De tragiek van de emigrant: op het breukvlak van twee culturen in enkele recente Nederlandse romans

Academiejaar 2006–2007

De tragiek van de emigrant: op het breukvlak van twee culturen in enkele recente Nederlandse romans

promotor: prof. dr. Bart Keunen

Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van licentiaat in de taal- en letterkunde: Germaanse talen, door Anissa Ben Sassi

Woord vooraf Allereerst wil ik mijn promotor, Prof. dr. Bart Keunen, bedanken voor zijn opbouwende kritiek en toegewijde hulp bij het schrijven van mijn licentiaatsverhandeling. Zijn opmerkingen en aanwijzingen zetten me steeds op het goede spoor. Bovendien is het dankzij hem dat ik deze schrijvers en hun oeuvre heb ontdekt. Zijn waardering voor deze schrijvers wakkerde mijn interesse aan om zelfstandig een (voor mij nieuw) stukje literatuur te ontsluieren.

Verder wil ik graag mijn ouders en broer bedanken voor hun steun, geduld en liefde. Zij hebben mij altijd ten volle gesteund en moed ingesproken, niet alleen bij het schrijven van deze licentiaatsverhandeling, maar ook gedurende mijn studies.

Ten slotte bedank ik al mijn vrienden voor hun aanmoedigingen. Telkens wanneer ik het even wat moeilijker had, kon ik op hen rekenen. In het bijzonder wil ik graag mijn vriend bedanken voor zijn steun, het lezen van mijn verhandeling en zijn opmerkingen. Bovendien heeft hij meegeholpen bij de lay-out van deze verhandeling. i

Inhoudsopgave Inleiding

1

1 Multiculturele samenleving: opkomst en ontwikkeling

6

1.1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

1.2

Historische achtergrond: migratie . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

1.3

Oorzaken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.4

1.5

1.3.1

Werk en armoede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.3.2

De demografische evolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.3.3

Onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1.3.4

Ecologische problemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1.3.5

Bewuste emigratie als veiligheidsklep . . . . . . . . . . . 14

1.3.6

Geweld, (burger)oorlogen, vervolgingen, wanbeleid,... . . 15

1.3.7

Volgmigratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Migratiebevorderende factoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.4.1

Verbeterde transportmiddelen . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.4.2

Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.4.3

Sociaal netwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2 De Nederlandse literatuur in een multiculturele samenleving 22 2.1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

ii

2.2

De opkomst van migrantenliteratuur in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.3

Het concept migrantenliteratuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.4

Stimulatoren van migrantenliteratuur . . . . . . . . . . . . . . . 28

2.5

Receptie van migrantenliteratuur . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

2.6

Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3 Fouad Laroui

36

3.1

Korte biografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

3.2

Oeuvre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3.3

Judith en Jamal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.3.1

De vaderfiguur, Abal-Kha¨ıl . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3.3.2

De zoon, Jamal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

3.3.3

De broer, Mohamed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3.4

Stijl en taalgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

3.5

Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

4 Abdelkader Benali

58

4.1

Korte biografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

4.2

Oeuvre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4.3

Bruiloft aan zee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

4.4

Laat het morgen mooi weer zijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 4.4.1

De zoon, Malik Ben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

4.4.2

De ouders, Roxander en Melissa Ben . . . . . . . . . . . 71

4.4.3

De Spaanse, Carmen Lopez de La Madrid . . . . . . . . 76

4.4.4

Overige elementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

4.5

Stijl en taalgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

4.6

Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 4.6.1

Bruiloft aan zee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

iii

4.6.2

Laat het morgen mooi weer zijn . . . . . . . . . . . . . . 83

5 Hans Sahar

86

5.1

Korte biografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

5.2

Oeuvre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

5.3

De heimweekaravaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

5.4

Stijl en taalgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

5.5

Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

6 Hafid Bouazza

95

6.1

Korte biografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

6.2

Oeuvre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

6.3

Momo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

6.4

Paravion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 6.4.1

Deel ´e´en . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

6.4.2

Deel twee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

6.4.3

Deel drie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

6.4.4

Deel vier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

6.4.5

Algemene opmerkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

6.5

Stijl en taalgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

6.6

Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 6.6.1

Momo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

6.6.2

Paravion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

7 Conclusie

117

Bibliografie

122

iv

Inleiding ‘Moderne samenlevingen worden gekenmerkt door een diversiteit aan culturele en etnische groepen. Burgers leven niet meer vanuit eenzelfde ideologisch, religieus, cultureel of etnisch kader maar zij behoren tot verschillende en soms concurrerende waarde- en belevingspatronen. Moderne samenlevingen zijn, met ander woorden, multicultureel en multi-etnisch’ (van Leeuwen en Tinnevelt 2005 : 7). Ook Nederland en Belgi¨e hebben sinds de Tweede Wereldoorlog meerdere immigratiestromen gekend, die ertoe geleid hebben dat deze landen meer en meer multiculturele samenlevingen geworden zijn. Deze licentiaatsverhandeling bestaat uit drie delen. Het eerste deel is het eerste hoofdstuk “Multiculturele samenleving: opkomst en ontwikkeling”. Het tweede deel van deze scriptie heet “De Nederlandse literatuur in een multiculturele samenleving” en is tevens het tweede hoofdstuk. Deze eerste twee hoofdstukken zijn inleidend. Het derde deel (de laatste vier hoofdstukken) zijn casestudies van literaire werken van Nederlandse auteurs van Marokkaanse origine. In het eerste inleidende deel van het onderzoek staat het fenomeen migratie centraal. Allereerst wordt de migratiegeschiedenis van zowel Nederland als Belgi¨e na de Tweede Wereldoorlog geschetst. Vervolgens worden de meest voorkomende oorzaken van internationale migratie in kaart gebracht. Ten slotte worden ook enkele migratiebevorderende factoren vermeld. Het is es-

1

sentieel om het verschijnsel internationale migratie nader te bestuderen omdat dit fenomeen het uitgangspunt vormt van deze licentiaatsverhandeling. Het tweede inleidende deel (hoofdstuk twee) biedt een algemeen overzicht van het ontstaan van migrantenliteratuur in Nederland. Aangezien dit een dissertatie is voor het bekomen van een licentiaatsdiploma in de Germaanse filologie, ligt de nadruk niet op een historisch perspectief van migratie, maar gaat de aandacht vooral uit naar een literair-sociologische invalshoek. Immers, niet alleen onze samenleving is in de laatste decennia van de twintigste eeuw multicultureel geworden, ook de Nederlandse literatuur heeft een multicultureel kleurtje gekregen. ‘Binnen de Nederlandse literatuur zijn er sinds 1945 meer en meer auteurs actief geworden met een culturele achtergrond verschillend van die van de inheemse Nederlandse schrijvers. Zo zijn er in Nederland met grote regelmaat auteurs doorgebroken van Antilliaanse afkomst, zoals bijvoorbeeld Frank Martinus Arion en Tip Marugg, en Surinaamse, zoals Astrid Roemer, Ellen Ombre en Bea Vianen. Deze groep schrijvers is te situeren in de traditie van de Nederlandse postkoloniale literatuur’ (Brems 2006 : 663). In het laatste decennium van de twintigste eeuw doet zich dan een nieuw verschijnsel voor; in de helft van de jaren negentig ontwikkelt zich een golf van debuten van schrijvers van Marokkaanse afkomst. ‘Deze golf van debuten van schrijvers van Marokkaanse afkomst rond 1995 is vanzelfsprekend in de eerste plaats het gevolg van het feit dat de kinderen van immigranten, die zelf Nederlands onderwijs hebben genoten, nu de leeftijd hebben bereikt waarop zij aan schrijven en publiceren kunnen denken’ (Brems 2006 : 670). Uiteraard zijn er ook andere factoren die een rol hebben gespeeld in deze recente ontwikkeling. Deze stimulerende instanties worden in hoofdstuk twee verder uitgediept. Allereerst wordt er in dit tweede hoofdstuk ingegaan op het concept migrantenliteratuur. Wat verstaan we juist onder de term mi2

grantenliteratuur? Hoe staan de migrantenschrijvers er zelf tegenover? Ten slotte gaat mijn aandacht ook uit naar de receptie van literaire werken van Nederlands-Marokkaanse auteurs. Het derde deel van deze scriptie is opgebouwd uit vier hoofdstukken. Deze hoofdstukken zijn casestudies van literaire werken van Nederlandse auteurs van Marokkaanse origine. Allereerst worden de auteurs in elk hoofdstuk beknopt gesitueerd (korte biografie en oeuvre). Vervolgens gaan we over tot een analyse van ´e´en of een aantal van hun literaire kunstwerken. Bij iedere auteur heb ik ´e´en of meerdere boeken gekozen waarin hij in mindere of meerdere mate ingaat op de migrantenthema’s. De gekozen boeken thematiseren allemaal (op ´e´en na) de sociologische beleving van migratie. De persoonlijke migratie-ervaringen van deze tweedegeneratie-immigranten fungeren immers vaak als inspiratiebron voor hun literaire productie. ‘Antropologen bestuderen cultuur en cultuurcontact op het niveau van individuen, groepen en samenlevingen’ (Pinxten en De Munter 2006 : 84). Uit deze studies kunnen we afleiden dat intercultureel contact binnen samenlevingen moeilijkheden kan veroorzaken. ‘De wereld is immers meer en meer verscheiden, en die verscheidenheid wordt een onafwendbaar thema voor de maatschappelijke ordeningen’ (Pinxten en De Munter 2006 : 213). Deze thematiek weerspiegelt zich ook in de literaire productie. In de analyses van een aantal recente Nederlandstalige romans staat het thema “De tragiek van de emigrant: op het breukvlak van twee culturen” centraal. De beleving van migratie wordt bijgevolg in elke roman geanalyseerd. In de analyses van deze recente Nederlandstalige romans staat het thema “De tragiek van de emigrant: op het breukvlak van twee culturen” centraal. De beleving van migratie wordt bijgevolg in elke roman geanalyseerd. De centrale vragen in deze vier hoofdstukken zijn: Hoe wordt internationale 3

migratie dikwijls ervaren? Wat is het effect van migratie op het familieverband? Is er een verschil in de beleving van migratie in de eerste en tweede generatie? Deelvragen bij de analyse van de boeken zullen zijn: hoe wordt het nieuwe thuisland ervaren? Wat waren de oorspronkelijke verwachtingen van het gastland? Wat is na de emigratie de houding ten opzichte van het vaderland? Aan de hand van concrete voorbeelden uit de literaire werken en theoretische, secundaire literatuur zullen we proberen een antwoord te formuleren op deze vragen. ‘Er lijkt enige reden te zijn om van ‘Marokkaans-Nederlandse literatuur’ te spreken, als het decor in deze teksten sterke overeenkomsten vertoont’ (Anbeek 1999 : 337). Volgens Anbeek keren er steeds drie elementen terug in de literaire werken van Nederlandse auteurs van Marokkaanse origine. Allereerst is er de vaderfiguur die eigenlijk nog in zijn geboorteland en dus het verleden leeft. Een tweede element is de jongere generatie die het islamitische geloof en de traditionele waarden en normen van het herkomstland de rug toekeert. Ten slotte is er het identiteitsprobleem van deze tweede generatie die beseft dat ze tussen twee culturen leeft. We zullen in de romans nagaan of deze elementen effectief aanwezig zijn. In het derde hoofdstuk wordt Judith en Jamal (1998) van Fouad Laroui uitvoerig besproken. Deze analyse staat in het teken van de hierboven geformuleerde kernvragen. In het vierde hoofdstuk staat Abdelkader Benali centraal. Zowel in Bruiloft aan zee (1996) als in Laat het morgen mooi weer zijn (2005) onderzoek ik welke invloed migratie heeft op het familieverband. Het vijfde hoofdstuk biedt een analyse van De heimweekaravaan (2000) van Hans Sahar. In deze verhalenbundel bestudeer ik de botsing tussen twee culturen. 4

Het zesde en laatste hoofdstuk is integraal gewijd aan Hafid Bouazza. Allereerst bestudeer ik Momo (1998). Deze roman gaat in geen enkel opzicht in op zogenaamde migrantenthema’s. Dit is een bewuste keuze; ik wou aantonen dat niet alle romans van Marokkaans-Nederlandse schrijvers handelen over migratie. Momo is vermoedelijk een tegenreactie van Hafid Bouazza. Vervolgens bestudeer ik Paravion (2003), waar de beleving van migratie w´el centraal staat. In elk hoofdstuk ga ik ook kort in op de kenmerkende stijl en het taalgebruik van deze auteurs. Aan het einde van mijn licentiaatsverhandeling formuleer ik een besluit, waarin ik mijn bevindingen verwoord en aantoon dat ‘de tragiek van de emigrant’ en ‘de botsing tussen twee culturen’ gethematiseerd worden in deze recente Nederlandstalige romans.

5

Hoofdstuk 1 Multiculturele samenleving: opkomst en ontwikkeling 1.1

Inleiding

Aangezien het onderwerp van deze dissertatie “De tragiek van de emigrant: op het breukvlak van twee culturen in enkele recente Nederlandse romans” is, zal in dit eerste hoofdstuk het fenomeen migratie centraal staan. Vooraleer dieper op het eigenlijke onderwerp in te gaan, is het noodzakelijk internationale migratie in een historisch kader te situeren. In dit eerste hoofdstuk wordt met andere woorden bestudeerd hoe onze huidige samenleving multicultureel en multi-etnisch geworden is. Allereerst zullen we een historisch overzicht schetsen van de Europese migratiegeschiedenis (1.2). Vervolgens zullen de oorzaken van internationale migratie in kaart gebracht worden (1.3). Ten slotte zullen we het hebben over migratiebevorderende factoren; een aantal factoren kunnen het voornemen om te migreren positief be¨ınvloeden (1.4).

6

1.2

Historische achtergrond: migratie

In het kader van deze licentiaatsverhandeling zullen we een historisch overzicht schetsen van de Europese migratiegeschiedenis. Migratie is geen recent verschijnsel. Integendeel, migratie is zo oud als de geschiedenis van de mensheid zelf. ‘Sinds mensenheugenis hebben mensen zich verplaatst, zowel als individu als in groep’ (Muus 1995 : 14). Vrijwel alle landen van de wereld hebben ooit in hun geschiedenis te maken gekregen met migratiebewegingen. Laten we allereerst het begrip ‘internationale migratie’ waarover we het hier hebben zo duidelijk mogelijk defini¨eren. Volgens Muus (1995) is migratie een verschijnsel van wereldwijde, historische betekenis. ‘Internationale migratie is de verplaatsing van mensen over minstens ´e´en landsgrens met de bedoeling zich elders voor langere duur (minstens een jaar) te vestigen’ (Muus 1995 : 45–46). ‘Migreren is geen gegeven dat toevallig in de geschiedenis opduikt. Migreren is inherent aan de mensheid’ (Wets 1992a : 13). Het is zeker niet de bedoeling de hele migratiegeschiedenis van elk land uit de doeken te doen. De opzet van dit onderdeel is bescheidener: de migratiegeschiedenis van zowel Nederland als Belgi¨e na de Tweede Wereldoorlog zal in kaart gebracht worden. In de geschiedenis van de mensheid hebben meermaals omvangrijke migraties plaatsgevonden. E´en ervan is ‘de gedwongen migratie van Afrikaanse slaven naar Noord- en Zuid-Amerika en het Caribische gebied’ Muus 1995 : 15). In het Noord-Zuid-Cahier : migraties (1992a : 16) stelt Wets dat ‘de nood aan extra mankracht op de plantages de reden was voor het overbrengen van in het totaal zo’n acht tot tien miljoen Afrikanen naar het Amerikaanse continent’. Een ander voorbeeld van omvangrijke migratie is ‘de grote migratiebeweging van Europa naar de Nieuwe Wereld en met name de Verenigde Staten’ (Muus 1999 : 15). Na de Tweede Wereldoorlog vonden de migratiebewegingen dan weer plaats in de richting van Europa. Europa was na de Tweede Wereld7

oorlog helemaal verwoest en moest zijn door de oorlog verwoeste economie¨en heropbouwen (Niessen 1992 : 108). In deze context deed zich een nieuw migratiepatroon voor, de zogenaamde arbeidsmigratie. ‘Net zoals de meeste andere Europese landen voerden Belgi¨e en Nederland na de Tweede Wereldoorlog een actief immigratiebeleid’ (Ramakers 1992 : 90). ‘Na de Tweede Wereldoorlog hebben de landen van Noorden West-Europa gastarbeiders gerekruteerd op tijdelijke basis om hun door de oorlog verwoeste economie¨en weer op te bouwen’ (Niessen 1992 : 108). De term gastarbeider wordt door Johan Wets (1992a : 21) gedefinieerd als ‘een buitenlandse werknemer die op tijdelijke basis tewerkgesteld is op de nationale arbeidsmarkt’. In de periode van heropbouw na de Tweede Wereldoorlog (tussen 1950 en 1973) wierf West-Europa aanvankelijk arbeidskrachten aan uit Itali¨e, Griekenland en Spanje. ‘In het midden van de jaren ’50 wordt de emigratie vanuit Itali¨e afgeremd. Itali¨e had omwille van zijn eigen industri¨ele ambities zijn arbeidskrachten broodnodig’ (Ramakers 1992 : 90). Deze aanwerving van buitenlandse arbeidskrachten gebeurde via bilaterale conventies. ‘Via bilaterale conventies werden de rechten van de gastarbeiders m.b.t. arbeidskaarten, verblijfsrechten en sociale zekerheid geregeld. Na enige tijd beginnen ook de Griekse en Spaanse regeringen emigratiebeperkende maatregelen uit te vaardigen. Vanuit Belgi¨e wordt dan ook uitgekeken naar nieuwe rekruteringslanden’ (Ramakers 1992 : 90). Deze nieuwe rekruteringslanden werden uiteindelijk gevonden in het Franse deel van Noord-Afrika, de destijds gekoloniseerde Maghreblanden Marokko, Tunesi¨e en Algerije. Ook in Turkije werden arbeidskrachten voor West-Europa gerekruteerd. ‘In de loop van de twintigste eeuw zijn veel Noord-Afrikanen de Middellandse Zee overgestoken en hebben zich in Europa gevestigd. Tot 1960 bleef deze immigratie voornamelijk beperkt tot Frankrijk, dat immers de koloniale mogendheid was in Noord-Afrika. Toen de West-Europese landen in de jaren zestig op zoek waren naar arbeidskrachten voor hun snel groeiende economie¨en, kwamen er ook grote aantallen 8

Noord-Afrikanen naar Belgi¨e, Nederland en Duitsland’ (Obdeijn 1998 : 11). Deze Noord-Afrikaanse arbeidsmigratie leidde tot een grote toename van de bevolking van Noord-Afrikaanse afkomst in Europa. De arbeidsmigratie deed zich zowel in Nederland als in Belgi¨e voor. In Nederland werd deze daarenboven aangevuld met de typische gevolgen van het dekolonisatieproces. ‘In tegenstelling tot Belgi¨e kende Nederland een belangrijke immigratie vanuit zijn ex-kolonies’ (Ramakers 1992 : 103). Oorspronkelijk werden deze buitenlandse werkkrachten met open armen ontvangen. De gastarbeider bood namelijk een groot aantal voordelen voor het ontvangende land. ‘Allereerst verminderde hij de spanning op de arbeidsmarkt. Hij verrichte werk waarvoor moeilijk Nederlandse kandidaten te vinden waren en hij deed nauwelijks een beroep op de collectieve voorzieningen zoals huisvesting, omdat hij samen met anderen in pensions was ondergebracht, onderwijs, omdat hij geen kinderen had meegenomen, en gezondheidszorg, omdat hij meestal gezond was en in de kracht van zijn leven’ (Obdeijn 1998 : 130). Het profiel van de gastarbeider was namelijk die van een jonge, ongetrouwde man. Deze gastarbeiders werden door de Europese overheden op tijdelijke basis aangetrokken. Lange tijd werd er dan ook aangenomen dat deze buitenlandse arbeidskrachten slechts tijdelijk in Europa zouden verblijven en uiteindelijk zouden terugkeren naar hun land van herkomst. ‘De ‘internationale forens’ werd als een modern fenomeen gezien: de gemakkelijke communicatie met het moederland en de grote culturele verschillen zouden blijvende vestiging verhinderen’ (Obdeijn 1998 : 129). In het begin van de jaren zeventig liet de economie het langzaam aan afweten en in 1973 werd Europa geconfronteerd met de eerste oliecrisis. ‘De eerste olieschok opende de ogen in de Europese landen, die zich bewust werden dat de naoorlogse gouden jaren voorbij waren’ (Wets 1992a : 23). Als reactie 9

hierop namen de Europese landen onmiddellijk een aantal maatregelen. Zo gingen de Europese landen over tot ‘een meer restrictief immigratiebeleid’; na de oliecrisis van 1973 werd de werving van buitenlandse arbeidskrachten stopgezet (Wets 1992a : 23). ‘De sputterende economie en de aanzwellende werkloosheid liet een verdere arbeidsimmigratie niet meer toe’ (Ramakers 1992 : 91). ‘Ondanks een afgekondigde migratiestop bleef de stroom migranten toch aanhouden. Vele vreemdelingen die jaren voordien op tijdelijke basis naar Noordwest-Europa gehaald waren, konden inmiddels aanspraak maken op een permanente verblijfsvergunning. Nieuwe arbeiders kregen geen toestemming meer het land binnen te komen, maar de reeds aanwezige werd de toelating verleend hun gezin te laten overkomen. Zij maakten gebruik van het recht op ‘Gezinshereniging’ ’ (Wets 1992a : 23–24). Gezinshereniging en gezinsvorming worden verder onder 1.3.7 uitvoerig besproken. Ilhan Akel wijst er in zijn bijdrage ‘Immigratie en ontwikkeling in Nederland na 1945’ in Het paradijs is aan de overzijde: internationale migratie en grenzen (1998 : 145) op dat de jarenlange veronderstelling dat deze gastarbeiders slechts tijdelijke immigranten waren, grote gevolgen heeft gehad voor de positie van de migranten. Het beleid van de overheid was immers helemaal niet gericht op integratie van deze groepen in de samenleving. Arbeidsmigranten leefden namelijk lange tijd in pensions ge¨ısoleerd van de Nederlandse samenleving. Bovendien investeerde de overheid niet in het aanleren van de Nederlandse taal. Verdere scholing of ontwikkeling was ook al helemaal niet aan de orde aangezien deze gastarbeiders voor ongeschoold werk waren aangeworven. Pas in de jaren zeventig en tachtig, toen de gezinshereniging op gang kwam, veranderde deze visie enigszins. Tot dan toe was het beleid beperkt gebleven tot een toelatingsbeleid en was integratie niet aan de orde. In onze huidige maatschappij zijn ‘migratie’ en ‘migranten’ woorden die steeds meer beladen worden met een negatieve connotatie. Thans wordt de groei van 10

internationale migratie niet door iedereen met optimisme bejegend. Sterker nog, de waardering voor het verschijnsel migratie is gering. Piet Emmer en Herman Obdeijn wijzen er in Het paradijs is aan de overzijde: internationale migratie en grenzen (1998 : 14) op dat ‘het wel lijkt alsof Europa zijn eigen migratieverleden vergeten is’. ‘Bovendien heeft Europa voor een deel zijn economische groei en zijn huidige welvaart aan migratie te danken’ (Emmer en Obdeijn 1998 : 8). Immers, zonder de aanwerving van buitenlandse arbeidskrachten was het voor Europa onmogelijk geweest zich als een belangrijke mogendheid in de wereld te ontpoppen.

1.3

Oorzaken

Waarom vindt internationale migratie plaats? Wat zet mensen ertoe aan hun land van herkomst te verlaten en hun geluk elders te beproeven? Deze vragen worden behandeld in de studies van Johan Wets (1992a, b en c) en Philip Muus (1995). Om zicht te krijgen op de literaire thematiek van migratie, is het noodzakelijk wat langer stil te staan bij hun vragen. Migratie kent niet ´e´en soort oorzaak. Talrijke oorzaken en redenen kunnen mensen ertoe aanzetten te migreren. ‘De redenen waarom mensen migreren blijven min of meer dezelfde, maar de context waarin de huidige migraties zich afspelen is grondig gewijzigd’ (Wets 1992a : 13). ‘Of het gaat om vrijwillige dan wel om onvrijwillige, legale of illegale migratie, de redenen waarom mensen de deur achter zich dichttrekken en op pad gaan, zijn bijna altijd dezelfde: een als onvoldoende ervaren kwaliteit van het leven en het geloof dat het ergens anders beter kan’ (Wets 1992a : 14). De onvrede met het eigen bestaan kan wortelen in verschillende problemen in het land van herkomst. Globaal gezien kunnen we stellen dat er een zevental drijfveren zijn waarom mensen hun vaderland verlaten. Niet zelden gaat het om een combinatie van

11

verschillende redenen. Het Noord-Zuid-Cahier : migraties (Wets 1992a, b en c) en De wereld in beweging: Internationale migratie, mensenrechten en ontwikkeling (Muus 1995) zijn in dit onderdeel als voornaamste uitgangspunten gebruikt.

1.3.1

Werk en armoede

Het hoofdmotief om zich elders te vestigen, definitief of tijdelijk, is doorgaans door economische belangen ingegeven. Johan Wets (1992b : 32) geeft aan dat ‘migratiestromen meestal ontstaan niet op zoek naar rijkdom, maar wel als vlucht voor de armoede’. Emigratie kan het gevolg zijn van een uitzichtloze situatie in arme landen, de zogenaamde ‘armoedemigraties’. De onmogelijkheid om in het land van herkomst een kwalitatief, menswaardig bestaan uit te bouwen is doorgaans de voornaamste beweegreden om te migreren. De economische context waarin de migrant leeft in eigen land verdrijft hem als het ware naar gunstiger oorden (Wets 1992b : 33). Verschillen in arbeidsmogelijkheden en een steeds groter wordend inkomensverschil tussen de rijke en arme landen kunnen evenzeer aanleiding geven tot vlucht. Niet alleen gaat het om laaggeschoolden die wegtrekken op zoek naar werk, maar ook hoger opgeleiden benutten hun kansen om elders hogerop te geraken, bekend als ‘brain drain’. Zolang de loonverschillen en het verschil in levensstandaard tussen Zuid en West zo groot blijven, zullen er altijd mensen zijn die betere levensomstandigheden opzoeken (Akel 1998 : 148). In de literaire werken die we in de volgende hoofdstukken zullen bespreken, komt deze voornaamste oorzaak om te migreren aan bod. Zowel Judith en Jamal (3.3) van Fouad Laroui als Bruiloft aan zee (4.3) van Abdelkader Benali gaan in op dit hoofdmotief om te migreren.

12

1.3.2

De demografische evolutie

In sommige landen van de wereld levert de hoge bevolkingsgroei extra migratiedruk op. Door de explosieve groei van de bevolking in bepaalde werelddelen neemt het deel van de bevolking dat wenst te migreren aanzienlijk toe (Wets 1992 : 34). ‘Alhoewel het groeitempo verschilt van land tot land, en ondanks de maatregelen die in veel landen de groei proberen te beperken heeft deze bevolkingsexplosie zowat elke samenleving in Afrika, Azi¨e en Latijns-Amerika aangetast’ (Wets 1992b : 34). Deze demografische evolutie brengt uiteraard economische implicaties met zich mee. ‘De aangroei van het aantal werkkrachten zorgt in dat geval voor de nodige problemen’ (Wets 1992b : 34). We krijgen dan een situatie waarbij de bevolkingsgroei en de economische ontwikkeling niet met elkaar in overeenstemming zijn. De arbeidsmarkt is niet in staat om aan de bevolkingsexplosie en bijgevolg de toename van het arbeidspotentieel te beantwoorden. Wanneer de overheid niet over de mogelijkheid beschikt om tegemoet te komen aan de vraag naar arbeidsplaatsen van de blijvend groeiende bevolking, is migratie vaak de enige optie. De huidige vormen van internationale migratie hangen maar ten dele af van de bevolkingsgroei in het arme deel van de wereld, er zijn nog andere oorzaken die mensen aanzetten tot migratie (1.3.3, 1.3.4, 1.3.5, 1.3.6 en 1.3.7).

1.3.3

Onderwijs

Europese landen kunnen een grote aantrekkingskracht uitoefenen doordat zij over betere opleidingsmogelijkheden beschikken. Verbeteringen in de onderwijssituatie en onderwijsmogelijkheden kunnen een motief zijn om het vaderland te verlaten. Schrijver Fouad Laroui verliet op negentienjarige leeftijd zijn vaderland, Marokko, om een universitaire opleiding in Frankrijk te genieten (3.1).

13

1.3.4

Ecologische problemen

Ecologische problemen zijn een derde reden waarom mensen als individu of als groep hun herkomstland de rug toekeren. Deze oorzaak hangt nauw samen met de demografische evolutie. ‘Vele gronden in de derde wereld kunnen de bevolkingsdruk niet meer aan. Een te intens gebruik van de landbouwgronden leidt tot grondverarming, erosie en in laatste instantie tot woestijnvorming. De groeiende bevolkingsdruk zet een zichzelf versterkend proces in gang. Een onvoldoende opbrengst van de landbouwgrond zet een vluchtelingenstroom in gang, wat elders de druk op de vruchtbare grond verhoogt, zodat deze te intens gebruikt wordt, verarmt, niet meer voldoende opbrengt en het hele verhaal herbegint. Naar schatting zo’n 10 miljoen mensen zijn op de dool als gevolg van natuurrampen zoals droogte, hongersnood, overstromingen of stormen. Zeer vaak gaan, zoals in de Hoorn van Afrika, oorlogsgeweld en natuurrampen hand in hand’ (Wets 1992b : 35). De vernietiging van het natuurlijke leefmilieu is bijgevolg ook een motief om te migreren.

1.3.5

Bewuste emigratie als veiligheidsklep

Armoede en voedselschaarste zijn broeinesten voor frustratie, sociale spanningen, criminaliteit en politieke commotie. ‘Sociale onrust die wortelt in een uitzichtloze situatie kan alleen maar destabiliserend werken. De regimes die opgezadeld zijn met een dergelijke sociale malaise leven met het besef dat de onmiddellijke toekomst geen beterschap zal brengen, integendeel. Een bewuste emigratiepolitiek is ´e´en van de weinige veiligheidskleppen die de machthebbers nog rest om de druk van de sociale stoomketel te verminderen’ (Wets 1992b : 35). Uit het voorgaande kunnen we concluderen dat economische factoren invloed uitoefenen op de sociale dimensie van een maatschappij en dit niet altijd zonder gevolgen.

14

1.3.6

Geweld, (burger)oorlogen, vervolgingen, wanbeleid,...

‘Politiek wanbeleid, experimenten met politieke regimes, oorlogen, clantwisten, etnische en religieuze spanningen zijn vaak zowel oorzaak als resultaat van een chronische politieke malaise die het leven in het grootste gedeelte van de wereld grondig aantast. Politieke crisissen volgen elkaar in een vrijwel niet bij te houden tempo op en zowat elke crisis die met het gebruik van geweld gepaard gaat, doet een nieuwe stroom vluchtelingen ontstaan’ (Wets 1992b : 36). ‘Situaties van politieke onderdrukking, wanbeleid, (burger)oorlogen en vervolgingen op grond van politieke overtuiging, ras, geloof of het behoren tot een specifieke etnische groep kunnen leiden tot internationale migratie’ (Muus 1995 : 57). Doorgaans zien we dat het niet respecteren van mensenrechten migratie als gevolg heeft. Niet alleen de vernietiging van de natuurlijke leefomgeving, maar dus ook een onleefbaar politiek milieu kan mensen ertoe aanzetten hun herkomstland te verlaten. De derde roman van Abdelkader Benali, Laat het morgen mooi weer zijn (4.4), illustreert hoe politieke onderdrukking en wanbeleid mensen kunnen aansporen tot internationale migratie.

1.3.7

Volgmigratie

Een laatste mogelijke vorm van migratie is volgmigratie, voortvloeiend uit eerdere migratie. Reeds gevestigde migrantengemeenschappen kunnen aanleiding geven tot volg- of kettingmigratie door familieleden over te brengen (Muus 1995 : 80). ‘Overkomst van de afhankelijke gezinsleden van een al bestaand kerngezin (man of vrouw en eigen ongehuwde minderjarige kinderen) heet gezinshereniging, en is onder voorwaarden in vrijwel alle landen mogelijk’ (Muus 1995 : 80). Naast gezinshereniging komt gezinsvorming echter ook voor. Migranten en kinderen van migranten wenden zich in vele gevallen tot hun land 15

van herkomst bij de keuze van een huwelijkspartner. ‘In Nederland is omstreeks een kwart van de immigratie van dit type. Zij doet zich vooral voor binnen de grootste migrantengemeenschappen, die oorspronkelijk afkomstig zijn uit Turkije, Marokko en Suriname’ (Entzinger 1993 : 27). Zoals hoger vermeld (1.2) werd er na de oliecrisis van 1973 een halt toegeroepen aan de werving van buitenlandse arbeidskrachten. Na 1973 werd het recht op gezinshereniging en huwelijksmigratie voor migranten vaak ´e´en van de weinig resterende legale mogelijkheden om naar Europa te migreren (Muus 1995 : 80). ‘Vooral bij het ontstaan van nieuwe migrantengemeenschappen kan bij overheden van vestigingslanden ongerustheid ontstaan als volgmigratie door gezinshereniging en huwelijksmigratie een grote vlucht neemt’ (Muus 1995 : 75–76). Vandaar dat vestigingslanden een wet- en regelgeving inzake migratie uitvoeren. Philip Muus beklemtoont in De wereld in beweging: Internationale migratie, mensenrechten en ontwikkeling (1995 : 77) wel dat ‘volgmigratie vaak afneemt in de tijd, niet alleen door integratie van de betrokken migranten en hun kinderen (het aantal migrantenjongeren dat met iemand uit het herkomstland wil trouwen neemt met de tijd af), maar ook omdat op termijn de gezinsgrootte van de tweede en volgende generaties migranten gaat lijken op de gezinsgrootte in het ontvangende land. De grootte van de migrantengezinnen in westerse landen blijkt in betrekkelijk snel tempo af te nemen bij toenemende vestigingsduur en bij volgende generaties.’ Deze twee specifieke vormen van migratie, gezinshereniging en huwelijksmigratie, worden in de debuutroman van Abdelkader Benali, Builoft aan zee (4.3), belicht. Bovendien kwam ook de auteur zelf op jonge leeftijd met zijn gezin over naar Nederland (4.1).

16

1.4

Migratiebevorderende factoren

Er wordt aangenomen dat migratie, met uitzondering van gedwongen migratie, doorgaans ‘het gevolg is van een individueel doorlopen rijpingsproces’ (Wets 1992b : 37). Een aantal factoren kunnen het voornemen om te migreren positief be¨ınvloeden. Zo spelen de verbeterde transportmiddelen, de media en het sociale netwerk een niet te onderschatten rol. Dit zijn natuurlijk louter migratiebevorderende factoren en zelden echte oorzaken voor migratie.

1.4.1

Verbeterde transportmiddelen

Migratie vereist uiteraard mobiliteit. In de loop van de geschiedenis zijn de mogelijkheden om zich over de wereld te verplaatsen ontzaglijk toegenomen. Transportmiddelen zijn daarenboven goedkoper, sneller en beter geworden (Muus 1995 : 9). ‘De evolutie van de migratiebewegingen is in zeer sterke mate verbonden met de evolutie van de transportmiddelen. Het inleggen van de stoomschepen op de transatlantische vaart rond 1870 is bijvoorbeeld een keerpunt geweest in de internationale migratiebewegingen’ (Wets 1992b : 37). Tegenwoordig wordt migratie toegankelijker voor een steeds grotere groep omdat de verplaatsingskosten steeds goedkoper worden. Bovendien is migratie over een steeds grotere afstand mogelijk door de almaar verbeterde transportmiddelen. Het is wel belangrijk om op te merken dat de ontwikkeling van transportmiddelen migratie weliswaar gemakkelijker maakt, maar er niet de oorzaak van is.

1.4.2

Media

Ook de sterk ontwikkelde massamedia zijn een niet te onderschatten migratiebevorderende factor. De verspreiding van de massamedia heeft de derde wereld bereikt waardoor zij een bredere kijk op de rest van de wereld gekregen

17

heeft (Wets 1992 : 37). ‘De evolutie van de beeldcultuur is in belangrijke mate verantwoordelijk voor de idee die de autochtone bevolking in de emigratielanden zich vormt van de ge¨ındustrialiseerde wereld. Deze schijnt een wereld te zijn van weelde en rijkdom en ongebreidelde mogelijkheden en dus een oplossing voor de thuis geleden ontbering. Deze groeiende bewustwording van de verschillende levensomstandigheden be¨ınvloedt miljoenen mensen en kan plaatselijk leiden tot grotere sociale en politieke spanningen en tot een grotere druk om te emigreren’ (Wets 1992b : 37). De verspreiding van de massamedia heeft eveneens geleid tot de verspreiding van het paradijselijke beeld van het Westen. In dat opzicht zijn de media migratiebevorderende factoren. Het paradijselijke beeld van het Westen dat velen hebben in de emigratielanden kan een stimulans zijn om te emigreren. ‘Het wijzen op de relatieve rijkdom van het Westen en de voorgespiegelde mogelijkheden confronteerde de latere migranten met hun relatieve armoede en een migratiestroom werd in gang gezet’ (Wets 1992b : 34). De invloed van de sterk ontwikkelde massamedia op de autochtone bevolking in de emigratielanden blijkt ook uit een tekstfragment in Bruiloft aan zee (4.3).

1.4.3

Sociaal netwerk

‘Historische en culturele banden, een sociaal netwerk en andere structurele factoren oefenen vaak een niet te onderschatten invloed uit op de migratiebewegingen’ (Wets 1992b : 38). In 1.3.7 (volgmigratie) werd al aangegeven dat het bestaan van ‘migrantengemeenschappen in de vestigingslanden een belangrijke motor kan zijn voor het aantrekken van nieuwe migranten’ (Muus 1995 : 82). ‘Voorgaande migraties en het bestaan en onderhouden van banden tussen de migrantengemeenschap en de landen van oorsprong, kan tot een dynamiek leiden die aanzet tot verdere migratie. Dit geldt zowel voor legale als voor illegale immigranten. Velen maken deel uit van een sociaal netwerk, dat voor

18

een ware kettingreactie kan zorgen’ (Wets 1992b : 38). Voor nieuwkomers is het namelijk gemakkelijker om de grote stap te zetten wanneer er al verwanten of landgenoten wonen in het vestigingsland. Zij kunnen een hulp zijn bij het vinden van werk, huisvesting en indien nodig het verkrijgen van een verblijfsstatus. Eenzaamheid en het gevoel ontheemd te zijn kunnen bovendien geminimaliseerd worden door de nabijheid van een sociaal netwerk (Muus 1995 : 75). Zoals we verder (4.3) zullen zien, zal het personage Mosa Minar in Bruiloft aan zee een beroep doen op zijn sociale netwerk om zich in Nederland te kunnen vestigen. Dit sociale netwerk kan hem helpen bij het verkrijgen van een verblijfsvergunning en het vinden van werk.

1.5

Conclusie

Migratie is geen recent fenomeen. Integendeel, migratie is een eeuwenoud verschijnsel in de geschiedenis van de mensheid. De hele mensengeschiedenis is getekend door migratiebewegingen. ‘Vrijwel alle landen van de wereld hebben te doen met bewegingen van mensen, als gastland of als uitzendland of als beide’ (Niessen 1992 : 108). Na de Tweede Wereldoorlog deed zich in Europa een nieuw migratiepatroon voor, de zogenaamde arbeidsmigratie. ‘In vele landen waar de economie bloeit wordt in periodes van hoogconjunctuur, wanneer aan de vraag naar arbeid niet voldaan kan worden, een beroep gedaan op arbeidsreservoirs buiten de nationale grenzen. Via plaatselijke ronseling of bilaterale akkoorden worden arbeiders uit landen met een arbeidssurplus aangetrokken door de economische groeicentra’ (Wets 1992c : 8). ‘Belgi¨e en Nederland voerden net zoals de meeste andere Europese landen na de Tweede Wereldoorlog een actief immigratiebeleid’ (Ramakers 1992 : 90). Aanvankelijk wierf West-Europa in de

19

periode van heropbouw na de Tweede Wereldoorlog (tussen 1950 en 1973) arbeidskrachten aan uit Itali¨e, Griekenland en Spanje. Later werden nieuwe rekruteringslanden gevonden in het Franse deel van Noord-Afrika, de destijds gekoloniseerde Maghreblanden Marokko, Tunesi¨e en Algerije. Deze buitenlandse arbeidskrachten werden door de Europese overheden op tijdelijke basis aangetrokken. In het begin van de jaren zeventig gaat de Europese economie gestaag achteruit en in 1973 werd Europa met de eerste oliecrisis geconfronteerd. ‘De periode van vertraagde groei en stagnatie die volgde op de eerste olieschok riep een halt toe aan de aanwerving van buitenlandse werknemers in de belangrijkste arbeidimporterende landen. Daarbij was er door de toenemende automatisering in de industrie ook niet langer behoefte aan grote aantallen ongeschoolde arbeiders’ (Wets 1992a : 24). Toch betekende deze afgekondigde migratiestop niet het einde van de immigratiestromen in de richting van Europa. Hoewel er geen nieuwe buitenlandse arbeidskrachten meer werden aangeworven, groeide het aantal vreemdelingen toch aan. Hier zijn een aantal verklaringen voor. Vele gastarbeiders die op tijdelijke basis door de Europese overheden waren aangetrokken, ‘konden inmiddels aanspraak maken op een permanente verblijfsvergunning’ (Wets 1992a : 23). Bovendien kregen zij door het recht op gezinshereniging de toelating hun gezin te laten overkomen. In 1.3 werden de voornaamste drijfveren achter internationale migratie behandeld. De centrale vraag in dit onderdeel was: wat zet mensen ertoe aan hun land van herkomst te verlaten en hun geluk elders te beproeven? In essentie verlaten mensen alleen maar hun vertrouwde omgeving als ze van mening zijn dat het elders beter is. De onmogelijkheid om in het land van herkomst een kwalitatief, menswaardig bestaan uit te bouwen is doorgaans de voornaamste beweegreden om te migreren. Globaal gezien kunnen we stellen dat mensen hun vaderland verlaten om een zevental redenen. Niet zelden gaat het om een 20

combinatie van verschillende redenen. De voornaamste oorzaken van migratie zijn verschillen in arbeidsmogelijkheden en armoede (1.3.1), de demografische evolutie (1.3.2) en volgmigratie (1.3.7). In die zin heeft Wets (1992b : 31) gelijk wanneer hij beweert dat ‘de belangrijkste oorzaken die mensen aanzetten tot uitwijken liggen in het land van herkomst; aantrekkingskrachten in het ontvangende land bepalen dikwijls waarheen mensen migreren’. Een aantal factoren die het voornemen om te migreren positief kunnen be¨ınvloeden werden in 1.4 besproken. Zo spelen de verbeterde transportmiddelen (1.4.1), de media (1.4.2) en het sociale netwerk (1.4.3) een niet te onderschatten rol. Dit zijn natuurlijk louter migratiebevorderende factoren en zelden echte oorzaken voor migratie. Niet alleen onze samenleving is multicultureel en multi-etnisch geworden, ook onze literatuur heeft een multicultureel kleurtje gekregen. Jonge, in het Nederlands schrijvende auteurs van vreemde origine betraden in de vroege jaren negentig het literaire landschap. Zij zijn de zonen en dochters van Marokkaanse en Turkse gastarbeiders, bijgevolg behoren ze tot de tweedegeneratieimmigranten. In het volgende hoofdstuk zullen we de opkomst van migrantenliteratuur in Nederland in kaart brengen.

21

Hoofdstuk 2 De Nederlandse literatuur in een multiculturele samenleving 2.1

Inleiding

Zoals in de algemene inleiding al kort vermeld werd, heeft de laatste jaren een groeiende groep schrijvers van vreemde origine het Nederlandse literaire landschap betreden. Aanvankelijk ging het voornamelijk om immigranten uit Suriname, Indonesi¨e en de Antillen, maar vanaf de helft van de jaren negentig liet een nieuwe generatie allochtone schrijvers haar stem horen. Deze schrijvers hebben hun Turkse of Marokkaanse afkomst als gemeenschappelijk kenmerk en kregen daarom al snel het groepsetiket ‘allochtone schrijvers’ opgeplakt. In dit tweede hoofdstuk zullen we allereerst de opkomst van migrantenliteratuur in Nederland in kaart brengen (2.2). Daarna gaan we in op het concept migrantenliteratuur (2.3). Wat verstaan we precies onder de term migrantenliteratuur? Hoe staan de migrantenschrijvers er zelf tegenover? Vervolgens zullen in 2.4 de stimulatoren van migrantenliteratuur behandeld worden. Tot slot bespreken we hoe migrantenliteratuur door de literaire kritiek ontvangen is (2.5).

22

2.2

De opkomst van migrantenliteratuur in Nederland

De Nederlandse literaire sc`ene kent al sinds 1945 talrijke auteurs met een culturele achtergrond verschillend van die van de inheemse Nederlandse schrijvers. Enkele voorbeelden hiervan zijn Astrid Roemer en Bea Vianen, beiden van Surinaamse afkomst, en Tip Marugg die van Antilliaanse origine is. Rond 1995 maakte een nieuwe groep schrijvers zijn intrede in het Nederlandse literaire circuit. In de vroege jaren negentig betraden jonge, Nederlandse schrijvers van Marokkaanse en Turkse afkomst het literaire landschap. Deze schrijvers delen een aantal opmerkelijke gemeenschappelijke kenmerken. Ten eerste, als dochters en zonen van Marokkaanse en Turkse gastarbeiders behoren zij tot de tweedegeneratie-immigranten. Bijgevolg hebben zij allen een bi-culturele achtergrond; ze zijn opgegroeid in twee culturen. Het is niet verwonderlijk dat deze tweede generatie naar de pen grijpt. Tweedegeneratie-immigranten bevinden zich immers, in tegenstelling tot de eerste generatie, in een meer gunstige situatie om literaire werken te produceren. De sociaal-economische positie van de tweedegeneratie-immigranten is verschillend van die van hun ouders. ‘Hard physical labour, long working hours, the dream of returning to Morocco or Turkey and in many cases a lack of education sentenced them to silence’ (Louwerse 1997 : 69). Vandaar dat de migratie-ervaringen niet rechtstreeks door hen verwoord werden. Hun kinderen echter krijgen nu w´el de kans zowel de verhalen van hun ouders als hun eigen ervaringen neer te schrijven. Ten tweede, debuteerden deze auteurs allemaal op jonge leeftijd. Hans Goedkoop zegt er het volgende over: Terwijl de meeste Nederlandse schrijvers pas debuteren rond hun dertigste, of zelfs ver daarna, duikt onder de tweede generatie al23

lochtonen sinds een jaar of wat de ene schrijver na de andere op die nog maar net, of nog niet eens, meerderjarig is. Hans Sahar was eenentwintig toen zijn eerste boek Hoezo bloedmooi verscheen, Naima El Bezaz (De weg naar het noorden) twintig en Mustafa Stitou (Mijn vormen) negentien en Benali met Bruiloft aan zee twee¨entwintig. (NRC Handelsblad, 25/10/1996) Deze gemeenschappelijke kenmerken hebben literaire critici ertoe aangezet deze schrijvers onder ´e´en noemer te plaatsen. Opmerkelijk is ook dat deze nieuwe generatie allochtone schrijvers doorgaans de Nederlandse nationaliteit bezitten en niet de Belgische. Hugo Brems (2006: 674) beklemtoont in Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005 dat ‘in Vlaanderen tot 2004 geen allochtone schrijvers naar voren zijn gekomen’. Hij probeert vervolgens een verklaring te vinden voor het feit dat het merendeel van de allochtone schrijvers Nederlanders zijn. Hoewel het volgens hem moeilijk is om een eenduidige verklaring te vinden, benadrukt hij wel dat enkele factoren ongetwijfeld een rol spelen. Als eerste mogelijke factor geeft hij het simpele feit aan dat het aantal Nederlandssprekende allochtonen in Vlaanderen beduidend kleiner is dan in Nederland. Dit komt deels omdat er in Belgi¨e geen of nauwelijks immigranten zijn uit exkoloniale landen als Indonesi¨e, Suriname en de Antillen, deels omdat de talrijke allochtonen in Brussel Franstalig zijn. Overigens heeft Vlaanderen, in tegenstelling tot Nederland, nauwelijks een traditie van koloniale en postkoloniale literatuur. Een derde factor is volgens hem waarschijnlijk het ontbreken van culturele migrantenorganisaties met aandacht voor literatuur in Belgi¨e en de minder actieve werving van Vlaamse uitgevers. In Nederland daarentegen zijn er meerdere initiatieven die de ontwikkeling van literatuur van schrijvers met een allochtone achtergrond stimuleren. Aangezien deze stimulatoren volgens mij een belangrijke rol hebben gespeeld in de ontwikkeling van migrantenliteratuur, zullen we deze behandelen in paragraaf 2.4. 24

Brems (2006 : 669) geeft ook een mogelijke verklaring voor het verschil in migratiebeleving tussen immigranten uit de vroegere Nederlandse kolonies en tweedegeneratie-immigranten. Allereerst zijn deze immigranten van Marokkaanse of Turkse afkomst, die ofwel als kind naar Nederland gekomen zijn of er als tweedegeneratie-allochtonen geboren zijn, van oorsprong anderstalig. Niet alleen moeten zij een nieuwe taal aanleren, zij leven ook in twee culturen met tegengestelde en vaak ook tegenstrijdige waarden, normen en verwachtingen. Zij groeien op in de Nederlandse, westerse cultuur en voelen zich Nederlandse burgers. Thuis daarentegen wordt er van hen verwacht dat ze de tradities en de godsdienst van hun afkomst in ere zullen houden. Zij bevinden zich als het ware ‘op het breukvlak van twee culturen’. Bovendien verschillen zij ook van de immigranten uit Indonesi¨e, Suriname en de Antillen omdat er geen historische band bestaat tussen Nederland en hun moederland. Er is dus geen herinnering aan kolonialisme. Daardoor is de manier waarop zij met de cultuur van Nederland omgaan ook enigszins verschillend.

2.3

Het concept migrantenliteratuur

Zoals in de inleiding en in 2.2 reeds vermeld is, heeft de literaire kritiek de neiging deze schrijvers als een homogene groep te beschouwen. Dit tot groot ongenoegen van enkele van deze auteurs. De behoefte van literaire critici om deze auteurs onder ´e´en noemer te plaatsen stuit herhaaldelijk op verzet. Verschillende onder hen benadrukken dat ze beschouwd willen worden als Nederlandse schrijvers en weigeren in eenzelfde hokje geplaatst te worden. Ayer Erg¨ un maakt in haar inleiding van Het land in mij (1996), een bloemlezing van tweedegeneratie-schrijvers van Turkse, Marokkaanse en Libanese afkomst, bezwaar tegen het groepsetiket: Sinds deze tweede generatie van zich liet horen, hebben de media veel aandacht aan hen besteed. Door hun Turkse of Marokkaanse 25

afkomst, hun gemeenschappelijk kenmerk, werd hun werk direct getypeerd als allochtone literatuur. Een typering die algauw een stempel betekende. Maar wat maakt iemand tot een allochtone schrijver? De huidskleur, de taal of het onderwerp? Het feit dat je naast de Nederlandse taal een andere taal spreekt of dat je over de islam schrijft maakt je toch niet tot een allochtone schrijver? Het begrip allochtone literatuur zegt eigenlijk uitsluitend iets over de herkomst van de auteurs en niets over de inhoud van hun verhalen. (Erg¨ un 1996 : 8) Verder in haar inleiding zegt ze: De auteurs zelf zijn dan ook niet onverdeeld gelukkig met dit hokje waarin ze zich geplaatst zien. Zij benadrukken dat ze beschouwd willen worden als Nederlandse schrijvers en willen niet onder ´e´en noemer worden gebracht. (Erg¨ un 1996 : 8) Ton Anbeek (1999 : 342) staat hier kritisch tegenover. Hoewel ze beweren niet onder ´e´en noemer gebracht te willen worden, vindt hij het merkwaardig dat ze in een bundel staan, waarin ze gezamenlijk gepresenteerd worden. In 2001 was ‘Het land van herkomst. Schrijven tussen twee culturen’ het thema van de Nederlandse Boekenweek. Voor die gelegenheid schreef Hafid Bouazza het essay Een beer in bontjas (2001) waarin hij als volgt reageert op de opmerking dat hij Nederland met een uitheemse blik bekijkt: Wat is een uitheemse blik? Een oog met pupillen waarin de magische taferelen, aanschouwd in het baarmoederland, nog naschijnen en waarin de huidige omgeving omfloerst wordt met de tinten (en het hart met de tintelingen) van het verleden? Voor zover ik weet vertoon ik, hoewel bijziend, deze afwijking niet. (Bouazza 2001 : 20) In datzelfde essay hanteert Hafid Bouazza ‘een haast medisch acroniem om de draak te steken met de krampachtige manier waarop iedereen allochtone literatuur in hokjes wil steken in plaats van ze in het kader van de globale Nederlandstalige literatuur te beoordelen’ (Magerman 2002 : 260). Bouazza 26

verzon de afkorting N.S.M.A.N.N., wat staat voor Nederlandse Schrijver(s) van Marokkaanse Afkomst met Nederlandse Nationaliteit. Hoewel Hafid Bouazza bekend staat als de allochtone schrijver die zich het meest verzet tegen de hokjesmentaliteit, staat hij niet alleen met die mening. Ook de Turkse schrijver Sadik Yemni verwoordt zijn aversie voor de term ‘migrantenschrijver’ als volgt: Deze term duidt een soort schrijver aan, die geen verstand heeft van esthetische waarden, maar een ongenuanceerd soort literatuur maakt. (Develioglu 1987 : 26) Ook de Nederlands-Marokkaanse schrijver Said El Haji is niet ingenomen met de term ‘migrantenliteratuur’: Ik haat de term migrantenliteratuur. Dat heeft iets denigrerends. [...] Ik voel me uitgedaagd om te bewijzen dat er meer in mij zit. (Zuidgeest 2000 : 34) Uit deze citaten blijkt dat de benamingen ‘migrantenliteratuur’ en ‘migrantenschrijver’ problematisch zijn voor enkele Nederlandse auteurs met een nietwesterse afkomst. De uitspraak van Sadik Yemni geeft bovendien aan dat ‘migrantenliteratuur’ veelvuldig geassocieerd wordt met een minderwaardig soort literatuur. Op die manier hebben de termen ‘migrantenliteratuur’ en ‘migrantenschrijver’ vaak een stigmatiserende betekenis; het gaat niet eenvoudigweg om literatuur van auteurs met een bepaalde achtergrond. Migrantenliteratuur wordt dan als een ander soort literatuur beschouwd en niet altijd als volwaardig. Daarenboven wordt er dikwijls aangenomen dat literatuur van migranten enkel en alleen over zogenaamde migrantenthema’s handelt. Dit is vaak ook zo, maar het is verkeerd ervan uit te gaan dat dit altijd het geval is. Er zijn boeken en auteurs die zich onttrekken aan de clich´es van migrantenliteratuur. Toch is het volgens Ton Anbeek (1999 : 342) ‘de vraag of deze auteurs zich daarmee niet tegelijkertijd beroven van hun meest vruchtbare onderwerp’. Met deze uitspraak suggereert Anbeek dat migranten voor het overige weinig interessants 27

te melden hebben. Andere critici beweren dan weer dat het een moedwillige strategie is om hun vreemde afkomst te negeren. (Nap-Kolhoff 2002 : 30) De meeste schrijvers weigeren het etiket van ‘allochtone schrijver’ en willen als Nederlandse schrijvers erkend en aanvaard worden. De ontevredenheid van deze schrijvers met betrekking tot de termen ‘migrantenliteratuur’ en ‘migrantenschrijvers’ heeft verschillende mogelijke redenen. Eerst en vooral vrezen ze ervoor dat hun belangrijkste verdienste niet hun talent als dichter of auteur is, maar wel hun vreemde, niet-westerse afkomst. Verder is er ook de vrees uit politiek correcte redenen en neerbuigende welwillendheid uitermate positief onthaald te worden in de literaire kritiek (2.5) (Paasman 1999 : 333). Ten slotte hebben de begrippen ‘migrantenliteratuur’ en ‘migrantenschrijver’ een stigmatiserende betekenis en een negatieve connotatie. Deze termen wekken niet zelden de indruk op dat het om een minderwaardige soort literatuur zou gaan (Nap-Kolhoff 2002 : 28).

2.4

Stimulatoren van migrantenliteratuur

In deze paragraaf zal een overzicht gegeven worden van de instanties en bewegingen die een belangrijke rol gespeeld hebben in de ontwikkeling van migrantenliteratuur. In de jaren tachtig en negentig zijn er immers verschillende pogingen gedaan om etnische literatuur in Nederland te stimuleren en te verspreiden. El Hizjra, het Centrum voor Arabische kunst en cultuur in Amsterdam, is in dit kader een belangrijke stimulans geweest. ‘El Hijira is een in 1987 opgerichte vereniging voor Arabische kunst en cultuur. Sinds 1992 organiseert die ook een jaarlijkse literaire wedstrijd voor Marokkaanse en Arabische Nederlanders, met een literair en tegelijk emanciperend doel: een positief beeld laten zien ‘van een bevolkingsgroep die in de media vaak negatief overkomt’. Zo hebben meerdere jonge allochtonen hun eerste literaire stappen gezet en werden zij gepubliceerd in bloemlezingen van bekroonde verhalen en gedich28

ten’ (Brems 2006 : 670). Auteurs als Abdelkader Benali, Mustafa Stitou en Said El Haji zijn door grotere uitgeverijen ontdekt na het winnen van een El Hizjra-literatuurprijs en hebben zo een plaats verworven in het literaire landschap. Nederlandse uitgeverijen zijn namelijk ook niet onverschillig gebleven voor het fenomeen van de schrijvende nieuwe Nederlanders. Talrijke uitgeverijen in Nederland zoals onder andere Vassallucci, De Bezige Bij, In de Knipscheer, Contact, De Geus en Prometheus hebben Nederlandse schrijvers van vreemde origine onder hun vleugels genomen. Sommige van deze uitgeverijen hebben een meer commerci¨ele mentaliteit (o.a. Vassallucci, De Geus), andere streven politiekidealistische motieven na zoals bijvoorbeeld In de Knipscheer (Kuitert 1999 : 363). Daarnaast zijn er ook nog enkele grotere uitgeverijen zoals De Bezige Bij, De Arbeiderspers en Prometheus die sporadisch multiculturele literatuur uitgeven. ‘Vassallucci is opgericht in 1995, nadat Lex Spaans en Oscar van Gelderen met ruzie bij uitgeverij Arena waren vertrokken. Zij begonnen voor zichzelf en noemden hun firma naar de jong gestorven oprichter van Arena, Michel Vassallucci. ‘Ons fonds zal gekenmerkt worden door een exotisch, mediterraan karakter met veel Isra¨elische, Zuid-Amerikaanse en Franse schrijvers’ heette het in de aanbiedingscatalogus. ‘Exotisch moet je daarbij ruim zien, het kan ook betekenen dat we bijvoorbeeld een Finse schrijver uitgeven.’ De categorie ‘in Nederland wonende migranten’ werd overigens niet bij name genoemd. In een interview verduidelijkte Lex Spaans kernachtig de beginselen van Vassallucci: ‘wij staan voor multiculturele literatuur’ (Kuitert 1999 : 359). Ook uitgeverij De Geus richt zich vanaf de tweede helft van de jaren negentig uitdrukkelijk op een multicultureel fonds. Verschillende Nederlandse auteurs van vreemde origine zoals onder andere de Marokkaan Rashid Novaire, de Turkse Sevtap Baycili, politieke vluchtelingen zoals de Irani¨er Kader Abdolah 29

en de Liberiaan Vamba Sheriff kregen een plaatsje toebedeeld bij de uitgeverij. Dergelijke uitgeverijen, met een specifieke interesse voor multiculturaliteit, zijn belangrijk voor het stimuleren van talent. Dit blijkt onder meer uit hun nauwe contacten met El Hizjra en andere stimulerende instanties (Brems 2006 : 670). De Geus wijkt hierin af van Vassallucci dat zij ook migrantenschrijvers wier werk eerst vertaald moet worden uitgeven. Vassallucci daarentegen richt zich uitsluitend op in het Nederlands geschreven migrantenliteratuur. Kortom, uitgeversfondsen willen een adequate afspiegeling zijn van de hedendaagse maatschappij, bijgevolg streven ze een multicultureel aanzien na. Commerci¨ele strategie¨en van de uitgeverijen om de hedendaagse lezer te blijven behagen mogen hierbij echter niet uit het oog verloren worden.

2.5

Receptie van migrantenliteratuur

In de vorige paragrafen kwamen we tot de conclusie dat er in Nederland een artistieke en literaire sc`ene is die de diversiteit van de multiculturele samenleving weerspiegelt. De debuutwerken van Marokkaans-Nederlandse auteurs werden aanvankelijk positief onthaald. Niet altijd speelden louter literaire motieven hierbij een rol. Typerend daarvoor was de ontvangst van het debuut van Hans Sahar, Hoezo Bloedmooi (1995). ‘Zo wijdde de intellectualistische recensent Arnold Heumakers in de Volkskrant een lange bespreking aan het boek, die hij afrondde met de opmerking dat er ‘strikt literair’ aan Hoezo Bloedmooi weinig viel te beleven. De taal was te vlak en de gedachten bleven te veel aan de oppervlakte. Maar dat is niet zijn laatste woord, want dan volgt: Als document humain daarentegen heeft dit ongemakkelijke inkijkje met al zijn tegenstrijdigheden en morele verwarring beslist recht van bestaan, naast de verborgen schaamte van de oudere generatie en tegenover de schijnheiligheid van de offici¨ele belangenbeharti30

ging. (de Volkskrant, 29/9/1995)’ (Anbeek 1999 : 338) Hoewel de literaire waarde van de debuutroman gering is, waardeert Heumakers het als een sociologisch document dat ons inzicht verleent in de leef- en denkwereld van een jonge Marokkaan. Deze beoordeling is niet gestoeld op louter literaire criteria, maar is grotendeels be¨ınvloed door politieke correctheid. De Preter (2000 : 69) merkt terecht op dat ‘voorzichtigheid wellicht wel vaker meespeelt bij de doorgaans positieve beoordeling van literatuur van migranten’. Bovendien beklemtoont hij dat ‘er in die welwillendheid uiteindelijk iets denigrerends schuilt’. De voeten van Abdullah (1996), het debuut van Hafid Bouazza, werd daarentegen w´el geprezen omwille van zijn hoogstaand literair niveau. Ook Abdelkader Benali’s debuutroman Bruiloft aan zee (1996) oogstte waardering bij de literatuurcritici. ‘Bij eerste werken van Marokkaans-Nederlandse schrijvers kan worden gedacht dat ze waardering van de kritiek oogsten uit politiek correcte overwegingen. Daarvan is bij de boeken van Bouazza en Benali geen sprake’ (Elsevier, 28/6/ 1997). Beide auteurs vielen ook in de prijzen, of werden op zijn minst genomineerd. ‘Voor De voeten van Abdullah kreeg de schrijver de E. du Perronprijs 1996’ (Francken 1999 : 8). ‘De E. du Perronprijs is overigens een prijs die is ingesteld om personen of instellingen te bekronen, die hebben bijgedragen aan een beter begrip tussen de verschillende culturen in Nederland’ (Anbeek 1999 : 340). ‘De roman Bruiloft aan zee werd bekroond met de Geertjan Lubberhuizen Prijs 1996 en genomineerd voor de Libris Literatuurprijs 1997. [...] In Frankrijk werd Noces `a la mer bekroond met de Prix du Meilleur Premier Roman Etranger 1999’ (Brouwers 2004 : 1). De boeken die volgden op de debuten van deze auteurs werden aanzienlijk minder enthousiast ontvangen. Momo (1998), het tweede boek van de hooggeprezen Hafid Bouazza, bijvoorbeeld werd door de literaire kritiek met weinig 31

lovende woorden onthaald. Volgens Anbeek (1999 : 341) ‘kan men de kritiek verwijten dat ze op de debuten met overspannen lofuitingen heeft gereageerd. [...] Het nare gevolg van al deze ophemeling, dit verlangen om toch maar vooral bijzonder aardig te zijn, is dat het tweede boek — altijd een moeilijk moment voor een auteur — even hard werd neergesabeld. In feite werden daarbij niet de opeens verschrompelde talenten van de Marokkaans-Nederlandse schrijvers de grond ingeschreven, maar de overdreven reacties van de recensenten zelf op de debuten.’ Deze overdreven jubelende lofbetuigingen en neerbuigende welwillendheid zijn voornamelijk door politieke correctheid ingegeven (Paasman 1999 : 333). De angst van literatuurcritici ervan beschuldigd te worden een vreemdelingenhater te zijn, heeft waarschijnlijk de receptie van de debuutwerken be¨ınvloed. Deze knuffelachtige omgang met allochtone schrijvers werd bekritiseerd door onder andere Anil Ramdas, columnist, essayist en schrijver van Surinaamse afkomst. Hij heeft het over ‘een kermis van multiculturele manifestaties en bijeenkomsten, meestal georganiseerd door even enthousiaste als goedwillende en betuttelende geesten’ (NRC Handelsblad, 14/03/1997). Mogelijk beschouwden de literaire critici deze auteurs als model-allochtoon (dit in schril contrast met de hedendaagse negatieve beeldvorming); een voorbeeld van geslaagde assimilatie dat ter navolging geprezen moet worden. De betuttelende houding jegens auteurs van vreemde origine neemt langzaam maar zeker af. ‘Met de verdere doorbraak werd de kijk op allochtone auteurs kritischer en verschilde deze nog nauwelijks van die op het werk van autochtone Nederlanders. Waar de aandacht in eerste instantie het ‘verschijnsel’ gold, is die binnen enkele jaren verschoven naar de merites van afzonderlijke auteurs’ (Brems 2006 : 672).

32

2.6

Conclusie

‘Sinds 1995 hebben enkele auteurs van niet-westerse afkomst naam gemaakt’ (Brems 2006 : 675). Anders dan voorheen gaat het om Marokkaanse en Turkse schrijvers van de tweede generatie gastarbeiders. Tot de voornaamste behoren Fouad Laroui (hoofdstuk 3), Abdelkader Benali (hoofdstuk 4), Hans Sahar (hoofdstuk 5), Hafid Bouazza (hoofdstuk 6) en Naima El Bezaz. Hun debuutwerken werden door de literaire critici vol enthousiasme en met lovende woorden onthaald. De literatuurkritische receptie van deze migrantenliteratuur vertoont echter een kentering. De boeken die volgden op de debuten van deze auteurs konden op aanzienlijk minder enthousiasme rekenen. Volgens Anbeek (1999 : 341) is deze reactie ‘het gevolg van de eerdere overspannen lofuitingen en neerbuigende welwillendheid, ingegeven door politieke correctheid’. Vandaar dat verschillende schrijvers zich afzetten tegen een haastige en stereotiepe receptie. De begrippen ‘migrantenliteratuur’ en ‘migrantenschrijver’ worden vaak als problematisch ervaren door Nederlandse schrijvers van Marokkaanse afkomst. Niet alleen hebben deze termen een stigmatiserende betekenis, bovendien wordt de indruk gewekt dat het om een minderwaardige soort literatuur gaat. Talrijke stimulerende instanties, factoren en bewegingen hebben een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van migrantenliteratuur in Nederland. Zo zijn er verschillende Nederlandse uitgeverijen die multiculturele literatuur uitgeven. Ook speelt El Hizjra een belangrijke rol in de opkomst van zogenaamde migrantenliteratuur. Sinds 1987 organiseert El Hizjra schrijfwedstrijden voor schrijvers en dichters van Arabische origine die in het Nederlands, Arabisch of Berbers schrijven. Bovendien worden de winnende verhalen gepubliceerd in Nederlandstalige bloemlezingen en door El Hizjra zelf uitgegeven. Daarnaast geeft El Hizjra vertalingen van Arabische gedichten, romans en essays uit in tweetalige po¨ezie- en verhalenbundels (Nap-Kolhoff 2002 : 12). 33

We kunnen concluderen dat met de aanwas van migranten, van zowel de eerste als tweede generatie, tegelijkertijd het reservoir van potentieel, multicultureel talent, voornamelijk op het gebied van de literatuur, toenam. In de volgende hoofdstukken zullen we langer stilstaan bij enkele van deze Nederlandstalige schrijvers van Marokkaanse origine. Allereerst zullen we hen beknopt situeren (korte biografie en oeuvre). Vervolgens gaan we over tot een analyse van ´e´en of een aantal van hun literaire kunstwerken. We zullen, zo nodig, verwijzen naar voorafgaande hoofdstukken of opmerkingen die van toepassing zijn. De persoonlijke migratie-ervaringen van deze tweedegeneratie-immigranten fungeren vaak als inspiratiebron voor hun literaire productie. In de analyses van deze recente Nederlandstalige romans staat het thema “De tragiek van de emigrant: op het breukvlak van twee culturen” centraal. We zullen met andere woorden de beleving van migratie bestuderen. Patrick Meurs en Gaston Cluckers, doctors in de psychologie, hebben in hun gezamenlijke studie (1998) de aard van discontinu¨ıteit of het verlies in migratie behandeld. Migratie is immers een ingrijpende sociologische gebeurtenis; ‘migratie cre¨eert steeds een discontinu¨ıteit tussen het ‘toen en ginds’ en het ‘hier en nu’ ’ (Gailly 1999 : 282). Migranten kunnen bijgevolg het gevoel hebben ‘ontworteld’ te zijn. Het gevoel verweven te blijven met de cultuur van herkomst heeft een grote invloed op de manier waarop migratie ervaren en verwerkt wordt (Meurs en Cluckers 1998 : 2). We zullen hier dieper op ingaan bij de analyses van de romans. Dit specifieke thema zal met concrete voorbeelden uit de literaire kunstwerken ge¨ıllustreerd worden. De centrale vragen in deze hoofdstukken zijn: welke gevoelens brengt internationale migratie teweeg? Hoe wordt internationale migratie dikwijls ervaren? Welke moeilijkheden en aanpassingen brengt het 34

met zich mee? Wat is het effect van migratie op het familieverband? Is er een verschil in de beleving van migratie in de eerste en tweede generatie? Aan de hand van tekstfragmenten en theoretische, secundaire literatuur zullen we proberen een antwoord te formuleren op deze vragen. We zullen nagaan in hoeverre ‘de tragiek van de emigrant’ in deze recente Nederlandstalige romans aan bod komt. Komt het in alle boeken in gelijke mate aan bod of wordt het in sommige boeken meer belicht dan in andere? Deelvragen bij de analyse van de boeken zullen zijn: hoe wordt het gastland ervaren? Wat waren de oorspronkelijke verwachtingen van het gastland? Wat is na de emigratie de houding ten opzichte van het land van herkomst? Wat wordt door de migranten als problematisch ervaren in het gastland? Ook deze vragen zullen in de volgende hoofdstukken beantwoord worden. Anbeek (1999 : 337) meent dat de decorstukken in romans van Nederlandse auteurs van Marokkaanse origine overeenkomsten vertonen. Hij onderscheidt een drietal elementen die in hun literaire werken voorkomen. Allereerst is er de vaderfiguur die eigenlijk nog in zijn geboorteland en dus het verleden leeft. Een tweede element is de jongere generatie die het traditionele islamitische geloof de rug toekeert. Ten slotte is er het identiteitsprobleem van deze kinderen die beseffen dat ze tussen twee culturen leven. Op basis van deze terugkerende elementen is het volgens hem gerechtvaardigd te spreken van ‘Marokkaans-Nederlandse literatuur’. Is het inderdaad zo dat deze drie elementen in meerdere romans optreden? We zullen nagaan of deze elementen ook in de boeken die geanalyseerd worden voorkomen. Overigens zullen we in het kader van deze licentiaatsverhandeling het verschijnsel onverwerkte migratie nader bestuderen. Het is absoluut niet de bedoeling te beweren dat migratie voor iedereen een traumatische ervaring is. Niettemin blijft het een aangrijpende gebeurtenis, die vaak met gemengde en verwarrende gevoelens gepaard gaat. 35

Hoofdstuk 3 Fouad Laroui 3.1

Korte biografie

Fouad Laroui werd in 1958 geboren in Oujda, een stad in noordoostelijk Marokko. In Marokko gaat Laroui in zijn jonge jaren naar het Franstalige lyceum in Casablanca. Later vat hij zijn universitaire studies (wiskunde, natuurkunde en bouwkunde) aan in Parijs (1.3.3). Hoewel hij zich Fransman voelt, wordt hij er zich toch van bewust dat hij een vreemdeling is. Hij besluit terug te keren naar zijn land van herkomst omdat hij zich in Frankrijk vreemdeling blijft voelen. In Marokko werkt hij een aantal jaar als ingenieur, maar ook daar voelt hij zich niet thuis (NRC Handelsblad, 09/03/2001). Ik woonde in een enorme villa en had drie auto’s. Maar na een paar jaar kwam ik erachter dat het nog erger is om vreemdeling te zijn in je eigen land. Het was een diepe schok voor me. (NRC Handelsblad, 09/03/2001) Na dat besef keert hij terug naar Parijs, waar hij economie gaat studeren. In 1990 aanvaardt hij een uitnodiging van de Universiteit van Amsterdam om zich als onderzoeker verder te bekwamen in deze discipline. Hij werkt dan bij de Stichting Economisch Onderzoek van de Universiteit van Amsterdam. Voor verder onderzoek vestigt Laroui zich vervolgens voor drie jaar in Engeland, in 36

het bijzonder in Cambridge en York. Hij kan er echter niet aarden en keert terug naar Nederland. Het leven in Nederland bevalt hem zo goed dat hij er zich definitief vestigt en in 1995 verwerft hij de Nederlandse nationaliteit (NRC Handelsblad, 09/03/2001). Uiteindelijk vindt hij, na lang zoeken, een thuishaven in Amsterdam waar hij economie doceert aan de Vrije Universiteit. Intussen ontpopt hij zich als schrijver en dichter (Magerman 2002 : 260).

3.2

Oeuvre

Fouad Laroui debuteerde in 1996 met Les dents du topographe, dat in Frankrijk met de prestigieuze Prix Albert Camus D´ecouverte bekroond werd (NRC Handelsblad, 09/03/2001). In 1998 gaf hij De quel amour bless´e (vertaling Judith en Jamal ) uit. Een jaar later kwam M´efiez-vous des parachutistes uit. Deze drie romans kennen een gelijkaardige thematiek; ze brengen alledrie het migrantenleven voor het voetlicht, ‘waarin ontheemding, tolerantie en identiteit een grote rol spelen’ (NRC Handelsblad, 09/03/2001). In 2000 wordt de verhalenbundel Le Maboul uitgebracht. Ter gelegenheid van de boekenweek ‘Schrijven tussen twee culturen’ in 2001 schreef Laroui het essay Vreemdeling: aangenaam (NRC Handelsblad, 09/03/2001). Dit essay was tevens zijn Nederlandstalig debuut, voorheen schreef hij in het Frans en werden zijn boeken vervolgens naar het Nederlands vertaald. In 2001 gaf Laroui het kinderboek, La meilleure fa¸con d’attraper les choses, uit. Fouad Laroui waagt zich naast proza ook aan po¨ezie: Verbannen woorden (2002) en Hollandse woorden (2004). Verder verschenen de volgende boeken van zijn hand: Chroniques des temps d´eraisonnables (2002), L’Oued et le Consul: Et autres nouvelles (2002), La fin tragique de Philom`ene Tralala (2003), Tu n’as rien compris ` a Hassan II (2004), De uitvinding van God en andere verhalen (2004) en zijn recentste boek De l’islamisme. Une r´efutation personnelle du totalitarisme religieux (2006). (nl.wikipedia.org, 17/12/2006) 37

3.3

Judith en Jamal

Het tweede boek van Fouad Laroui, Judith en Jamal (1998), illustreert de gemengde en verwarrende gevoelens die hun oorsprong vinden in een context van migratie. Net zoals Hafid Bouazza, Abdelkader Benali, Hans Sahar en vele andere is hij van Nederlands-Marokkaanse afkomst. Henriette Louwerse (1997 : 69) zegt over hen ‘each of their experiences is an individual one, but they all have the common denominator of living between two cultures with conflicting values, traditions and expectations’. Niet alleen de auteurs zelf ervaren deze dubbele identiteit, vaak ook hun personages. Dit zal onder meer duidelijk worden uit mijn analyse van Judith en Jamal. Fouad Laroui gebruikt in Judith en Jamal regelmatig Arabische woorden die hij in het cursief aanduidt. Henri¨ette Louwerse geeft in ‘De taal is gansch het volk?’ Over de taal van migrantenschrijvers (1999 : 371) aan dat ‘het opnemen van woorden uit de ‘andere’ taal die meestal in multicultureel cursief in de tekst worden afgedrukt een gebruikelijke manier is om de lezer te confronteren met de achtergrond van de auteur. Veelal is het werk voorzien van een verklarende woordenlijst achterin het boek [...]’. Niet alleen wordt de lezer zo op een expliciete manier met de achtergrond van de auteur geconfronteerd, deze strategie verleent het literaire werk bovendien een educatieve dimensie. Doordat het literaire werk voorzien is van een verklarende woordenlijst achterin leert de Nederlandstalige lezer dat bijvoorbeeld mektoub het lot (‘het staat geschreven’) betekent. Judith en Jamal is een moderne variant op het klassieke Romeo en Juliaverhaal (vanoorschot.nl, 31/03/2007). Ook Judith en Jamal zijn geliefden afkomstig uit twee verschillende werelden die elkaar niet kunnen verdragen. De romance tussen de jodin Judith en de Arabier Jamal is in feite een onmogelijke, verboden liefde en stuit voortdurend op de tegenwerking van de omgeving. 38

Monsieur Abal-Kha¨ıl, Jamals vader, ziet de joden als de bron van alle kwaad. De vader van Judith, Monsieur Touati, heeft op zijn beurt een grondige hekel aan Arabieren. In de volgende passage belt Monsieur Touati de vrouw van Abal-Kha¨ıl hysterisch op wanneer hij erachter is gekomen dat Jamal nog steeds met zijn dochter gaat. In de hoorn brullend stak hij van wal: Die zoon van u, God zal ’m kraken, die gaat nog steeds met mijn dochter! Als ie katholiek was, zou’ t al niet te pikken zijn! Maar een Arabier, mevrouw, een Arabier! Wou u dan dat ik opa van een Mohamed word, of een Fatima? Nou, die erken ik nooit van m’n leven, dat kan ik u nou al zeggen! Daar heb ik niks mee te maken! Nooit! (Laroui 1998 : 39–40) Ook de reactie van journalist Gluard wanneer hij hoort dat Judith mogelijk zwanger is, is racistisch getint: ‘Is die kleine slet zwanger? Krijg nou wat! En wat moet dat dan worden, dat product van ze, met dat soort ouders? Arabier? Jood? Berber? Of moet er soms een hele nieuwe categorie worden bedacht, zoals bij de Olympische Spelen?’ [...] ‘Wacht, moet je horen,’ kwaakte de bruut, ‘ik zal ’t je zeggen! Hij krijgt Berberse ogen, joodse handen en een Arabische lever! Daarmee kan ie loeren naar onze vrouwen, onze poen pikken en onze wijn opdrinken.’ (Laroui 1998 : 70) Kortom, in beide families wemelt het van de racistische vooroordelen en haatgevoelens en dit komt de liefdesgeschiedenis tussen Judith en Jamal zeker niet ten goede.

3.3.1

De vaderfiguur, Abal-Kha¨ıl

‘Judith en Jamal is echter niet alleen het verhaal van de onmogelijke liefde tussen Judith en Jamal, maar ook van de onmogelijke liefde tussen Jamal en Abal-Kha¨ıl, diens vader’ (NRC Handelsblad, 27/07/2001). Het verhaal van de verboden liefde loopt slechts als een rode draad doorheen het boek, 39

het vormt niet de essentie van het verhaal. Het hoofdthema is eigenlijk de vervreemding tussen Jamal en zijn vader, die niet kan aarden in zijn nieuwe thuisland. Abal-Kha¨ıl is destijds als gastarbeider (‘gast’ ja, maar ‘arbeider’ m’n reet (Laroui 1998 : 95)) naar Frankrijk gemigreerd. In de roman wordt hij getypeerd als een tragisch personage. ‘Abal-Kha¨ıl leeft in een wereld die getekend is door een gecumuleerd verlies’ (NRC Handelsblad, 27/07/2001). In een opsomming krijgen we zicht op de verliezen die hij, voortvloeiend uit de migratie, geleden heeft. Allereerst verloor hij zijn naam. In het Arabisch drukt zijn naam namelijk iets machtigs uit, in Frankrijk daarentegen hebben ze er geen idee van hoe ze zijn naam moeten uitspreken. Ze slingeren hem de meest wilde namen naar het hoofd. ‘Zijn naam. Dat was het eerste dat Abal-Kha¨ıl kwijtraakte na zijn bootreis over de Middellandse Zee’ (Laroui 1998 : 58). Verder verloor hij ook de geur van de woorden en de geografische herinnering na zijn bootreis over de Middellandse Zee. ‘Vreemdeling, dat is in de eerste plaats een kwestie van woorden’ (Laroui 1998 : 58). Als vreemdeling kan je de woordenschat en de grammatica van een nieuwe taal wel aanleren, maar de specifieke contextafhankelijkheid van een taal is moeilijk, zoniet onmogelijk, te doorgronden. Het gebruik van woorden is immers altijd ingebed in een specifieke context. Ten slotte verloor Abal-Kha¨ıl zijn leven na de emigratie uit Marokko. Criticus Alle Lansu schreef in een recensie over Judith en Jamal (Het Parool, 22/03/2001) dat Fouad Laroui ‘met groot inlevingsvermogen en vol mededogen schetst wat die vader allemaal is kwijtgeraakt door zijn zelfverkozen ballingschap en hoe hij als een gebroken man rondloopt in Parijs, zonder ooit contact met die stad te hebben gemaakt’. Wanneer Abal-Kha¨ıl sterft, wanneer hij in het ruim van een Airbus terug zal worden gebracht naar zijn geboortegrond, zal de dichter dan zeggen: ‘Hij heeft geleefd?’ Zijn ogen op oneindig, heeft AbalKha¨ıl eerder gedroomd dan geleefd, hij heeft gedroomd terwijl hij intussen robotachtige bewegingen maakte aan een lopende band in de Renaultfabrieken; vervolgens, toen een op een onbedachtzaamheid loerende machine hem zijn hand had afgerukt, heeft hij zich 40

met het geld van de verzekering laten omscholen tot caf´ehouder. Heel beleefd ontvangt hij de klanten en bedient ze naar behoren, maar zijn ogen staan op oneindig. Hij blijft dromen. ‘Volgend jaar in Beni-Mellal’, het profane gebed dat hem helpt verder te leven in dit onbegrijpelijke land. (Laroui 1998 : 61) Zoals reeds werd aangegeven speelt de werkelijke tragedie in deze roman zich af tussen Jamal en zijn vader. ‘De Franse titel, De quel amour bless´e (‘Van een gekwetste liefde’) is in dat opzicht veelzeggend’ (de Volkskrant, 27/04/2001). De roman beschrijft voornamelijk de gekwetste liefde van een vader voor zijn zoon; het generatieconflict tussen vader en zoon staat centraal. Dit generatieconflict wordt bovendien aangevuld ´en versterkt door cultuurverschillen. Vader Abal-Kha¨ıl vertegenwoordigt de traditie, zijn zoon Jamal staat op zijn beurt voor de moderniteit. ‘Jamals vader droomt in de Rue de Charonne meer dan dat hij leeft. Hij zit vast in de tradities van zijn cultuur’ (de Volkskrant, 27/04/2001). Deze cultuurverschillen tussen vader en zoon geven hun beide levens een tragische wending. Bovenstaand tekstfragment illustreert hoe Abal-Kha¨ıl hoopt ooit te kunnen terugkeren naar zijn geboorteland. In het eerste hoofdstuk over migratie werd al gezegd dat gastarbeiders in de jaren ’60 door de Europese overheden op tijdelijke basis werden aangetrokken (1.2 historische achtergrond: migratie). ‘Migranten hebben immers volmacht of toestemming gekregen om te vertrekken als deze stap in het teken van een latere terugkeer naar de groep van herkomst blijft staan. Het perspectief van een latere remigratie maakte het vertrek draaglijk zowel voor de betrokken migranten als voor de groep waaruit zij vertrokken’ (Meurs en Cluckers 1998 : 2). Oorspronkelijk was het dus de bedoeling dat de migranten na een tijdelijk verblijf zouden terugkeren naar hun land van herkomst. In vele gevallen keerden de emigranten niet terug en vestigden zij zich na verloop van tijd in het gastland. ‘Yet, this transition from a temporary resident to a permanent settler does not imply that the desire to 41

return to the home country has gone; it tends to turn into a dream in a dim and distant future. This dream is not generally shared by the children who were either born in the Netherlands (France, Belgium, etc.) or arrived there at a very young age’ (Louwerse 1997 : 70). Hoewel de meerderheid van de immigranten niet onmiddellijk terugkeren naar hun geboorteland, blijft de droom van remigratie voortbestaan. Ook Abal-Kha¨ıl droomt ervan ooit te kunnen terugkeren naar zijn geboorteland, Marokko. Abal-Kha¨ıl, net zoals vele andere gastarbeiders, koestert deze wens om te remigreren ook voor zijn zoon. Wat had Abal-Kha¨ıl dan voor zijn zoon gedroomd? [...] een ambtenaar ziet zijn kroost al de Overheid of het Postwezen dienen, maar een ´emigr´e? Eerst ziet hij ze de grote plas oversteken, in omgekeerde richting wel te verstaan, en daarginds thuiskomen, beladen met ervaring en een rijp oordeel, en vooral steenrijk. Op vrijdag doen ze hun allermooiste djellaba aan en gaan naar het gemeenschappelijke gebed, waarna ze zich aan tafel zetten voor een door hun vrouwen klaargemaakte couscous. Maar op een dag beseft de vader dat die zoons dat nooit zullen gaan doen, zelfs al zouden de djellaba’s van het merk Nike of Reebok zijn. Ze zitten nou eenmaal hier, en daar zullen ze ook blijven ook. (Laroui 1998 : 91) In migrantengezinnen komt het regelmatig voor dat de eerste generatie remigratieplannen koestert die door de kinderen van de tweede generatie in vraag gesteld worden. ‘Deze kinderen voelen dit perspectief soms aan als een bedreiging voor hun eigen toekomstperspectief dat ze hier uitbouwen’ (Meurs en Cluckers 1998 : 3). Het besef dat Jamal deze wens niet met hem deelt, versterkt de vervreemding die ontstaan is tussen hen beide. Abal-Kha¨ıl en Jamal praten niet meer met elkaar, ze leven als vreemden naast elkaar. Deze vervreemding en onoverbrugbare kloof wordt niet alleen veroorzaakt door de verboden liefdesverhouding, maar ook door cultuurverschillen. Hun opvattingen, hun wereldbeelden, waarden en normen staan mijlenver uit elkaar. Jamal beseft eigenlijk niet goed welk verdriet hij zijn vader aandoet door niet meer met hem te praten en hem te negeren. Onderstaand romanfragment geeft 42

Abal-Kha¨ıls verdriet weer: Die zoon van ’m, die heeft ’m eigenlijk levend vermoord, toen ie ’m op een dag gewoon niet meer zag staan. Soms loopt ie zelfs een straatje om, zodat z’n vrienden ’m niet zien met die ouwe gastarbeider die z’n vader is. Maar Abal-Kha¨ıl heeft ze wel in de smiezen, al die slimme tactieken van z’n zoon, het doet ’m pijn aan z’n hart. Deze stad pakt hem echt alles af. (Laroui 1998 : 93) Abal-Kha¨ıl wordt in Judith en Jamal getypeerd als een tragisch personage. Hij is getekend door zijn emigratie uit Marokko en de verliezen die hij als gevolg daarvan geleden heeft. Niet alleen verloor hij zijn naam, de geur van de woorden, de geografische herinnering en zijn leven na zijn emigratie, hij verloor ook nog eens zijn zoon. Al deze verliezen en vooral het laatstgenoemde maken zijn situatie diep tragisch. Hoewel Jamal er altijd van uitgaat dat zijn vader hem onnodig wil tegenwerken, heeft Abal-Kha¨ıl het goed voor met zijn zoon. Hij heeft het er alleen moeilijk mee om die liefde te uiten. ‘Zijn liefde, die hij in andere streken zou hebben uitgedrukt met allerlei raadgevingen, spreekwoorden, en duizend en ´e´en wijze uitspraken, die blijft hem nu in zijn strot steken’ (Laroui 1998 : 92). In feite voelt Abal-Kha¨ıl zich schuldig omdat hij zijn zoon in het goddeloze Parijs laat opgroeien. In zijn ogen is Parijs en het hele Westen met zijn nachtleven, schaars geklede vrouwen en allerlei andere verleidingen een goddeloos, zedeloos oord van zonde en verderf. ‘Western society appears a-moral, which forms a sharp contrast with the strict religious guidelines offered by their parents. Thus, the usual scope for a generation conflict is amplified: parents holding on to traditional values while their off-spring are ready to sample the freedoms of Western society. Sometimes this can lead to a degree of moral confusion, for who is to say what is right or wrong when the do’s and don’ts of the two worlds appear to have little common ground’ (Louwerse 1997 : 71). In het volgende romanfragment wordt het Westen afgeschilderd als een verderfelijk 43

oord: Soms loop ik een eindje met hem mee in de rue de Charonne. Voor de ware gelovige is het zoiets als het nemen van de stormbaan: de reclameborden puilen gewoon uit van de borsten, de zongebruinde dijen, van gezondheid blakende houri’s die uitnodigen tot ontucht. Stagh-firoullah, God behoedde me, mompelt hij terwijl hij de ogen neerslaat, en hij dankt de Allerhoogste dat hij hem niet een dochter heeft gegeven om in deze oorden des verderfs op te voeden. Parijs, dat is de grote hoer die was voortgebracht door de ballingschap en die op haar beurt de hel zou baren. (Laroui 1998 : 60) Ook het volgende tekstfragment getuigt van Abal-Kha¨ıls liefde en bezorgdheid voor zijn zoon. Abal-Kha¨ıl kan zich moeilijk verzoenen met het feit dat zijn zoon opgroeit in een wereld en cultuur die hem niet vertrouwd zijn. Zijn centrale angst is onmiskenbaar dat hij geen greep meer zou hebben op zijn zoon die zich in een voor hem onbekende wereld ontwikkelt. Abal-Kha¨ıl ervaart bijgevolg moeilijkheden waar veel migrantenouders mee worstelen. ‘Het cultuurverlies van de ouders zelf en de cultuurvreemde omgevingsinvloeden waaraan kinderen zijn blootgesteld worden ervaren als een bedreiging voor de verbondenheid van de ouders met hun kinderen’ (Gailly 1999 : 285). Abal-Kha¨ıl hield van zijn zoon, maar hij wist niet hoe hij ’t moest zeggen. Hij maakte zich zorgen om hem, daar in dat land waarvan hij zo weinig begreep. [...] het was de vader die zich schuldig voelde. Het kwam door hem dat Jamal opgroeide in dat land van ongelovigen. Hij had hem willen beschermen tegen alle gevaren, tegen de verleidingen, de valstrikken. Jamals eerste sigaret was een groot drama want de vader zag al hoe van de eerste Marlboro de eerste joint zou komen die weer zou leiden naar de eerste injectiespuit... (Laroui 1998 : 91)

3.3.2

De zoon, Jamal

Ook Jamal bevindt zich enigszins in een tragische situatie. Hij woont in Parijs, is van Marokkaanse afkomst, maar hij beheerst het Arabisch niet, noch kent 44

hij de Koran. Hij is enerzijds niet meer Marokkaans, anderzijds is hij ook niet westers geaccepteerd. Hij associeert zich met beide culturen; hij beschouwt zichzelf als een Arabier en tegelijkertijd kan hij zich volledig vinden in de westerse cultuur. Hij bevindt zich als het ware op het breukvlak van twee culturen en dit brengt vaak gemengde gevoelens met zich mee. Zijn lichaam, zijn naam, zijn uiterlijk begonnen een steeds grotere last voor hem te worden. Hij ontwikkelde een fikse baardgroei; zijn formaat neus verwees ondubbelzinnig naar voorouderlijke invloeden en gaf hem het roofvogelachtige profiel van een woestijnpiraat. (Laroui 1998 : 31) Zijn naam en zijn uiterlijk verwijzen onherroepelijk naar zijn afkomst, zijn voorouderlijke invloeden. In dat opzicht is Jamal Arabier, maar hij beheerst noch de Arabische taal, noch de Arabische geschiedenis en cultuur. Bovendien kent hij de Koran niet. Jamals neef stelt zich in het volgende tekstfragment vragen bij de authenticiteit van Jamals Arabische identiteit. ‘Hebben wij dan de couscous niet uitgevonden?’ ‘Wie zijn dat, “wij”? En jij, wat ben jij dan eigenlijk?’ ‘Nou, ik ben toch ’n beur?’ 1 ‘Gelul. Wat weet jij nou helemaal van de geschiedenis van de Arabieren? Weet jij wie Imrul Qays was? Antar? Youssef ben Tachfine? Weet jij wat Qawm betekent, en Watan, Oemma? Jij bent net zoveel beur als ik Hollander ben. Naar wat voor muziek luister jij eigenlijk? Disco, techno, rave, nee allemaal niet? Weet jij wat een pingu¨ın van de Golf, een Libanese dandy en een Marokkaanse ballenpoetser met mekaar gemeen hebben: da’s Oem Kalsoem...’ (Laroui 1998 : 77–78) Wanneer Jamal de vraag stelt wie dat nu weer is, gaat de neef verder. Wat deze personen met elkaar gemeen hebben, ‘dat is dat ze naar Oem Kalsoem in de originele versie kunnen luisteren. Maar jij spreekt niet eens Arabisch, jij bent niet eens een Arabier’ (Laroui 1998 : 78). 1

beur betekent Arabier (bargoens)

45

Zoals reeds gezegd stuit de verboden liefde tussen Judith en Jamal op verzet van de beide vaders. Op een bepaald ogenblik gaat het zelfs zo ver dat Monsieur Touati, de vader van Judith, zijn dochter nauwgezet op de voet volgt. Zowel Judith als Jamal kunnen hier niet langer mee leven en besluiten er, met de medewerking van Jamals neef, verandering in te brengen. Aanvankelijk proberen ze Judiths vader gunstig te stemmen door een pion in te schakelen. Salomon, een vroegere Joodse klasgenoot van Judith, moet haar ‘nieuwe’ vriendje spelen. In ruil hiervoor krijgt de jongeman joints. Monsieur Touati gelooft alles en is in de zevende hemel. Monsieur Touati bloeide helemaal op, hij voelde zich intens gevleid. Hij bleef maar rondfladderen om die pracht van een schoonzoon, dat geschenk uit de hemel, zelf was hij nooit gezegend met een zoon. Hij trakteerde op taartjes, maakte zelfs een paar populaire woordgrapjes, kirde van plezier, wreef zich in de handen. (Laroui 1998 : 37) Dit listige plan van Judith en Jamal werpt zijn vruchten zeker af. Overtuigd dat zijn dochter weer op het rechte pad was en de verschrikkelijke Jamal was vergeten, liet Monsieur Touati zijn greep verslappen. Judith kon weer vrijelijk over haar eigen tijd beschikken. (Laroui 1998 : 38) Wanneer Salomon volledig in zijn rol opgaat en het niet kan laten Judith onfatsoenlijk aan te raken, is de maat voor Jamal vol. Na een aantal bedreigingen van Jamal, houdt Salomon zich een tijdje rustig. Op een dag echter gaat Salomon weer te ver; hij verkracht Judith. Wit van woede slaat Jamal Salomon de volgende dag in elkaar. Uit wraak vertelt Salomon de waarheid aan Monsieur Touati. Volgens Monsieur Touati rest er maar ´e´en oplossing; Judith zo ver mogelijk van de rue de Charonne brengen. Hij stuurt zijn dochter voor zes maanden naar Tel Aviv, waar ze inwoont bij zijn zus. Na die zes maanden lijkt ze Jamal 46

helemaal vergeten te zijn, maar niets is minder waar. Tijdens haar verblijf in Tel Aviv smeedde ze het plan weg te lopen van huis. Ze neemt haar intrek bij Jamal. Aangezien Abal-Kha¨ıl zich tegen hun relatie verzet, verschuilt ze zich in de grote kast in Jamals kamer. Jamals moeder Mina, die de vrede in huis wil bewaren, knijpt een oogje toe.

3.3.3

De broer, Mohamed

De broer van Jamal, Mohamed of kortweg Momo, wordt in deze roman ook als een tragisch personage getypeerd. ‘De roman begint met het relaas van een tocht van de neven (Jamal en zijn neef) naar het binnenland van Marokko, waar ze Mohamed, de oudere broer van Jamal, opzoeken’ (Trouw, 16/03/2001). Deze tocht is echter een ontnuchtering; de eens zo onverwoestbare Mohamed treffen ze nu aan als een hoopje ellende. Met de blik op oneindig maakt hij vogelkooitjes die hij vervolgens op de soeks verkoopt. Net zoals vele andere jongeren in Marokko droomde hij van het Westen, het Paradijs waar hij voorspoed zou kennen en geluk zou vinden. Hij is nu in Ahssen, waar nooit iets gebeurt, waar de koortsachtige verwachting die hem in Parijs verteerde uitgedoofd is, omdat er niets meer te verwachten valt. De jongeren van Ahssen dromen soms van de andere kant der dingen, ze willen door de spiegel heen stappen, ze stellen zich het Paradijs voor, maar dat komt omdat ze van niks weten. Een honderdduizend kilometer lange metrogang die volmaakt cirkelvormig is, maar zonder dat je ’t weet, dat is het Paradijs, het ware Paradijs. (Laroui 1998 : 25) Jamal en zijn neef gaan er aanvankelijk van uit dat Marokko de ondergang van Mohamed betekende. Jamals neef, de verteller, vraagt plots aan Momo: ‘Nee heus, Momo, dan ben je nota bene geboren in Parijs en je eindigt hier in de woestijn?’ (Laroui 1998 : 27) Vervolgens denkt de neef bij zichzelf: 47

Maar zelf weet ik het ook niet helemaal. De ware woestijn is voor hem misschien uiteindelijk toch niet die dorre vlakte van alleen maar zand en okerkleurige rotsen. Is voor zo iemand als Mohamed de woestijn niet eerder het hart van onze intens eenzame steden, waar alle kleuren en geuren hem even vreemd zijn. (Laroui 1998 : 28) Niet Marokko veroorzaakte de neergang van de eens zo levendige Mohamed, maar wel het schijnbaar paradijselijke Frankrijk. Hoewel Momo zich in de woestijn bevindt, is de ware woestijn voor hem het eenzame, kille en individualistische Westen. De neef van Jamal komt op de terugreis tot het besef dat ‘het in feite Frankrijk is geweest dat jouw broer de das om heeft gedaan’ (Laroui 1998 : 32). De angstige, vijandige reacties van de mensen in het Westen cre¨eerden een onderscheid tussen ‘hen’ en ‘hem’, de andere. Op welk moment begon het mis te gaan? Je zou de hele film van dat leven opnieuw willen afdraaien, ‘stop!’ willen roepen op precies dat ene ogenblik — maar bestaat dat wel? — waarop een gemene blik of een onnodige schrikreactie (bijvoorbeeld op een avond een oude dame, die plotseling haar handtas angstig vastgrijpt...) hem ineens het vermoeden gaf dat er een onzichtbare muur bestond tussen ‘hen’ en hemzelf. (Laroui 1998 : 30) Bovenstaand tekstfragment illustreert de typische reacties waarmee bijna elke migrant geconfronteerd wordt in de gastmaatschappij: gemene blikken en onnodige schrikreacties. Dit sluimerende angstgevoel in een multiculturele samenleving kent meerdere verklaringen. Migranten worden immers op talrijke niveaus in onze maatschappij als een bedreiging ervaren. Tinnevelt en Abts (2005 : 143) geven aan dat ‘de dreiging van de migrant in de populistische argumentatie op vier wijzen tot uitdrukking komt: de sociaal-economische concurrent op de arbeidsmarkt, de profiterende parasiet van gemeenschapsvoorzieningen, de onveiligheid zaaiende crimineel en de culturele indringer die de nationale cultuur, identiteit en volkseigenheid bezoedelt en bedreigt’. In een notendop zijn dit de vier niveaus waarop de migrant als een bedreiging 48

gepercipieerd wordt. Om de problematische positie van de migrant beter te begrijpen, is het noodzakelijk deze vier niveaus uitvoeriger toe te lichten. Allereerst heerst er de existenti¨ele angst voor culturele vreemdheid. Michael Hardt argumenteert in “De mondiale controlemaatschappij” dat ‘het racisme niet afgenomen is, integendeel, dat het in werkelijkheid in de huidige wereld, zowel in de breedte als in de diepte, toegenomen is. Het lijkt maar afgenomen te zijn omdat het veranderd is in vorm en in strategie’ (globalinfo.nl, 2002). Volgens hem is er namelijk sprake van een verschuiving in de heersende vorm van de racistische theorie. De heersende racistische theorie van de moderniteit was immers gebaseerd op ‘de essenti¨ele biologische verschillen tussen de rassen’ (globalinfo.nl, 2002). Het ware raciale verschil tussen mensen werd bepaald door het bloed, de genen en verschillen in huidskleur. Mensen met een andere huidskleur werden beschouwd als ‘wezens van een andere orde, van een andere natuur’ (globalinfo.nl, 2002). Bovendien ging deze modernistische racistische theorie uit van een hi¨erarchie tussen verschillende rassen; op basis van biologische verschillen hadden sommige rassen een superioriteit over andere. De postmoderne racistische theorie daarentegen ‘beschikt niet meer over een theorie van de raciale superioriteit’ (Hardt 1998). Deze theorie neemt aan dat de superioriteit van bepaalde rassen het gevolg is van culturele verschillen. Cultuurvermenging is bijgevolg uit den boze. Volgens van Leeuwen en Tinnevelt (2005 : 13) ‘hangt deze existenti¨ele angst voor culturele vreemdheid samen met de algemeen-menselijke afhankelijkheid van common sense’. Bart van Leeuwen omschrijft common sense als ‘de collectief gedeelde onproblematische achtergrondaannames waaraan mensen ontologische zekerheid ontlenen over de wereld en hun plaats daarin’ (van Leeuwen en Tinnevelt 2005 : 13). Common sense is met andere woorden een soort interpretatief kader dat door gedeelde praktijken van handelen en spreken gevormd wordt. Intercultureel contact kan echter als beangstigend, bedreigend 49

en zelfs desori¨enterend ervaren worden, omdat de vanzelfsprekende taal- en wereldkennis in vraag gesteld wordt. De ervaring van culturele vreemdheid en een culturele ander kan het gevestigde en verankerd lokaal wereldbeeld ontregelen. De aanwezigheid van culturele andersheid en de afbrokkeling van fundamentele zekerheden die daarmee gepaard gaat, veroorzaakt niet zelden een angstgevoel en een gevoel van dreiging (van Leeuwen 2005 : 13, 39–51). ‘Datgene wat niet onmiddellijk tot het gekende of het eigene te reduceren is, leidt immers tot fascinatie en/of angst’ (Gailly 1999 : 281). Ten tweede worden grote maatschappelijke problemen, zoals onder andere criminaliteit en werkloosheid, vaak onmiddellijk in verband gebracht met de aanwezigheid van vreemdelingen (Entzinger 1993 : 44). Ten derde kunnen immigranten ‘als een bedreiging gezien worden voor een vitaal zelfbehoud’ (van Leeuwen 2005 : 48). Deze houding geldt vooral bij burgers met een zwakke sociaal-economische positie. ‘Hun weerstand tegen buitenlanders is niet noodzakelijk een uitdrukking van racisme, maar kan een protest betekenen tegen het feit dat zij de schaarse woon- en welvaartsvoorzieningen met nog meer mensen moeten delen’ (Niessen 1992 : 113). Doorgaans moeten migranten en de sociale onderlagen van de bevolking namelijk dezelfde primaire goederen (huisvesting, arbeid) delen (van Leeuwen 2005 : 48). Ten slotte worden immigranten door de lagere sociale klassen niet alleen op het gebied van behuizing en sociale bijstand als een ongewenste extra concurrentie beschouwd, ook op de arbeidsmarkt vormen zij extra competitie (van Leeuwen 2005 : 48). Dit toenemende racisme en angstgevoel in Europese samenlevingen is niet zonder gevolgen gebleven. Veel Marokkanen en Turken hebben uit een soort defensieve tegenbeweging hun toevlucht tot de islam en tot de eigen cultuur genomen (Obdeijn 1998 : 133). Ook in Judith en Jamal vindt Mohamed, 50

afgewezen door de westerse samenleving, een toevluchtsoord in zijn islamitische geloof en Marokkaanse cultuur. Naast Judith, Jamal, hun beide ouders, de broer Mohamed en de neef/verteller, zijn er nog een aantal nevenpersonages in Judith en Jamal. Fouad Laroui schetst ook ‘satirische portretten van enkele extremistische subpersonages’ (Het Parool, 22/03/2001). Zo is er de journalist Gluard met extreemrechtse sympathie¨en. Hoewel couscous zijn lievelingseten is, kraamt hij de meest racistische uitspraken uit. Een tweede extremistisch personage is Tarik, een neef van Abal-Kha¨ıl, die een tijdje bij het gezin komt logeren. Tarik vertoont fundamentalistische trekjes: hij maakt bezwaren tegen de kledij van westerse vrouwen, dammen, muziek en de favoriete soapserie van Jamals moeder Mina. Toen beging Tarik een kolossale fout. Het was namelijk zo gesteld dat Mina elke dag tijdens het strijken naar een Braziliaanse t.v.-serie keek. Die ochtend was het net de tweehonderd-endrie¨entwintigste aflevering: nu zou eindelijk duidelijk worden of held Silvio met het lieve weesmeisje zou trouwen, die op het punt stond haar offici¨ele echtscheidingsacte te ontvangen die haar afhielp van de gemene Guzman, terwijl ondertussen Silvio net zou vrijkomen uit de gevangenis waarin hij door een duivelse machinatie terecht was gekomen, etc. De spanning naderde z’n kookpunt, toen Mina opeens achter zich het welbekende getsss...tsss...hoorde: daar zat Tarik, vol misprijzen, stijf als een hark en rechtop in een stoel, als het Recht zelf. (Laroui 1998 : 54-55) De volgende dag zet Mina als protest koude couscous die niet eetbaar is op tafel. Ze zet haar man voor de volgende keuze: Tarik of haar. Uiteindelijk moet Tarik een andere huisvesting zoeken. Merkwaardig aan Judith en Jamal is dat de roman twee verschillende eindes kent. Het eerste is een gelukkig einde; Judith en Jamal leven in weelde in Amerika. Het tweede einde heeft, op aandringen van de misnoegde uitgever die ‘de waarheid’ wil weten, een tragisch slot. Judith en Jamal moesten 51

noodgedwongen uit elkaar, ‘ze konden niet op tegen de vijandigheden van hun families’ (Laroui 1998 : 131). Bovendien blijkt aan het einde van de roman dat Jamal in de gevangenis zit. Op een officieel papier van de gevangenis leest Jamals neef ‘graad van bloedverwantschap met de bezoeker’. ‘Daaronder staan, in onhandige hoofdletters, vijf breekbare, los naast elkaar neergezette letters, omhoogstekend als evenzovele noodsignalen, vijf letters die me plotseling al het ongeluk van de hele wereld lijken in te houden: VADER’ (Laroui 1998 : 137). Dit tragische slot is hoogstwaarschijnlijk het ´echte einde van Judith en Jamal. ‘De tragiek ervan wordt gerelativeerd door het eerdere happy end, dat in een en hetzelfde boek staat’ (Trouw, 16/03/2001).

3.4

Stijl en taalgebruik

Judith en Jamal vertoont postmoderne trekjes: een aantal regels van de traditionele roman worden in dit boek doorbroken. Bart Vervaeck definieert in Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman (1999) het begrip ‘postmodernisme’ uitvoerig. In zijn boek omschrijft hij zowel het mens- als wereldbeeld in de postmoderne roman. Ook de verteller, de tijd en metafictie in het postmodernisme komen in zijn bijdrage gedetailleerd aan bod. De postmoderne verteller is ‘meestal nadrukkelijk, bijna lijfelijk aanwezig in zijn verhaal’ (Vervaeck 1999 : 117). Hierdoor wordt de aangesprokene, de lezer dus, actief betrokken bij het verhaal. ‘Vaak dringen vertellers zich vanaf de eerste zinnen op de voorgrond’ (Vervaeck 1999 : 117). Dit is ook het geval met de verteller in Judith en Jamal. De verteller in dit boek is zowel personage (de neef van Jamal) als commentator. Aan het begin van de roman treedt hij op de voorgrond met de volgende woorden: De rue de Charonne kan ik niet goed beschrijven, want hij verandert de hele tijd, en ik ook. (Laroui 1998 : 7) 52

Met deze expliciete uitspraak wordt de alwetendheid en betrouwbaarheid van de verteller al bij het begin van de roman in vraag gesteld. De verteller geeft ook onmiddellijk zijn intentie weer. Voor mij zal de rue de Charonne altijd verbonden blijven met een paar voorvallen betreffende mijn neef Jamal en zijn vriendin Judith. Ik had me voorgenomen dat verhaal te vertellen omdat het in mijn ogen was begonnen als een van die verhalen die te boek worden gesteld en die als algemeen voorbeeld dienen. (Laroui 1998 : 8–9) De verteller geeft bijgevolg aan de liefdesgeschiedenis van zijn neef en diens vriendin neer te zullen schrijven. De identiteit van het postmoderne personage is ‘ge¨ent op ficties’ (Vervaeck 1999 : 195). Niet zelden ‘verliest de eigennaam zijn eigenheid’ in de postmoderne roman (Vervaeck 1999 : 74). Volgens Vervaeck kan dit op twee manieren gebeuren. E´en manier ‘om de eigennaam te ondermijnen, is de verandering van die naam’ (Vervaeck 1999 : 74-75). Deze strategie wordt ook in Judith en Jamal toegepast. In het midden van de roman blijkt dat Judith en Jamal niet de ´echte namen zijn van de hoofdpersonages; eigenlijk heten zij C´eline en Abderrahman. Deze plotse onthulling doorbreekt de zelf gecre¨eerde fictionaliteit, een strategie die kenmerkend is voor het postmodernisme. Bovendien overleggen de personages Judith en Jamal regelmatig met de verteller over het verloop van hun liefdesverhaal. Judith trappelde van opwinding. ‘Wat doe je met ons in het tweede hoofdstuk?’ ‘Ik laat je naar Veneti¨e gaan. Op een soortement huwelijksreis. Da’s traditie.’ ‘Da’s nep,’ zei Jamal beslist. ‘Wat moet ik nou in Veneti¨e gaan uitvreten?’ ‘Laat zien,’ zei Judith. (Laroui 1998 : 75) Wanneer de personages het niet eens zijn met zijn verhaallijn grijpen ze zelf in. ‘De hoofdpersonages eisen hun eigenheid op en laten zich niet zomaar plooien 53

naar het verhaal’ (NRC Handelsblad, 27/07/2001). De verteller geeft dit ook in het begin van de roman aan. Sommige van mijn personages sprongen, zonder het te vragen, tijdens de rit er ineens uit, alsof ze per ongeluk de verkeerde tram hadden genomen. Anderen emancipeerden zich op eigen houtje. (Laroui 1998 : 9) Zoals eerder vermeld kent de roman twee verschillende eindes. Het regelmatige ingrijpen van de personages in het verhaal, de twee verschillende eindes en de plotselinge verandering van de namen doorbreken de literaire illusie. ‘Dit alles legt vooral de nadruk op het puur kunstmatige karakter van deze vertelde werelden’ (Trouw, 16/03/2001). We kunnen bijgevolg concluderen dat Judith en Jamal postmoderne trekjes vertoont.

3.5

Conclusie

De liefdesgeschiedenis tussen het joodse meisje Judith en de Arabier Jamal stuit voortdurend op tegenwerking van hun omgeving. In beide families en vriendengroepen wemelt het immers van de racistische vooroordelen en haatgevoelens. Vooral de vaders van het koppel, Abal-Kha¨ıl en Monsieur Touati, maken bezwaar tegen deze relatie. ‘Judith en Jamal is echter niet alleen het verhaal van de onmogelijke liefde tussen Judith en Jamal, maar ook van de onmogelijke liefde tussen Jamal en Abal-Kha¨ıl’ (NRC Handelsblad, 27-07-2001). Het verhaal van de verboden liefde loopt slechts als een rode draad doorheen het boek, het vormt niet de essentie van het verhaal. Het hoofdthema is eigenlijk de vervreemding tussen Jamal en zijn vader, die niet kan aarden in zijn nieuwe thuisland. Drie personages worden in Judith en Jamal tragisch getypeerd: de vader AbalKha¨ıl, de zoon Jamal en de broer Mohamed. De tragische situatie van elk van deze personages staat in het teken van migratie. 54

Allereerst is er Abal-Kha¨ıl die destijds als gastarbeider naar Frankrijk gemigreerd is. Hoewel hij al jaren in Frankrijk woont, leeft hij eigenlijk nog in het verleden. De wereld waarin hij leeft is ‘getekend door een gecumuleerd verlies’ (NRC Handelsblad, 27-07-2001). Zijn naam, de geur van de woorden, de geografische herinnering, zijn leven ´en uiteindelijk zijn zoon zijn de verliezen die hij, voortvloeiend uit de migratie, geleden heeft. Al deze verliezen en vooral het laatstgenoemde maken zijn situatie diep tragisch. Judith en Jamal beschrijft voornamelijk de gekwetste liefde van een vader voor zijn zoon; het generatieconflict tussen vader en zoon staat centraal. De vervreemding en onoverbrugbare kloof tussen vader en zoon wordt niet alleen veroorzaakt door de verboden liefdesverhouding, maar ook door cultuurverschillen. Hun opvattingen, hun wereldbeelden, waarden en normen staan mijlenver uit elkaar. Zo vertegenwoordigt de ouderwetse vader de traditie, zijn zoon Jamal staat dan weer voor de moderniteit. Net als in de meeste migrantengezinnen koestert de eerste generatie in de roman remigratieplannen. Abal-Kha¨ıl droomt ervan ooit te kunnen terugkeren naar zijn geboorteland Marokko. Gewoonlijk worden deze remigratieplannen door de tweede generatie in vraag gesteld. Ook Jamal koestert deze droom niet. Het besef dat Jamal deze wens niet met hem deelt, versterkt de vervreemding die ontstaan is tussen hen beide. Uit een aantal tekstfragmenten blijkt echter dat Abal-Kha¨ıl zich schuldig voelt omdat hij zijn zoon in het goddeloze Parijs laat opgroeien. Parijs en het hele Westen zijn in zijn ogen een goddeloos, zedeloos oord van zonde en verderf. Abal-Kha¨ıl ervaart bijgevolg moeilijkheden waar veel migrantenouders mee worstelen; het feit dat zijn zoon opgroeit in een wereld en cultuur die hem niet vertrouwd zijn, ervaart hij als een bedreiging voor de verbondenheid met zijn zoon. Ook Jamal bevindt zich enigszins in een tragische situatie. Hij woont in Parijs, 55

is van Marokkaanse afkomst, maar hij beheerst het Arabisch niet, noch kent hij de Koran. Hij is enerzijds niet meer Marokkaans, anderzijds is hij ook niet westers geaccepteerd. Hij associeert zich met beide culturen; hij beschouwt zichzelf als een Arabier en tegelijkertijd kan hij zich volledig vinden in de westerse cultuur. Hij bevindt zich als het ware op het breukvlak van twee culturen en dit brengt vaak gemengde gevoelens met zich mee. Ten slotte wordt ook de broer van Jamal, Mohamed, als een tragisch personage getypeerd. Wanneer Jamal en zijn neef hem in Marokko opzoeken, treffen ze de eens zo onverwoestbare Mohamed aan als een hoopje ellende. Aanvankelijk gaan Jamal en zijn neef ervan uit dat Marokko de ondergang van Mohamed betekende. Later begrijpen ze dat niet Marokko de neergang van de eens zo levendige Mohamed veroorzaakte, maar wel het schijnbaar paradijselijke Frankrijk. De angstige, vijandige reacties van de mensen in het Westen cre¨eerden voortdurend een onderscheid tussen ‘hen’ en ‘hem’, waardoor hij zich steeds een vreemdeling bleef voelen. Afgewezen door de westerse samenleving vindt Mohamed, onverschillig en met de blik op oneindig, een toevluchtsoord in zijn islamitische geloof en Marokkaanse cultuur. Hoewel Mohamed zich nu in de woestijn bevindt, was de ware woestijn voor hem het eenzame, kille en individualistische Westen. Zowel Jamal als zijn broer bevinden zich op het breukvlak van twee culturen en worstelen met hun identiteit. In zijn roman schetst Fouad Laroui behalve portretten van de hoofdpersonages, ook nog ‘satirische portretten van enkele extremistische subpersonages’ (Het Parool, 22/03/2001). Zo is er de journalist Gluard met extreemrechtse sympathie¨en. Hoewel couscous zijn lievelingseten is, kraamt hij de meest racistische uitspraken uit. Een tweede extremistisch personage is Tarik, een neef van Abal-Kha¨ıl, die een tijdje bij het gezin komt logeren. Tarik vertoont fundamentalistische trekjes: hij maakt bezwaren tegen de kledij van westerse vrouwen, dammen, muziek en de favoriete soapserie van Jamals moeder Mina. 56

In de roman worden deze twee personages als bespottelijk gekarakteriseerd; de racistische Gluard wordt uiteindelijk vermoord en de fundamentalistische Tarik wordt uit het huis gezet. Judith en Jamal kent twee verschillende eindes. Het eerste is een gelukkig einde, het tweede daarentegen heeft een tragisch slot. In dit tweede einde gaan Judith en Jamal uit elkaar onder druk van hun omgeving. Bovendien blijkt aan het einde van de roman dat Jamal in de gevangenis zit. Dit tragische slot is hoogstwaarschijnlijk het ´echte einde van Judith en Jamal. Het gelukkige einde waarin Judith en Jamal de Amerikaanse droom leven, moet de tragiek van het hele verhaal verzachten en relativeren.

57

Hoofdstuk 4 Abdelkader Benali 4.1

Korte biografie

Abdelkader Benali is in 1975 geboren in Ighazzazen, Marokko. Op vierjarige leeftijd laat zijn vader, die als slager in Rotterdam werkt, het gezin Benali overkomen (1.3.7) (ned.univie.ac.at, 25/04/2007). Thuis spreekt hij met zijn gezin Berbers, maar al snel maakt hij zich de Nederlandse taal eigen. Abdelkader studeert geschiedenis aan de universiteit te Leiden (de Jong 1998a : 42). Op jonge leeftijd ontdekt hij zijn liefde voor het vertellen en neemt hij deel aan meerdere literaire wedstrijden, waaronder ook de El Hizjra-literatuurwedstrijd (2.4). Meerdere malen worden zijn ingezonden bijdragen geprezen en met een hoofdprijs bekroond. ‘Benali won de eerste prijs bij literaire wedstrijden van de Kunstbende (gepubliceerd in Trouw ), El Hizjra (tweemaal) en de door de Leidse universiteit uitgeschreven lustrumwedstrijd, wat hem een jaar gratis studeren opleverde’ (de Jong 1998a : 42). Deze literaire wedstrijden betekenen voor Benali een springplank naar een mooie literaire carri`ere.

58

4.2

Oeuvre

Abdelkader Benali werd door zijn deelname aan literaire wedstrijden opgemerkt door uitgeverij Vassallucci en hij kreeg een contract aangeboden. In oktober 1996 brengt deze uitgeverij zijn debuutroman, Bruiloft aan zee, uit. Het verschijnen van zijn debuut gebeurde bijna onopgemerkt; ‘aanvankelijk werd er weinig aandacht besteed aan het debuut van de jonge MarokkaansNederlandse schrijver’ (Louwerse 2000 : 174). De debuutroman viel bij het verschijnen slechts ´e´en enkele recensie ten deel (Vrij Nederland 05/04/1997). Toch werd Bruiloft aan zee datzelfde jaar met de Geertjan Lubberhuizenprijs bekroond. Pas wanneer het boek in het voorjaar van 1997 op de nominatielijst van een grote literaire prijs prijkt, namelijk de gerenommeerde Libris Literatuurprijs, zorgt dit voor meer belangstelling in de dag- en weekbladpers (Brouwers 2004 : 12). Uiteindelijk kaapte Hugo Claus deze prijs weg met De Geruchten (1996) (Peters 2005a : 265), niettemin maakte de Libris-nominatie Benali buitengewoon populair. Een stroom aan interviews, artikels en recensies volgde op de ontdekking van deze nieuwe schrijver. Inmiddels is Bruiloft aan zee al talloze malen herdrukt en vertaald. Het onverwachte succes van Bruiloft aan zee en de daarop volgende grote media-aandacht overweldigden Abdelkader Benali. Zelf zegt hij er het volgende over: Die vroege nominatie was een vloek en een zegen. Van de ene dag op de andere ben je een schrijver. [...] Ik heb na mijn debuut te kampen gehad met een writer’s block. (Peters 2005a : 266) De jubelende, lovende kritieken op zijn debuutroman zadelden hem op met faalangst om zijn tweede roman uit te brengen. Deze kwam bijgevolg pas zes jaar na zijn debuut uit met de toepasselijke titel De langverwachte (2002). In die zes jaar bracht Benali wel twee toneelstukken uit: De ongelukkige (1999) en Yasser (2001) (Brouwers 1999 : 543 en Cloostermans 2003 : 28). In 2001 59

publiceerde uitgeverij Vassallucci de verhalenbundel Berichten uit Maanzaad Stad. In 2005 volgde zijn derde roman Laat het morgen mooi weer zijn. Vorig jaar (2006) bracht Abdelkader Benali twee boeken uit: Wie kan het paradijs weerstaan en Berichten uit een belegerde stad. Dit zijn geen romans, maar respectievelijk een briefwisseling en gebundelde berichten van Benali uit Beiroet.

4.3

Bruiloft aan zee

Laten we nu Abdelkader Benali’s debuutroman, Bruiloft aan zee (1996), bestuderen. Bulcaen (2002 : 257) beschrijft in onderstaand citaat het ontstaan van de roman. De ‘bruiloft aan zee’ was een late inval van Benali die hem in staat stelde de verschillende losse stukken die hij tot dan toe had geschreven aan elkaar te breien. Die stukken zijn allemaal sc`enes uit het ‘migrantenbestaan’: het leven van de ge¨emigreerde ouders, de verlatenheid van de streek van herkomst, de moeilijke verhoudingen tussen de generaties, het spanningsveld tussen traditie, normen en dagelijks leven in een westerse samenleving. De Jong (1998a : 43) omschrijft Benali’s romandebuut dan weer als ‘een zwarte komedie waarin twee culturen botsen en culturele grenzen verschuiven’. We zullen nagaan in hoeverre ‘de tragiek van de emigrant’ in deze roman aan bod komt. ‘Bruiloft aan zee behoort tot de literatuur over migratie die in de jaren negentig in Nederland tot bloei is gekomen en waarin de thematiek van het leven tussen twee culturele tradities centraal staat’ (Brouwers 2004 : 1). Het boek vertelt de lotgevallen van een migrantenfamilie uit Marokko en het effect van deze migratie op het familieverband. We zullen bijgevolg in deze debuutroman nagaan welke gevoelens internationale migratie opwekt. Hoe wordt internationale migratie in Bruiloft aan zee ervaren? Komt ook in deze roman het tragische aspect van migratie aan bod?

60

Teroet Minar is het perfecte voorbeeld van een succesvolle migrant. Op jonge leeftijd is hij naar ‘Ollanda’ ge¨emigreerd om er werk te vinden en geld te verdienen (arbeidsmigratie 1.3.1). Zijn vrouw, Jamina, en zijn zoon, Lamarat, zijn na een tijdje ook naar Nederland overgekomen (gezinshereniging 1.3.7). De hele familie Minar keert tijdens de zomer terug naar Iwojen, een streek in het noordoosten van Marokko. Deze terugkeer naar de geboortestreek van beide ouders staat in het teken van het huwelijk tussen de dochter Rebekka en Mosa Minar, de jongere broer van de vader. Dit huwelijk zou hem de toelating verlenen naar Nederland te migreren en daar zijn geluk te beproeven (huwelijksmigratie 1.3.7). In ruil hiervoor bouwt Mosa een huis voor zijn broer en zijn gezin in hun land van herkomst. Op de vooravond van de bruiloft echter verdwijnt de bruidegom. Teroet Minar geeft zijn zoon de opdracht de deserterende bruidegom zo snel mogelijk op te sporen. De vader doet dit met aandrang omdat de familie-eer op het spel staat. ‘Ga je oom zoeken.’ Nooit meer zou Lamarat de toon waarop die woorden werden uitgesproken vergeten: onderdanig, haast smekend, door het dolle heen, maar niet op een leuke manier; woorden waar de angst voor een persoonlijke afgang doorheen zinderde en die de vader bijna knock-out sloegen. (Benali 1996 : 48) Eer, respect, schaamte en schande zijn belangrijke waarden in de islamitische cultuur. In de Arabische wereld gaat het belang van de gemeenschap voor op het belang van het individu; de familie-eer moet intact gehouden worden. ‘Op vrouwen rust de taak de familie-eer, meer specifiek de seksuele eer ongeschonden te houden’ (Timmerman 1999 : 55). Een Arabische vrouw mag bijgevolg geen seksuele betrekkingen hebben voor het huwelijk; de ontmaagding van de bruid is het hoogtepunt van de bruiloft. In Bruiloft aan zee is de vlucht van de bruidegom een grote schande voor de familie. Er wordt meermaals verwezen naar het eerverlies en de schande die de familie Minar kan oplopen indien de oom niet wordt teruggevonden. 61

‘Mocht je hem in het caf´e vinden, kijk hem aan, als een trieste hond die op zijn portie blikvoer wacht en zeg dat hij naar huis moet komen of zoiets — zeg het wel zo dat niemand je hoort, hoor, anders weet straks iedereen daar wat voor verschrikkelijk gezichtsverlies je vader en je familie oplopen [...].’ (Benali 1996 : 155–156) Aan het einde van de roman moet Teroet Minar niettemin erkennen dat ‘die duivelse wind van schande ons toch te pakken heeft gekregen’ (Benali 1996 : 217). ‘Bruiloft aan zee is doordrenkt van de oude traditie: als de oom naar de hoeren gaat of als de bruiloft dreigt mis te lopen, wordt er steeds weer besmuikt gefluisterd over haram, over schaamte en schuldgevoel’ (de Jong 1998a : 47). De Arabische wereld kent in tegenstelling tot de westerse wereld geen zondecultuur, maar een schaamtecultuur, het niet bij de naam noemen. Zo ook Mosa die van alles deed in Melilliaar maar niet precies wist wat. Wat hij wel wist was dat de bezigheden, waaraan hij zich vol overtuiging en met een nerveuze gretigheid had overgegeven, niet door de beugel konden. Het was niet goed, een verboden vrucht, er rustte een vloek op, het was iets voor grote mensen, geen kinderspel, het was not done, kortom: het was haram. Het was haram en dat wist je omdat... omdat er nooit iets over gezegd werd en als er iets over werd gezegd dan gebeurde dat zo zacht dat je het wel m´oest horen, en dan kreeg je meteen te horen waar je het kon doen en voor hoeveel je het kon doen en hoevaak je het kon doen, maar overal, en dat werd extra zacht gezegd, dat je het beter maar niet kon doen. (Benali 1996 : 24-25)

Abdelkader Benali gebruikt in Bruiloft aan zee het motief van de queeste (Louwerse 2000 : 175); de hele roman draait rond het terugvinden van de bruidegom. Deze queeste verleent Lamarat, die tien jaar geleden voor het laatst in Marokko was, de mogelijkheid om zijn geboortestreek voor het eerst te verkennen. Lamarat is in Marokko geboren, heeft Marokkaanse ouders, maar spreekt 62

geen Arabisch en bovendien heeft hij geen voeling met de Arabische cultuur en tradities. ‘Het kale landschap van Iwojen is hem vreemd, het eten van lamskoppen en ingewanden staat hem tegen en met de lokale rituelen en gewoontes is hij onbekend’ (Brouwers 2004 : 5). Lamarat is net zoals Jamal in Judith en Jamal een jonge migrant van de tweede generatie. Hij is op jonge leeftijd uit Marokko vertrokken en in Nederland opgegroeid. Tijdens zijn zoektocht naar zijn oom ontmoet hij een taxichauffeur, Chalid, die hem vervolgens doorheen zijn land van herkomst vervoert. Chalid licht hem tijdens deze rit in over de traditionele gebruiken en gewoonten van zijn geboortestreek. De rit in de taxi van Chalid is van groot belang voor het verhaal. ‘Alle familie- en dorpsverhalen uit het verleden en heden komen in de taxi samen. Nederland en Marokko vervloeien als het ware’ (de Jong 1998a : 43). De vermiste bruidegom wordt uiteindelijk in Melilliaar, een Spaanse kroonkolonie, teruggevonden in het bordeel ‘Lolita’ waar hij zijn favoriete prostituee bezocht. ‘De bruid weigert daarop zijn vernederende gedrag te accepteren en neemt wraak’ (Brouwers 2004 : 4). ‘Om verdere uitspattingen te voorkomen, knipt zij het puntje van Mosa’s penis af met een roestig schaartje. Het bloed dat vloeit in Bruiloft aan zee is niet het traditionele bewijs voor de maagdelijkheid van de bruid, maar de garantie dat de bruidegom, althans voorlopig, zijn onzedige intenties op ijs moet zetten’ (Louwerse 2000 : 175). Bruiloft aan zee handelt over een migrantenfamilie van zowel de eerste als de tweede generatie. ‘De band met Marokko heeft bij elk van de generaties een ander karakter’ (Brouwers 2004 : 5). Zoals in Judith en Jamal komen ook in deze roman de moeilijke verhoudingen tussen de generaties aan bod. Net zoals vele eerstegeneratiemigranten ging ook Teroet Minar ervan uit dat zijn verblijf in Nederland tijdelijk zou zijn. Hoewel hij regelmatig aankondigt definitief naar Marokko terug te keren, zet hij nooit die stap. Het perspectief van remigratie schuift hij steeds maar voor zich uit, hoofdzakelijk omdat hij 63

dan zijn kinderen zou moeten achterlaten. Hij bleef een jaar, twee jaar, tien jaar en uiteindelijk zat hij al dertig jaar bij elke vleesmaaltijd te verkondigen dat dit jaar het laatste zou zijn: ‘Ik ga terug, voorgoed. Weg uit dit land van chelloef en rotte bananen.’ (Benali 1996 : 36) Zoals vermeld stemmen Teroets kinderen niet in met deze remigratieplannen. Zij zijn opgevoed in Europa en hebben daar reeds een leven opgebouwd. Bovendien staan zij te ver verwijderd van de Marokkaanse gebruiken en tradities. Het motief van terugkeer naar hun geboorteland heeft voor hen nauwelijks of geen betekenis. Hooguit ervaart Lamarat wat melancholie bij de tijdelijke terugkeer naar zijn geboortestreek; ‘hoe goed zou het zijn als ze daar waren gebleven, [...]’ (Benali 1996 : 30). ‘Bruiloft aan zee gaat over een ontnuchtering binnen een Nederlands-Marokkaanse migrantenfamilie’ (Brouwers 2004 : 4). Zoals reeds vermeld staat de terugkeer naar Iwojen in het teken van de bruiloft van Rebekka en Mosa Minar. Toch is deze bruiloft volgens Henri¨ette Louwerse (2000 : 175) niet het enige motief voor terugkeer. Volgens haar ‘brengt Teroet Minar als gezinshoofd de tocht naar Marokko vooral op gang om ervoor te zorgen dat zijn familieleden niet te veel verwesteren en daarmee dus vervreemd raken van zijn / hun culturele achtergrond. [...] Voor hem moet de tocht de orde en harmonie herstellen die verstoord is door te veel westerse invloeden’. In Nederland deed vader Minar al een vruchteloze poging om de westerse invloeden tegen te gaan. Zo kwam hij op een avond thuis met de volgende mededeling: ‘het wordt potverdorie tijd voor potverdorie wat islam in dit huis: van nu af aan gaan we een paar dingetjes veranderen.’ Een van die dingen, naast de ophanging van een lomia, een bidkalender en de aanschaf van een dik gebedenboek, was dat Lamarat verplicht werd om koranonderwijs te gaan genieten op de koranschool. (Benali 1996 : 80) 64

Vader Minar probeert zodoende het cultuurverlies tegen te gaan door het hele gezin naar Marokko te brengen. Zijn pogingen tot cultuurherstel zijn echter tevergeefs. ‘De verwikkelingen rond de bruiloft laten zien hoezeer de migratie het familieverband van de Minars heeft aangetast’ (Brouwers 2004 : 5). De bruiloft, ´e´en van de meest traditionele rituelen, faalt hopeloos. Volgens Brouwers (2004 : 7) is het ‘veelzeggend dat juist tijdens een van de meest traditionele rituelen (het huwelijk) de familie Minar uiteenvalt’. De bruiloft mislukt volledig, niet alleen door de vlucht van de bruidegom, maar ook omdat de uit Nederland meegenomen plastic tuinstoelen (volgens Brouwers (2004 : 6) representatief voor de goedkope, ‘moderne’ wegwerpcultuur van het Westen) het begeven tijdens het feest. Bovendien wordt het ontmaagdingritueel niet in ere gehouden; aan het einde van de roman berooft Rebekka flierefluiter Mosa van zijn mannelijkheid. Ook het pronkerige huis dat vader Minar voor het gezin in Marokko laat bouwen brokkelt af. De Jong (1998a : 47) merkt de essentie van Bruiloft aan zee op: ‘Allerlei symbolen wijzen er tegelijk op dat de oude traditie aan het vervallen is’. Ook Brouwers (2004 : 9) heeft het over het verval van de traditie: ‘de Marokkaanse omgeving is voor de personages een sociale en culturele samenhang die steeds verder afbrokkelt en die tegen het einde van de roman alle basis in de realiteit heeft verloren. Net als de bruiloft blijkt de bestaande band met Marokko uiteindelijk een illusie’. De roman symboliseert een tegenstelling tussen twee werelden; ´e´en ervan is gebaseerd op traditie, eer, familie en orde, de andere wordt gekenmerkt door moderniteit, wanorde en welvaart. Deze twee verschillende werelden zijn met elkaar in conflict. Uiteindelijk haalt de moderne wereld het van de wereld gekenmerkt door traditionele waarden. Dit is niet alleen het geval in het gezin Minar, ook de landstreek Iwojen kent zowel een trek naar de stad als emigratie van inwoners naar rijkere werelddelen. Zelfs Chalid, die gezworen had zijn vaderland nooit te verlaten, trekt uiteindelijk weg uit Iwojen en vestigt 65

zich in Cuba. ‘Dat zelfs hij Iwojen uiteindelijk verlaat, illustreert hoe weinig perspectief de streek zijn bewoners te bieden heeft’ (Brouwers 2004 : 6). Het besef dat de traditionele waarden en normen het moeten afleggen tegen de moderne, westerse cultuur is voor vader Minar een tragisch besef. Zoals reeds vermeld hebben Patrick Meurs en Gaston Cluckers (1998) in hun gezamenlijke studie de aard van discontinu¨ıteit of het verlies in migratie behandeld. Om het tragische aspect van migratie beter te begrijpen is het noodzakelijk wat langer stil te staan bij hun bevindingen. Volgens hen is het verlies in migratie ‘vooral een verlies aan vanzelfsprekendheid van de meegebrachte cultuur. De ouders ervaren door allerlei gebeurtenissen in hun eigen leven en door de andere perspectieven die sommige van hun kinderen inbrengen, dat de meegebrachte cultuur niet meer vanzelfsprekend is. Ze ervaren dat ze bepaalde gewoonten, handelingen, zienswijzen, perspectieven, relatiepatronen, normen en tastbare materi¨ele objecten hier niet langer op identieke wijze kunnen handhaven of in de praktijk brengen’ (Meurs en Cluckers 1998 : 5). Dit besef kan een crisis in het migrantengezin veroorzaken, zoals het geval is in Bruiloft aan zee. De vanzelfsprekendheid van de Marokkaanse cultuur en tradities is voor de kinderen van Teroet Minar verloren gegaan. Meurs en Cluckers (1998 : 8) beklemtonen in dit verband dat ‘het gevoel verweven te blijven met de cultuur van herkomst, een basis is om te verdragen dat de meegebrachte cultuur niet meer vanzelfsprekend is en onder invloed van de ontmoeting met de andere cultuur wijzigingen ondergaat’. Deze verwevenheid met de cultuur van herkomst is in Bruiloft aan zee uiterst zwak. In het eerste hoofdstuk werden de media als belangrijke migratiebevorderende factoren genoemd (1.4.2). Doordat het Westen zeer agressief is via reclame, tv, toerisme,... krijgt de autochtone bevolking in de emigratielanden een glimp van onze consumptiemaatschappij te zien. Het gevolg hiervan is dat veel mensen 66

naar het rijke, welvarende Westen willen migreren (Gailly 1999 : 281–282). De sterk ontwikkelde massamedia hebben ook een invloed op het dorpje Iwojen in Bruiloft aan zee. Het is een intellectueel mens die nu zegt: ‘Dus als ik het goed begrijp, betekende de komst van die kliederpapiertjesbioscoop het einde van de mythische schoonheid van de meisjes en het eigenlijke begin van de Entzauberung van de vier boerinnetjes.’ Gelijk heeft dat verstandige mens, want vanaf dat moment was er geen gek die nog naar ze omkeek. (Benali 1996 : 17) Door westerse invloeden, de komst van de film en de bioscopen in Iwojen zijn ‘de plaatselijke schonen al van hun voetstuk gevallen: het nieuwe medium was aldus direct van invloed op de plaatselijke man-vrouwverhoudingen’ (Brouwers 2004 : 6–7). Er werd reeds vermeld dat de band met Marokko bij elke generatie een andere vorm aanneemt. Bij de tweedegeneratiemigranten (zoals Lamarat en Rebekka) is deze band doorgaans zwakker; vaak zijn zij slechts in Marokko geboren en dan in Nederland of Belgi¨e opgevoed. Ze hebben heel wat westerse invloeden ondergaan en bijgevolg zijn de traditionele Marokkaanse gewoonten hen vreemd. Abdelkader Benali verwoordt in een interview zijn situatie als volgt: ‘Ik zit net op het breukvlak: ik ben streng opgevoed in de traditie, maar tegelijkertijd kan ik die traditie niet meer met mezelf verenigen’ (de Jong 1998a : 47). Bij de eerstegeneratiemigranten is de band met het geboorteland vanzelfsprekend sterker; zij zijn er opgegroeid en tot op volwassen leeftijd gebleven. Toch is hun houding ten opzichte van hun land van herkomst dikwijls dubbelzinnig. Enerzijds ruilden ze hun geboorteland in voor het paradijselijke Westen, anderzijds kijken ze met heimwee terug naar hun land van herkomst. Dit geldt ook voor Teroet Minar. ‘Ondanks zijn jarenlange verblijf in Nederland houdt

67

hij vast aan het normen- en waardepatroon waarmee hij is opgegroeid en daarin spelen vaste rolverdelingen binnen de familie, traditionele rituelen en zaken als eer, schande en schaamte een voorname rol’ (Brouwers 2004 : 5). De houding van de vaders, eerstegeneratiemigranten, ten opzichte van het nieuwe thuisland in Judith en Jamal en Bruiloft aan zee is vergelijkbaar. Ook in Bruiloft aan zee wordt het Westen, voorheen ervaren als een economisch paradijs van voorspoed en welvaart, door vader Minar afgebeeld als een zondig oord vol verderf en verlokkingen. ‘Nederland is haram; begrijp je wat ik bedoel; toen ik hier aankwam, weet je wat die lui ons te vreten gaven? Varkensvlees! Elke avond kregen we varkensvlees te eten. Ik werd volgepropt met varkensvlees!’ (Benali 1996 : 38) Kortom, Bruiloft aan zee illustreert het ontstaan van een spanningsveld tussen traditie en moderniteit als gevolg van internationale migratie.

4.4

Laat het morgen mooi weer zijn

Laat het morgen mooi weer zijn (2005) is de derde roman van Abdelkader Benali. Bij gebrek aan secundaire literatuur heb ik enkel de primaire bron Laat het morgen mooi weer zijn bij deze analyse gebruikt. Het hoofdpersonage van de roman is Malik Ben, de in Nederland geboren zoon van een immigrantengezin uit een niet nader genoemd Noord-Afrikaans land. Als zogenaamde “authenticiteitsheler” ‘probeert hij mensen hun ziel terug te geven, die ze meenden te zijn kwijtgeraakt’ (Benali 2005 : 5). Hij geeft therapie aan mensen die volledig opgeslorpt worden door hun werk en hierdoor het gevoel hebben hun authenticiteit en hun ziel te verliezen. De verteller omschrijft het werk van Malik Ben als volgt:

68

Vroeger hadden dichters de taak de ziel zijn bedding te geven. Malik had hun taak overgenomen. Niemand geloofde nog in dichters. (Benali 2005 : 5) Op een dag besluit Malik Ben zijn praktijk te sluiten. Naar aanleiding hiervan blikt hij terug op zijn leven. Deze beslissing fungeert als uitgangspunt om verschillende verhalen over Malik Ben en de andere personages te vertellen. Dit zijn in de eerste plaats zijn ouders, die naar Nederland ge¨emigreerd zijn uit angst voor het schrikbewind van hun geboorteland (1.3.6). Daarnaast is er ook nog de Spaanse Carmen Lopez de La Madrid, een rijpere vrouw die hij ontmoet tijdens een cruise. Op diverse manieren wordt in deze roman ‘de tragiek van de emigrant’ behandeld. De levens van de hierboven genoemde personages worden op een of andere manier gekleurd door hun migratieverleden. Alle personages voelen zich min of meer ontworteld en ontheemd. Ze zijn op zoek naar hun ware identiteit, in de roman omschreven als hun Ziel, hun authenticiteit. Uit de volgende analyse zal blijken dat hun migratieverleden hierin een niet onbeduidende rol speelt.

4.4.1

De zoon, Malik Ben

Hoewel Malik Ben als tweedegeneratie-immigrant in Nederland zelden problemen heeft met zijn uitheemse afkomst, heeft hij soms toch moeite met zijn ongeworteld verleden. In de roman blijkt dit bijvoorbeeld wanneer hij tegen Carmen Lopez de La Madrid liegt over de herkomst van zijn naam. Dit had Malik zelf verzonnen in zijn hartstochtelijke drang zelf ook wortels te hebben. Verzonnen wortels, bedachte wortels, vergezochte wortels, bijdehante wortels, eigenzinnige wortels, oppervlakkige wortels, bedrieglijke wortels, maar aangezien hij ze niet had meegekregen noch ze ooit onder zijn voeten had aangetroffen, moesten ze verzonnen worden. Hij moest voldoen aan de vraag naar wortels. Het moest. Het maakte het leven licht en luchtig en draaglijk, 69

die totaal nutteloze, uitgekookte wortels. Hij kon de waarheid niet vertellen, dus moest hij een geschiedenis liegen. (Benali 2005 : 105) Bovendien voelt Malik, ondanks het verbod van zijn vader, op een gegeven ogenblik een onderhuidse, onweerstaanbare drang om naar het geboorteland van zijn ouders te gaan. In de verhalen van zijn ouders komt dit land over als een triestig land waar het dictatoriaal ‘Regime zonder Kleur’ de plak voert. Wanneer Malik, aan boord van het cruiseschip de ss ‘Latina’, het herkomstland van zijn ouders nadert, voelt hij zijn nieuwsgierigheid opwellen: Hij zou een poging kunnen wagen daar nog meer over te weten te komen door een bezoek te brengen aan het land van het Regime zonder Kleur. [...] Het land met dat volgens zijn ouders verdorven regime begon in zijn denken steeds meer aan charme te winnen. Het was hoe dan ook het oord waar zijn vader zijn grootse verraderswerk had verricht. Hij wilde zien hoe het daar toeging. Hij wilde weten hoe erg het er was. ‘Wie zich in dat land gelukkig noemt, is stekeblind of kierewiet. Pijn en lijden zijn daar synoniemen voor de condition humaine,’ zei zijn moeder. (Benali 2005 : 114–115) Malik voelt zich door het migratieverleden van zijn ouders eigenlijk nergens ´echt thuis. Ondanks zijn geboorte en jarenlange verblijf in Nederland blijven de mensen hem als een vreemdeling beschouwen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het gesprek dat Malik met de kelner in een caf´e voert. De kelner herkent onmiddellijk zowel in zijn uiterlijk als in zijn lichaamshouding een vreemdeling. In een grote stad kan men van alles en nog wat aantreffen en wil de mens zich tegenover een vreemde wel eens wat explicieter uitdrukken dan zijn eigen buren. Malik was dan ook niet verbaasd dat de kelner in het caf´e waar hij koffie wilde drinken om de tijd te doden en de zure smaak uit zijn mond weg te krijgen, hem aansprak omdat hij, zoals de serveerder zelf zei, behalve een klant ook een vreemdeling in hem had gezien. [...] ‘Ik zag het bij uw binnenkomst al. Uw houding, de wijze waarop u alles wat u vanbuiten meebracht hier van u afschudde.’ (Benali 2005 : 35) 70

Bij zijn bezoek aan het geboorteland van zijn ouders blijkt dat hij ook daar als vreemdeling beschouwd wordt. De volgende twee tekstfragmenten illustreren hoe hij in het herkomstland van zijn ouders als westerling wordt beschouwd. ‘Reiziger?’ ‘Ja.’ ‘Welkom. We zien jullie westerlingen niet vaak hier. Zeg tegen je landgenoten dat ze hier altijd welkom zijn.’ (Benali 2005 : 211) ‘U bent een buitenlander, u ziet alleen het moois, maar wat u niet ziet is dat achter veel van wat u ziet dood en verderf zich schuilhouden. Iedereen in dit land is bezig zijn eigen graf te graven.’ (Benali 2005 : 215) ‘De tragiek van de emigrant’ komt bijgevolg ook in Laat het morgen mooi weer zijn aan bod. In beide landen wordt Malik immers als een vreemdeling beschouwd. Geen van beide culturen is echt de zijne; hij is een soort van kruisbestuiving tussen beide culturen. Malik is zich er zeer goed van bewust dat hij nergens een thuis heeft en overal als een vreemde wordt aangezien. Ergens in de loop der jaren was hij het besef van een thuis kwijtgeraakt. Of misschien had hij dat besef van huis uit nooit echt meegekregen. (Benali 2005 : 43) Noch Nederland, noch het herkomstland van zijn ouders ervaart hij als een thuis.

4.4.2

De ouders, Roxander en Melissa Ben

De rol die Maliks vader, Roxander Ben, speelde in zijn land van herkomst bleek reeds uit ´e´en van de tekstfragmenten in het vorige onderdeel (4.4.1). Als student was hij immers een spion voor het Regime zonder Kleur. Wekelijks bracht hij verslag uit aan een aantal agenten van het regime over de andersdenkende studenten.

71

E´en keer per week ontmoette hij een paar agenten van het regime in een hoofdstedelijk — bovengronds — caf´e, waar hij hen onder het genot van een pot thee en een grote schaal koekjes en gebakjes bijpraatte over het wel en wee onder de studenten, met name de dissidenten onder hen. (Benali 2005 : 111) In deze gesprekken hield hij echter, uit veiligheidsoverwegingen, de beschrijvingen van de dissidenten zo vaag mogelijk. Bovendien was er ´e´en naam die hij nooit vernoemde: die van zijn toekomstige vrouw Melissa. Hoewel zij actief betrokken was bij het verzet tegen het regime, noemde hij nooit haar naam. Uit het bovenstaande blijkt reeds de diepe tegenstelling tussen de ouders van Malik. Zijn vader is een pragmatische opportunist, die elke situatie in zijn eigen voordeel probeert om te buigen; getuige daarvan zijn rol als spion. Zijn moeder daarentegen is een erg wilskrachtige vrouw, die onvoorwaardelijk wil vasthouden aan haar eigen principes. Kenmerkend voor deze tegengestelde levenshouding is het gesprek dat ze hebben bij hun eerste ontmoeting: ‘Dan weet ik het ook niet meer,’ zei ze. ‘Het buitenland is geen optie.’ ‘Ik zou er wel wat voor over hebben om hier weg te komen,’ zei hij. ‘Zeker na wat me vandaag is overkomen.’ ‘Ik zal nooit mijn eigen volk in de steek laten.’ ‘Ach, mensen zijn inwisselbaar,’ zei hij. ‘Je leeft maar ´e´en keer. Je moet ook aan jezelf denken.’ ‘Je bent een lieve jongen, maar je hebt spijkerharde opvattingen.’ (Benali 2005 : 110) Uiteindelijk ontvluchten Maliks ouders toch hun vaderland en komen ze in Nederland terecht. Hun verschillende levensopvattingen uiten zich in hun opinie over deze migratie ´en over hun gastland. Van bij hun aankomst beschouwt Roxander Nederland als het beloofde land, zijn vrouw Melissa daarentegen ervaart moeilijkheden om zich aan te passen en zich thuis te voelen. De volgende tekstfragmenten illustreren hun verschillende opvattingen over hun nieuwe thuisland: 72

Maar in de ogen van Roxander Ben kende het nieuwe land geen fouten. [...] Het Nederland van de jaren zeventig was een land van pais en vree, de mensen kregen er volop kansen en de soep was er gebonden en gevuld. (Benali 2005 : 70) Zijn moeder daarentegen had grote moeite met het paradijs dat Nederland heette. Ze vond er niks aan. Het fruit dat ze plukte, smaakte haar niet. De tomaten die ze er sneed, waren volgens haar te waterig. Zijn moeder zou Malik nooit zomaar het paradijs in hebben gestuurd, in ieder geval niet zonder een flinke stapel zelfgemaakte pannenkoeken. Het waren die pannenkoeken die de beste aller werelden nog een beetje draaglijk maakten. (Benali 2005 : 18) Symbolisch voor de tegenstellingen tussen Roxander en Melissa is het bezoek van een westerse vrouw, op uitnodiging van Roxander. Gedurende het bezoek verschuilt Melissa zich achter de gordijnen, bang voor de confrontatie met ‘dat loeder in een strakke broek’ (Benali 2005 : 70). Wanneer Roxander tijdens dit bezoek een rol wc-papier te voorschijn haalt, spreekt hij zijn lof uit over zijn nieuwe thuisland Nederland: ‘Dit kennen wij niet in ons vaderland,’ zei hij. ‘Wat een geweldige uitvinding en wat een verspilling. Is dat niet fantastisch? Iets uitvinden wat geweldig is, wat nauwelijks productiekosten met zich meebrengt en er tegelijkertijd een prijs voor laten betalen die aan het hysterische grenst. Denk toch aan al die bomen.’ De vrouw moest lachen. ‘Maar hoe veegt u dan uw bips af?’ ‘Bips, wat is dat?’ ‘Uw achterste.’ Hij lachte. ‘Met een steen of met de krant van gisteren. ‘t Hangt af van het nieuws dat erin staat. Maar een mooie flinke steen is toch het beste, het mag best een beetje prikken.’ Ze moesten allebei lachen. (Benali 2005 : 71) Bovendien beklemtoont Roxander tijdens het bezoek wat voor een verschrikkelijk land ze ontvlucht zijn, namelijk een land vol onderdrukking, wanhoop en ellende. Melissa walgt van de uitspraken van haar man en is razend omdat 73

hij Nederland zo ophemelt en hun vaderland openlijk belachelijk maakt. In de ogen van zijn vrouw is Roxander een landverrader. Hij maakt het steeds erger, dacht Melissa, hij maakt het alleen maar erger. Hij trapt mijn land de grond in waar ik bij sta, enkel alleen maar om deze vrouw te behagen. (Benali 2005 : 72). Wanneer de vrouw uiteindelijk weg is, confronteert Melissa haar man met zijn ongepast gedrag. ‘Je maakt ons land belachelijk door op het ontbreken van wc-papier te wijzen en je maakt dat mens wijs dat we een hel zijn ontvlucht. Wat moet ze van ons denken?’ (Benali 2005 : 74) Volgens Anbeek (1999 : 337) vertonen de romans van Nederlandse auteurs van Marokkaanse origine drie specifieke decorstukken. E´en element dat in hun literaire werken zou voorkomen, is het conflict tussen de eerste en de tweede generatie migranten. Zowel in Judith en Jamal als in Bruiloft aan zee hebben we dit conflict tussen de eerste en de tweede generatie besproken. Dit geldt echter niet voor Laat het morgen mooi weer zijn; in deze roman betreft het een conflict binnen een echtpaar. Maliks moeder voelt zich niet helemaal lekker bij deze migratie en heeft een vurige liefde voor haar geboorteland. Roxander daarentegen bekijkt het allemaal veel pragmatischer en heeft helemaal geen moeite met de andere normen en waarden in Nederland. Abdelkader Benali illustreert dit symbolisch door Roxander westerse merknamen zoals bijvoorbeeld Samsonite en Rolex vlot in de mond te laten nemen. Melissa daarentegen ervaart deze migratie als de amputatie van haar wortels. Ze is zeer extreem in haar standpunt hierover. Zij wilde naar Zwitserland, vanwege de bergen, de chocolade en de neutraliteit. Zwitserland was een land dat nergens bij hoorde, zoals zij ook nergens meer bij zouden horen. Dat was haar idee. Ze had een strikt dualistische wereldbeschouwing. Men was geworteld 74

of ontworteld, geborgen of op drift, bevlogen of aards. Alles daartussenin bestond voor haar niet. (Benali 2005 : 70) Niet alleen Malik, ook zijn moeder Melissa ervaart ‘de tragiek van de emigrant’ ten volle; door de migratie verliest ze haar wortels en het gevoel ergens bij te horen. Ze mist haar vaderland te hard om te kunnen aarden in haar nieuwe land. Roxander daarentegen aardt zoals gezegd zeer goed in zijn nieuwe thuisland, zeker ook economisch. Toch heeft ook hij moeite met de migratie uit zijn vaderland, al geeft hij dat nooit toe. Vooral op zeer emotionele momenten wellen droevige, nostalgische gedachten bij Roxander op. Zo spreekt hij bij de geboorte van Malik de vurige wens uit ooit terug te keren naar zijn vaderland, weg van het Luilekkerland dat Nederland is: ‘[...] Jullie willen van mijn zoon een papkind maken. Een papkind in Luilekkerland. Zodra het kan, gaan we terug naar het vaderland. Hier wordt alleen maar alle energie uit je weggezogen.’ (Benali 2005 : 82) Deze uitspraak botst duidelijk met zijn eerdere opvattingen over het paradijselijke Nederland. Roxander praat met zijn zoon, net als met zijn vrouw, zo weinig mogelijk over hun vaderland. Zoals eerder gezegd verbiedt hij Malik zelfs om ooit terug te keren. De aan de oppervlakte zo zelfzekere en pragmatische Roxander is dus eigenlijk een vat vol vertwijfeling. Inwendig ervaart hij wel degelijk het dubbelzinnige gevoel dat ‘de tragiek van de emigrant’ is. Hij worstelt met zijn eigen identiteit, ondanks zijn welvarende leven in het zogenaamde paradijs. Deze identiteitscrisis komt tot volle ontplooiing wanneer hij op een gegeven moment beslist zich te bekeren tot het christendom: ‘Melissa, moet je luisteren. Ik heb de voorbije tijd zitten nadenken tijdens mijn reizen door het land. Er ontbreekt iets in mijn leven. 75

Er is iets misgegaan. Maar ik heb, denk ik, de sleutel gevonden voor een vervulling. Het is iets waar ik lang over heb nagedacht, dus lach me niet uit.’ [...] ‘Ik ga me bekeren tot het christendom.’ Maliks vader legde uit waarom. Hij moest boete doen. Hij had een moreel verwerpelijk leven geleid. Hij had zijn land verraden, zijn vrouw niet serieus genomen, zijn zoon naar het leven gestaan. Alles moest anders. Schoon schip wilde hij maken. [...] ‘Ik wil een metafysisch dak boven mijn hoofd. Ik voel me leeg zonder geloof.’ (Benali 2005 : 149–150) Zelfs in deze kwestie haalt het pragmatische in Roxander de bovenhand; hij kiest het christendom boven de andere godsdiensten omdat er toevallig veel christelijke kerken zijn in Nederland. Hij beslist dat ‘de kerk om de hoek’ de zijne wordt. Deze bekering is slechts tijdelijk, Roxander bergt al zijn christelijke plannen gauw op. Deze periode was echter de spreekwoordelijke druppel die zorgde voor een definitieve verwijdering tussen de ouders van Malik.

4.4.3

De Spaanse, Carmen Lopez de La Madrid

Het hele verhaal door haalt Malik herinneringen op aan Carmen Lopez de La Madrid, een Spaanse vrouw die hij ontmoet op het cruiseschip ss ‘Latina’. Deze cruise ondernam Malik op advies van zijn vader na de dood van zijn moeder. De binnenkant van de voorflap van het boek kondigt die cruise aan met de volgende woorden: Wat niet meer moest zijn dan een reis om de tragedie in de familie te verwerken, werd een grandioze cruise waarop hij zijn eigen ziel en die van anderen leerde kennen. (Benali 2005) Net als bij de familie Ben is ook de levensloop van de Spaanse gekenmerkt door migratie. Tijdens de Spaanse burgeroorlog verliet ze samen met haar toekomstige echtgenoot haar geboortedorp, uit vrees voor het oorlogsgeweld (1.3.6). De blijvende angst voor generaal Franco weerhoudt haar er later van om terug te keren naar Spanje. 76

Opvallend is dat zowel de Spaanse als Maliks ouders, die alledrie hun geboorteland hebben moeten verlaten, deze vlucht geen groot belang toedichten. Allen zijn ze eerder geneigd hun migratie te minimaliseren. De Spaanse en haar man waren net als Maliks ouders vluchtelingen. Vluchtelingen met een kleine v. Een v die ze zo klein mogelijk hielden. Ze hadden geen groots verhaal te vertellen en als ze door derden werden aangespoord er toch over te beginnen, leken ze in verlegenheid te zijn gebracht. Ze begonnen te stotteren zodat niet de hele geschiedenis verteld hoefde te worden. Onder hun verhaal lag iets wat niemand mocht weten. ‘Iedereen was na de oorlog een beetje wees. Iedereen stond er alleen voor. Het had geen zin om dat aan de grote klok te hangen,’ zei de Spaanse. Dat kwam enigszins overeen met wat Maliks ouders altijd zeiden: ‘Iedereen moet van tijd tot tijd vluchten. Wij waren niet de enigen.’ (Benali 2005 : 68) Uit de voorafgaande analyse blijkt duidelijk dat migratie wel degelijk een grote rol speelt in het persoonlijke leven van de personages, hoewel ze het dus zelf niet altijd bekennen.

4.4.4

Overige elementen

Behalve in de geschiedenis van de hoofdpersonages wordt in het boek de thematiek rond migratie en integratie nog op verschillende manieren aangekaart. Malik vertelt bijvoorbeeld hoe een zekere assimilatie leidt tot een vlottere integratie. Hoe het kwam dat hij zich in een mum van tijd zo had weten aan te passen aan de heersende zeden, wist hij wel. Malik had van zijn ervaringen geleerd. De ervaring dat het beter was je aan te passen dan op te vallen. Een tikkeltje onaangepastheid was charmant, iets te veel en je viel buiten de boot. Wie al te opzichtig met zijn veren wilde pronken, werd genegeerd, wie zich subtiel aanpaste kreeg waar hij recht op had. (Benali 2005 : 9–10) Bovenstaand tekstfragment is een pleidooi voor de aanpassing van migranten aan hun nieuwe omgeving. 77

Verderop in het boek heeft de Spaanse het over de ontvangst en de integratie van migranten die net als haar naar Zwitserland migreerden. Deze migranten werden als werkkrachten naar Zwitserland gehaald. Er kwamen andere uitheemse mensen bij die zo neutraal mogelijk werden ontvangen, om niet nog meer spanning toe te voegen aan een geschiedenis die van zichzelf ongetwijfeld al beladen genoeg was. ‘Ik zag hen de straat in komen met hun plastic tassen, donkerbruine en oranje koffers, de hordes immigranten uit mediterrane landen. God weet welke rivier hen hierheen had gebracht, waarna ze de kans kregen om langzaam op te gaan in de omgeving, om, net zoals wij hadden gedaan, klimop te worden. [...] Zwijgen was het protocol. Je wist dat ze ook voor iets of iemand waren gevlucht, maar waarvandaan of voor wie of wat, dat bleef onduidelijk.’ Soms, sprak ze tegen Malik, stelde ze zich voor dat deze mensen naar Zwitserland waren gekomen om dicht in de buurt te zijn van al het geld dat hier werd opgeborgen door de corrupte, verrotte natie die hen had uitgekotst. (Benali 2005 : 59–60) Deze migranten werden dus zonder veel drukte ontvangen. De Zwitsers aanvaarden hen zonder echt in dialoog te treden. Stilzwijgend worden ze opgenomen in de gemeenschap. Uit de uiteenzetting van de Spaanse blijkt dat de migratie in het Zwitserse stadje waar ze woont in hoofdzaak arbeidsmigratie (1.3.1) is. ‘Het dal had nieuwe mensen nodig. Ze werkten voor het merendeel in een vleesverwerkingsfabriek. Ze stonden aan een band om vet van vlees te scheiden. Afsnijdsels in de gehaktmachine te duwen. Darmen schoon te maken.’ [...] Ze waren vaak technisch geschoold en bereid om lange uren te maken. (Benali 2005 : 60) Abdelkader Benali geeft ‘de tragiek van de emigrant’ passend weer in het volgende citaat over deze migranten. Met hun oren was trouwens ook niets mis. Omdat ze ’s nachts luisteren naar de ruis van het verlaten vaderland, zijn ze scherper afgesteld dan die van de gemiddelde burger van dit land. (Benali 2005 : 60) 78

Deze metafoor symboliseert treffend hun verlangen naar en verbondenheid met hun land van oorsprong.

4.5

Stijl en taalgebruik

Abdelkader Benali noemt Salman Rushdie als een van zijn grote voorbeelden (Elsevier, 28/06/1997). Deze literaire inspiratiebron is bijgevolg voelbaar in Benali’s literaire werken. ‘Met verwijzing naar Salman Rushdie, streeft Benali naar veelheid en vermenging: verhalen, personages, genres en stijlen dooreen vermengen in een meerstemmige roman, een “babbelbox”, die dan wel een strenge structuur nodig heeft’ (Bulcaen 2002 : 257). Volgens verschillende recensenten, waaronder Hans Goedkoop, is dat precies waar het schoentje wringt in Benali’s debuutroman. Hans Goedkoop schrijft over Bruiloft aan zee: ‘Wat er nog mist, is de dwingende vorm en concentratie’ (NRC Handelsblad, 25/10/1996). Ook Jeroen Vullings heeft bedenkingen bij de structuur en de vorm van de roman. Hij zegt er het volgende over: Het eigenaardigst aan Bruiloft aan zee is de losgeslagen vorm. [...] Stijlen wisselen elkaar af, vloeien in elkaar over, uit de meest uiteenlopende taalregisters wordt zonder onderscheid geplukt, en de lezer wordt vergast op rijmpjes en liedjes, dan weer op een interpunctieloze stroom woorden. (Vrij Nederland, 05/04/1997) Benali bekent dat de structuur bij het schrijven van zijn debuutroman niet zijn grootste prioriteit was. Hij wou het verhaal absoluut neerschrijven, er was volgens hem geen tijd voor het bedenken en uitwerken van een strakke structuur (de Jong 1998a : 48). Niettemin zijn er anderen die het speelse taalgebruik en de associatieve vertelstijl in Bruiloft aan zee wel kunnen waarderen. Ton Brouwers (2004 : 8–9) is de volgende mening toegedaan:

79

De ongewone zininbeddingen, woordvervormingen, het soms nonchalante gebruik van woorden en interpunctie, de vele passages tussen haakjes en de springerige vertelwijze dragen bij aan het artistieke karakter van de roman, waarbij bovendien de taal zelf voortdurend alle aandacht van de lezer opeist. Ton Brouwers oordeelt dus dat Benali’s spel met taal en verschillende stijlregisters bijdraagt tot de literaire waarde van de roman. In zijn literaire werken toont Abdelkader Benali zich schatplichtig aan de orale Arabische verteltraditie. In verschillende interviews duidt Benali zelf op die invloed. Zo zegt hij in een interview met Arjan Peters (2005a : 268): ‘Mijn behoefte om verhalen te vertellen komt voort uit de orale Marokkaanse traditie’. Tijdens het interview met Ellen de Jong (1998a : 44) zegt hij: ‘Wat ik van huis uit mee heb, is het gerief van de taal, van het vertelde woord’. De invloed van deze orale verteltraditie blijkt ook uit zijn romans. Zo getuigt Bruiloft aan zee van ‘een drang om te vertellen en een lust om met taal te spelen. [...] In zijn boek vertaalt hij het traditionele vertellen naar een geschreven vorm, en dat maakt Bruiloft aan zee een heel levendig boek’ (Elsevier, 28/06/1997). Ook in Laat het morgen mooi weer zijn is deze orale verteltraditie merkbaar. Net zoals Bruiloft aan zee bestaat Laat het morgen mooi weer zijn uit een mengelmoes aan verhalen die doorheen het eigenlijke verhaal geregen is. Taal en fictie hebben een bijzondere waarde voor Abdelkader Benali. In een interview beklemtoonde Benali het belang van fictie in zijn leven: Ik moet altijd naar anderen kijken om mijn eigen identiteit te vormen, terwijl anderen hun identiteit hebben meegekregen. Zij kijken naar zichzelf en hebben een geschiedenis, ze hebben Europese wortels. Als ik naar mezelf kijk, heb ik geen geschiedenis van Europa in me. En om dat gemis op te vullen probeer ik mijn eigen geschiedenis te bedenken. En dat doe ik door fictie te schrijven. (de Jong 1998a : 47) Uit dit citaat kunnen we afleiden dat fictie en verhalen een belangrijke rol vervullen in het leven van Abdelkader Benali. 80

4.6 4.6.1

Conclusie Bruiloft aan zee

Bruiloft aan zee thematiseert de botsing tussen twee culturen. Bruiloft aan zee verhaalt de lotgevallen van een migrantenfamilie die tijdens de zomer tijdelijk terugkeert naar Iwojen, een landelijke streek in Marokko. Deze terugkeer naar de geboortestreek van Teroet en Jamina Minar staat in het teken van het huwelijk tussen hun dochter Rebekka en de jongere broer van de vader, Mosa Minar. Op de vooravond van de bruiloft echter verdwijnt de bruidegom. Teroet Minar geeft daarop zijn zoon de opdracht de deserterende bruidegom zo snel mogelijk op te sporen. De roman ontleent zijn structuur aan het motief van de queeste (Louwerse 2000 : 175); de hele roman draait immers rond het terugvinden van de bruidegom. De vermiste bruidegom wordt uiteindelijk in het bordeel ‘Lolita’ teruggevonden. Vervolgens knipt Rebekka uit wraak aan het einde van de roman een stukje van Mosa’s penis af. Het traditionele ontmaagdingritueel wordt bijgevolg niet in ere gehouden; niet Rebekka bloedt op de huwelijksnacht, maar Mosa. ‘Bruiloft aan zee gaat over een ontnuchtering binnen een Nederlands-Marokkaanse migrantenfamilie’ (Brouwers 2004 : 4). De roman symboliseert een tegenstelling tussen twee werelden; ´e´en ervan is gebaseerd op traditie, eer en familie, de andere wordt gekenmerkt door moderniteit, wanorde en welvaart. Deze twee verschillende werelden zijn met elkaar in conflict. Sinds hun verblijf in Nederland hebben de familieleden al heel wat westerse invloeden ondergaan. Vader Minar onderneemt reeds in Nederland talrijke pogingen om de westerse invloeden tegen te gaan. Wanneer deze vruchteloos blijken te zijn, vat hij het plan op de hele familie naar Marokko te brengen. Volgens Henri¨ette Louwerse (2000 : 175) ‘brengt Teroet Minar als gezinshoofd de tocht naar Marokko vooral op gang om ervoor te zorgen dat zijn familieleden 81

niet te veel verwesteren en daarmee dus vervreemd raken van zijn / hun culturele achtergrond. [...] Voor hem moet de tocht de orde en harmonie herstellen die verstoord is door te veel westerse invloeden’. Zijn verwoede pogingen tot cultuurherstel zijn echter tevergeefs. De bruiloft, ´e´en van de meest traditionele rituelen, faalt hopeloos. Bovendien brokkelt ook het pronkerige huis dat vader Minar voor het gezin in Marokko laat bouwen af. De afbrokkeling van het huis in Marokko en het falen van de bruiloft zijn symbolisch voor het verval van de traditionele waarden binnen het gezin Minar. Het besef dat de traditionele waarden en normen het moeten afleggen tegen de moderne, westerse cultuur is voor vader Minar een tragisch besef. Ook in Bruiloft aan zee komen, net als in Judith en Jamal, de moeilijke verhoudingen tussen de eerste en de tweede generatie aan bod. De band met Marokko neemt bij elke generatie een andere vorm aan. Bij de eerste generatie migranten is deze band met het geboorteland vanzelfsprekend sterker; zij zijn er opgegroeid en tot op volwassen leeftijd gebleven. Bovendien ging Teroet Minar, net zoals vele eerstegeneratiemigranten, ervan uit dat zijn verblijf in Nederland tijdelijk zou zijn. Hoewel hij regelmatig aankondigt definitief naar Marokko terug te keren, zet hij toch nooit die stap. De terugkeer naar zijn vaderland stelt hij steeds maar uit, hoofdzakelijk omdat hij dan zijn kinderen zou moeten achterlaten. Teroet Minar kampt met dubbelzinnige gevoelens. Enerzijds ruilde hij zijn geboorteland uit vrije wil in voor het paradijselijke Westen, anderzijds kijkt hij met heimwee terug naar zijn land van herkomst. De houding ten opzichte van zijn nieuwe thuisland is vergelijkbaar met de houding van Abal-Kha¨ıl in Judith en Jamal. Ook in Bruiloft aan zee wordt het Westen, voorheen ervaren als een economisch paradijs van voorspoed en welvaart, door vader Minar afgebeeld als een verderfelijk oord. De band van de tweede generatie met het land van herkomst is doorgaans veel zwakker. Vaak zijn zij slechts in het herkomstland van hun ouders geboren 82

en dan in Europa opgevoed. Meestal stemmen zij niet in met de remigratieplannen van hun ouders. Dit geldt ook voor Lamarat; hij is op jonge leeftijd uit Marokko vertrokken en in Nederland opgegroeid. Hoewel hij in Marokko geboren is en Marokkaanse ouders heeft, spreekt hij geen Arabisch. Bovendien heeft hij geen voeling met de Arabische cultuur en tradities. De zoektocht naar zijn oom verleent Lamarat de mogelijkheid om zijn geboortestreek voor het eerst te verkennen. Tijdens deze queeste ontmoet hij een taxichauffeur, Chalid, die hem vervolgens doorheen zijn land van herkomst vervoert. Chalid licht hem tijdens deze rit in over de traditionele gebruiken en gewoonten van zijn geboortestreek. Volgens Patrick Meurs en Gaston Cluckers (1998 : 5) is het verlies in migratie ‘vooral een verlies aan vanzelfsprekendheid van de meegebrachte cultuur’. Het verlies van de vanzelfsprekendheid van de Marokkaanse cultuur en tradities in het gezin Minar wordt in Bruiloft aan zee gethematiseerd. De verwevenheid met de cultuur uit het herkomstland is in het gezin Minar uiterst zwak. Dit besef veroorzaakt uiteindelijk een crisis in het migrantengezin. Internationale migratie heeft, zowel in de realiteit als in deze roman, het ontstaan van een spanningsveld tussen traditie en moderniteit als gevolg. We kunnen concluderen dat Bruiloft aan zee de onvermijdelijke invloed van migratie op het familieverband illustreert.

4.6.2

Laat het morgen mooi weer zijn

De drie verhaalelementen die we volgens Anbeek (1999 : 337) mogen verwachten in een roman van een Nederlandstalige auteur van Marokkaanse origine vinden we ook duidelijk in Laat het morgen mooi weer zijn terug. De drie hoofdpersonages in de roman ervaren ‘de tragiek van de emigrant’. Ten eerste is er in Laat het morgen mooi weer zijn een personage dat halsstarrig

83

vasthoudt aan de principes van het vaderland, namelijk Maliks moeder Melissa. Zij leeft eigenlijk nog in het verleden en kan ´en wil haar geboorteland niet loslaten. De migratie uit haar land van herkomst is duidelijk nog niet verwerkt. Vervolgens is er een personage dat de traditionele normen en waarden uit het herkomstland overboord gooit: Roxander Ben, de vader van Malik. Op een gegeven moment gaat hij hierin zo ver dat hij beslist zich te bekeren tot het christendom. Deze beslissing maakt Melissa — zowel letterlijk als figuurlijk — ziek. De verschillende, tegenstrijdige levensopvattingen zorgen bijgevolg voor een conflictueuze situatie binnen het echtpaar, een constante die doorheen het verhaal verweven is. Ten slotte is er Malik zelf, die zich als het ware op het breukvlak van twee culturen bevindt. Zowel in het geboorteland van zijn ouders als in Nederland wordt hij als een vreemdeling beschouwd. Er is geen enkele plaats waar hij zich echt thuis voelt. We moeten wel een kleine nuance aanbrengen in wat Ton Anbeek poneert. Volgens hem komt er in zogenaamde ‘Marokkaans-Nederlandse literatuur’ steeds een conflict tussen de vader en de zoon voor. Dit conflict is gewoonlijk ingegeven door hun verschillende opvattingen over normen en waarden. In Laat het morgen mooi weer zijn is dit conflict inderdaad aanwezig, maar dan wel tussen de moeder en de vader van Malik. Malik zelf neemt niet echt deel aan de discussies, hij wordt wel be¨ınvloed en gestuurd door hun opvattingen. De levens van alle belangrijke personages in de roman worden op een of andere manier gekleurd door hun migratieverleden. Zelf zijn ze eerder geneigd de invloed hiervan te minimaliseren, maar uit mijn analyse blijkt duidelijk dat het migratieverleden voor elk van de personages een niet onbeduidende rol speelt in hun persoonlijke leven. De migratie heeft een onmiskenbaar effect op de ontwikkeling van hun identiteit. 84

Ook in minder belangrijke verhaalelementen wordt de thematiek rond migratie aangekaart. Verschillende motieven en beweegredenen voor migratie die in het eerste hoofdstuk werden behandeld, komen in deze roman aan bod. De migranten in Zwitserland werden als werkkrachten naar Europa gehaald. Maliks ouders werden gedwongen tot migratie door het politieke wanbeleid in hun vaderland. Bij de Spaanse Carmen Lopez de La Madrid tenslotte ligt een oorlog aan de basis van haar beslissing om te migreren. Bovendien gaat Benali beknopt in op de problematiek rond integratie. Uit ervaring weet Malik Ben namelijk dat een migrant zich best zoveel mogelijk aanpast aan de heersende mores, want ‘wie al te opzichtig met zijn veren wilde pronken, werd genegeerd’ (Benali 2005 : 9). Dit is een pleidooi voor de aanpassing van migranten aan hun nieuwe omgeving.

85

Hoofdstuk 5 Hans Sahar 5.1

Korte biografie

Hans Sahar is een pseudoniem waarin zijn twee culturen zich verenigen: Hans als oer-Hollandse naam en Sahar als een Arabische naam, een naam uit de woestijn. Sahar werd in Al-Hoceima, Marokko geboren in 1974. Op tweejarige leeftijd verhuist Sahar met zijn gezin naar Den Haag, waar hij de rest van zijn jeugdjaren doorbrengt. Hans Sahar kent een behoorlijk turbulente jeugd (hanssahar.nl, 05/07/2006). Als Marokkaanse jongen in Nederland voelt hij zich een eeuwige buitenstaander. Ik was de enige Marokkaanse jongen van de klas en op mijn zevende werd ik door de hele klas in elkaar geslagen. Ze wachtten me op omdat ik tegen de leraar had gezegd dat ze me voor kankerturk hadden uitgescholden. Dat neem je mee voor de rest van je leven. Het gaat je hele leefhouding bepalen. (Hoogervorst 1995 : 67) Hij raakt verzeild in het criminele circuit en maakt deel uit van een beruchte Haagse jeugdbende. Het duurt bijgevolg niet lang vooraleer Sahar met de politie in aanraking komt. Hij wordt opgepakt en belandt zelfs voor een tijdje in de gevangenis. Daar vat hij het idee op om zijn ervaringen neer te schrijven.

86

Bijgevolg reflecteren zijn ontregelde jeugd en eigen criminele ervaringen zich in zijn romans.

5.2

Oeuvre

Het oeuvre van Hans Sahar vormt de getuigenis van een moeizame aanpassing aan en integratie in de westerse, Nederlandse samenleving. Sahar debuteerde in 1995 met de roman Hoezo bloedmooi. Dit boek geeft het portret weer van een rauwe wereld; een wereld van straatbendes en jeugdcriminaliteit. Bovendien illustreert deze debuutroman het conflict tussen twee tegengestelde werelden: een wereld bepaald door de waarden en tradities van het islamitische geloof en de moderne, westerse wereld met al zijn verleidingen. Ondanks het gebrek aan literaire waarde, konden literaire critici Hoezo bloedmooi als sociologisch document t´och waarderen. De roman kan volgens hen gezien worden als een zogenaamde ‘tranche de vie’; een representatie van de harde werkelijkheid aan de zelfkant van de Nederlandse samenleving (Anbeek 1999 : 338). De debuutroman werd door Doeschka Meijsing echter negatief onthaald in Elsevier. Het is jammer dat Hoezo bloedmooi alle gevestigde beelden over Marokkaanse jongeren zo bevestigt: ze zijn allemaal in de prostitutie, aan de rand van het criminele, ze hebben heimwee naar Marokko, maar ze zullen er nooit naar terugkeren. De clich´es zijn zo hevig dat de lezer soms denkt met een ghostwriter te maken te hebben. (Elsevier 09/09/1995) Sahars tweede roman Zoveel liefde (1996) kaart min of meer dezelfde thematiek aan. Ook deze roman geeft een inkijk in de grauwe wereld van het criminele circuit. Verder gaf Hans Sahar nog twee verhalenbundels uit: Couscous en kaas (1999) en De heimweekaravaan (2000). Beide bundels brengen diverse actuele thema’s in beeld, maar de botsing tussen twee culturen blijft de voornaamste. 87

5.3

De heimweekaravaan

De heimweekaravaan (2000) van Hans Sahar bevat twaalf relatief korte verhalen, veelal geschreven in de ik-persoon waardoor de verhalen een autobiografisch tintje krijgen. Enkele verhalen schreef Sahar in opdracht en werden reeds eerder gepubliceerd in kranten en tijdschriften. De verhalenbundel kaart verschillende typische migrantenthema’s aan zoals onder andere heimwee, verlangen naar terugkeer, eergevoel en uithuwelijking. Niet alle verhalen zijn relevant in het licht van deze dissertatie, we zullen slechts een viertal verhalen analyseren. Het eerste verhaal ‘De onbekende ammedoeker’ biedt een ander perspectief op ge¨emigreerde Marokkanen; deze keer worden zij bekeken en beoordeeld door hun Marokkaanse landgenoten. In het verhaal velt een zekere Sadik van op het terras van het lokale koffiehuis een oordeel over de tijdelijk teruggekeerde Marokkanen. Kijk nou toch weer hier op straat, zie je die mannen in die korte broeken daar, nou dat is nou precies wat ik bedoel. Hier loopt niemand er zo bij maar als ze in Olanda werken en wonen, en dan met vakantie hier terugkomen in hun oude geboorteplaats, dan hangen ze de toerist uit. Kijk, bij het stoplicht staan ze ook, die Mercedessen en die BMW’s, [...], ze hebben vaak het geld geleend om met zo’n auto hier rond te kunnen rijden en de mensen gek te maken, en daar in Olanda lopen ze de poten uit hun lijf voor hun baas en kauwen ze op oud brood. (Sahar 2000 : 8–9) De ge¨emigreerde Marokkanen worden door Sadik allerminst positief gewaardeerd. In zijn ogen zijn ze verdorven door de vele westerse invloeden. ‘Ze gaan hier weg als gewone mensen, naar de overkant, maar ze komen terug als heel andere mensen, verpest door het geld en de luxe en zo’ (Sahar 2000 : 11). Ze kleden zich anders, westers en bovendien verdenkt hij hen ervan te pronken met hun materi¨ele welvaart. Dit tekstfragment geeft passend aan wat ik als 88

‘de tragiek van de emigrant’ beschouw; na de emigratie worden ze door achtergebleven Marokkanen niet meer als ´echte Marokkanen beschouwd of voelen ze zich zelf nergens ´echt thuis. Migrantengezinnen worden er namelijk regelmatig mee geconfronteerd dat ze zowel hier als ginds als vreemden worden beschouwd (Meurs en Cluckers 1998 : 3). De migrant is enerzijds niet meer Marokkaans, anderzijds is hij ook niet westers geaccepteerd. Beide landen zijn voor hem buitenland geworden. Deze ervaring kan verregaande gevolgen hebben voor het gezin. ‘Vanuit de pijn over deze verscheurende ervaring gaan ouders en kinderen soms het gemis aan acceptatie dat ze ginds en hier ervaren, aan elkaar verwijten’ (Meurs en Cluckers 1998 : 3). De achterflap van De heimweekaravaan illustreert tevens ‘de tragiek van de emigrant’: ‘Het ene vaderland biedt een haast onbeperkte vrijheid, maar is soms ook kil en hard tegen de donkere ‘medelanders’. In Marokko zijn de geuren wild en exotisch, steken de huizen prachtig wit af tegen de blauwe lucht, en schijnt de zon. Maar de strikt religieuze opvattingen maken dat je je als tweedegeneratie-emigrant ook daar niet helemaal thuis voelt’. In het titelverhaal, ‘De heimweekaravaan’, illustreert Hans Sahar het ‘in-between-gevoel’ voortreffelijk. Het verhaal gaat over een Marokkaans-Nederlands gezin dat tijdens de zomervakantie terugkeert naar Marokko. Zij zijn ´e´en van de vele families die in een karavaan naar Marokko trekt. Het hoofdpersonage Has, een tweedegeneratiemigrant, dacht in Nederland een heel jaar lang niet aan Marokko. Het ergerde hem zelfs dat zijn vader het steeds weer over Marokko had. Tijdens de heenreis echter blikt hij vol heimwee terug op zijn kindertijd in Marokko. Has dacht weer aan Marokko. De bruiloften die in de zomer overal gevierd worden en waar je zomaar allemaal aan meedoet. De heerlijke kruidige geuren van de soek. Het vlees dat tien keer lekkerder smaakt omdat er geen chemische troep in zit. Elke dag je eigen taal spreken, niet meer omschakelen, niet meer overschakelen. (Sahar 2000 : 30) 89

Op de weg naar Marokko voelt Has de trots voor zijn vaderland zwellen. Ze zouden alles in geuren en kleuren vertellen, en dan voelden ze zich zoveel beter dan in de Beatrixstraat die ze nu achter zich hadden gelaten. En zoals Has het hele jaar niet aan Marokko dacht, zo zou hij nu niet meer aan Holland denken. Nu was hij al in Marokko met zijn gedachten en gevoelens. (Sahar 2000 : 24) Het hele verhaal is doordrongen van nostalgie naar een ver verleden in een exotisch oord. Het vijfde verhaal, ‘Hallo allo’, uit de verhalenbundel geeft het relaas van een gezellige bijeenkomst van de ‘vijf jonge Marokkaanse Nederlandse schrijvers. Tweede generatie, allemaal hier opgegroeid’ (Sahar 2000 : 43). Deze vijf jonge schrijvers met de dubbele identiteit zijn Abdelkader Benali, Naima El Bezaz, Hafid Bouazza, Mustafa Stitou en Hans Sahar zelf. Sahar ironiseert in het verhaal de media-aandacht die de vijf auteurs en hun literaire werken te beurt vielen. In hoofdstuk twee zagen we reeds dat deze schrijvers met een dubbele identiteit niet onverdeeld gelukkig zijn met het etiket van ‘allochtone schrijver’ (2.3). Hafid Bouazza, die erom bekend staat geen enkele gelegenheid onbenut te laten zich als Nederlandse schrijver te profileren, maakt ook in dit gesprek zijn standpunt duidelijk: ‘ik wil behandeld worden als schrijver, niet om mijn huidskleur of afkomst...’ (Sahar 2000 : 52–53). Aanleiding hiervan is de volgende uitspraak van Abdelkader Benali: ‘Ik denk dat we geen van allen ooit uitgegeven waren als we geen allo’s waren, want er zijn tienduizenden mensen in Nederland die schrijven, en daar zitten natuurlijk honderden heel goeie tussen, maar die komen niet aan de bak.’ (Sahar 2000 : 52) Het denkbeeldige gesprek van de vijf schrijvers in ‘Hallo allo’ gaat zodoende in op het debat rond en de receptie van migrantenliteratuur. Zo koppelt Naima El Bezaz terug naar een uitspraak van schrijfster en recensente Doeschka Meijsing in Elsevier over Hoezo bloedmooi, de debuutroman van Hans Sahar (5.2). 90

‘Maar ik bedoel, jij bevestigt met jouw verhalen wel de vooroordelen tegen de Marokkaanse jongeren dat ze crimineel zijn en zo.’ (Sahar 2000 : 53) Naar het einde van het gesprek toe geeft Hans Sahar onverbloemd zijn mening over dit hele debat: ‘We zijn allemaal lekker geknuffeld door onze uitgevers, door de recensenten en door het publiek, zo is het gewoon.’ (Sahar 2000 : 53) Als afsluiter wordt er een groepsfoto genomen om deze onvergetelijke avond op papier vast te leggen. In het laatste verhaal, ‘Het oranjegevoel’, somt de Marokkaanse ik-verteller alle associaties op die Holland bij hem oproept. Zo krijgen wij als lezer een beeld van wat Marokkanen over Nederland denken. Holland is het land waar iedereen gelijk is, maar waar de verschillen idioot groot zijn. Holland is het land waar honden het beter hebben dan kinderen in arme landen. Holland is het land waar ze tegen je zeggen ‘we gaan eten’ en dan bedoelen ze dat je moet oprotten. (Sahar 2000 : 111) Hij kaart in het verhaal ook de problemen aan die tweedegeneratie-immigranten ervaren bij hun moeizame integratie in de nieuwe, westerse leefwereld. En nu komen wij eraan. De tweede generatie. We hebben ouders die ons niet konden helpen met de taal, met niks eigenlijk. Je moest alles zelf doen, en op school twee of drie keer zo hard werken als de anderen. Want je hebt een vreemde naam, je ziet er anders uit, en ze weten dat er een andere cultuur in je bloed zit. Dat weet iedereen. (Sahar 2000 : 112) Op het einde van het verhaal ´en het boek spreekt de ik-figuur de wens uit zich ooit ´echt thuis te voelen in Nederland.

91

Toch blijf ik hopen dat Holland eens het land wordt waar we niet alleen thuishoren, maar waar we ons ook thuis voelen. (Sahar 2000 : 115–116) De andere verhalen in de bundel, zoals onder andere ‘In trance’, beschrijven het hippe, wilde uitgaansleven in Nederland. In het kader van deze licentiaatsverhandeling zijn deze verhalen minder relevant. Ze sluiten zowel qua thematiek als qua stijl aan bij Ronald Giphart, ´e´en van de Generatie Nix-schrijvers.

5.4

Stijl en taalgebruik

De thematiek van Sahars literaire werken, jeugdcriminaliteit en een portret van een rauwe wereld, reflecteert zich ook in het taalgebruik. Het oeuvre van Hans Sahar wordt immers getypeerd door een rauw, hard taalgebruik (Osstyn 2000 : 81). Het razendsnelle tempo en zijn scherpe, ongezouten taal sluiten volkomen aan bij de thematiek.

5.5

Conclusie

De verhalenbundel De heimweekaravaan (2000) van Hans Sahar snijdt verschillende actuele thema’s aan. De rode draad doorheen de verhalen blijft toch de botsing tussen twee culturen: de westerse, Nederlandse cultuur en de traditionele islamitische cultuur uit het land van herkomst. Het openingsverhaal ‘De onbekende ammedoeker’ illustreert wat ik begrijp onder ‘de tragiek van de emigrant’: nadat migranten hun vaderland verlaten hebben, worden ze wel eens door achtergebleven landgenoten niet meer als ´echte — in dit geval — Marokkanen beschouwd. Bovendien voelen ze zich zelf vaak nergens ´echt thuis, beide landen voelen aan als buitenland. Dit tragisch aspect wordt versterkt doordat het verhaal het perspectief volgt van een zekere Sadik, een Marokkaan die van op het terras van het lokale 92

koffiehuis een oordeel velt over de tijdelijk teruggekeerde Marokkanen. Gewoonlijk worden migranten beoordeeld door de autochtone bevolking van het ontvangende land. Deze keer echter worden zij bekeken en beoordeeld door hun Marokkaanse landgenoten. De ge¨emigreerde Marokkanen worden door Sadik absoluut niet positief gewaardeerd. Naar zijn mening zijn ze verdorven door de vele westerse invloeden die ze ondergaan hebben. Zo is de traditionele klederdracht doorgaans ingeruild voor de meer westerse kledij zoals bijvoorbeeld korte broeken. Niet alleen nemen ze de materi¨ele elementen uit het nieuwe land over, na verloop van tijd wordt ook de westerse mentaliteit overgenomen. Bovendien verdenkt Sadik hen ervan in hun land van herkomst te pronken met hun materi¨ele welvaart. Meurs en Cluckers (1998 : 3) wijzen erop dat migrantengezinnen er regelmatig mee geconfronteerd worden dat ze zowel hier als ginds als vreemden worden beschouwd. Deze afwijzing zowel in het gastland als in het land van herkomst kan verregaande gevolgen hebben voor het gezin. ‘Vanuit de pijn over deze verscheurende ervaring gaan ouders en kinderen soms het gemis aan acceptatie dat ze ginds en hier ervaren, aan elkaar verwijten’ (Meurs en Cluckers 1998 : 3). Het titelverhaal, ‘De heimweekaravaan’, thematiseert ook de botsing tussen twee culturen. In dit verhaal illustreert Hans Sahar het ‘in-between-gevoel’ voortreffelijk. Het hoofdpersonage Has, een tweedegeneratiemigrant, verwoordt zijn gevoelens van heimwee op de heenreis naar Marokko tijdens de zomervakantie. Een heel jaar lang dacht hij in Nederland niet aan Marokko, maar op de weg naar Marokko voelt Has zijn trots voor zijn vaderland zwellen. Het vijfde verhaal, ‘Hallo allo’, gaat dan weer in op het debat rond migrantenliteratuur. Het verhaal biedt het relaas van een denkbeeldig gesprek tussen vijf Nederlandse schrijvers van Marokkaanse origine: Abdelkader Benali, Naima El Bezaz, Hafid Bouazza, Mustafa Stitou en Hans Sahar zelf. Sahar ironiseert in 93

het verhaal de media-aandacht die de vijf auteurs en hun literaire werken te beurt vielen. In het laatste verhaal, ‘Het oranjegevoel’, geeft de Marokkaanse ik-verteller zijn mening over Nederland. Bovendien kaart Sahar in dit verhaal ook de problemen aan die tweedegeneratie-immigranten ervaren bij hun moeizame integratie in de nieuwe, westerse leefwereld.

94

Hoofdstuk 6 Hafid Bouazza 6.1

Korte biografie

Hafid Bouazza is in 1970 geboren in het Marokkaanse stadje Oujda, vlakbij de Algerijnse grens. Zijn vader vertrekt in 1971 naar Nederland om een betere toekomst uit te bouwen voor zijn gezin. Als gastarbeider vindt hij werk in de staalindustrie (arbeidsmigratie 1.3.1). Op zevenjarige leeftijd verhuist Hafid Bouazza samen met de rest van het gezin naar Arkel, een plaatsje in ZuidHolland (gezinshereniging 1.3.7). In Arkel was het gezin Bouazza het enige buitenlandse gezin. Na de middelbare school begint Hafid Bouazza aan de studie Arabische taalen letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Later werkt hij een tijdje als docent en vertaler Arabisch. Hafid Bouazza houdt zich ook creatief bezig; hij componeert muziek voor verschillende film- en dansproducties en schrijft toneelstukken (de Jong 1998b : 54).

95

6.2

Oeuvre

Hafid Bouazza maakte zijn literaire debuut in 1996 met de verhalenbundel De voeten van Abdullah. De voeten van Abdullah werd positief onthaald door de literaire critici; zijn exuberant taalgebruik viel bij velen in de smaak. Bovendien werd dit debuut met de E. du Perronprijs bekroond (Francken 1999 : 8). Datzelfde bloemrijke taalgebruik werd niet meer gewaardeerd in Bouazza’s tweede roman Momo (1998). Kees Bokweide (1998 : 618) ergert zich aan Bouazza’s overdadig lyrische taalgebruik. Het enige dat uit zijn verhaal blijkt is de wil een bekwaam en zangerig auteur te zijn van, vooral, oer-Hollands po¨etisch proza, en men vermoedt hierachter het drama van een jonge schrijver die met alle geweld onder het stigma van de allochtoon uit wil komen. Datzelfde jaar gaf Hafid Bouazza ook zijn eerste toneelstuk uit: Apollien. De slachting in Parijs (2001), Othello (2003) en Het temmen van een feeks (2005) zijn ook toneelstukken die op zijn naam staan. Hafid Bouazza gaf ook een drietal po¨eziebloemlezingen uit: Schoon in elk oog is wat het bemint (2000), De zon kussen op dit nachtuur (2006) en Om wat er nog komen moet (2006). In 2001 schreef Hafid Bouazza het essay Een beer in bontjas. De aanleiding hiertoe was het thema van de Nederlandse boekenweek ‘Het land van herkomst: schrijven tussen twee culturen’. Bouazza hield zich echter niet aan dit thema. ‘De ‘boodschap’ van zijn betoog is immers dat die dubbele culturele achtergrond zijn schrijverschap niet of nauwelijks be¨ınvloed heeft’ (De Morgen 14/03/2001). In 2003 verscheen Paravion, waarvoor Hafid Bouazza de Gouden Uil Literatuurprijs 2004 kreeg (De Morgen, 14/03/2001).

96

6.3

Momo

In 1998 verscheen Hafid Bouazza’s tweede literaire werk, de novelle Momo. Dit literair werkje bevat niet meer dan 96 pagina’s. Opvallend is dat in deze novelle geen enkel element voorkomt dat enigszins naar Marokko verwijst. Het is niet onmogelijk dat Hafid Bouazza, die erom bekend staat zich als Nederlandse schrijver te willen profileren, dit bewust gedaan heeft. Deze al dan niet bewuste strategie oogst lof bij een aantal literaire critici omdat Bouazza hiermee zou aangeven ‘boven de sociale allochtonenproblematiek te staan’ (Louwerse 2000 : 170). Aleid Truijens zegt in “Ja, zo smaakt kattenkwaad”: Bouazza heeft zich superieur onttrokken aan de eis een duit in het zakje van de ‘allochtonenproblematiek’ te doen, om cultureel correct te worstelen ‘tussen twee culturen’. Daarvoor is zijn schrijftalent te groot: hij gaat zijn eigen weg. (de Volkskrant, 15/05/1998) Niet iedereen is het hiermee eens. In hoofdstuk twee (2.3) zagen we reeds dat Ton Anbeek (1999 : 342) zich de vraag stelt ‘of deze auteurs zich daarmee niet tegelijkertijd beroven van hun meest vruchtbare onderwerp’. Het verhaal speelt zich af in een Nederlandse context; het rustige, Hollandse tuindorpje Herfsthoven biedt de achtergrond voor deze novelle. Op middelbare leeftijd krijgt een echtpaar toch nog een zoontje, Momo genaamd. Ondanks een abnormaal grote, sterk uitgegroeide voorhoofdskwab is Momo gezond. Moeder is een praatzieke, overbezorgde vrouw die Momo geen moment uit het oog verliest. Vader is een toegewijde, zwijgzame man die een passieve rol speelt in het gezin. Momo is een stille, teruggetrokken jongen die licht autistische trekjes vertoont. De jongen gaat zo op in zijn verbeeldingswereldje dat zijn moeder zich zorgen maakt over hem. Momo zondert zich immers af van de buitenwereld, maakt geen vriendjes en wordt zelfs gepest door zijn klasgenoten. Niemand kan tot hem doordringen. ‘Enkel zijn vader en de buurman 97

mogen heel af en toe en vooral zonder dat zijn moeder er weet van heeft, in een moment van opperbeste verstandhouding even de barri`ere doorbreken’ (Magerman 1998 : 430). Moeder denkt dat een schoolreis het leggen van sociale contacten zal bevorderen. Uiteindelijk verdwijnt Momo tijdens de schooluitstap op mysterieuze wijze. Momo blijkt bovendien meer te zijn dan alleen maar een stille jongen. Hij beschikt over een bijzondere gave; de jongen is zeer gevoelig voor zintuiglijke indrukken. Wat andere mensen niet opmerken, zoals het ruisen van de bomen en de weerkaatsing van zonnestralen, ontgaat Momo niet. Al vroeg begon Momo geluiden op te vangen. Niet de geluiden van de kleurige mobiles en de tingelingen, die hem weinig bekoorden, of de geluiden van zijn kirrende, tuttuttende moeder en brommende vader. Het is het suizelen, het hees gelispel in de stilte die zijn ouders in zijn kamer achterlaten. [...] Het is een geluid dat bij zijn eenzaamheid hoort en dat zich, in verschillende schakeringen, verschuilt achter de schaduwen. Het ritspelt er onophoudelijk, geschuifel in doorzichtige doolhoven van het diffuse licht, het ruismuist en spookt er, geschuifel en geguichel achter en tussen de knuffelbeesten. (Bouazza 1998 : 23) Het hele verhaal speelt zich dan wel af in een vertrouwde, Hollandse omgeving, toch is de novelle ondergedompeld in een mysterieuze sfeer. Bouzza voert in het verhaal namelijk geheimzinnige wij-vertellers ten tonele. Deze vertellers zijn ‘een soort naar binnen gerichte demonen, die voor Momo het contact met de magische wereld vertegenwoordigen. Die mysterieuze wij-vertellers verschaffen Momo ‘een levende verbeelding’ ’ (de Jong 1998b : 58). Bovendien geven deze raadselachtige wij-vertellers de lezer de indruk ergens in Momo’s hoofd te wonen. In de rechterslaapbeenkwab, zo overontwikkeld bij dit kind, schrokken wij op en vluchtten in de susurrus van de arbor vitae die hevig schudde. Daar klampten wij ons vast. (Bouazza 1998 : 14) 98

Tijdens het schoolreisje wordt Momo uiteindelijk volledig opgeslorpt door zijn zintuiglijke fantasiewereld. Aan het einde van de roman wordt Momo door de mysterieuze demonen gevangen. [...] in het wuivend donker vol glee¨en, met dansend stofgewapper van onze onweerstaanbare, onbarmhartige betovering die hem, net voordat hij terug wil rennen — eindelijk, eindelijk — begint te omsluiten. (Bouazza 1998 : 95) Hafid Bouazza is gefascineerd door fantasie en verbeelding. Zelf zegt hij over Momo ´en het personage Momo: Hij vlucht niet in die fantasiewereld om aan de realiteit te ontsnappen. Het is gewoon een wereld die re¨eel voor hem bestaat en die wel stukje bij beetje de overhand krijgt, waardoor hij er steeds meer in verdwijnt en die andere wereld steeds minder nodig heeft om voort te bestaan. Dat je kan verdwijnen in je eigen fantasie, dat verbeelding zo sterk is dat ze een scheppend vermogen krijgt, dat vond ik interessant. (de Jong 1998b : 58) De verbeelding neemt in Momo dreigende vormen aan. De fantasie neemt het in deze novelle over van het verstand. ‘ “Het krijgt daar inderdaad iets demonisch,” beaamt Bouazza. “Het gaat over verdwijnen in de verbeelding, de verbeelding die losgeslagen is” ’ (De Morgen, 14/03/2001).

6.4

Paravion Wie eenmaal een ziel kreeg in Paravion, kon niet meer voor lange tijd terugkeren naar het vaderland. Men wisselt niet straffeloos van geest, dat weet ik nu, mijn lieve herder. Geen hart kan kloppen in twee oorden tegelijk. (Bouazza 2003 : 131) Niemand kon overleven na terugkeer in het geboorteland. Dat wist iedereen. Alleen als lijk werd men daar door de grond aanvaard. (Bouazza 2003 : 143) 99

Bovenstaande citaten uit Paravion (2003) van Hafid Bouazza geven ‘de tragiek van de emigrant’ treffend weer; als emigrant kan je immers niet meer voor lange tijd terugkeren naar je vaderland. De aanpassing aan het nieuwe thuisland is doorgaans te ver gevorderd om nog te kunnen aarden in het herkomstland. Bovendien is vaak ook de vroegere omgeving grondig veranderd. Beide landen voelen voor de emigrant uiteindelijk als buitenland aan; in geen van beide landen horen ze ´echt thuis. Het eerste citaat wordt uitgesproken door een achtergebleven vrouw in Morea, het exotische en pastorale dorpje dat Hafid Bouazza in Paravion neerzet. De vrouwen in Morea beseften, lang voor hun mannen, ‘dat een tweeledig vaderland een destructieve kracht kan zijn’ (de Volkskrant, 06/11/2003). Paravion thematiseert het verlangen naar een paradijselijk ver oord en illustreert vervolgens de gevolgen van migratie voor het individu en het vertrekland. Met deze thema’s kaart de roman actuele onderwerpen aan. ‘ ‘Paravion’ is een sociaal-culturele geschiedenis verpakt als een Arabisch sprookje’ (Trouw, 01/11/2003). De roman speelt zich af op twee plaatsen. Aan het begin van de roman situeert het verhaal zich in het land Morea (vermoedelijk allegorisch voor Marokko), verder in het verhaal krijgen we een verschuiving naar de stad Paravion (symbolisch voor Amsterdam). Hafid Bouazza verklaart de naam van het land Morea in een interview (Peters 2005b : 251): Ik geef het land die oude naam, om aan te geven dat mijn boek een sprookje is, geen realistische vertelling. Bouazza’s Paravion is opgebouwd uit vier delen. Het eerste deel situeert zich zoals gezegd in Morea, waar we een beeld krijgen van de situatie v´o´or de migratie en het uiteindelijke besluit tot migratie. Het tweede deel vertelt de lotgevallen van de achtergebleven familieleden in Morea. In het derde deel van 100

de roman krijgen we een verschuiving van Morea naar Paravion. In dit deel worden de belevenissen van de ge¨emigreerde mannen geschetst. Vervolgens keren in het laatste deel de ge¨emigreerde mannen terug naar hun vaderland Morea.

6.4.1

Deel ´ e´ en

Paravion verhaalt over drie generaties (grootvader, vader en zoon) met dezelfde naam, namelijk Baba Baloek, afkomstig uit een sprookjesachtige, idyllisch gekleurde vallei in Morea. Grootvader Baba Baloek is als eerste naar de stad Paravion ge¨emigreerd. ‘De titel Paravion is een misvatting van de Marokkaanse personages, die dit opschrift op een luchtpostbrief aanzien voor de mysterieuze naam van de stad waarheen een eerste generatie is ge¨emigreerd, en van waaruit die post wordt verstuurd: Amsterdam’ (Peters 2005b : 250). Tien jaar later besluit vader Baba Baloek, man van Mamoerra, zijn vader te volgen en ook naar Paravion af te reizen. Zijn besluit is voornamelijk ingegeven door de aanhoudende ecologische problemen in de vallei Abqar. Vader Baba Baloek ziet geen toekomstperspectief meer in Morea, migreren naar het paradijselijke, welvarende Paravion is volgens hem de enige oplossing. Baba Baloek moest wel vertrekken. De schaarste was alleen maar toegenomen. De prijs van groenten, in het bijzonder van tomaten en aardappelen, had spectaculaire hoogten bereikt en niets, zeker het weer niet, duidde erop dat hij zou dalen. In Paravion wachtten hem vruchtbare en arbeidzame tijden. En wanneer hij terugkwam zou hij zijn vrouw kleden en kleinoden. Zij zou bloeien en gloeien van goud als een citroenboom. (Bouazza 2003 : 15) In het verre Paravion hoopt Vader Baba Baloek tijden van voorspoed en welvaart te beleven. Hoewel Vader Baba Baloek en zijn vrouw Mamoerra hun vertrek in alle geheim hebben voorbereid en voor iedereen hebben verzwegen, komen hun plannen 101

toch aan het licht. Deze ontdekking lokt de volgende reactie uit bij de andere dorpbewoners: Hoe dan ook, besloot het dorpshoofd, Baba Baloek zou niet alleen van de vruchten plukken of, als alles goed ging, er niet eens van eten. Tevreden sloot hij de bijeenkomst af en hij stond op. (Bouazza 2003 : 29) De andere mannen van de gemeenschap besluiten, net zoals vader Baba Baloek, de droogte en de ontbering in hun vaderland achter te laten en het welvarende Paravion op te zoeken. Voor hun vertrek op vliegende tapijten bevruchten ze eerst al hun vrouwen gelijktijdig. Nadat iedereen had ingestemd met de plannen, stonden zij jichtig en krakend op en sloften met de jongens in hun slaperige armen naar huis; daar gingen zij op hun vrouwen liggen, en niet iedereen nam de moeite hen eerst te wekken, en bevruchtten hen op precies hetzelfde moment, als op een afgesproken signaal — en dat terwijl Baba Baloek nog bezig was met het voorspel — [...] (Bouazza 2003 : 22) De grootschalige migratie naar Paravion verloopt luidruchtig en veroorzaakt veel drukte binnen de gemeenschap. De mannen kijken opgewonden uit naar het paradijselijke oord Paravion, de vrouwen zwaaien hun mannen bedroefd uit. De mannen vlogen recht in de lelievelden van de dageraad die een anticipatie was op de duizelingwekkende omarming van Paravion. Paravion riep en wenkte en zij gaven gehoor. Hier zijn wij! Hier zijn wij! De vrouwen zwaaiden onzichtbare palmbladeren van afscheid en zegeningen. (Bouazza 2003 : 31) Vervolgens verlaten de mannen op hun vliegende tapijten hun vrouwen om hun geluk in Paravion te beproeven.

102

6.4.2

Deel twee

Het tweede deel van Paravion vertelt de lotgevallen van de achtergebleven familieleden in Morea. Vijf maanden na hun vertrek bevallen alle vrouwen op precies dezelfde dag en precies hetzelfde ogenblik van een meisje. Enkel Mamoerra baart een jongen, die dezelfde naam krijgt als zijn vader en zijn grootvader, Baba Baloek. De jongen wordt, na de dood van zijn moeder in het kraambed, opgevoed door de Siamese tweelingzussen en dorpsheksen Cheira en Heira. Nadat vrijwel alle mannen Morea hebben verlaten, blijft de jonge herder Baba Baloek achter bij alle achtergelaten vrouwen. Een mysterieus, bloedmooi meisje wijdt de onervaren Baba Baloek in in de vleselijke liefde; hij krijgt van haar zijn eerste liefdeslessen. Het volgende fragment verhaalt ´e´en van deze liefdeslessen. ‘Aan je kus moet nog gewerkt worden.’ Zij richtte haar blik niet op hem. ‘Je tong is een nar. Je zoent als modder en je graait als een berber. Sta nu maar op.’ (Bouazza 2003 : 115) Na zijn eerste lessen in de liefde, zijn plotseling alle andere manloze meisjes in Morea bereid zich te ontfermen over de seksuele opvoeding van de onbedreven Baba Baloek. Hij had overal spierpijn. Zelfs zijn habijt, achterstevoren aangetrokken, woog te zwaar op zijn lichaam zonder fut. Ze hadden aan zijn koperen oorring getrokken en deze woog als lood aan zijn gehavende oorlel. Ledig als een waterzak lag hij bij te komen van lessen in beheersing, in onderdrukte vervoering. Sputterende seks, waarvan de vlekken op de lakens, vari¨erend in grootte, getuigenis aflegden. Het colostrum van zijn wellust op het glanzende koepeltje had fascinatie, hilariteit en afkeer opgewekt. (Bouazza 2003 : 123) Meermaals doemt in de roman een mirage, een soort van fata morgana, op van de paradijselijke stad Paravion. ‘De mysterieuze stad Paravion die soms 103

door de bewoners van Morea te zien is in de middagschittering, heeft wel heel veel weg van Amsterdam; door de stad stroomt een rivier die Amstel heet’ (Louwerse 2004 : 461). In het volgende tekstfragment krijgen de dorpbewoners van de vallei Paravion in een luchtspiegeling te zien. In de mirage werd Paravion geboren, een spel van trillende lijnen en zwemmende kleuren. De kerktorens zwegen tegen een achtergrond van gebochelde wolken, de klokken waren oud en uit het nauwelijks zichtbare verleden hoorden zij als een kinderherinnering hun geschal als het geluid van de geitenbellen. (Bouazza 2003 : 87) Ook in het volgende fragment doemt de welvarende, paradijselijke stad Paravion op in een mirage. In de mirage was Paravion zichtbaar, de trams gleden luid klingelend af en aan, groepen mensen meanderden door de straten, de rivier de Amstel weerspiegelde de gebouwen en voorbijgangers en voerde de hele wereld mee, de wolken zinderden en in het centrale groene paradijs schonken mensen de zeldzame zon hun naaktheid. (Bouazza 2003 : 111) Het tweede deel van de roman handelt voornamelijk over de gebeurtenissen van de achtergebleven familieleden. Het ontluiken van het seksuele bewustzijn van de jonge herder Baba Baloek, de dood van zijn moeder Mamoerra en zijn opvoeding door de Siamese tweeling staan in dit deel van de roman centraal.

6.4.3

Deel drie

In het derde deel van de roman krijgen we een verschuiving van Morea naar Paravion. In dit deel worden de belevenissen van de ge¨emigreerde mannen naar Paravion geschetst. Wanneer zij eindelijk in hun paradijselijke oord aankomen, stromen zij binnen in het lokale theehuis, Bar Zach, van de stad Paravion. De naam van het theehuis was Bar Zach. Niet dat het een echte bar was, waar alcohol werd geschonken, maar de waard wilde het 104

een modern aanzien geven. Iedereen uit Morea kwam hier terecht, om onder gelijken te zijn, te acclimatiseren, en langzaam zijn eerste schreden in het nieuwe land te zetten — voorzover die gezet werden. (Bouazza 2003 : 139–140) De Moreaanse mannen raken uiteindelijk nooit verder dan dit Arabische theehuis. Symbolisch betekent dit dat de mannen zich niet kunnen of willen aanpassen aan hun nieuwe leefomgeving. De verschillen tussen Morea en Paravion zijn immers te groot. ‘Voor de eerste generatie is dat vooral een cultuurclash: die mannen komen in Paravion als tapijtverkoper of karrenman en zijn helemaal niet welvarend, bovendien vinden ze de vrijgevochten inheemse vrouwen maar ongepast losbandig’ (Peters 2005b : 251–252). De Moreaanse mannen vinden in Paravion niet de welvaart en de voorspoed waarop ze gehoopt hadden. Bovendien kleden de vrouwen in Paravion zich volgens deze ouderwetse, traditionele mannen veel te bloot. ‘Niemand was gewilliger dan de vrije vrouwen van Paravion’ (Bouazza 2003 : 177). Uit het volgende tekstfragment blijken hun interesse ´en walging voor de Paraviaanse vrouwen. De vrouwen van Paravion lieten veel bloot zien, het palmhart van hun doorzichtige ledematen en meestal bespikkelde boezems was appetijtelijk en vervulde de bezoekers van het theehuis met geilheid en walging. Werkelijk onbeschaamd waren de wezens in het groene centrum van Paravion, waar het verboden leek kleren te dragen. Gelukkig stond het theehuis in het oostelijke gedeelte, ver van dat verderfelijke oord. (Bouazza 2003 : 142) Ook in het volgende tekstfragment wordt Paravion, symbolisch voor het Westen, beschouwd als een zondig oord vol verlokkingen. Het park was natuurlijk niet verboden voor Moreanen, maar zoals de tapijthandelaar het zag, was het een oord voor de Paravionezen en niet geschikt voor hen, er waren te veel verlokkingen en zondigheden. (Bouazza 2003 : 168–169)

105

Onder elkaar beklagen de mannen in het theehuis zich over de frivoliteit en openlijke seksualiteit van de vrouwen in Paravion. Toch kunnen ook zij niet weerstaan aan de vrouwelijke verlokkingen van Paravion. ‘Het wordt voor de op vliegende tapijten ge¨emigreerde mannen snel duidelijk dat het paradijselijke Paravion slechts een hersenschim is. In Paravion lijkt hun leven tot stilstand te komen’ (Bettens 2004 : 5). Zoals gezegd vinden de Moreaanse mannen in Paravion niet de welvaart en voorspoed waarop ze gehoopt hadden. Hafid Bouazza neemt deze paradijselijke voorstelling van vele migranten v´o´or hun vertrek op de korrel. Bouazza doet dit bijvoorbeeld in een brief van vader Baba Baloek aan zijn zoon. De mensen zijn hier wel vriendelijk, maar zij kennen geen schaamte en geen beleefdheid. God noch gebod. Wij maken ons zorgen. Er is veel rijkdom hier. Het lijkt niet eerlijk dat zij die al hebben en dat wij ervoor moeten werken. (Bouazza 2003 : 211) Uit deze brief blijkt duidelijk dat de ge¨emigreerde Baba Baloek had gedacht dat de rijkdom van Paravion zonder werken vergaard kon worden. Patrick Meurs en Gaston Cluckers (1998 : 3) onderscheiden twee vormen van onverwerkte migratie. E´en van deze vormen is het in extreme mate ‘vasthouden aan de cultuur van ginds-en-toen’. ‘Alles wat ginds-en-toen was, moet ook hier-en-nu zo blijven. Elke verandering wordt beschouwd als een ondraaglijk teken van de gevreesde breuk of als een verraad aan de groep van herkomst. Zo ontstaat er een migratiecultuur die soms rigider is dan de cultuur die in het dorp van herkomst ondertussen ge¨evolueerd is’ (Meurs en Cluckers 1998 : 3). Deze reactie zien we ook zeer duidelijk in Paravion. De Moreaanse mannen weigeren halsstarrig zich aan te passen aan hun nieuwe thuisland. Ze houden zich hardnekkig vast aan een versteende versie van de gebruiken en gewoonten uit hun herkomstland (Spijkerboer 1993 : 46). Uit de 106

gesprekken die ze voeren in het theehuis waar ze dagelijks samenkomen, merken we hun onwil tot integratie op. De volgende tekstfragmenten illustreren hoe de Moreaanse mannen onbuigzaam vasthouden aan hun eigen taal, cultuur en gewoontes. De onderdelen voor de brommer, waren in Paravion niet verkrijgbaar, het voertuig moest dus met ijzerdraad, touw en zelfs tape gezwachteld worden. Zijn droom om een nieuwe Solex te kopen had hij zien vervliegen. Ook dat merk was hier niet te verkrijgen. (Bouazza 2003 : 142) Al de mannen in het theehuis hadden een schotel en televisie, het was het eerste wat aangeschaft werd bij aankomst. De schotelantenne als de navelstreng met het vaderland. Het was een rage. (Bouazza 2003 : 146) In het theehuis worden enkel hun Moreaanse dranken (Cola Maroca , Zam Zam Cola) geschonken. ‘Binnen in het theehuis staat de televisie aan op een Moreaanse zender’ (Bouazza 2003 : 143). Bovendien weigeren de mannen de Nederlandse taal aan te leren. De mannen passen zich helemaal niet aan en ‘hebben heimwee naar hun positie in Morea’ (Bettens 2004 : 5). Bouazza ‘hekelt en verwerpt het patriarchale samenlevingsmodel, waarnaar de Moreaanse mannen in Paravion terugverlangen’ (Bettens 2004 : 5). We kunnen dit afleiden uit het volgende tekstfragment: Het was de weemoed van een bestaan in een wereld die zonder hen was ontstaan en waarin hun aanwezigheid de noodzakelijkheid had verloren. Of anders gezegd: het leven verliep hier op een manier waarover zij geen zeggenschap hadden. Dingen liepen anders dan zij zouden willen. Zij hadden geen autoriteit, er was geen erkenning voor hun mannelijkheid, het natuurlijke overwicht van hun kunne ging hier verloren. Dat kon niet goed zijn. [...] Heimwee hadden zij, niet naar de rode aarde van Morea, maar naar hun positie daar. (Bouazza 2003 : 151–152) Op een bepaald ogenblik beslissen de mannen kuise, ongeschonden vrouwen uit hun vaderland te laten overkomen. In het volgende fragment is het dorpshoofd aan het woord. 107

Het had er ooit van moeten komen. Na zeven jaren in Paravion eenzaam te hebben doorgebracht, vielen veel broeders in de valstrikken van de vrouwen hier. Hij had het met eigen ogen gezien, het park werd meer en meer bezocht. [...] ‘Onze tradities en eer staan op het spel.’ De bloedlijn moest zuiver worden gehouden en voortgezet. [...] Een boeket van verse bruiden, zedig van lichaam en geest, moest uit de rode bergen van Morea worden geplukt. (Bouazza 2003 : 182–183) Om hun ras van Paraviaanse invloeden te vrijwaren, laten ze hun dochters uit Morea overkomen.

6.4.4

Deel vier

In het laatste deeltje van de roman keren de ge¨emigreerde mannen terug naar hun vaderland. In Paravion konden ze niet aarden, de verschillen met hun vaderland waren immers veel te groot. Bovendien waren ze zelf ook niet bereid zich aan te passen aan hun nieuwe thuisland. In Paravion bleven zij verlangen naar hun vroegere leven. Uiteindelijk nemen ze het besluit terug te keren naar hun geboorteland. Vader Baba Baloek merkt bij zijn terugkomst in Morea op dat zijn vaderland niet meer is wat het was bij zijn vertrek. ‘Wat ooit zondig was in Morea, was nu geoorloofd’ (Bouazza 2003 : 201). In het volgende fragment lezen we welke veranderingen Morea heeft ondergaan. Het verderf had ook hier ingezet, en wat vreemd dat verderf altijd de kleren van vrouwen tot boven de knie opvrat. Het was een gevaarlijk virus. ‘Eens zal ook dit plein vol met minaretten staan,’ sprak hij wijs. Want hij had gezien dat er nieuwe kramen stonden waar vijgenlikeur en wijn te koop werden aangeboden. De vrije omgang tussen de meisjes en de jongens was hem niet ontgaan. Dat was in zijn tijd wel anders geweest, en als hij in staat was zijn starre tijden mee te verhuizen naar verre oorden zoals Paravion, zou het niet moeilijk zijn de tijden hier te doen herleven. Zijn visies waren exportabel. Tuchtiging, dat hadden de mensen hier nodig. (Bouazza 2003 : 214) 108

‘Een ander soort gevolgen van migratie betreft de al dan niet geslaagde herintegratie bij terugkeer in het herkomstland. Veel migranten vergeten dat niet alleen zij zijn veranderd maar ook het herkomstland veranderd is tijdens de migratie’ (Muus 1995 : 111). Deze vaststelling kunnen we dus ook in Paravion bemerken. Aan het einde van de roman besluit ook zoon Baba Baloek naar Paravion te migreren. Aan de poorten van Paravion wordt hij echter tegengehouden. Hij vraagt de poortwachters of hij het nieuwe land van zijn vaders mag betreden. Het gesprek gaat als volgt: Meneer, u kunt er niet in. En waarom niet, als ik vragen mag? Meneer, u bent een uil. (Bouazza 2003 : 220) De toegang tot Paravion wordt hem ontzegt omdat hij een uil is. ‘Uilen staan in de roman voor mannen die weigeren te veranderen’ (LITEROM, 25/10/2006).

6.4.5

Algemene opmerkingen

Hafid Bouazza ondermijnt in Paravion bepaalde stereotypen en vooroordelen. E´en ervan is de veronderstelling dat racisme alleen maar in het Westen bestaat en dat het enkel voorbehouden is aan blanken. ‘De tegenstelling tussen het ogenschijnlijk onschuldige en lieflijke oord Morea en het perverse en zondige Paravion is bedrieglijk en wordt door de auteur subtiel onderuitgehaald. Want ook in Morea viert racisme en intolerantie hoogtij’ (Bettens 2004 : 6). Vader Baba Baloek wordt door de dorpsbewoners in de vallei als t´e donker beschouwd, zijn vrouw Mamoerra is volgens hen dan weer t´e blank. Bovendien wordt niet alleen Paravion als een oord van vrije liefde afgeschilderd, ook in Morea heerst er seksuele losbandigheid.

109

Bovendien karakteriseert Bouazza ook een aantal Nederlandse personages die dwepen met vreemde, exotische elementen uit Morea. Zo is er een vrouw, Mamette, die absoluut naar Morea wil migreren. ‘Naar Morea gaan?’ vroeg de tapijthandelaar ongelovig, terwijl hij elk woord nadrukkelijk uitsprak. Het hele theehuis viel stil. Dat je uit Morea weg wilde gaan, dat konden ze begrijpen, maar dat je erheen wilde gaan, voor je plezier nog wel, was verbijsterend. Het was nooit bij hen opgekomen. Wat moest je daar? (Bouazza 2003 : 163) Hafid Bouazza kaart in Paravion bijgevolg actuele thema’s aan zoals racisme, migratie en integratie. ‘Ook al heeft Bouazza zich laten inspireren door de klassieke Arabische sprookjesliteratuur, toch is Paravion evengoed een hedendaagse en wrange parodie op de migratieproblematiek’. Hafid Bouazza neemt in Paravion het Arabische, patriarchale samenlevingsmodel op de korrel. Bovendien hekelt hij in deze roman de onwil van migranten tot aanpassing aan en integratie in hun nieuwe thuisland.

6.5

Stijl en taalgebruik In een land waar stilistische zuinigheid de norm lijkt, voert Hafid Bouazza zijn lezers dronken met een overvloed aan woorden, zinnen, taal. (De Morgen, 14/03/2001).

Hafid Bouazza’ s bijzondere taalgebruik heeft voor veel ophef gezorgd in de wereld van de literaire kritiek. De meningen over Bouazza’s weelderige, bloemrijke taalgebruik vol beeldspraak en archa¨ısche Nederlandse woorden zijn verdeeld. Hoewel De voeten van Abdullah geprezen werd voor het rijke, barokke taalgebruik vol alliteraties en klanknabootsende uitdrukkingen, werd dit bij Momo niet meer op prijs gesteld. De zintuiglijke beschrijvingen en de sensitivistisch-lyrische taal in Momo roe-

110

pen volgens bepaalde critici associaties op met Herman Gorter (Bokweide 1998 : 618). Toch heeft Bokweide (1998 : 619) geen goed woord over voor Momo. Het is de woorddiaree die nu eenmaal een onvermijdelijk gevolg van adjectyfus is, knutselnederlands is het, niet vloeiend en vervloeiend als het zo graag wil lijken, maar schonkig, onhandig, inexact, pretentieus en daardoor potsierlijk. Tom van Deel (Trouw, 10/11/2001) deelt deze mening. Het resultaat is een potsierlijke vorm van taalpathetiek, waar vermoedelijk van verwacht wordt dat de dichterlijke of visionaire kwaliteit in het oog zullen springen. Anbeek (1999 : 341) zegt er het volgende over: Momo is voer voor lingu¨ısten of andere puzzelaars. Niet iedereen verzet zich tegen de stijl en het taalgebruik van Hafid Bouazza. Rudi Fuchs zegt in “Gewoon de schoonheid. Over Hafid Bouazza” (2004 : 36): Hafid Bouazza gebruikt woorden als glinsteringen in zijn proza, ze lichten op als vlinders. Ook Dirk Magerman (1998 : 430) weet Momo naar waarde te schatten: Schrijven is een m´etier, een kunstvorm om gedachten te verhalen aan lezers en dat bewijst Hafid Bouazza hier ten overvloede. Bouazza’s weelderige Nederlands vindt mogelijk zijn oorsprong in het Arabisch. Zelf zegt Hafid Bouazza: Door de woordenrijkdom van het Arabisch ben ik wel op zoek gegaan naar Nederlandse equivalenten. (Elsevier, 28/06/1997) Over Paravion zegt Rob Schouten het volgende: Hafid Bouazza brengt lyriek, idylle en erotiek terug in de Nederlandse letteren. En slaagt er ook nog in de complexe botsingen tussen Marokkanen en Nederlanders in beeld te brengen. (Trouw, 01/11/2003) 111

Volgens Jeroen Vullings is Paravion ‘op de vleugels van de verbeelding’ geschreven en bovendien voegt hij daaraan toe dat deze roman Bouazza’s ‘trefzekerste literaire prestatie’ is (Vrij Nederland, 22/11/2003). Bettens (2004 : 5) prijst Hafid Bouazza’s Paravion met de volgende woorden: Bouazza haalt weer al zijn taalvirtuositeit uit de kast om het sprookjesachtige en mythologische oord te beschrijven. De metaforen en de somptueuze, wellustig kronkelende en archa¨ıserende zinnen toveren een exotische, sensuele en erotische wereld te voorschijn. In tegenstelling tot Momo werd Paravion in de wereld van de literaire kritiek w´el juichend onthaald.

6.6 6.6.1

Conclusie Momo

Het tweede literaire werk van Hafid Bouazza, de novelle Momo, onttrekt zich volledig aan de thematiek van de dubbele identiteit. Noch Marokko, noch een personage met een Marokkaanse afkomst komen in het verhaal voor. Het is niet onmogelijk dat Hafid Bouazza, die erom bekend staat zich als Nederlandse schrijver te willen profileren, dit bewust gedaan heeft. Sommige critici weten dit te waarderen, andere — zoals bijvoorbeeld Ton Anbeek (1999 : 342) — hebben hier bedenkingen bij. Het verhaal speelt zich af in een Nederlandse context; het rustige, Hollandse tuindorpje Herfsthoven biedt de achtergrond voor deze novelle. Belangrijker dan de magere verhaallijn zijn de verbeelding en zintuiglijke fantasiewereld van het zonderlinge personage Momo. Deze jongen beschikt over een bijzondere gave; hij is zeer gevoelig voor de zintuiglijke indrukken om zich heen. Tijdens een schooluitstap gaat de jongen zo op in zijn verbeeldingswereld dat hij er uiteindelijk in opgeslorpt wordt.

112

6.6.2

Paravion

Hafid Bouazza kaart in deze roman actuele thema’s aan zoals racisme, migratie en integratie. Paravion thematiseert het verlangen naar een paradijselijk, welvarend oord en illustreert vervolgens de gevolgen van migratie, zowel voor het individu als voor het vertrekland. Hafid Bouazza schetst in Paravion een beeld van de verschillende (mogelijke) stappen in migratie. Het eerste deel van de roman situeert zich in Morea, waar we een beeld krijgen van de situatie v´o´or de migratie en het uiteindelijke besluit tot migratie. Het tweede deel vertelt de lotgevallen van de achtergebleven familieleden in Morea. In het derde deel van de roman krijgen we een verschuiving van Morea naar Paravion. In dit deel worden de belevenissen van de ge¨emigreerde mannen in Paravion geschetst. Vervolgens keren in het laatste deel de ge¨emigreerde mannen terug naar hun vaderland Morea. In het eerste deel besluit vader Baba Baloek zijn vader, die tien jaar geleden al naar Paravion migreerde, te volgen en ook naar Paravion af te reizen. Door de aanhoudende ecologische problemen in de vallei Abqar ziet vader Baba Baloek namelijk geen toekomstperspectief meer in Morea, migreren naar het paradijselijke, welvarende Paravion is volgens hem de enige oplossing. Hoewel Vader Baba Baloek en zijn vrouw Mamoerra hun vertrek heimelijk hebben voorbereid, komen hun plannen toch aan het licht. De andere mannen van de gemeenschap besluiten, net zoals vader Baba Baloek, de droogte en de ontbering in hun vaderland achter te laten en hun geluk in het welvarende Paravion te beproeven. Voor hun vertrek naar Paravion bevruchten ze eerst al hun vrouwen gelijktijdig. Het tweede deel van de roman handelt voornamelijk over de gebeurtenissen van de achtergebleven familieleden in Morea. Na het vertrek van hun mannen bevallen alle vrouwen op precies dezelfde dag en precies hetzelfde ogenblik van 113

een meisje. Enkel Mamoerra baart een jongen, die dezelfde naam krijgt als zijn vader en zijn grootvader, Baba Baloek. Na de dood van zijn moeder in het kraambed, wordt hij opgevoed door de Siamese tweelingzussen en dorpsheksen Cheira en Heira. De jonge herder Baba Baloek, die achterblijft bij alle achtergelaten vrouwen, wordt door een mysterieus, bloedmooi meisje ingewijd in de lichamelijke liefde. Het ontwaken van zijn seksuele bewustzijn, de dood van zijn moeder en zijn opvoeding door de Siamese tweeling staan in dit deel van de roman centraal. In het derde deel van de roman krijgen we een verschuiving van Morea naar Paravion. In dit deel krijgen we de belevenissen van de ge¨emigreerde mannen in Paravion te zien. Bij hun aankomst in Paravion stromen zij binnen in het lokale theehuis, Bar Zach. De Moreaanse mannen raken uiteindelijk nooit verder dan dit Arabische theehuis. We kunnen dit symbolisch lezen als de onwil van de mannen om zich aan te passen aan hun nieuwe thuisland. De cultuurverschillen tussen Morea en Paravion zijn immers te groot. De vrouwen in Paravion kleden zich volgens deze ouderwetse, traditionele mannen veel te bloot. Meermaals wordt de stad Paravion, allegorisch voor het Westen, afgebeeld als een zondig oord vol verlokkingen en verderf. In het theehuis beklagen de mannen zich onder elkaar over de frivoliteit en openlijke seksualiteit van de vrouwen in Paravion. Patrick Meurs en Gaston Cluckers, doctors in de psychologie, onderscheiden twee vormen van onverwerkte migratie. E´en van deze vormen is het in extreme mate ‘vasthouden aan de cultuur van ginds-en-toen’ (Meurs en Cluckers 1998 : 3). Deze reactie zien we ook bij de Moreaanse mannen in Paravion. Ze weigeren halsstarrig zich aan te passen aan hun nieuwe thuisland en houden zich onbuigzaam vast aan hun eigen taal, cultuur en gewoontes. Ze weigeren de Nederlandse taal aan te leren, maken enkel gebruik van de voertuigen uit Morea, drinken alleen maar de Moreaanse dranken en na verloop van tijd 114

besluiten ze zelfs hun Moreaanse vrouwen te laten overkomen. In het vierde en laatste deel van de roman keren de ge¨emigreerde mannen terug naar hun vaderland. De aanpassing aan hun nieuwe thuisland vlotte niet, bijgevolg nemen ze het besluit terug te keren naar hun geboorteland. Bij zijn terugkomst in Morea merkt vader Baba Baloek op dat zijn vaderland niet meer is wat het geweest is. Ook in Morea zijn er intussen veranderingen opgetreden. Aan het einde van de roman, besluit ook zoon Baba Baloek naar Paravion te migreren. Zijn afwijzing door de poortwachters van Paravion is gebaseerd op zijn onwil tot aanpassing. Hafid Bouazza hekelt in Paravion de onwil van migranten tot aanpassing aan en integratie in hun nieuwe thuisland. Bovendien neemt hij het Arabische, patriarchale samenlevingsmodel op de korrel. We kunnen concluderen dat ook in Paravion ‘de tragiek van de emigrant’ gethematiseerd wordt. V´o´or hun migratie dromen de mannen in Morea van het welvarende, paradijselijke oord Paravion. Ze willen de ongunstige situatie in hun vaderland ontsnappen en denken betere oorden te vinden. Wanneer ze uiteindelijk in Paravion aankomen, is de cultuurschok veel te groot. De mannen kunnen zich niet aanpassen aan de wulpse, schaars geklede vrouwen, de emancipatie van de vrouwen en de andere, amorele waarden en normen die in Paravion gelden. Ze blijven in het verleden leven. Ontgoocheld nemen ze het besluit terug te keren naar hun land van herkomst. De herintegratie valt echter niet mee. ‘Het land dat ze verlieten bestaat niet meer, behalve in de herinnering, dat is de essentie van de migratie’ (Cherribi 1993 : 70). Tijdens hun verblijf in Paravion, heeft hun vaderland veranderingen ondergaan. Ook daar beginnen ze alcohol te drinken, dragen de vrouwen westerse kledij en is de omgang tussen mannen en vrouwen losser geworden. Hun vaderland is 115

bij terugkeer ook buitenland geworden. De Moreaanse mannen horen aan het einde van de roman in geen van beide landen nog thuis.

116

Hoofdstuk 7 Conclusie De opzet van deze licentiaatsverhandeling was na te gaan hoe de sociologische beleving van migratie in een aantal recente Nederlandstalige romans gethematiseerd wordt. In het bijzonder wou ik “De tragiek van de emigrant: op het breukvlak van twee culturen” in deze romans bestuderen. Bij mijn analyse ging ik uit van een aantal hoofd- en deelvragen. De centrale vragen waren de volgende: welke gevoelens brengt internationale migratie teweeg? Hoe wordt internationale migratie dikwijls ervaren? Welke moeilijkheden en aanpassingen brengt het met zich mee? Wat is het effect van migratie op het familieverband? Is er een verschil in de beleving van migratie in de eerste en tweede generatie? De deelvragen bij de analyse van de boeken waren: hoe wordt het gastland ervaren? Wat waren de oorspronkelijke verwachtingen van het gastland? Wat is na de emigratie de houding ten opzichte van het land van herkomst? Wat wordt door de migranten als problematisch ervaren in het gastland? Bovendien onderzocht ik ook of de drie verhaalelementen die we volgens Anbeek (1999 : 337) mogen verwachten in een roman van een Nederlandstalige auteur van Marokkaanse origine inderdaad voorkomen. Deze drie verhaalele-

117

menten waren de vaderfiguur die in het verleden leeft en die in extreme mate vasthoudt aan de traditionele waarden en normen uit zijn geboorteland, de tweede generatie die zich afzet tegen deze tradities en die vervolgens worstelt met zijn identiteit. Abal-Kha¨ıl, Teroet Minar, Melissa en de Moreaanse mannen vormen de eerste generatie migranten. Ze leven allen nog in het verleden en kunnen de traditionele waarden en normen uit hun geboorteland niet loslaten. Al deze personages gingen er, net zoals vele eerste generatie migranten, van uit dat hun verblijf in Nederland tijdelijk zou zijn. Regelmatig kondigen zij aan definitief naar hun vaderland terug te keren, toch wordt die stap nooit gezet (met uitzondering van de Moreaanse mannen). Terugkeren naar hun geboorteland betekent immers hun gezin achterlaten. Zowel Jamal, Lamarat, Malik en Has zijn tweedegeneratie-immigranten. Hoewel zij alle drie Marokkaanse ouders hebben, spreken zij geen Arabisch. Twee van hen, Jamal en Lamarat, zijn zelfs in Marokko geboren. Bovendien hebben zij geen voeling met de Arabische cultuur en tradities. Zij zijn enerzijds niet westers geaccepteerd, anderzijds zijn zij ook niet meer Marokkaans. Zowel in het geboorteland van hun ouders als in Nederland worden zij als vreemdelingen beschouwd. Zij bevinden zich als het ware op het breukvlak van twee culturen. Doorgaans stemt deze tweede generatie niet in met de remigratieplannen van hun ouders. Hun band met het herkomstland van hun ouders is hiervoor veel te zwak. Desondanks merken we in een aantal romans op dat deze tweede generatie toch naar het vaderland van hun ouders verlangt. Dit is het geval wanneer ze in de nabijheid ervan komen, wanneer dit land ook effectief tastbaar en concreet wordt. Zo voelt Malik in Laat het morgen mooi weer zijn zijn nieuwsgierigheid opwellen wanneer zijn cruiseschip het herkomstland van zijn ouders nadert. Has uit De heimweekaravaan, die zich in Nederland nog zo ergerde omdat zijn 118

vader het onophoudelijk over Marokko had, voelt op de reis naar Marokko heimwee en zelfs trots opkomen. Ook Lamarat in Bruiloft aan zee ervaart melancholie wanneer hij ook effectief naar Marokko terugkeert. Het conflict tussen de traditionele vader en de moderne zoon is zowel in Judith en Jamal als in Bruiloft aan zee duidelijk aanwezig. In beide romans wordt de relatie tussen vader en zoon gekleurd door de migratie. De cultuurverschillen tussen vader en zoon bemoeilijken hun relatie en veroorzaken een kloof tussen beide. In Laat het morgen mooi weer zijn en Paravion komt dit cultuurconflict tussen vader en zoon echter niet voor. We moeten bijgevolg een kleine nuance aanbrengen in wat Ton Anbeek poneert. Volgens hem komt er in zogenaamde ‘Marokkaans-Nederlandse literatuur’ steeds een conflict tussen vader en zoon voor. In Laat het morgen mooi weer zijn is dit conflict inderdaad aanwezig, maar dan wel tussen de moeder en de vader van Malik. De verschillende, tegenstrijdige levensopvattingen zorgen binnen het echtpaar voor een conflictueuze situatie. In Paravion daarentegen is er helemaal geen conflict tussen de eerste en tweede generatie. Alle mannen in Morea weigeren halsstarrig zich aan te passen aan hun nieuwe thuisland. Onverzettelijk houden ze vast aan hun eigen taal, cultuur en gebruiken. Volgens Patrick Meurs en Gaston Cluckers (1998 : 3) is dit in extreme mate ‘vasthouden aan de cultuur van ginds-en-toen’ een vorm van onverwerkte migratie. Na de uitvoerige analyses van deze romans kunnen we besluiten dat de drie elementen van Ton Anbeek (1999 : 337) inderdaad voorkomen. Soms treden er enkele lichte wijzigingen op, zoals bijvoorbeeld in Laat het morgen mooi weer zijn. We kunnen concluderen dat in alle romans, met uitzondering van Momo, de botsing tussen de westerse, Nederlandse cultuur en de traditionele islamitische cultuur uit het land van herkomst aan bod komt. Bovendien keren zowel 119

de meest voorkomende oorzaken voor migratie als enkele mogelijke migratiebevorderende factoren regelmatig terug in verschillende romans. De uitzondering hierop is natuurlijk Momo, dat zich volledig afspeelt in een Nederlandse context. Momo is vermoedelijk een tegenreactie van Hafid Bouazza. De tragische situatie van elk van deze personages staat in het teken van migratie. In alle romans worden de persoonlijke levens van alle belangrijke personages op een of andere manier gekleurd door hun migratieverleden. In Judith en Jamal is dat de relatie tussen vader en zoon, in Bruiloft aan zee en Laat het morgen mooi weer zijn heeft de migratie onvermijdelijk een invloed op het familieverband, Paravion illustreert de onwil tot integratie en in De heimweekaravaan thematiseert Hans Sahar het dubbelzinnige ‘in-between-gevoel’ voortreffelijk. De romans ontlenen hun literaire waarde onder andere aan hun realistische weergave van de sociologische problematiek rond migratie. De perceptie van het Westen door de personages vertoont in alle romans gelijkenissen. Deze perceptie houdt in grote mate verband met wat ik als ‘de tragiek van de emigrant’ beschouw. V´o´or hun migratie dromen de personages van het paradijselijke, welvarende Europa. Voorbeelden hiervan zijn AbalKha¨ıl, Teroet Minar, Maliks moeder Melissa en de mannelijke bewoners van Morea. Allemaal verlieten ze de ongunstige situatie in hun vaderland en waren ze ervan overtuigd betere oorden in het Westen te vinden. Wanneer ze echter aankomen in dat schijnbaar paradijselijke Westen, blijken de normen en waarden daar frontaal te botsen met de tradities die ze meegekregen hebben in hun land van herkomst. Na hun migratie aanzien ze het Westen als een goddeloos, zedeloos oord van zonde en verderf. De wulpse, schaars geklede vrouwen, de vrije seksualiteit, de andere, amorele normen zijn in conflict met de traditionele waarden uit hun land van herkomst. De migranten, Abal-Kha¨ıl, Teroet Minar, Melissa en de Moreaanse mannen, weigeren zich aan te passen aan deze verderfelijke moraal en bijgevolg leven ze in het verleden. Doorgaans blijven 120

ze in hun nieuwe thuisland, alleen de Moreaanse mannen besluiten terug te keren naar hun land van herkomst. De herintegratie valt echter niet mee. ‘Het land dat ze verlieten bestaat niet meer, behalve in de herinnering, dat is de essentie van de migratie’ (Cherribi 1993 : 70). Migranten vergeten immers vaak dat hun vaderland tijdens hun verblijf in Europa ook veranderingen heeft ondergaan. Hun vaderland is bij terugkeer ook buitenland geworden. Ze horen uiteindelijk in geen van beide landen nog thuis. Dit patroon doet zich zeer duidelijk voor in Paravion. Van alle citaten uit deze licentiaatsverhandeling illustreert volgens mij het volgende citaat uit Paravion ‘de tragiek van de emigrant’ het meest treffend. Wie eenmaal een ziel kreeg in Paravion, kon niet meer voor lange tijd terugkeren naar het vaderland. Men wisselt niet straffeloos van geest, dat weet ik nu, mijn lieve herder. Geen hart kan kloppen in twee oorden tegelijk. (Bouazza 2003 : 131)

121

Bibliografie Primaire literatuurlijst BENALI, Abdelkader, Bruiloft aan zee, Amsterdam: Vassallucci, 1996. BENALI, Abdelkader, Laat het morgen mooi weer zijn, Amsterdam: De Arbeiderspers, 2005. BOUAZZA, Hafid, Een beer in bontjas, Amsterdam: Prometheus, 2001. BOUAZZA, Hafid, Momo, Amsterdam: Prometheus, 1998. BOUAZZA, Hafid, Paravion, Amsterdam: Prometheus, 2004. ¨ Ayfer (red.), Het Land in mij: nieuwe verhalen van jonge schrijvers ERGUN, op de grens van twee werelden, Amsterdam: Arena, 1996. LAROUI, Fouad, Judith en Jamal, Amsterdam: Van Oorschot, 2001. Oorspronkelijke titel: De quel amour bless´e, Parijs: Julliard, 1998, vertaald uit het Frans door Frans van Woerden. SAHAR, Hans, De heimweekaravaan, Amsterdam: De Arbeiderspers, 2000.

Secundaire literatuurlijst Geraadpleegde werken AKEL, Ilhan, “Immigratie en ontwikkeling in Nederland na 1945”, in Het paradijs is aan de overzijde: internationale migratie en grenzen, Emmer, Piet en Obdeijn, Herman (red.), Utrecht: Jan van Arkel, 1998, pp. 143–155.

122

BREMS, Hugo, Altijd weer vogels die nesten beginnen: geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945–2005, Amsterdam: Bert Bakker, 2006, pp. 663– 685. CHERRIBI, Oussama, “De Tuin van de Kadi. De permanente reis van de Marokkanen”, in Binnen de grenzen: immigratie, etniciteit en integratie in Nederland, Gowricharn, Ruben, S. (red.), Utrecht: De Tijdstroom, 1993, pp. 67–79. EMMER, Piet en OBDEIJN, Herman, “Het paradijs is aan de overzijde: Meer markt voor migranten”, in Het paradijs is aan de overzijde: internationale migratie en grenzen, Emmer, Piet en Obdeijn, Herman (red.), Utrecht: Jan van Arkel, 1998, pp. 7–19. ENTZINGER, Han, “Migratie: bedreigend of beheersbaar?”, in Binnen de grenzen: immigratie, etniciteit en integratie in Nederland, Gowricharn, Ruben, S. (red.), Utrecht: De Tijdstroom, 1993, pp. 23–35. GAILLY, Antoine, “Een houding die ons niet van onszelf vervreemdt en die rekening houdt met de vreemdheid van ‘de Andere’ ”, in Cultuur, etniciteit en migratie: liber amicorum Prof. Dr. E. Roossens, Foblets, Marie-Claire en Lin Pang, Ching (red.), Leuven: Acco, 1999, pp. 279–294. LEEUWEN, Bart van, “Gaten in de muur tegen verrassingen: over de spanning tussen common sense en culturele vreemdheid”, in De multiculturele samenleving in conflict: Interculturele spanningen, multiculturalisme en burgerschap, Leuven: Acco, 2005, pp. 39–53. LEEUWEN, Bart van en TINNEVELT, Ronald (red.), “Inleiding”, in De multiculturele samenleving in conflict: Interculturele spanningen, multiculturalisme en burgerschap, Leuven: Acco, 2005, pp. 7–19. MUUS, Philip, De wereld in beweging: Internationale migratie, mensenrechten en ontwikkeling, Utrecht: Jan van Arkel, 1995. NAP-KOLHOFF, Elma, Turkse auteurs in Nederland: Verkenning van een onontgonnen gebied, Wetenschapswinkel, Universiteit van Tilburg, 2002. NIESSEN, Jan, “Het nieuwe Europa: democratisch, open en multicultureel”, in Migraties, Hendrickx, B. (red.), Antwerpen: Wereldwijd, Noord-zuid-cahier, jg. 17, nr. 2, 1992, pp. 107–118. 123

OBDEIJN, Herman, “De Middellandse Zee, een nieuwe Rio Grande?: NoordAfrikaanse migratie naar Europa”, in Het paradijs is aan de overzijde: internationale migratie en grenzen, Emmer, Piet en Obdeijn, Herman (red.), Utrecht: Jan van Arkel, 1998, pp. 125–142. PETERS, Arjan, “Abdelkader Benali. ‘Gaat het wel zo slecht als we allemaal denken?”’, in Het woord is aan de schrijver. Interviews, Amsterdam: Contact, 2005, pp. 265–269. PETERS, Arjan, “Hafid Bouazza. ‘Het Vondelpark is een paradijselijke tovertuin’ ”, in Het woord is aan de schrijver. Interviews, Amsterdam: Contact, 2005, pp. 250–253. PINXTEN, Rik en DE MUNTER, Koen, De culturele eeuw, Antwerpen: Houtekiet, 2006, pp. 84, 213. RAMAKERS, Joan, “Immigratiebeleid in Nederland en Belgi¨e”, in Migraties, Hendrickx, B. (red.), Antwerpen: Wereldwijd, Noord-zuid-cahier, jg. 17, nr. 2, 1992, pp. 89–105. SPIJKERBOER, Thomas, “Het toelatingsbeleid: verkeerde prioriteiten”, in Binnen de grenzen: immigratie, etniciteit en integratie in Nederland, Gowricharn, Ruben, S. (red.), Utrecht: De Tijdstroom, 1993, pp. 36–49. TIMMERMAN, Christiane, “Vrouwen, Islam en nationalisme: Enkele beschouwingen”, in Cultuur, etniciteit en migratie: liber amicorum Prof. Dr. E. Roossens, Foblets, Marie-Claire en Lin Pang, Ching (red.), Leuven: Acco, 1999, pp. 51–65. VERVAECK, Bart, Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman, Brussel: Vubpress, 1999. WETS, Johan, “Van alle tijden: Geschiedenis van de Internationale Migraties”, in Migraties, Hendrickx, B. (red.), Antwerpen: Wereldwijd, Noord-zuidcahier, jg. 17, nr. 2, 1992, pp. 13–30. WETS, Johan, “Waarom op pad?”, in Migraties, Hendrickx, B. (red.), Antwerpen: Wereldwijd, Noord-zuid-cahier, jg. 17, nr. 2, 1992, pp. 31–42.

124

WETS, Johan, “Wie is wie?: immigrant, asielzoeker, vluchteling, illegaal...”, in Migraties, Hendrickx, B. (red.), Antwerpen: Wereldwijd, Noord-zuid-cahier, jg. 17, nr. 2, 1992, 5–12.

Artikels uit kranten en weekbladen BOER, Wineke de, “Immigranten moeten voor zichzelf kiezen”, in de Volkskrant, 27/04/2001. DEEL, Tom van, “Bouazza’s trip met de Nederlandse taal”, in Trouw, 10/11/2001. DEEL, Tom van, “Een misverstand met de naam Judith”, in Trouw, 16/03/2001. GOEDKOOP, Hans, “Een borrelende smeltkroes van stijlen”, in NRC Handelsblad, 25/10/1996. HEUMAKERS, Arnold, “Hoezo verrijkend”, in de Volkskrant, 29/09/1995. JANS, Erwin, “Een ‘verkeerde’ liefdeshistorie”, in NRC Handelsblad, 27/07/2001. JANSSEN, Judith, “Een exodus van vliegende tapijtjes”, in de Volkskrant, 06/11/2003. JONG, Ellen de, “Die droom wilde ik tot verhaal maken. Gesprek met Abdelkader Benali”, in Kreatief, jg. 32, nr. 1, 1998, pp. 42–48. JONG, Ellen de, “Hafid Bouazza: ‘Ik probeer een verbeeldingswereld in woorden te vatten”’, in Kreatief, jg. 32, nr. 5, 1998, pp. 54–59. KRIELAARS, Michel, “Gesprek met de Frans-Marokkaans-Nederlandse schrijver Fouad Laroui. Fouad Laroui schreef het boekenweek-essay ‘Vreemdeling: aangenaam’. “Ik heb erg aan de Nederlanders moeten wennen.””, in NRC Handelsblad, 09/03/2001. LANSU, Alle, “Als een dominee, pardon imam”, in Het Parool, 22/03/2001. POS, Gert Jan, “Zonen van Sheherazade.

125

Verfrissende literatuur van de

Marokkaans-Nederlandse schrijvers Hafid Bouazza en Abdelkader Benali”, in Elsevier, 28/06/1997. PRETER, Jeroen de, “Heerlijk om ontworteld te zijn”, in De Morgen, 14/03/2001. RAMDAS, Anil, “Hoofddoekje is nu ook al een beladen woord”, in NRC Handelsblad, 14/03/1997. SCHOUTEN, Rob, “Amsterdam: een fata morgana”, in Trouw, 01/11/2003. TRUIJENS, Aleid, “Ja, zo smaakt kattenkwaad”, in de Volkskrant, 15/05/1998. VULLINGS, Jeroen, “Hafid Bouazza. De eeuwige schoolstrijd, over ‘Paravion’ ”, in Vrij Nederland, 22/11/2003. VULLINGS, Jeroen, “We zien wel waar het uitkomt”, in Vrij Nederland, 05/04/1997. ZUIDGEEST, Nicolien, “Er zijn genoeg Marokkanen die niet afglijden”, in Trouw, 23/10/2000.

Artikels uit (literaire) tijdschriften ANBEEK, Ton, “Fataal succes. Over Marokkaans-Nederlandse auteurs en hun critici”, in Literatuur, jg 16, nr. 6, 1999, pp. 335–342. BETTENS, Jan, “Sensueel sprookje met weerhaakjes”, in De Leeswolf, jg. 10, nr. 1, 2004, pp. 5–6. BOKWEIDE, Kees, “Van de leesplank. Adjectyfus”, in De Gids, jg 161, nr. 8, 1998, pp. 617–620. BROUWERS, Ton, “Abdelkader Benali. Bruiloft aan zee”, in Lexicon van literaire werken, februari 2004, pp. 1–12. BROUWERS, Toon, “Abdelkader Benali. De ongelukkige”, in Leesidee, jg. 5, nr. 7, 1999, p. 543. BULCAEN, Chris, “Abdelkader Benali. Zoektocht naar literaire verbeelding”, 126

in Leesidee, jg. 8, nr. 4, 2002, pp. 257–258. CLOOSTERMANS, Mark, “Abdelkader Benali. Yasser ”, in Leesidee, jg. 9, nr. 1, 2003, p. 28. ¨ ok en Sadik Yemni. Twee nieuwe Turkse DEVELIOGLU, Ali, “Fehmi Ozg¨ schrijvers”, in Buitenlanders Bulletin, nr. 6, 1987, pp. 24–26. FRANCKEN, Eep, “Hafid Bouazza. De voeten van Abdullah”, in Lexicon van literaire werken, augustus 1999, pp. 1–8. FUCHS, Rudi, “Gewoon de schoonheid. Over Hafid Bouazza”, in De Revisor, jg. 31, nr. 2, 2004, pp. 33–38. HOOGERVORST, Ingrid, “De verwarrende wereld van Marokkaanse jongeren. In gesprek met Hans Sahar”, in Bzzlletin, jg. 25, nr. 231–232, 1995–1996, pp. 64–68. KUITERT, Lisa, “Niet zielig, maar leuk. Nederlandse uitgevers van multiculturele literatuur”, in Literatuur, jg 16, nr. 4, 1999, pp. 355–364. LOUWERSE, Henri¨ette, “Alle zintuigen open. “Paravion” van Hafid Bouazza”, in Ons Erfdeel, jg. 47, nr. 3, 2004, pp. 461–462. LOUWERSE, Henri¨ette, “De taal is gansch het volk? Over de taal van migrantenschrijvers”, in Literatuur, jg. 16, nr. 6, 1999, pp. 370–372. LOUWERSE, Henri¨ette, “The way to the North. The emergence of Turkish and Moroccan Migrant Writers in the Dutch Literary Landscape”, in Dutch Crossing, jg. 21, nr. 1, 1997, pp. 69–86. LOUWERSE, Henri¨ette, “Zwartrijders in de Nederlandse literatuur: het motief van de queeste in de migrantenliteratuur”, in Perspectieven voor de internationale neerlandistiek in de 21ste eeuw, 2000, pp. 169–178. MAGERMAN, Dirk, “Drie jonge Marokkaanse auteurs. Khalid Boudou, Naima El Bezaz, Fouad Laroui”, in Leesidee, jg. 8, nr. 4, 2002, pp. 259–260. MAGERMAN, Dirk, “Hafid Bouazza. Momo”, in Leesidee, jg. 4, nr. 6, 1998, p. 430. 127

MEURS, Patrick en CLUCKERS, Gaston, “Herstel van ‘verwevenheid’ met cultuur van herkomst: migrantengezinnen op zoek naar ‘herworteling’ ”, in Tijdschrift voor Orthopedagogiek, Kinderpsychiatrie en Klinische Kinderpsychologie, vol. 23, nr. 1, 1998, pp. 2–10. OSSTYN, Karel, “Abdelkader Benali: noces interculturelles”, in Septentrion, jg. 29, nr. 3, 2000, pp. 79–81. PAASMAN, Bert, “Een klein aardrijkje op zichzelf, de multiculturele samenleving en de etnische literatuur”, in Literatuur, jg. 16, nr. 6, 1999, pp. 324–334. PRETER, Jeroen de, “P.S. Weg met het Allochtoons”, in Nieuw Wereldtijdschrift, jg. 17, nr. 1, 2000, pp. 68–70.

Elektronische bronnen Fouad Laroui, http://nl.wikipedia.org/wiki/Fouad Laroui, 17/12/2006, 20/03/2007. Fouad Laroui : Judith en Jamal, http://www.vanoorschot.nl/?isbn=9789028209466, [website niet gedateerd], 31/03/2007. HARDT, Michael, De mondiale controlemaatschappij, http://www.globalinfo.nl/content/view/46/41/, 26/06/2002, 03/05/2007. Abdelkader Benali : biografische gegevens, http://www.ned.univie.ac.at/lic/autor.asp?paras=/lg;1/aut id;4677/, [website niet gedateerd], 24/04/2007. Hans Sahar : biografie, http://www.hanssahar.nl/biografie.htm, 05/07/2006, 21/02/2007. Hafid Bouazza : Paravion, LITEROM: Uittrekselbank http://www.knipselkranten.nl/uittreksels/nuittreksels.dll? tpl=story&p=2&b=1&a=11937&h=* [website niet gedateerd], 25/10/2006. 128