De tragiek en heroïek van het Naadam Festival in Mongolië
‘Let the games begin’ De Mongoolse evenknie van de Klassieke Olympische Spelen is het traditionele Naadam Festival. Mongoliërs wedijveren in de drie vaardigheden die ooit Dzjengis Khan tot de grootste veroveraar op de wereld maakte: worstelen, boogschieten en paardrijden. Een verslag over Mongoolse gebruiken, helden en aangrijpende taferelen. Tekst Hans Bouman Fotografie Martin Kers
1
2
3 1 Ruiters tijdens de openingsceremonie. 2 Echtpaar uit de provincie dat speciaal voor de paardenraces naar de hoofdstad is gekomen. 3 Een ruiterdemonstratie in afwachting van de aankomst van de paarden tijdens de paardenrace. Er worden speciale liederen gezongen voor de winnaar, en voor
Het Naadam Festival is naar alle
waarschijnlijkheid ontstaan uit een reeks religieuze rituelen. Door de tijd heen is het een traditioneel en belangrijk festival geworden, waar Mongolen hun drie grootste vaardigheden tonen: worstelen, paardrijden en boogschieten. De zaken waarmee het Mongoolse rijk – het grootste uit de wereldgeschiedenis – werd gevestigd. Het festival vindt elk jaar plaats op 11 en 12 juli en geldt als de afsluiting van de Mongoolse zomer.
De straten van Ulaanbaatar zijn uitgestorven. Behalve de weg naar het stadion: daar bevindt zich een uiterst moeizaam voortkruipend lint van vele duizenden auto’s, bussen en scooters. Iedereen claxonneert: niet alleen uit ergernis over het vastzittende verkeer, maar ook uit enthousiasme. Want vandaag is de grote dag! Vandaag begint het grootste evenement van het jaar, het feest waar iedereen maanden naartoe heeft geleefd, waar de kranten de afgelopen dagen vol van hebben gestaan, waar bijna elk televisieprogramma op vooruitblikte. Vandaag begint het Naadam Festival. Dan bestrijden honderden Mongoolse mannen en jongens, en ook een paar vrouwen, elkaar in wat traditioneel ‘de drie mannensporten’ heet: worstelen, boogschieten en paardrijden. Het waren deze vaardigheden die ooit aan de basis van het Mongoolse Rijk lagen. Vandaag
de arme ruiter die als laatste aankomt. 4 De worstelwedstrijden gaan de hele dag door. Worstelen is belangrijk in Mongolië, en er zijn vele eretitels te verdienen: Machtige Reus, Machtige Onoverwinnelijke Reus. Naar verluidt droeg de grootste worstelaar ooit de gewichtige titel: De Oogstrelende Nationaal Beroemde Machtige Onoverwinnelijke Reus. 5 Deelnemer aan de klederdrachtoptocht tijdens de openingsceremonie.
4
de dag worden ze op vredelievender wijze toegepast. Maar uit het fanatieke enthousiasme van de Mongoliërs op weg naar het stadion zou je kunnen afleiden dat het een kwestie van leven of dood was. De openingsceremonie begint pas om elf uur, maar ik ben al om half tien in het stadion aangekomen. Zo heb ik een goed plekje weten te veroveren in het persvak, direct aan de sintelbaan. In het anderhalf uur dat volgt, zal niet alleen het stadion volstromen, maar zullen journalisten, cameramannen en televisiepresentatrices elkaar op ons stukje asfalt van tien bij tien meter verdringen om de beste shots te maken. Een medewerker van de Italiaanse televisie achter me, legt zijn camera in mijn nek. Een Koreaan links van me vloekt (denk ik) wanneer ik me niet door hem naar achteren laat duwen. Het zijn niet alleen de Mongoliërs die fanatiek worden als het Naadam Festival op het punt staat te beginnen.
De trots van een dapper volk Om elf uur precies komen er vanonder de tribune honderden mannen tevoorschijn. Ze zijn gekleed in het rood en blauw van
86 verkenningen
87 verkenningen
5
2 1 Boogschieten is de enige sport op het Naadam Festival waaraan ook vrouwen mogen deelnemen. Traditioneel was het festival een strikte men onlyaangelegenheid. 2 Een schutter op weg naar het strijdterrein van het festival. 3 Een Mongoolse ruiter in traditioneel kostuum. 4 Een vrolijk terras in Ulaanbaatar. 5 Een schutter test voor aanvang van de wedstrijd de spankracht van zijn boog.
1
3 de Mongoolse vlag. Sommigen dragen grote vaandels, anderen muziekinstrumenten. Allemaal hebben ze een kromzwaard aan hun koppel hangen. Dan schalt uit de luidsprekers van het stadion een plechtige, martiale melodie. De mannen marcheren met strakke gezichten het veld op, in een soort ganzenpas. Achter hen doemen ruiters op. Zij maken een ronde over de sintelbaan. Van de tribunes rolt een daverend gejuich. Dan wordt er links van ons persvak een witte loper uitgerold. Even later komt een man met bruine ruiterlaarzen, een crèmekleurige overjas en dito hoed tevoorschijn. Het is de president van Mongolië, Tsakhiagiin Elbegdorj. Hij loopt naar een podium dat midden op het grasveld is opgericht en zegt iets wat ik niet kan verstaan, maar wel kan raden: “Geachte landgenoten, hierbij verklaar ik de glorie van onze grote natie, de trots van ons dappere volk, het legendarische Naadam Festival, voor geopend!” Opnieuw luid gejuich. Als de president is verdwenen, stromen er van alle kanten mensen het veld op. Over de sintelbaan rijden kennelijke
4
beroemdheden in open auto’s. “Dat zijn de winnaars van vroegere Naadam Festivals,” hoor ik een Aziatische televisiepresentatrice een stukje verderop in het Engels zeggen. “En de mannen die nu voorbijkomen, zijn de twee Mongoolse atleten die vorig jaar op de Olympische Spelen in Peking een gouden medaille wonnen!” De atleten worden gevolgd door een grote groep jonge mannen en vrouwen die gehuld zijn in Mongoolse klederdracht. Sommigen van hen hebben schitterende hoeden op van wel een meter hoog, die ze met moeite recht op hun hoofd houden. Zoals zo vaak in Mongolië, is het weer vandaag uitgesproken veranderlijk. Het ene moment is het warm, dan weer steekt er een kille wind op, en nog weer even later wordt het stadion geteisterd door een korte, maar felle slagregen. De lucht verandert voortdurend van kleur. Terwijl de optochten nog in volle gang zijn, is op het middenterrein inmiddels het worstelen begonnen. Dat moet ook wel, want aan die sport nemen maar liefst 512 mannen deel,
88 verkenningen
89 verkenningen
5
en er is geen tijdslimiet aan de confrontaties. De worstelaars zijn zonder uitzondering uiterst stevig gebouwde, om niet te zeggen corpulente heren, gekleed in een klein sportbroekje (shuudag), een kort vest dat de armen en schouders bedekt (zodog) en een paar stevige laarzen (gutuls). Wie met zijn elleboog, knie of rug de grond raakt, is verslagen. Sommige gevechten zijn binnen een minuut voorbij, maar aan andere lijkt geen einde te komen. Als de tegenstander ten slotte toch verslagen is, loopt de winnaar naar een podium waarop de vaandels zijn neergezet, en maakt met zijn armen een soort overwinningsgebaar. Een beetje aanstellerig, denk ik eerst, totdat iemand me uitlegt dat de winnaar de Garuda imiteert: de legendarische vogel van het oosten.
Van cola tot paardenmelk Terwijl de worstelcompetitie voortduurt, wring ik mij het stadion uit, op weg naar twee andere onderdelen van het Naadam Festival. Het is ook buiten erg druk geworden. Rondom het stadion bevinden zich honderden kraampjes. Overal staan en zitten mensen te eten en te drinken: van Coca-Cola en popcorn tot gefermenteerde paardenmelk, kvas, noedels en gedroogde yoghurtkoekjes. Als historische of mythische figuren verklede personen laten zich tegen betaling op de foto zetten, bedelaars proberen zingend wat tögrögs - zoals de Mongoolse munt heet - bij elkaar te sprokkelen, kunstenaars tekenen je portret of schilderen de Mongoolse vlag op je wang, en watervlugge, in het gedrang ‘per ongeluk’ tegen iedereen op botsende straatjochies proberen zakken te rollen. En ik zie een goedmoedig ogende Mongoolse punker, die om zijn nek een IJzeren Kruis draagt met daarop een hakenkruis en het jaartal 1939. Hij heeft vast geen enkel idee. Bij een waterstalletje raak ik in gesprek met Tziggy, een Mongools meisje dat heel behoorlijk Engels spreekt. Ze is in het dagelijks leven werkzaam als gids, vertelt ze, en leidt vaak Westerse groepen rond. We wandelen naar een loods waar een soort ‘bij-toernooi’ van het Naadam Festival wordt gehouden: anklebone shooting. Hierbij moet je proberen een klein, uit het enkelbeen van een schaap vervaardigd blokje te raken, dat een paar meter verderop op een verhoging staat. Dat doe je door met je vingers een soort dominosteen – ook uit het enkelbeen van een schaap gemaakt – op het doel af te schieten. Spectaculairder is het boogschieten, dat verderop in een kleiner stadion wordt gehouden. Aan deze sport mogen ook vrouwen deelnemen. Zij staan niet op 70, maar op 60 meter van het doel:
opgestapelde, uit riet gevlochten kokertjes van ongeveer tien centimeter hoog. “Wij noemen ze surs”, legt Tziggy uit. We kijken hoe een van de boogschutters aanlegt, enkele seconden geconcentreerd de ogen hemelwaarts wendt, en dan de pijl lanceert. “Uukhai!” roept Tziggy enthousiast. Zij heeft meteen gezien wat mij nu pas duidelijk wordt: de pijl heeft de stapel surs vakkundig aan flarden geschoten. We kijken bewonderend hoe zowel de mannelijke als de vrouwelijke boogschutters met veel precisie de steeds kleiner wordende stapels surs weten te raken, tot er nog maar ééntje overeind staat. “Ga jij morgen ook naar de paardenrace buiten de stad?” vraagt Tziggy. Ik knik bevestigend. Mij is verteld dat veel mensen dit het hoogtepunt van het festival vinden. “Ik ook”, zegt Tziggy. We spreken af dat we samen gaan. Zij omdat ze graag haar Engels oefent en ik omdat het gezelschap van een insider natuurlijk een fantastisch buitenkansje is.
Tragiek hoort erbij Dus zitten we de volgende dag in de bus die ons een uur rijden buiten Ulaanbaatar brengt, naar het steppegebied waar de race wordt gehouden. Vanaf de bushalte is het nog een kwartier lopen. Overal zijn tenten op de steppe gezet. Je kunt er schuilen, exposities bezoeken van klederdracht, muziekinstrumenten en traditionele schilderkunst, en natuurlijk eten en drinken. Het is inmiddels flink gaan regenen, en overal op het terrein lopen jochies rond die flinterdunne regenjasjes verkopen. “De paardenrace gaat over een afstand van één urton,” vertelt Tziggy. “Dat is ongeveer dertig kilometer. Maar we zullen nog wel een uurtje moeten wachten voordat ze voorbijkomen.” We bevinden ons een paar honderd meter van de finish, dus kunnen straks zien wie er als winnaar over de streep gaat. “De jockeys zijn jongens van tussen de vier en de zeven jaar,” legt Tziggy uit. “Het is belangrijk dat ze heel licht zijn. Ze beginnen ongeveer drie maanden voor de race te trainen. Dan leren ze het paard dat het altijd moet blijven doorrennen, ook als de ruiter eraf valt. Want ook een paard zonder berijder kan de race winnen!” Ineens worden de omstanders onrustig. De paarden zijn in aantocht! Ik kijk door de telelens van mijn camera en zie heel in de verte een groepje paarden aan komen stuiven. Als ze dichterbij zijn, zie ik dat het niet om een groepje gaat, maar om een zwerm van honderden dieren. Vanuit alle uithoeken
90 verkenningen
Het Naadam Festival is een belangrijk sociaal evenement, waarbij zien en gezien worden sleutelbegrippen zijn
2 1+2 Anklebone shooting is een nieuw, steeds populairder onderdeel van het Naadam Festival. 3 Mongoolse punker met IJzeren Kruis. 4 Wachten op de paardenrace op de steppen van Mongolië. De paardenraces vormen het meest spectaculaire deel van de drie sporten. Er wordt niet in rondjes gereden,
1
maar over een langgerekt traject. 5 Mooi uitgedost voor de klederdrachtoptocht tijdens de openingsceremonie.
3 van Mongolië zijn ruiters en hun paarden naar de steppen buiten de hoofdstad gekomen om hun kunnen te tonen. Inmiddels is duidelijk geworden dat zich twee paarden uit de groep hebben losgemaakt: de ene ruiter is in het blauw gekleed en heeft rugnummer 289, de ander draagt oranje en rugnummer 1. “Dat moet de winnaar van vorig jaar zijn!” roept Tziggy enthousiast. Terwijl de paarden aan ons voorbijschieten, constateer ik dat het geen volgende overwinning gaat worden voor de jongen in oranje. Met de finish in zicht heeft nummer 289 een voorsprong genomen die hij niet meer laat schieten. Als de twee koplopers de finish zijn gepasseerd, dendert het ‘peloton’ aan ons voorbij. Dan vindt er een drama plaats. Een van de paarden struikelt en blijft liggen. Onmiddellijk rennen enkele mannen op het dier af en proberen het overeind te tillen. “Als hen dat niet binnen een paar minuten lukt, sterft het paard”, zegt Tziggy. Ze blijft er opmerkelijk nuchter onder. Elders in het publiek wordt gejammerd en gesnikt.
4
5
Hoezeer de mannen ook trekken en sjorren, het paard komt niet meer overeind. De ruiter, nauwelijks ouder dan een kleuter, staat erbij te huilen. “Je moet begrijpen: die jongens trekken dag en nacht met hun paard op. Het zijn vrienden.” In het volgende halfuur gebeurt het nog tweemaal dat een paard voor onze ogen neervalt en niet meer opstaat. Tziggy loopt op een groepje Westerse toeristen af, dat verslagen en betraand naar het tafereel staat te kijken. “Trek het je niet te erg aan,” zegt ze. “Het is verdrietig, maar het gebeurt bij elke race. Het hoort er gewoon bij.” Ze glimlacht. Haar ogen vertellen een nuchtere waarheid. Zonder tragiek geen heroïek. Naar Naadam Incento Reizen organiseert arrangementen waarbij een bezoek aan het Naadam Festival kan worden gecombineerd met een avontuurlijke reis per comfortabele Golden Eagle Trans-Siberian Express. Meer informatie via (035) 69 55 111 of www.incento.nl.
92 verkenningen
Kijk voor een reisaanbieding naar Mongolië op pagina 160
