uitvindingen van de afgelopen eeuw. De bewoners luisteren naar de verhalen en pikken in waar ze ook kennis hebben over iets. In de koffer zit er ook een memoryspel. Één paar bevat twee foto’s van een voorwerp van vroeger en nu. Bij de start van het spel worden de foto’s met de rug naar boven op tafel gelegd. Iedere bewoner draait om beurt twee kaarten om, in de hoop een juist paar te vinden. Activiteit 7: spel 50 jaar televisie Voor deze activiteit heb ik een ganzenbord gemaakt met verschillende onderdelen: - foto’s van bekende tv-figuren, - vakjes waar vragen beantwoord moeten worden, - vakjes waar doe-opdrachten op staan, - ‘ga één, twee, drie vakjes vooruit’ - ‘ga één, twee, drie vakjes achterui’ - ‘sla een beurt over’ Het spel wordt gespeeld zoals het gewone gezelschapsspel ‘ganzenbord’. Activiteit 8: huis-tuin-keuken-spel Hierbij is het plattegrond van een huis aanwezig. Iedere kamer heeft een eigen kleur met bijpassende vragen over het leven van vroeger. Iedere bewoner gooit om beurt met de gekleurde dobbelsteen en neemt een kaartje van de overeenkomstige kleur. Daarna zijn er twee mogelijkheden: Ofwel leest de bewoner de vraag voor en antwoordt enkel hij op de vraag. Ofwel leest de bewoner de vraag voor en antwoordt iedereen op dezelfde vraag. Hierbij is de kans op interactie tussen de bewoners uiteraard groter Activiteit 9: mode Werken rond dit thema kan ook hier opgesplitst worden in twee mogelijkheden: Eerste manier: aan de hand van vragen wordt een gespreksronde over mode gehouden. Tweede manier: dit is een doe-opdracht. Met de bewoners wordt een verkleedpartij georganiseerd. Er wordt een korte modeshow georganiseerd waarbij de bewoners kleren
79 moeten showen aan de rest van de groep. Er wordt per twee gewerkt: de ene geeft uitleg bij de kledij terwijl de andere het showt. Daarna worden de rollen omgekeerd. De rest van de groep fungeert als publiek, net zoals een echte modeshow. Activiteit 10: quizzen Van een aantal thema’s heb ik een quiz gemaakt: - Vroeger algemeen - 50 jaar televisie - Ons koningshuis - Muziek - Oude dialecten - Oorlog Van iedere quiz is een exemplaar voorzien in de koffer. Meestal wordt met meerkeuze vragen gewerkt, waarbij het juiste antwoord telkens in het vet gedrukt staat. Dit is handig voor de begeleiding, die de vragen één voor één voorleest, om het juiste antwoord als oplossing te geven. Activiteit 11: huishouden Het thema huishouden kan onderverdeeld worden in verschillende subthema’s. Per subthema is er een vragenlijst die als leidraad kan dienen bij het voeren van een gesprek. De mogelijke thema’s zijn: - Het stof afdoen - Koken - Voor de kinderen zorgen - De was en de plas - Boodschappen doen - Rolverwachtingen Daarnaast is het een ideaal moment om daadwerkelijk de kasten in 'de voarploatse' af te stoffen. Activiteit 12: christelijke gebeurtenissen + geloof en religie Één sessie bestaat uit 3 delen: een ‘tientje’ bidden, vertellen over geloof en religie en een Onze Vader tot slot. De gesprekken gaan over de belangrijkste religieuze gebeurtenissen zoals geboorte, doopsel, eerste communie, heilig vormsel, huwelijk en begrafenis. Per gebeurtenis is er een foto en vragenlijst beschikbaar. Activiteit 13: de decennia Ik heb een tijdslijn gemaakt, beginnend met 1900 en eindigend met 2013. In de koffer zitten tevens drie foto’s over belangrijke wereldgebeurtenissen per decennia. Ook hier zijn er wederom drie mogelijkheden om de activiteit te laten verlopen: Eerste manier: er worden drie foto’s van één bepaald decennium aangeboden. Dit maakt het voor de bewoners iets gemakkelijker. Tweede manier: foto’s van gans de eeuw worden willekeurig aangeboden. Dit is moeilijker. Derde manier: er wordt gevraagd wat er op een bepaalde datum gebeurd is en men biedt drie foto’s aan, waarvan de bewoners de juiste foto op de betreffende plaats op de tijdslijn moeten leggen.
80 Activiteit 14: geuren en smaken Dit zijn kookactiviteiten. Aan de hand van verschillende gerechten komen de bewoners in contact met voedingsproducten dewelke via verschillende zintuiglijke kanalen verkend kunnen worden. De meerwaarde van deze activiteit is niet om een gerecht voor de bewoners, maar MET de bewoners te bereiden. Activiteit 15: bezoeken Dit zijn niet echt concrete activiteiten, maar eerder bezoeken die aan dergelijke musea zoals het vlasmuseum en borstelmuseum gebracht kunnen worden. In de reminiscentiekoffer bevindt zich een lijst met de contactgegevens over de verschillende musea. Deze lijst kan in de toekomst uiteraard verder aangevuld worden.
3.2.3. Uitwerking één activiteit: levensloopspel Omdat het levensloopspel toch wel één van de belangrijkste activiteiten is, zal ik deze hier verder uitwerken aan de hand van de trilogie ‘doelstellingen, materiaal & situering en werkwijze’. Doelstellingen: - Levensgeschiedenis van de bewoners leren kennen: Het is voor het personeel een goede manier om de mens achter de bewoner beter te leren kennen. - Eigenwaarde bevestigen: doordat de bewoners vertellen over vroeger, worden ze gestreeld in hun eigenwaarde. Ze krijgen het gevoel dat ze iets bereikt hebben in hun leven. - Zelfvertrouwen onderhouden: door de bevestiging van hun eigenwaarde krijgen de bewoners een positief zelfbeeld. - Initiatiefname bevorderen: in welke mate wil een bewoner zichzelf een stukje blootgeven? Materiaal & situering: - Uitnodiging: er wordt aan de bewoners verteld dat men terug gaat in de tijd om iets meer over zichzelf te vertellen. - Ruimte: 'de voarploatse' - Grootte van de groep: maximum 5 bewoners - Tijd: een uur tot ongeveer anderhalf uur - Triggers: vraagstelling - Benodigdheden: lang bruin papier, alcoholstift of andere donkere schrijfstift, tijdslijn: iedere jaar wordt opgeschreven, de tientallen worden in het rood gezet. Men begint bij 1900 en eindigt bij het jaar 2007. Werkwijze Men vertelt dat het de bedoeling is om elkaar beter te leren kennen. De tijdslijn wordt in het bijzijn van de bewoners op het bruine papier getekend. Daarna begint de vragenronde. Men kan zelf een thema aansnijden en vragen wat de bewoners er over weten. Het is heel belangrijk om goed te luisteren zodat eventueel explorerende vragen gesteld kunnen worden. Dit zijn vragen waarbij dieper op het onderwerp ingegaan wordt. Afhankelijk van de interesse van de groep kan men meer of minder tijd nemen om bij een bepaald thema stil te staan. Een 1 – 1 gesprek tussen begeleider en bewoner moet vermeden
81 worden, terwijl het contact tussen de aanwezige bewoners onderling moet gestimuleerd worden. Dit kan door na te gaan wie ook iets weet over een onderwerp dat net verteld werd. Volgende tips / type vragen kunnen helpen: - Thema’s: werken, school, wonen, huishouden, vrije tijd, hobby’s, familie, feesten, belangrijke gebeurtenissen, … - Heb je ook zoiets dergelijks meegemaakt? - Welk soort werk deed je vroeger? Was het zwaar? Waren het lange dagen? - Wanneer ben je getrouwd geweest? Hoe was je gekleed? - Hoe was de samenstelling van je gezin toen je kind was? En toen je zelf een gezin had? Had je er een goede band mee? - …
3.2.4. Bevindingen rond activiteiten Tijdens mijn stage heb ik een aantal belangrijke bevindingen kunnen vaststellen. Deze zet ik hier op een rij. -
-
-
-
-
De bewoners zijn het meest spontaan tijdens geïntegreerde reminiscentie. Tijdens ADL of aan tafel tijdens het middagmaal beginnen ze vaak zelf te vertellen over vroeger. Dagelijkse gebeurtenissen zijn een goede uitlokkende factor om over vroeger te praten: o Tijdens de afwas vertelde een bewoonster dat ze vroeger een café openhield o Bij het lezen van de krant rakelen bewoners nieuwsfeiten uit het verleden op o Wanneer er in de tuin gewandeld worden, vertellen bewoners spontaan over hun tuin van vroeger. o … Als bij wijze van ‘test’ heb ik een reminiscentieactiviteit in de dagzaal gehouden. Het resultaat was dat de bewoners veel meer teruggetrokken waren dan in 'de voarploatse'. De sfeer was anders en de bewoners waren ook minder geïnteresseerd. De bewoners hebben in het begin van iedere activiteit het gevoel dat ze moeten luisteren en niet spontaan mogen vertellen. Na enige stimulatie valt die ‘remming’ weg en is er een interactie tussen de bewoners ontstaan. Veel bewoners kunnen soms moeilijk zelf een gebeurtenis, woord of term naar boven brengen. Wanneer ik hen een begrip aanreik, herinneren ze zich het weer. Iedereen had respect voor iedereen. Er werd geen enkele bewoner uitgesloten en er werd steeds naar iedereen geluisterd. De oorlog is en blijft het belangrijkst voor de bewoners. In bijna alle activiteiten komt dit onderwerp ter sprake. Visuele prikkels zijn het meest effectief.
82
Algemeen besluit Ik heb de stage als een heel positieve ervaring beleefd. Het merendeel van de bewoners had de diagnose ‘ziekte van Alzheimer’. Hierdoor is mijn praktische kennis omtrent andere vormen van dementie minder groot. Door de verschillende vormen van dementie weer te geven, heb ik er toch een goed zicht op. De reden waarom ik de fasering van dementie op twee manieren weergaf, was om de aandacht te richten op het onderscheid tussen de theoretische fasering enerzijds en de belevingsgerichte fasering anderzijds. Het opstarten van het project rond reminiscentie en het inrichten van 'de voarploatse' waren voor mij een beproeving. Na weken van inspanning en overleg met het personeel kan ik vaststellen dat het zijn vruchten afgeworpen heeft. De bewoners zijn enthousiast en werken graag mee tijdens de activiteiten. Wat mij het meest bijgebleven is, is dat de bewoners veel meer sociaal zijn in 'de voarploatse' dan in de dagzaal. De prikkelvolle omgeving zet de bewoners wel degelijk aan tot contact. Praten over vroeger schept voor hen een veilige situatie. Er wordt bovendien altijd plezier beleefd tijdens de verhalen die de bewoners aan elkaar vertellen. Tijdens een activiteit is het ‘hier en nu’ belangrijk. Wat de bewoners op het moment zelf beleven, staat centraal. Het kwam voor dat de bewoners de dag nadien niet meer wisten waarover ze in 'de voarploatse' vertelden. Dit is van minder belang. Als algemeen besluit kan gesteld worden dat het project rond reminiscentie in zijn opzet geslaagd is. De reminiscentiekoffer biedt het personeel de mogelijkheid om dit project in de toekomst verder uit te breiden. Er kunnen andere activiteiten bedacht worden en de inrichting van 'de voarploatse' kan in de toekomst gewijzigd worden.
83
Bijlagen Bijlage 1: Folder Bijlage 2: Quiz Bijlage 3: Persmap
84
BIJLAGE 1: FOLDER
85
BIJLAGE 2: QUIZ 1. Hoeveel kruisbeelden hangen er in 'de voarploatse'? 2. Hoeveel biechtstoelen staan er? 3. Vul aan: …………… op Grootmoeders wijze 4. Belangrijke gebeurtenis uit 1945? 5. Foto (onderaan): wie is dat? 6. Noem die oud-renners. 7. Wat gebruikte men vroeger om soep en patatten fijn te malen? 8. Wat is dat? 9. Waarop werd vroeger in school geschreven? 10. Wat stond er vroeger altijd ‘op de stove’? 11. Wanneer waren de Vespers? 12. Waarin bewaarde men vroeger groenten? 13. hoe werden de mensen verwittigd die ver op het land werkten, dat het tijd was om te gaan eten? 14. Wat stond er vroeger altijd onder het bed? 15. Noem een tv-feuilleton van vroeger? Schiftingsvraag: hoeveel weegt de kinderwagen?
86
BIJLAGE 3: DE PERSMAP Mathias Gunst WZC De Meers Schakelstraat 43 8790 WAREGEM
PERSMAP De Voarploatse Officiële opening – 24/04/2007
87 1. Hoe ben ik er toe gekomen om dit onderwerp als scriptie te kiezen? In het tweede jaar in de opleiding ergotherapie werd in de les geriatrie de vraag gesteld wie interesse had voor het opstarten van een project rond reminiscentie. Ik was meteen gewonnen voor het idee, mede door het feit dat ik de betreffende stageplaats al kende van een stageperiode in het tweede jaar. Ook mijn ervaringen met de betreffende doelgroep, senioren met dementie, leidden er toe dat ik op het aanbod inging. 2. Wat is de reminiscentiekamer? “De activiteit of gewoonte om na te denken of te willen vertellen over ervaringen uit het verleden, vooral over die ervaringen welke in persoonlijk opzicht zeer belangrijk zijn geworden.” (Kovach, 1990)57 “Een proces van herinneren van reeds lang vergeten gebeurtenissen of ervaringen die voor de betreffende persoon gedenkwaardig zijn.” (Burnside en Haight, 1992)58 “Het terugdenken, het op een min of meer levendige en gevoelsgeladen wijze ophalen van/of verwijlen bij herinneringen aan gebeurtenissen uit zijn verleden.” (Marcoen)59 Mijn persoonlijke definitie van reminiscentie houdt in dat men aan de hand van uitlokkende factoren, de zogenaamde triggers, probeert om reacties bij de bewoners los te kweken. Het is de bedoeling dat ze terug in de tijd gaan en vertellen hoe ze bepaalde gebeurtenissen zoals het huishouden, school en vrije tijd ervaren hebben. Op die manier wordt getracht om het gevoel van eigenwaarde te bevestigen. 3. Wat zijn de doelstellingen van dit project? -
Naar boven brengen van de nostalgie Sociale contacten tussen bewoners stimuleren Genieten van de herinneringen Luisteren naar verhalen van andere bewoners Tegengaan vereenzaming Levensloopstudie Bevestigen eigenwaarde, identiteit, zelfvertrouwen en dit in stand houden Zinvolle dagbesteding: plezier beleven
4. Wat zijn de mogelijke activiteiten? Alle activiteiten die gelinkt zijn met het verleden, komen aan bod. Zelf hedendaagse thema’s, activiteiten kunnen zo aangepast worden zodat ook de bewoners, elk met hun eigen levensweg, er aan kunnen deelnemen. Voorbeelden: koningshuis, dialecten, muziek, kranten, …
57
BUIJSSEN, H., POPPELAARS, K., Reminiscentie. Een handleiding voor de praktijk. Baarn, Intro, 1999, blz. 12 – 14. 58 Idem 59 HELSEN, Z. en VAN ASSEL, A., Groepswerk met ouderen. Leuven, Amersfoort, Acco, 1994, blz.125.
88 5. Meerwaarde van reminiscentieactiviteiten? -
Nut is wetenschappelijk bewezen! Positieve invloed op de gezondheidstoestand van de bewoner: minder eenzaam, minder depressie, … Onderwerp was zo boeiend dat onderzoek zich opdrong. Vanuit onze holistische visie weten wij hoe we onze bewoners moeten benaderen (de mens als geheel aanschouwen) …
89
Bibliografie Schriftelijke bronnen Boeken VAN KEYMEULEN, A., (red.), Het dementiecafé. Berchem, EPO, 2002, 203 blz. VAN ASSEL, A., MESSELIS, E., Groepswerk met ouderen… een vak apart?! Antwerpen, Garant, 2006, 204 blz. MAYO FOUNDATION FOR MEDICAL EDUCATION AND RESEARCH, Alzheimer. Deskundige en betrouwbare adviezen over hoe u omgaat met dementie in uw omgeving. Zeewolde, Cambium, 2005, blz. 6. VAN DER KOOIJ, C., Gewoon lief zijn? Het maieutisch zorgconcept en het verzorgen van mensen met dementie. Utrecht, Lemma BV, 2002, 270 blz.. NUYTTENS, L., cursus Ergotherapie en geriatrische problematiek. 2006, 116 blz. JANSEN op de HAAR, M., VAN WOERKOM, E., realiteitsoriëntatietraining: een heroriëntatie op desoriëntatie. Lochem, De tijdstroom, 1985, 89 blz. BUIJSSEN, H., POPPELAARS, K., Reminiscentie. Een handleiding voor de praktijk. Baarn, Intro, 1999, 140 blz. HELSEN, Z. en VAN ASSEL, A., Groepswerk met ouderen. Leuven, Amersfoort, Acco, 1994, 133 blz. DOUCET, D., Cahier ouderenzorg. Reminiscentie voor personen met een dementie. Diegem, Kluwer, 2000, 96 blz. VERDULT, R., Contact in de nabijheid. Acco, Leuven, 1997, 191 blz. VERDULT, R., De pijn van dement zijn. De belevingsgerichte aanpak van prolbeemgedrag. Baarn, HB uitgevers, 2003, 180 blz. BLOEMENDAAL, G., Demente ouderen. Aktiviteiten en omgang. Vijfde druk, Nijkerk, Intro, 1992, 159 blz. DYNES, R., Vroeger herbeleefd. Reminiscentieactiviteiten voor groepen. Baarn, HB, 2000, 172 blz. EKKERINK, J. e.a., Benaderingswijze bij dementie: zoveel hoofden, zoveel zinnen. Houten, Bohn Stafleu Van Loghum, 1997, 106 blz. HAZELHOF, T. e.a., Dementie en psychiatrie in woord en beeld: een systematische handleiding. Maarssen, Elsevier Gezondheidszorg, 2004, 263 blz.
90 VANDE GAER, L., Cahier thuiszorg. MS-zorg. Mechelen, Kluwer, 2003, 100 blz. VLAEMINCK, M., Cahier ouderenzorg. Ziekte van Parkinson Diegem, Kluwer, 2001, 110 blz. STICHTING ALZHEIMER NEDERLAND, Alzheimer. Deskundige en betrouwbare adviezen over hoe u omgaat met dementie in uw omgeving. Zeewolde, Cambium, 2005, 176 blz.
Tijdschriftartikels GARENFELD, W. en HAZELHOF, T., Alzheimer en co: vormen van dementie. Denkbeeld, 2006, 4 blz. DEWAELE. P., Medisfeer, 2004, Dementie: centrale rol van de huisarts. blz. 29 – 35. DRAAISMA, D., De zin van reminiscenties. Tijdschrift Gerontol Geriatrie, jrg. 35, 2004, blz. 139 – 142. GALTON, F., Psychometric experiments. Brains, 1879, blz. 149 – 162. VAN DER WILDT, R., Reminiscentie. Een reminiscentieactiviteit als een volwaardig project. Vespera, 2005, blz. 13 – 14. LIEVENS, B., Reminiscentie. Op reis door herinneringen. Reminiscentie in rustoord Vlaspand. Vespera, 2005, blz 4 – 5. MERSCH, A., Reminiscentie. Een ganse dag door reminiscentie in De Zwaluw. Vespera, nr. 10, 2005, blz. 5. SANTENS, P., Dementie met Lewy-Body’s, Patient care: het tijdschrift voor permanente medische vorming, jrg. 26, nr.4, 2003, blz. 44 – 50.
Eindwerken BUFFEL, A., Groepsreminiscentie met ouderen. niet-gepubliceerd eindwerk, Kortrijk, Katho, departement IPSOC, 2001, 50 blz. GERARD, S., Geïntegreerde proef. Dementie en reminiscentie. niet-gepubliceerd eindwerk, Roeselare, VISO, 2005, 55 blz. BOECKMANS, L., Reminiscentie bij dementerende en niet dementerende bejaarden. gepubliceerd eindwerk, KATHO Kempen, 2004, 91 blz. DE WOLF, A., Reminiscentie: een zinvolle en haalbare ergotherapeutische activiteit. gepubliceerd werk, KATHO Kempen, 2004, 59 blz.
Losbladig werk VAN ROMPUY, W., De 10 signalen van de ziekte van Alzheimer. Zaventem, Parke-Davis.
91
WILLAERT, J., Werken met herinneringen: reminscentie. Infobundel workshop GEERTS, C. e.a., Dementie, wat nu? brochure, Brussel, Steunpunt Thuiszorg, 14 blz. AFSCHRIFT, M. (red.) e.a., Geriatrie dagelijkse praktijk. Algemene en klinische aspecten. lesmap, Pfizer, 2002, 417 blz. De Sprong. Infokrant Waregem 2003. folder, 2003, 17 blz. MERTENS, V. en FLAMAING, J., Wintermeeting geriatrie 2007. Vormen van dementie. VLAAMSE ALZHEIMER LIGA, Omgaan met dementerenden. Tips voor verzorgers en familieleden van mensen met ernstige alzheimer-dementie. Brochure, Turnhout, 35 blz.
Audiovisuele bronnen Video MINNAERT, R., (reg.), Het labyrint van de vergetelheid. Opgedragen aan allen die met de ziekte van ALzheimer geconfronteerd worden. video, België, Pfizer, 1999. Praktijkgerichte nascholing in beeld gebracht. video, België, Meidhome Journal, 1996.
Internet http://www.e-gezondheid.be/nl/ziekten_en_aandoeningen/Dementie-4049-892-art.htm http://www.tertio.be/archief/2006/T320/T320-bi1.htm http://medisch.verwerk.nl/Pages/gevolgendementie.html http://www.pfizer.be http://members.home.nl/alzheimer/dementievormen.htm http://www.info-alzheimer.be http://www.alzheimer-nederland.nl/ http://www.ecd-vlaanderen.be/dementie.asp#par5_3_1 http://www.gezondheid.be http://www.ruginfo.be/productssimple73.html http://www.geheugenpoli.com http://www.seniorennet.be
92
http://www.cm.be/nl/100/uwgezondheid/uwgezondheid/senioren/dementie.jsp http://www.neurologiecontact.be/alzheimer.htm http://www.janssenpharmaceutica.be/news_headlines1_N.asp http://www.infoalzheimer.be/page.asp?structureID=117&name=De+symptomen+niet+minimaliseren http://www.zantopp.nl/mtbijouderen/leven/index.html http://www.medinet.be/shownews.asp?ID=1149 http://www.geestelijke-gezondheid.be/dementie.html http://www.imoz.nl/index.asp?doorlink=51 http://www.efarma.nl/pages/winap.asp?ID=846&Method=infotekst http://psychologie.srs.be/studiemateriaal/derde%20bachelor/psycholinguistiek/dementie%20e n%20taal.ppt#262,1,Dia 1 http://www.alzheimerliga.be
