De stedelijke investeringsopgave

De stedelijke investeringsopgave 2003-2014

Nu het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) van de grond is gekomen en de dertig steden die participeren in het Grotestedenbeleid (G30) meerjarige stedelijke ontwikkelingsvisies hebben geformuleerd, wensen stadsbesturen verder in de toekomst te kijken: de horizon verschuift van 2010 naar 2015. Dat was voor hen aanleiding om de stedelijke investeringsopgave opnieuw in beeld te brengen, in relatie tot het ICES-beleid in het algemeen en het Grotestedenbeleid in het bijzonder. De investeringen worden voor de periode 2003-2014 gerangschikt naar investeringscategorie en kostendrager, voor de G30 gekwantificeerd. De gegevens worden gepresenteerd per stedelijk cluster, waarbij goeddeels wordt aangesloten op het fenomeen ‘stedelijk netwerk’, gelanceerd in de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening. Ruimtelijke investeringen die financieel zijn afgedekt, en afzonderlijk kunnen worden beschouwd, zoals kantoren, winkelcentra en woningcomplexen in de marktsector, zijn in dit onderzoek niet opgenomen, voorzover deze buiten de herstructureringswijken worden gerealiseerd. Het onderzoek is uitgevoerd door het Onderzoeksinstituut OTB in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de 30 steden die participeren in het Grotestedenbeleid, met financiële steun van Habiforum


H. Priemus/R. Verhage/H.M. Kruythoff

H. Priemus R. Verhage H.M. Kruythoff

30

S T E D E L I J K E

ONDERZOEKSINSTITUUT OTB TECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT D U P SCIENCE

E N

R E G I O N A L E

V E R K E N N I N G E N

30


Stedelijke en Regionale Verkenningen 30

Redactiecommissie Prof. dr. ir. R. Dekker (Erasmus Universiteit Rotterdam) Prof. dr. F.M. Dieleman (Universiteit Utrecht) Prof. dr. P. Glasbergen (Universiteit Utrecht) Prof. dr. P. Hooimeijer (Universiteit Utrecht) Drs. J.P. van der Jagt (Ministerie VROM) Prof. ir. W.G. Keeris MRICS (Technische Universiteit Eindhoven) Prof. dr. T. Kreukels (Universiteit Utrecht) Prof. ir. G.J. Maas (Technische Universiteit Eindhoven) Prof. dr. N.J.M. Nelissen (Katholieke Universiteit Nijmegen) Prof. dr. P. Nijkamp (Vrije Universiteit) Prof. dr. H.F.L.K. Ottens (Universiteit Utrecht) Prof. dr. ir. J. van der Schaar (Universiteit van Amsterdam) Prof. dr. J. van Weesep (Universiteit Utrecht)


H. Priemus R. Verhage H. M. Kruythoff Met medewerking van mw. ir. M. Beerepoot, drs. G.Helleman, dr. E. Louw en drs. R.J. Sluis

DUP Science

De serie Stedelijke en Regionale Verkenningen wordt uitgegeven door DUP Science DUP Science is een imprint van Delft University Press Postbus 98 2600 MG Delft tel. (015) 2785121 Fax (015) 2781661 http://www.library.tudelft.nl/dup/

De serie wordt verzorgd door Onderzoeksinstituut OTB Technische Universiteit Delft Thijsseweg 11, 2629 JA Delft Tel. (015) 2783005 Fax (015) 2784422 E-mail [email protected] http://www.otb.tudelft.nl Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de 30 steden die participeren in het Grotestedenbeleid, met financiële steun van Habiforum.

Ontwerp/dtp-opmaak: Cyril Strijdonk Ontwerpburo, Gaanderen Druk: Haveka, Alblasserdam

ISSN 0928-7353; 30 ISBN 90-407-2298-6 NUGI 655 Trefwoorden: Investeringsopgave, stedelijke vernieuwing, Grotestedenbeleid © Copyright 2002 by Onderzoeksinstituut OTB No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from the copyrightholder.

Inhoud Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1 1.1 1.2 1.3 1.4

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Aanleiding en doel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Onderzoeksopzet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Werkwijze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Opbouw van het rapport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

2 Typering van de dertig steden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2.2 Bevolking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 2.2.1 Leeftijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 2.2.2 Huishoudenssamenstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 2.2.3 Allochtone bevolking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.3 Woningvoorraad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 2.3.1 Woningtypes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.4 Economische positie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2.4.1 Economische ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2.4.2 Ontwikkeling bedrijventerreinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 2.4.3 Werkgelegenheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 2.5 Innovatie: R&D-inspanningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2.5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2.5.2 Stedelijke innovatieprofielen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 2.5.3 Evaluatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2.6 Sociaal-economische positie van de stadsbewoners . . . . . . 45 2.6.1 Besteedbaar inkomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2.6.2 Inkomensverdeling per huishouden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 2.6.3 Bijstandsafhankelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 2.7 Vermogenspositie van de gemeente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 2.8 Slotbeschouwing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 3 Investeringen in de woon- en leefomgeving . . . . . . . . . . . 58 3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3.2 Herstructurering van stadswijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3.2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3.2.2 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 3.2.3 Nationaal perspectief op herstructurering in de G30 . . . . . . 61 3.2.4 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 3.2.5 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 3.3 Transformatie van bedrijventerreinen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 3.3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4

Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Fysieke voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur . . . . 69 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

4 Investeringen in economische vitaliteit . . . . . . . . . . . . . . . 73 4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 4.2 Uitbreiding accommodaties bedrijven . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 4.2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 4.2.2 Uitbreiding accommodaties bedrijven in nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 4.2.3 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 4.2.4 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 4.3 Herstructurering accommodaties bedrijven . . . . . . . . . . . . . 79 4.3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 4.3.2 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 4.3.3 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 4.3.4 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 4.4 HSL-Sleutelprojecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 4.4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 4.4.2 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 4.4.3 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 4.4.4 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 4.5 Strategische stadsprojecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 4.5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 4.5.2 Strategische stadsprojecten in nationaal perspectief . . . . . . 93 4.5.3 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 4.5.4 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 5 5.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.3 5.3.1 5.3.2

Investeringen in het cultureel erfgoed . . . . . . . . . . . . . . . 100 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Monumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Inleiding: monumenten in de G30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Archeologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

5.3.3 5.3.4

Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

6 Investeringen in duurzaamheid en veiligheid . . . . . . . . . 127 6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 6.2 Natuur- en landschapskwaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 6.2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 6.2.2 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 6.2.3 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 6.2.4 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 6.3 Verbetering duurzaamheid stedelijk vastgoed en energiegebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 6.3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 6.3.2 Nationaal energiebesparingsbeleid gebouwde omgeving . 134 6.3.3 Investeringen in energiebesparing door gemeenten . . . . . 137 6.3.4 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 6.3.5 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 6.4 Rioleringen en beheersing grondwateroverlast . . . . . . . . . . 143 6.4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 6.4.2 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 6.4.3 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 6.4.4 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 6.5 Bodem- en watersanering, afvalverwerking . . . . . . . . . . . . 148 6.5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 6.5.2 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 6.5.3 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 6.5.4 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 6.6 Veiligheid stedelijk vastgoed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 6.6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 6.6.2 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 6.6.3 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 6.6.4 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 7 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.2.4 7.3

Investeringen in bereikbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Stedelijke en regionale infrastructuur voor particulier personenvervoer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Stedelijke en regionale infrastructuur voor collectief personenvervoer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.3.4 7.4 7.4.1 7.4.2 7.4.3 7.4.4 7.5 7.5.1 7.5.2 7.5.3 7.5.4 7.6 7.6.1 7.6.2 7.6.3 7.6.4

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Stedelijke en regionale infrastructuur voor goederenvervoer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Stedelijke en regionale infrastructuur voor waterverkeer . 171 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 Communicatie-infrastructuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Nationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

8 8.1 8.2 8.3

Overige fysieke investeringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Gemeentelijke opgave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Bevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

9

Kanttekeningen bij de stedelijke investeringsopgave . . . 182

10 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7

Bestuurlijke arrangementen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Het ISV als succesformule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Wijkontwikkelingsmaatschappijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Gebiedsgerichte aanpak op regionaal niveau . . . . . . . . . . . 195 Bestuur in stedelijke gebieden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Groene, blauwe, rode en zwarte contouren . . . . . . . . . . . . . 202 Publiek-private samenwerking, financiering, risicodeling en benefit sharing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Regionaal Ontwikkelingsfonds, Regionaal Mobiliteitsfonds en ISV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Digitale bereikbaarheid: de steden een zorg . . . . . . . . . . . . 208 Naar een langere looptijd van het ISV . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

10.8 10.9 10.10

Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

Bijlage 1

Uitwerking stedelijke en regionale investeringscategorieën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

Bijlage 2

Typering van de G30-steden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

Bijlage 3

Werkwijze investeringsramingen herstructurering stadswijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

Bijlage 4

Investeringen in gebouwen voor gezondheidszorg en onderwijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

Bijlage 5

Subsidiebeleid monumenten nu en in de toekomst . . . . 257

Bijlage 6

Nationaal beleid en kostenraming archeologie G30 . . . . 268

Bijlage 7

Investeringen in energiebesparing gebouwde omgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

Bijlage 8

Stedelijke investeringsopgave in kaarten . . . . . . . . . . . . 276

Bijlage 9

Beschermde archeologische monumenten . . . . . . . . . . . 296

[1]

Voorwoord In 1998 heeft het Onderzoeksinstituut OTB een onderzoek uitgevoerd in opdracht van 31 steden en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, uitmondend in de publicatie De stedelijke investeringsopgave 1999-2010 (Priemus et al., 1998). Aan de vooravond van een nieuwe kabinetsperiode waarin beslissingen zullen worden genomen over investeringen ter versterking van de ruimtelijk-economische structuur van ons land in het algemeen en investeringen in stedelijke vernieuwing in het bijzonder, hadden de dertig directe GSB-steden en de VNG behoefte aan een soortgelijk onderzoek. Ze verleenden aan het OTB de opdracht om dit onderzoek uit te voeren. Financiële steun werd gegeven door de Stichting Habiforum. In een afzonderlijk rapport wordt ingegaan op de beleidsmatige en ruimtelijk-economische achtergronden van de stedelijke investeringsopgave (H. Priemus, 2002, Economische structuurversterking, stedelijke vernieuwing en de ICTrevolutie). In het onderhavige rapport gaan we in op de stedelijke investeringsopgave die betrekking heeft op de periode 1 januari 2003 – 1 januari 2015. De opgave is tot stand gekomen op basis van een enquête waaraan alle dertig steden hebben meegedaan (bottom-up). De opgave is geconfronteerd met een aantal redeneringen op nationaal niveau (topdown). De gegevens worden niet per stad gepresenteerd, maar per stedelijk cluster, waarbij goeddeels wordt aangesloten op het fenomeen ‘stedelijk netwerk’ dat in de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening werd gelanceerd. Het onderzoek werd begeleid door een bestuurlijke begeleidingscommissie, geleid door drs. H. Lenferink, wethouder te Arnhem, en door een ambtelijke begeleidingscommissie, onder voorzitterschap van N.J. van Zanten, hoofd van de Afdeling Ruimtelijke Ontwikkeling en Stadsvernieuwing te Haarlem. Wij zijn beide commissies erkentelijk voor hun stimulerende begeleiding. De contactpersonen van de dertig steden zijn wij dankbaar voor de informatie die zij ons hebben verstrekt. Ook is een woord van dank op zijn plaats aan het adres van mr. G.R. de Goede, drs. J.C.J.M. van der Voet, mw. mr. S. Pijpstra en drs. B.A.M. van Meggelen, allen werkzaam bij de VNG, bij wie de procesbegeleiding in goede handen was. In dit rapport brengen wij verslag uit van het onderzoek, gericht op de kwantificering van de stedelijke investeringsopgave 2003-2014, en op de bestuurlijke arrangementen die nodig zijn om deze investeringsopgave te realiseren.

Hugo Priemus, Roelof Verhage en Helen Kruythoff

[2]

[3]

Samenvatting Aanleiding en doel Tijdens de laatste fasen van de regeerperiode van het eerste Paarse kabinet heeft het Onderzoeksinstituut OTB in opdracht van de VNG en 31 steden een onderzoek uitgevoerd naar de stedelijke investeringsopgave 1999-2010. Dit heeft geresulteerd in het rapport De stedelijke investeringsopgave 1999-2010 gekwantificeerd: Naar economische vitaliteit, bereikbaarheid, sociale cohesie en duurzaamheid (Priemus et al., 1998). Dit rapport heeft in de totstandkoming van het tweede Paarse kabinet en het regeerakkoord van Paars II een rol van betekenis gespeeld. Sinds 1998 is er het nodige veranderd. De Nota Mensen, Wensen, Wonen, de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, de Nota Grondbeleid, de Nota Ruimtelijk Economisch Beleid, de Nota Natuur voor Mensen, Mensen voor Natuur, het Structuurschema Groene Ruimte en het Nationaal Verkeers- en Vervoersplan zijn verschenen. Deze nota’s zijn stuk voor stuk van invloed op de stedelijke investeringsopgave: het verhoogde ambitieniveau van het Rijk betekent extra investeringen. Inmiddels is het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) van de grond gekomen, en hebben de dertig steden die participeren in het Grotestedenbeleid (G30) meerjarige stedelijke ontwikkelingsvisies geformuleerd. De stadsbesturen wensen nu wat verder in de toekomst te kijken: de horizon verschuift van 2010 naar 2015. Al met al is er aanleiding genoeg om de stedelijke investeringsopgave opnieuw in beeld te brengen. Het Onderzoeksinstituut OTB heeft daarom van de VNG en de G30 de opdracht gekregen om - met financiële steun van de Stichting Habiforum een onderzoek uit te voeren naar de stedelijke investeringsopgave in relatie tot het ICES-beleid in het algemeen en het Grotestedenbeleid in het bijzonder. De VNG en de 30 steden wensen een geactualiseerde kwantificering van de stedelijke investeringsopgave voor de periode 2003-2014. Het gaat om de periode 1-1-2003 tot 1-1-2010, met een doorkijk tot 1-1-2015. De studie moet resulteren in een raming van de investeringsbehoefte van de steden, die zij kunnen gebruiken om intern prioriteiten te stellen, de onderbouwing te verbeteren, de financieringsmogelijkheden te verkennen en - waar nodig - financiële claims neer te leggen bij het Rijk. Daarmee hopen de gemeenten hun positie te versterken in de onderhandelingen omtrent de toekomstige ICESen ISV-ronden.

Onderzoekscomponenten Het onderzoek bestaat uit vijf componenten: Een karakterisering van de G30-steden die aanknopingspunten geeft voor de onderbouwing van de gemeentelijke claims. Een bottom-upinventarisatie van de investeringsopgave bij de G30-steden, in de vorm van een enquête om een gedetailleerd overzicht te krijgen van

[4]

de investeringsbehoefte van de steden. Deze bottom-upinventarisatie wordt geconfronteerd met een topdown-raming van de stedelijke investeringsbehoefte, waarin op grond van beschikbare gegevens (zoals eerder verrichte onderzoeken, beleidsnota’s, aanwezige kennis bij departementen en planbureaus) een algemeen beeld wordt gevormd van de stedelijke investeringsopgave. Deze topdown benadering plaatst de bottom-upinventarisatie in de juiste context. Een verkenning en beoordeling van bestuurlijke arrangementen rondom de stedelijke investeringsopgave om eventuele bestuurlijke knelpunten voor de realisatie van de stedelijke investeringsopgave uit de weg te ruimen. Een inventarisatie en beoordeling van (rijks)beleid met betrekking tot stedelijke investeringen (ISV, ICES), om het kader te schetsen waarbinnen de gemeentelijke claims worden geformuleerd. Een studie van de ruimtelijke gevolgen van het gebruik van informatie- en communicatietechnologie (ICT) en de consequenties voor de stedelijke economie. Deze laatste twee onderzoekscomponenten beschrijven het kader waarin de stedelijke investeringsopgave kan worden geplaatst en zijn in een afzonderlijk rapport opgenomen (Priemus, 2002). De kern van dit onderzoek wordt gevormd door de als tweede component genoemde enquête onder alle G30-steden. De steden werd gevraagd hun geactualiseerde investeringsopgave aan te geven voor de periode 1 januari 2003 – 1 januari 2015. Alle gemeenten hebben de gevraagde informatie verstrekt. Daarbij dienden vigerende opgaven uit de Meerjarenontwikkelingsprogramma’s (MOP’s) Stedelijke Vernieuwing (tot 2005) en ICES-claims in het kader van de landsdeelopgaven (van gemeenten die deze claims hebben geformuleerd voor de periode tot 2015) als basis. Er was echter ruimte voor aanvulling naar aanleiding van de gestelde tijdhorizon, de nadruk op nieuwe thema’s (zoals water) en verhoogde ambities in de nieuwe rijksnota’s. Hierbij gaat het uitsluitend om investeringen, niet om exploitatie-uitgaven. De analyse spitst zich toe op investeringen in fysieke zaken, inclusief groen en water. De relatie met de fysieke investeringen in de economische en sociale pijler van het Grotestedenbeleid is bij dit onderzoek ook in beeld gebracht. Het begrip stedelijke vernieuwing in dit onderzoek is derhalve breder gedefinieerd dan het begrip stedelijke vernieuwing zoals dat gehanteerd wordt bij het ISV. Overigens hebben de vier grote steden (G4) de eigen investeringsopgave in kaart gebracht en gerapporteerd in het G4-Manifest van 21 december 2001. Waar nodig worden verschillen tussen de cijfers uit het G4-Manifest en dit onderzoek toegelicht in voetnoten.

[5]

Investeringscategorieën In het onderzoek zijn twintig investeringscategorieën onderscheiden, verdeeld over vijf thema’s: Kwaliteit woon- en leefomgeving 1. Herstructurering van stadswijken 2. Transformatie (voormalige) bedrijventerreinen 3. Overige investeringen in (fysieke) voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur Economische vitaliteit 4. Uitbreiding accommodaties bedrijven 5. Herstructurering accommodaties bedrijven 6. Sleutelprojecten HSL 7. Overige strategische stadsprojecten Cultureel erfgoed 8. Monumenten 9. Archeologie Duurzaamheid en veiligheid 10. Investeringen in natuur en landschapskwaliteit 11. Verbetering duurzaamheid stedelijk vastgoed en energiegebruik 12. Rioleringen, maatregelen grondwateroverlast 13. Bodem- en watersanering, afvalverwerking 14. Veiligheid Bereikbaarheid 15. Stedelijke/regionale infrastructuur particulier personenvervoer 16. Stedelijke/regionale infrastructuur collectief personenvervoer 17. Stedelijke/regionale infrastructuur goederenvervoer 18. Stedelijke/regionale infrastructuur waterverkeer 19. Communicatie-infrastructuur Overig 20. Overige fysieke investeringen De investeringen in de kwaliteit van woon- en leefomgeving concentreren zich geheel in de bebouwde kom van de stad. De investeringen in economische vitaliteit zijn eveneens goeddeels in de stad gelokaliseerd. Alleen de ontwikkeling van nieuwe bedrijventerreinen speelt zich overwegend buiten de stad af, maar binnen de stadsregio. Ook de investeringen in het cultureel erfgoed zijn sterk op de stad gericht. De investeringen in duurzaamheid en veiligheid, en – meer nog – de investeringen ter verbetering van de fysieke en digitale bereikbaarheid van de stad, spelen zich vooral op regionale schaal af. De investeringen beperken zich dus niet tot het territorium van de stad. Met name daar waar het infrastructurele investeringen en groeninvesteringen betreft, is de hele stadsregio in de beschouwing betrokken.

[6]

Tabel 1 Investeringen in kwaliteit van de woon- en leefomgeving, 2000-2014 en per jaar, volgens opgave van de G30 (in miljoenen guldens en euro’s) Investeringscategorie

Periode 2000-2014 Per jaar totaal Rijk totaal Rijk ƒ ¤ ƒ ¤ ƒ ¤ ƒ ¤ 1. Herstructurering van stadswijken 60.433 27.423,3 9.065 4.1 13,5 4.029 1.828,3 604 274,1 2. Transformatie (voormalige) bedrijventerreinen 8.396 3.809,9 3.358 1.523,8 560 254,1 224 101,6 3. Fysieke voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur 8.1501 3.698,31 815 369,8 543 246,4 54 24,5 Totaal

76.979 34.931,5 13.238 6.007,1 5.132 2.328,8

882 400,2

1) Ten opzichte van de claim voor multifunctionele accommodaties voor brede scholen uit het G4-Manifest lijkt deze claim laag. Geconstateerd moet worden dat ten tijde van de opgave voor dit onderzoek nog maar beperkt inzicht bestond in de investeringsbehoefte in deze categorie.

Ruimtelijke investeringen die financieel gezien zijn afgedekt, en afzonderlijk kunnen worden beschouwd, zijn in de overzichten niet opgenomen, zoals kantoren, winkelcentra en woningcomplexen in de marktsector, voorzover deze laatste buiten de herstructureringswijken worden gerealiseerd. VINEXen VINAC-locaties bleven buiten beschouwing: hierover zijn de financiële afspraken in het verleden reeds gemaakt. Van de twintig onderscheiden investeringscategorieën is de geplande spreiding in de tijd genoteerd (hoofdindeling: 2000-2009/2010-2014). Het totale investeringsbedrag en de te verwachten verdeling zijn over de financieringsbron verdeeld (Rijk, gemeente, overige overheden, marktpartijen – inclusief woningcorporaties – en Europese Commissie).

De stedelijke investeringsopgave gekwantificeerd De enquête onder de 30 steden leverde de stedelijke investeringsopgave op, die in de tabellen 1 tot en met 10 is gekwantificeerd per investeringscategorie en is verdeeld naar kostendrager. Kwaliteit van de stedelijke woon- en leefomgeving Vanuit stedelijk perspectief wordt aan de kwaliteit van de stedelijke woon- en leefomgeving een hoge prioriteit toegekend. De investeringen in die kwaliteit zijn geheel op de bebouwde kom gericht en omvatten voor de periode 20002014 een bedrag van bijna ƒ77 miljard (€34,9 miljard). Hiervan wordt ruim ƒ13 miljard (€6,0 miljard) bij het Rijk geclaimd. Op jaarbasis gaat het om een totaal investeringsniveau van ruim ƒ5 miljard (€2,3 miljard) en een Rijksclaim van ƒ882 miljoen (€400,2 miljoen). Dit bedrag zou deel moeten uitmaken van het ISV. De herstructurering van stadswijken is hierbinnen verreweg de grootste post: ruim ƒ4 miljard (€1,8 miljard) aan investeringen per jaar, waarvan ƒ604 miljoen (€274,1 miljoen) per jaar ten laste van het Rijk (zie tabel 1). De publieke investeringen ter verhoging van de kwaliteit van de woon- en

[7]

Tabel 2 Investeringen in kwaliteit van de woon- en leefomgeving, 2000-2014: indicatieve verdeling van de financiering per investeringscategorie naar financieringsbron (horizontaal gepercenteerd) Investeringscategorie 1. Herstructurering van stadswijken 2. Transformatie (voormalige) bedrijventerreinen 3. Fysieke voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur 1)

privaat

gemeente

Rijk

totaal

75 50 50

10 10 40

15 40 10

100 100 100

1) Met deze investeringscategorie zijn overwegend middelen uit het rijksbudget gemoeid, die lopen via de gemeente en non-profit private organisaties.

leefomgeving mikken op een forse multiplier. Een rijksbijdrage van 15% van het totale investeringsbedrag voor de herstructurering van stadswijken zou 75% van dit bedrag aan investeringen van marktpartijen moeten uitlokken (zie tabel 2). Dergelijke uitgangspunten zijn gebaseerd op aanvechtbare kengetallen, die in de praktijk moeten worden genuanceerd. In sterke woningmarktgebieden met een hoog opbrengstpotentieel, zoals in centraal Nederland en de Noordvleugel van de Randstad, kan dit een reëel uitgangspunt zijn. Maar in de economisch zwakke Zuidvleugel en in het meer perifeer gelegen woningmarktgebied met een geringe vraagdruk is dit een stuk minder eenvoudig.1 De omvang van de multiplier kan bij de herstructurering van relatief populaire stadswijken realistisch zijn ingeschat, maar bij de aanpak van de slechtste wijken deinzen particulieren veelal terug. Bij de herstructurering en de transformatie wordt veel verwacht van een bijzondere private organisatie: de woningcorporatie. Woningcorporaties onderkennen het belang van een krachtige aanpak van de herstructurering, maar zij worden wel geacht hun financiële continuïteit veilig te stellen. Doordat de meeste corporaties inmiddels regionaal zijn toegelaten en sommige zelfs landelijk, is de gemeente minder afhankelijk van één corporatie, maar bepalend is toch hoe de corporatie, wier te herstructureren bezit in het geding is, er financieel voorstaat. Al beschikt de woningcorporatiesector over een Commissie Sluitend Stelsel, toch is er in deze sector nog geen ideale match tussen middelen en taken. Waar financieel minder sterke corporaties hun bezit hebben, is het moeilijk, soms zelfs onmogelijk, om de gemeentelijke herstructureringsambities te realiseren. Het appèl aan het adres van de corporaties om vooral veel woningen te verkopen om aan de vraag naar koopwoningen te voldoen en om middelen te genereren waaruit de stedelijke vernieuwing kan worden bekostigd, stuit al gauw op grenzen van de woningmarkt. Bovendien is de logische volgorde om eerst wijken te vernieuwen en dan pas te verkopen. Door de omgekeerde volgorde zou de stedelijke vernieuwing een onmogelijke opgave wor-

1 De claim op rijksmiddelen in de vergelijkbare categorie ‘stedelijke vernieuwing’ uit het G4-Manifest bestaat uit 30% van de totale investeringskosten, en valt daardoor hoger uit dan de claim ‘herstructurering van stadswijken’ in dit onderzoek.

[8]

Tabel 3 Investeringen in economische vitaliteit, 2000-2014 en per jaar, volgens opgave van de G30 (in miljoenen guldens en euro’s) Investeringscategorie

4. 5. 6. 7.

Periode 2000-2014 totaal Rijk ƒ ¤ ƒ ¤ 8.402,2 5.798,4 8.091,8 20.547,2

1.852 3.833 2.6751) 6.792

Per jaar totaal Rijk ƒ ¤ ƒ ¤

Uitbreiding accommodaties bedrijven Herstructurering accommodaties bedrijven HSL-sleutelprojecten Strategische stadsprojecten

18.516 12.778 17.832 45.280

840,4 1.234 560,0 123 5 5,8 1.739,3 852 386,6 256 1 16,2 1.213,91) 1.189 5 39,5 178,0 80,8 3.082,1 3.019 1.370,0 45 3 205,6

Totaal

94.406 42.839,6 15.152 6.875,7 6.294 2.856,1 1.010 458,3

1) De claim voor 2000-2014 komt tot stand door toerekening van 15% van de totale investeringen in HSL-sleutelprojecten aan het Rijk. De optelling van de claims van de verschillende steden valt lager uit, namelijk ruim ƒ2,0 miljard (ƒ0,9 miljard).

Tabel 4 Investeringen in economische vitaliteit, 2000-2014: indicatieve verdeling van de financiering per investeringscategorie naar financieringsbron (horizontaal gepercenteerd) Investeringscategorie 4. 5. 6. 7.


privaat

gemeente

Rijk

totaal

80 60 75 75

10 10 10 10

10 30 15 15

100 100 100 100

den. Al met al zijn de stedelijke herstructurerings- en transformatieplannen wel heel sterk afhankelijk van de inzet en de financiële mogelijkheden van de corporaties (met name de opbrengsten uit massale verkoop van corporatiewoningen), waardoor in sommige situaties de uitvoerbaarheid van de herstructureringsplannen dubieus is. Economische vitaliteit van de stad De investeringen in economische vitaliteit bedragen voor de periode 20002014 ruim ƒ94 miljard (€42,8 miljard). Bij het Rijk wordt een bedrag van ruim ƒ15 miljard (€6,9 miljard) geclaimd. Op jaarbasis gaat het om een totaal investeringsniveau van ƒ6,3 miljard (€2,9 miljard) en een Rijksclaim van ruim ƒ1,0 miljard (€0,46 miljard) (zie tabel 3). Ook deze investeringscategorieën maken geheel deel uit van het ISV. Zij verbinden de fysieke en economische pijler van het Grotestedenbeleid. Tellen we de investeringen in de kwaliteit van woon- en leefomgeving en die in de economische vitaliteit op, dan formuleren de G30 een opgave (exclusief milieu-investeringen) van ƒ1,9 miljard (€0,86 miljard) op jaarbasis. Deze

[9]

Tabel 5 Investeringen in cultureel erfgoed, 2000-2014 en per jaar, volgens opgave van de G30 (in miljoenen guldens en euro’s) Investeringscategorie

8. Monumenten 9. Archeologie Totaal

Periode 2000-2014 totaal Rijk ƒ ¤ ƒ ¤ 3.179 1.442,6 280 127,1


954 84

432,9 38,1

212 19

96,2 8,6

64 29,0 6 2,7

3.459 1.569,6 1.038

471,0

231

104,8

70 31,8

Tabel 6 Investeringen in cultureel erfgoed, 2000-2014: indicatieve verdeling van de financiering per investeringscategorie naar financieringsbron (horizontaal gepercenteerd) Investeringscategorie 8. Monumenten 9. Archeologie

privaat

gemeente

Rijk

totaal

60 20

10 30

30 30

100 100

claim is met name gericht op de ministeries van VROM en EZ. In het huidige ISV zijn ook middelen van het ministerie van LNV opgenomen voor stedelijk groen en VROM-middelen voor bodem- en watersanering, voor zover deze in de bebouwde kom van voor 1970 worden gespendeerd. Voor de periode 2000-2009 is door het tweede Paarse kabinet een ISV-budget van ƒ9,55 miljard (€4,3 miljard) uitgetrokken; dit is gemiddeld ƒ0,96 miljard (€0,44 miljard) per jaar (inclusief de ISV-bedragen aan de provincies). De G30claim komt dus ruwweg neer op een verdubbeling van de Rijksinzet. De Rijksbijdrage voor HSL-sleutelprojecten en strategische stadsprojecten wordt op 15% bepaald. Voor de uitbreiding van accommodaties van bedrijven volstaat een rijksbijdrage van 10%. Gezien de positieve externe ruimtelijke en milieu-effecten kan voor de herstructurering van accommodaties van bedrijven de rijksbijdrage op 30% worden geraamd (zie tabel 4). Cultureel erfgoed De investeringen in het cultureel erfgoed voor de periode 2000-2014 omvatten een bedrag van ƒ3,5 miljard (€1,56 miljard). Hiervan wordt ruim ƒ1,0 miljard (€0,47 miljard) bij het Rijk geclaimd. Op jaarbasis gaat het om een investeringsniveau van ƒ231 miljoen (€104,8 miljoen), waarvan ƒ70 miljoen (€31,8 miljoen) bij het Rijk wordt geclaimd (zie tabel 5). Het betreft hier zeer specifieke OCW-regelingen die bij voorkeur in een verruimd ISV zouden moeten worden opgenomen. De rijksbijdrage voor monumentenzorg schatten we op 30%. Ook voor archeologie wordt uitgegaan van een rijksbijdrage van 30% (zie tabel 6).

[ 10 ]

Tabel 7 Investeringen in duurzaamheid en veiligheid, 2000-2014 en per jaar, volgens opgave van de G30 (in miljoenen guldens en euro’s) Investeringscategorie

10. Natuur- en landschapskwaliteit 1 1. Verbetering duurzaamheid stedelijk vastgoed en energiegebruik 12. Riolering en beheersing grondwateroverlast 13. Bodem- en watersanering, afvalverwerking 14. Veiligheid stedelijk vastgoed Totaal

Periode 2000-2014 totaal Rijk ƒ ¤ ƒ ¤


8.866 4.023,2 5.320 2.414,1

591

268,2

35 5 161,1

5.068 2.299,8 1.014 460,1 3.548 1.610,0 35 5 161,1 6.860 3.1 12,9 3.430 1.5 56,5 1.926 874,0 289 131,1

338 237 45 7 128

15 3,4 107,5 207,4 58,1

68 30,9 24 10,9 229 103,9 19 8,6

4.722,9 1.751

794,6

694 314,9

26.268 1 1.919,9 10.408

Tabel 8 Investeringen in duurzaamheid en veiligheid, 2000-2014: indicatieve verdeling van de financiering per investeringscategorie naar financieringsbron (horizontaal gepercenteerd) Investeringscategorie 10. Natuur- en landschapskwaliteit 1 1. Verbetering duurzaamheid stedelijk vastgoed en energiegebruik 12. Riolering en beheersing grondwateroverlast 13. Bodem- en watersanering, afvalverwerking 14. Veiligheid stedelijk vastgoed

privaat

gemeente

Rijk

totaal

10

30

60

100

70 5 10 75

10 85 40 10

20 10 50 15

100 100 100 100

Duurzaamheid en veiligheid in en om de stad De investeringen in duurzaamheid en veiligheid, die een grote variëteit vertonen en deels een regionale reikwijdte hebben, bedragen voor de periode 20002014 ruim ƒ26 miljard (€11,9 miljard), waarvan ruim ƒ10 miljard (€4,7 miljard) bij het Rijk wordt geclaimd. Op jaarbasis gaat het om een investeringsniveau van ruim ƒ1,75 miljard (€0,79 miljard) waarvan ƒ694 miljoen (€314,9 miljoen) bij het Rijk wordt geclaimd. De primaire verantwoordelijkheid ligt hier bij de ministeries van VROM en LNV (zie tabel 7). Tellen we alle tot nu toe genoemde investeringscategorieën op, dan kunnen we een totaal investeringsniveau (exclusief bereikbaarheid) becijferen van ƒ201 miljard (€91,2 miljard) waarvan bijna ƒ40 miljard (€18,1 miljard) bij het Rijk wordt geclaimd. Op jaarbasis gaat het om investeringen (exclusief bereikbaarheid) ten bedrage van ruim ƒ13 miljard (€6,1 miljard) waarvan ƒ2,66 miljard (€1,2 miljard) bij het Rijk wordt gedeclareerd. De rijksbijdrage varieert binnen deze rubriek sterk per categorie. Voor investeringen in natuur en landschapskwaliteit (60%) en in bodem- en watersanering, inclusief afvalverwerking (50%) geldt een hoog aandeel van het Rijk, voor

[ 11 ]

Tabel 9 Investeringen in bereikbaarheid, 2000-2014 en per jaar, volgens opgave van de G30 (in miljoenen guldens en euro’s) Investeringscategorie

15. Stedelijke/regionale infrastructuur particulier personenvervoer 16. Stedelijke/regionale infrastructuur collectief personenvervoer 17. Stedelijke/regionale infrastructuur goederenvervoer 18. Stedelijke/regionale infrastructuur waterverkeer 19. Communicatie-infrastructuur Totaal



36.732 16.668,3 22.039 10.000,9 2.449

1.111,3 1.469 666,6

38.760 17.588,5 34.884 15.829,7 2.584 2.261 1.026,0 678 307,7 151 2.102 953,8 1.051 476,9 140 2.875 1.304,6 144 65,3 192

1.172,6 2.326 1.055,5 68,5 45 20,4 63,5 70 31,8 87,1 10 4,5

82.730 37.541,2 58.796 26.680,5

2.503,1 3.920 1.778,8

5.516

het beheersen van grondwateroverlast en voor riolering (10%) en de veiligheid van stedelijk vastgoed (15%) is de rijksbijdrage relatief laag (zie tabel 8). Bereikbaarheid van stad en regio Verreweg de hoogste bedragen hebben betrekking op lokale en regionale investeringen in bereikbaarheid. Voor de periode 2000-2014 betreft het maar liefst ruim ƒ82,7 miljard (€37,5 miljard), waarvan het merendeel bij het Rijk wordt geclaimd: ƒ58,8 miljard (€26,7 miljard). Vooral voor het collectief vervoer is hier een hoog aandeel rijksbijdragen nodig: 90% (inclusief GDU-middelen). Op jaarbasis gaat het om investeringen ten bedrage van ruim ƒ5,5 miljard (€2,5 miljard), waarvan ruim ƒ3,9 miljard (€1,8 miljard) bij het Rijk wordt geclaimd.2 Deze bedragen zouden moeten worden opgenomen in het GDU+, respectievelijk het Regionaal Mobiliteitsfonds. Deze formule is uitdagend en biedt de kans om de synergie tussen investeringen in vastgoed en infrastructuur te vergroten. Maar alles wijst erop dat de vulling van deze regionale fondsen volstrekt ontoereikend zal zijn, waardoor de stad en de regio worden opgescheept met een aantal patstellingen. Private partijen staan in het algemeen niet klaar om te investeren in verlieslatend openbaar vervoer en ook bij de plannen voor capaciteitsaanpassing van autowegen en vaarwegen staan commerciële actoren niet te trappelen om dergelijke investeringen mee te financieren, als er geen positieve rendementsvooruitzichten zijn. Het Rijk dreigt dermate lage bedragen naar de regio te decentraliseren dat er voor de investeringsplannen geen oplossing wordt geboden, met als resultaat: onderuitputting van middelen door een tekort aan middelen. De verschillen tussen de stedelijke/regionale claims enerzijds en de door het Rijk tot nu toe genoemde GDU+-bedragen anderzijds zijn onvoorstelbaar groot.

2 Om verschillende redenen (langere tijdhorizon, opname van meer regionale projecten, andere afbakening van categorieën) valt de claim voor ‘bereikbaarheid Randstad’ in het G4-Manifest hoger uit dan de G4-claim voor infrastructuur in dit onderzoek (zie tabel 9).

[ 12 ]

Tabel 10 Investeringen in bereikbaarheid, 2000-2014: indicatieve verdeling van de financiering per investeringscategorie naar financieringsbron (horizontaal gepercenteerd) Investeringscategorie

privaat

15. Stedelijke/regionale infrastructuur particulier personenvervoer 16. Stedelijke/regionale infrastructuur collectief personenvervoer 17. Stedelijke/regionale infrastructuur goederenvervoer 18. Stedelijke/regionale infrastructuur waterverkeer 19. Communicatie-infrastructuur

gemeente

Rijk

totaal

0

40

60

100

0 60 10 90

10 10 40 5

90 30 50 5

100 100 100 100

Het ministerie van V&W is primair verantwoordelijk voor de bereikbaarheid van stad en regio. Juist nu het economisch veel beter gaat met de steden, nemen de bereikbaarheidsproblemen toe. Een substantieel rijkscommitment is nodig, bij voorkeur in een voldoende gevuld regionaal mobiliteitsfonds, om de steden en regio’s in staat te stellen de bereikbaarheid te verbeteren. Het gaat hier om een investeringscategorie met een zware regionale component. Een door vele stadsbesturen hoogst waarschijnlijk onderschatte investeringscategorie is die in de communicatie-infrastructuur. In de afgelopen jaren zorgden particulieren voor de ICT-infrastructuur, maar alles wijst erop dat nu enkele publieke dimensies in beeld komen: de last mile, die elke woning en elk bedrijf hoogwaardig aansluit op de ICT-backbone, beperking van de kwetsbaarheid van de ICT-infrastructuur en beheersing van de lokale energiegevolgen. Voor investeringen in ICT-infrastructuur zou het Rijk met een bijdrage van 5% kunnen volstaan. Hoog zijn de relatieve rijksbijdragen voor investeringen in infrastructuur voor particulier personenvervoer (60%) en (vooral) voor collectief personenvervoer (90%) (zie tabel 10).

Kanttekeningen bij de stedelijke investeringsopgave Volgens de gemeenten is er een totale stedelijke en regionale investeringsopgave van circa ƒ18,9 miljard (€8,6 miljard) op jaarbasis nodig, waarvan circa 35% (ƒ6,6 miljard/€3,0 miljard) door het Rijk zou moeten worden bijgedragen. Wanneer we deze opgave van de steden confronteren met topdown analyses, constateren we dat de stedelijke ramingen vermoedelijk worden overschat waar het de uitbreiding en herstructurering van bedrijfsaccommodaties betreft. We bespeuren een onderschatting waar het de investeringen betreft in de veiligheid van stedelijk vastgoed, stedelijk goederenvervoer, riolering en beheersing van grondwateroverlast, herstructurering van stadswijken en de digitale bereikbaarheid van de stad. De G30 beseffen dat de financieringsmiddelen niet alleen door het Rijk zullen worden verschaft, maar ook door marktpartijen, woningcorporaties, de Euro-

[ 13 ]

pese Commissie, provincies en – last but not least – door de gemeenten zelf. De tabellen 2, 4, 6, 8 en 10 geven per investeringscategorie een procentuele verdeling naar financier aan, die aansluit op de voornemens van de G30. In de praktijk blijken grote delen van de investeringen voor 2010 en vooral vanaf 2010, nog ongedekt te zijn: de steden weten nog niet wie in deze nog niet gedekte delen van de investeringen zal voorzien. De investeringen van private partijen zullen in het algemeen worden geconcretiseerd als er positieve rendementsvooruitzichten zijn en als de risico’s beperkt blijven. Marktverkenningen zouden in een vroeg stadium moeten worden uitgevoerd om te peilen of op de actieve belangstelling van private partijen mag worden gerekend bij de realisering van stedelijke investeringen. De gemeente kan zijn inbreng – binnen strakke financiële kaders – leveren dankzij de kapitaaldienst. Het Rijk kent zo’n institutie niet en moet de investeringen direct ten laste van de exploitatiebegroting brengen en dus in één jaar afschrijven. Er is vaak geconstateerd dat dit vanuit economisch optiek absurd is. Zeker voor zover de stedelijke investeringsopgave erop gericht is om opgelopen achterstanden weg te werken, en in die omvang dus geen eeuwige opgave is, zou de discussie over een vorm van kapitaaldienstfinanciering bij het Rijk moeten worden heropend, met name als het gaat om investeringen in infrastructuur. Een andere oplossingsrichting die nog te weinig is geconcretiseerd betreft de fiscale incentives. Cofinanciering door het Rijk, die mede is gericht op het vergroten van het multipliereffect, zou vaker dan nu het geval is, de vorm kunnen hebben van fiscale steun danwel financiële garanties aan private actoren die in de stad investeren. De investeringsplannen van de steden houden een aanzienlijke intensivering in van de huidige investeringsactiviteiten. Er lijkt hier sprake van een zeker plannersoptimisme – als uitvloeisel van de ambities van het Rijk – dat in de praktijk zal worden doorkruist door procedurele stagnaties, de tijd die nodig is voor het vinden van financiers, en vertragingen in het verkrijgen van de nodige vergunningen. Onder de huidige omstandigheden levert ook de capaciteit van de bouwnijverheid knelpunten op. De tabellen 1 tot en met 10 zijn dan ook niet te beschouwen als een raming van de te verwachten investeringen van de G30, maar vooral als een kwantificering van het huidige ambitieniveau van de gemeentebesturen van de G30. Een vertrouwd dilemma dat destijds ook de klassieke stadsvernieuwing soms parten speelde, is dat zich enerzijds onderuitputting kan voordoen bij de besteding van toegekende middelen, terwijl anderzijds de ambities van de stadsbesturen vèr uitgaan boven het vigerende niveau. Dit spanningsveld heeft voor een groot deel te maken met het feit dat de stedelijke vernieuwing (in beperkte zin) en de stedelijke transformatie (in brede zin) zich nog in een aanloopfase bevinden en in sterke mate afhankelijk zijn van particuliere ini-

[ 14 ]

tiatieven en risico-acceptatie. Dit is geen nieuw fenomeen. Toen in 1995 de VINEX-uitvoeringsconvenanten werden getekend, lag het toenmalige kabinet al vier jaar achter op de oorspronkelijke planning. Niettemin is later de VINEX-trein goed op stoom gekomen. Voor de veel complexere stedelijke transformatie-opgave geldt dit in nog sterkere mate. Na de VROM-nota Stedelijke vernieuwing (1997) hadden alle betrokkenen veel meer tijd nodig dan was voorzien om tot concretisering en realisering van de plannen te komen. Het tempo wordt niet alleen bepaald door de slagvaardigheid van het lokaal bestuur en gemeente-ambtenaren, maar ook en vooral door de samenwerking met de bevolking, de woningcorporaties, de betrokken marktpartijen en de coproductie van beleid van de betrokken publieke instanties. De intrinsieke samenhang van de verschillende plannen maakt de processen complex. Deze complexiteit is onvermijdelijk. Men kan de bereikbaarheidsaspecten en infrastructurele dimensie van stedelijke vernieuwing niet negeren. De herstructurering van een woonwijk mag zich niet tot woningen beperken. Het is onmogelijk en ook onvruchtbaar om bewonersgroepen of bepaalde vastgoedeigenaren buiten de procesarchitectuur te houden. Aanwezige monumenten kunnen niet genegeerd worden, evenmin als bodemverontreiniging, geluidsisolatie of stadsarcheologische consequenties. Complexiteit van het stedelijk investeringsbeleid is geen keuze, maar een onvermijdelijk verschijnsel, dat nog steeds wordt onderschat. De complexiteit kan het beste worden tegemoetgetreden door in de procesarchitectuur met de samenhang der plancomponenten rekening te houden, allocatiemomenten te synchroniseren (b.v. ICES, MIT en ISV), een sectoroverschrijdend beleid te voeren, met allerhande risico’s en samenhangen tevoren rekening te houden, de kosten daarvan tijdig te bepalen en de kosten, baten en risico’s tijdig ondubbelzinnig toe te delen aan de actoren die deze het best kunnen beheersen. Zowel de vakdepartementen als de meeste steden abstraheren in het kwantificeren van hun ambities teveel van de weerbarstige praktijk, waarin men met de hier aangeduide complexiteit rekening moet houden, op straffe van financiële tegenvallers, patstellingen en verlies aan draagvlak. We constateren dat een aantal investeringsdepartementen in hun recente beleidsnota’s en hun ICES-claims volledig zijn losgezongen van de budgettaire mogelijkheden die het ministerie van Financiën heeft te bieden. Dit rijksbeleid heeft in de afgelopen jaren ertoe bijgedragen dat het ambitieniveau van de stadsbesturen flink is toegenomen, met als gevolg dat de kloof tussen droom en daad ongemakkelijk groot is geworden. Naast de wachtlijsten in de gezondheidszorg en het hernieuwde cellentekort, dreigen er nu lange wachtlijsten van stedelijke investeringen te ontstaan die veel kans maken terecht te komen in de expositie ‘Nooit gebouwd Nederland’. Voor zowel de publieke als de private betrokkenen is het van groot belang dat

[ 15 ]

kabinet en stadsbestuur weer met hun benen op de grond komen te staan en overeenstemming bereiken (deels via de Landsdeelconvenanten) over de te effectueren investeringen tot 1-1-2015. Niet alleen de omvang van de rijksbijdragen vormt een belangrijke bottleneck waardoor vele planinitiatieven voorlopig niet realiseerbaar zijn. Ook de beperkte omvang van de financiële middelen en personele capaciteit bij de steden zelf stelt beperkingen. Daarbij gaat het niet alleen om het aantal in te zetten ambtenaren, maar ook om de vereiste kwalificaties die voor het met succes aanpakken van stedelijke investeringen zeer hoog zijn. In dit verband is het rapport van de Commissie-Van Rijn over de beloning van ambtenaren hoogst actueel. Rekening houden met de maatschappelijke complexiteit van de realisering van de stedelijke investeringsopgave kan ook impliceren dat wat minder wordt gekoerst op nationale modelmatige benaderingen, maar dat vooral op stedelijke en regionale ‘best practices’ wordt gemikt. Nu de druk op de stedelijke woningmarkt, zowel in de huur- als de koopsector, groter blijkt dan tot voor kort werd gedacht, kan het verstandig zijn om van grootschalige sloopplannen af te zien, uit te gaan van minder omvangrijke verkoopprogramma’s en meer aan te sluiten op voorkeuren en draagkracht van de betrokken stadsbewoners en op marktinzichten van private actoren ter plaatse. In de contracten die recentelijk zijn afgesloten tussen regio’s en het ministerie van VROM na afloop van de verstedelijkingsronde, is dat nog onvoldoende gebeurd.

Het ISV als succesformule Welke bestuurlijke arrangementen zijn nodig om het stedelijk investeringsbeleid te concretiseren? Daar waar stedelijke investeringen zijn gericht op de bebouwde kom, is de fysieke pijler van het Grotestedenbeleid in het geding. Het ISV is hier het centrale beleidsinstrument. Over de formule van het ISV zijn de gemeentebesturen zeer te spreken, ook al vindt men vaak de vereiste multiplier, waarvan het Rijk uitgaat, te hoog. Het ontschotten van sectorbeleid op rijksniveau en het werken met procesen projectvereisten waaraan stedelijke investeringen moeten voldoen, spreekt lokale bestuurders aan. Zij beseffen dat zij ook binnen hun diensten verschillende beleidssectoren moeten integreren en dat zij resultaatgericht moeten werken. Zij beseffen ook dat zij steeds draagvlak bij de burgers moeten zoeken, moeten inspelen op de wensen en bijdragen van maatschappelijke organisaties en marktpartijen en dat regionale afstemming van beleid steeds belangrijker wordt.

[ 16 ]

Het ISV bestrijkt evenwel maar een relatief beperkt deel van de stedelijke investeringsopgave: de investeringen in het woon- en leefmilieu en de investeringen in de economische vitaliteit, alsmede enige investeringen in het milieu en het groen. Wie wil investeren in het cultureel erfgoed, wordt onmiddellijk geconfronteerd met onversneden sectoraal rijksbeleid, met eigen voorwaarden, procedures en instituties. Ook rondom investeringen ter versterking van duurzaamheid en veiligheid treffen we een veelheid van specifieke voorwaarden, procedures en instituties aan. Stadsbesturen zouden graag zien dat de ISV-formule wordt verbreed en steeds meer investeringscategorieën en departementen gaat omvatten. De bemoeienis van het Rijk zou zich daarbij moeten concentreren op het programmaniveau. Het stadsbestuur dient binnen de programma’s de prioriteiten, fasering en synergie te kunnen bepalen, en zal over de besteding van deze middelen aan het Rijk verantwoording moeten afleggen. Uiteraard zou de verbreding van de reikwijdte van het ISV gepaard moeten gaan met een navenante toename van de beschikbare middelen. Op dit terrein zorgt de Bouwstenenbrief van het tweede Paarse kabinet in het kader van de volgende ICES-ronde voor een anticlimax.

Wijkontwikkelingsmaatschappijen In de VROM-begroting 2002 lezen we dat het ministerie van VROM een impuls wil geven aan het tot stand komen van wijkontwikkelingsmaatschappijen (WOM’s). Dat is een publiek-private samenwerkingsvorm op basis van een langlopend contract tussen gemeente, corporaties en projectontwikkelaars. Versterking van de bewonersparticipatie is daarbij één van de aandachtspunten. Het ministerie van VROM zal de totstandkoming van WOM’s in 2002 verder stimuleren. Dit gebeurt onder meer door het versterken van de inbreng van projectontwikkelaars, het instellen van deskundigenpools die gemeenten en andere betrokkenen bijstaan, het versterken van bewonersparticipatie, het uitdragen van successen van WOM’s en het wegnemen van belemmeringen in weten regelgeving. Voor de aanpak van herstructureringswijken vormt de WOM inderdaad een interessante formule. Het gemeentebestuur bepaalt in overleg met de betrokken ‘stakeholders’ hoe de WOM wordt vormgegeven, wie erin participeren en hoe de financiële risico’s worden verdeeld. De minimum positie van een WOM is dat de (grote) vastgoedeigenaren in de wijk en de gemeente erin participeren en dat stimulerend vorm wordt gegeven aan de wijze waarop de bewoners in de besluitvorming participeren. Met actieve woningcorporaties die in staat zijn een bijdrage te leveren aan de herstructurering, kunnen convenanten worden gesloten. De stadsvisie en de daarmee samenhangende woonvisie van het gemeentebestuur vormen daar-

[ 17 ]

toe het kader. De corporaties dienen prestatieplannen te formuleren waarin de bijdrage die zij leveren aan de stedelijke vernieuwing concreet wordt vastgelegd. De aankondiging in de VROM-begroting dat het Rijk zich zal inspannen om de inbreng van projectontwikkelaars te versterken, is curieus. Het is primair de verantwoordelijkheid van het gemeentebestuur om te bepalen welke samenwerkingsvorm per wijk zal worden toegepast, wie in de samenwerking wordt betrokken, en in hoeverre en op welke wijze hierbij concurrentie zal worden geïntroduceerd. Een samenwerkingsverband moet niet opereren als institutionele belemmering voor de uitvoering van de opgave; het moet werkbaar blijven. Bij de selectie van de partijen is het aan te bevelen om een vorm van concurrentie in te bouwen. Er is nog steeds onduidelijkheid over de relatie tussen aanbesteden en publiek-private samenwerking (PPS). Onvoldoende kennis van regelgeving van PPS bij overheid en private partijen is er veelal debet aan dat aanbestedingsregelgeving als obstakel van PPS wordt gezien, en andersom. Het is belangrijk om de Europese regelgeving op dit gebied in acht te nemen met daarbij de mogelijkheid om een aanbestedingsstrategie te kiezen die het publieke belang dient.

Gebiedsgerichte aanpak als verbinding tussen stad en regio Bestuurlijke arrangementen zijn van belang om een gebiedsgerichte ontwikkeling op regionaal niveau mogelijk te maken. Daar is samenwerking tussen gemeenten geboden, zoveel mogelijk op basis van de Wet Stedelijke Regio’s. Regio’s of provincies kunnen echter in tegenstelling tot gemeenten niet beschikken over instrumenten van grondbeleid. Private actoren hebben in de dynamische regio’s vrij spel en plaatsen met grondposities de betrokken gemeenten voor voldongen feiten. Grondkostenverevening is binnen een gemeente al een hels karwei als de gemeente niet zelf gronden in eigendom heeft, maar lijkt volstrekt onmogelijk in gemeentegrensoverschrijdende gebieden. Juist in deze regio’s is een aanpak met ‘projectenveloppen’ aantrekkelijk, waarbij overwinsten op de ene locatie kunnen worden ingezet om verliezen op andere plekken af te dekken. Gemeenten kunnen daarover afspraken maken met bonafide ontwikkelaars, mits deze gemeenten onderling samenwerken en op de grondmarkt een stevige positie hebben. Maar zulke kostenvereveningen kunnen niet worden afgedwongen en dat betekent dat de gemeenten te vaak het nakijken hebben. Bij de keuze voor een gebiedsgerichte aanpak is ‘scope-optimalisatie’ (het zodanig in tijd en ruimte afbakenen van een project of een aantal gekoppelde

[ 18 ]

projecten dat een optimaal uitzicht op verwezenlijking ontstaat) van groot belang. Als de betrokkenen ervoor kiezen om alleen de lucratieve projecten tot ontwikkeling te brengen en de verlieslatende delen aan hun lot over te laten, komt de overheid later voor kostbare opgaven te staan. Bij een gebiedsgerichte aanpak moeten oplossingen worden gevonden voor de financiering van niet-rendabele activiteiten, zoals groenontwikkeling en verwezenlijking van verkeersinfrastructuur voor individueel en collectief vervoer. Als de gemeente verantwoordelijk is voor rode ontwikkeling in de bebouwde kom (mede dankzij het ISV rendabel te maken), en de provincie voor de ontwikkeling van landschappen (als zelfstandige opgave zodanig verlieslatend, dat vele groene investeringen niet worden geïmplementeerd), plaatsen we onszelf voor een onmogelijke opgave. Een aanpak met projectenveloppen waarbij lucratieve en niet-rendabele opgaven zoveel mogelijk zijn gekoppeld door verevening van kosten, vergt een pragmatische scope-optimalisatie. De gebiedsgerichte aanpak zou zich moeten afspelen binnen de door de provincie of het Rijk aangegeven systeemgrenzen, bijvoorbeeld in de vorm van robuuste groene contouren, alsmede blauwe en zwarte contouren die aangeven hoe de plannen zich moeten voegen naar het beloop van waterwegen en retentiegebieden, alsmede naar provinciale of nationale infrastructuurnetwerken. Rode contouren als van boven opgelegde grenzen passen niet bij een aanpak waarbij de betrokken gemeenten, de provincie en de duurzame private ‘stakeholders’ creatief samenwerken om de meest bevredigende oplossing te vinden. Daarbij past het denken in alternatieven en het mogelijk opsporen van tot dan toe ongekende alternatieven tijdens het ontwerpproces. Deze alternatieven kunnen worden onderworpen aan een kostenbatenanalyse waarbij verschillende criteria in het geding zijn. De betrokken gemeenten en de provincies maken een keuze op basis van betrouwbare kennis over de gevolgen van elk der alternatieven. Nadat is vastgesteld dat voor het favoriete alternatief een toereikend maatschappelijk draagvlak aanwezig is, wordt deze keuze publiek vastgelegd in de gemeenteraden en Provinciale Staten in de vorm van een ruimtelijk-functioneel programma dat vervolgens – liefst in creatieve concurrentie – wordt uitgewerkt en gerealiseerd. Het Rijk dient bij een gebiedsgerichte aanpak door private partijen en lokale, respectievelijk regionale publieke actoren, niet als stoorzender op te treden. Dat gebeurt thans bijvoorbeeld doordat het Rijk in heel Nederland bij de ontwikkeling van woningen de eis stelt van tenminste 33% particulier opdrachtgeverschap, ongeacht de vraag of de betrokken bewoners dat willen en ongeacht de vraag of dit wel past in de plannen van de gemeente. Dit rijksvoorschrift belast thans ook de overeenstemming tussen de VNG en de Neprom over een smalle exploitatievergunning. Op basis van deze overeenstemming is invoering van de Grondexploitatiewet binnen handbereik. In

[ 19 ]

navolging van de VROM-Raad constateren we dat het wenselijk is om op korte termijn de Grondexploitatiewet in te voeren op basis van de smalle exploitatievergunning. Voor de brede exploitatievergunning bestaat onvoldoende maatschappelijk draagvlak. In tweede instantie zou de Grondexploitatiewet naar het regionale niveau moeten worden getild om gemeentegrensoverschrijdende afspraken tussen gemeenten en marktpartijen omtrent het verhaal van grondkosten bij toepassing van projectenveloppen te kunnen afdwingen en zo ‘free riders’ (partijen die waardestijgingen van grond incasseren maar geen bijdragen willen leveren aan investeringen in groen, publieke ruimte en infrastructuur) geen kans te geven. In een gebiedsgerichte aanpak zijn gewoonlijk zowel publieke als private actoren betrokken. Van geval tot geval zal moeten worden bekeken welke formule zal worden toegepast. Het hele scala van een compleet publieke ontwikkeling tot een nagenoeg volledig particuliere concessie is beschikbaar. Meer en meer zullen er redenen worden gevonden voor een zodanige PPS dat zowel publieke als particuliere actoren financieel risicodragend deelnemen. Dat past bij een samenwerking tussen gelijkwaardige partners die beseffen dat zij in sterke mate van elkaar afhankelijk zijn en elkaars risico’s in hoge mate bepalen. Het komt vaak voor dat de overheid subsidies verleent, waarna marktpartijen zeer luisterrijke rendementen behalen, bijvoorbeeld doordat het economisch tij meezit. In dergelijke gevallen kan de overheid ex ante de voorwaarde introduceren dat de bijdragen aan publiek-private projecten moeten kunnen terugvloeien naar de schatkist, wanneer zou blijken dat mede door de verleende subsidies forse opbrengsten worden behaald. Over het herverdelen van deze opbrengsten (benefit sharing) heeft het Kenniscentrum PPS recent een handleiding gepubliceerd (2001). De overheid deelt alleen mee als de resultaten van het project hoger uitvallen dan een vooraf vastgesteld marktconform niveau. Als publieke en private actoren samen risico’s delen, komt benefit sharing dus in aanmerking als een of meer van de publieke actoren subsidies verstrekken voor componenten van de gebiedsgerichte ontwikkeling. Afgesproken wordt dan welk rendement voor elk van de deelnemende partijen redelijk wordt geacht. Wordt dit rendement overschreden, dan worden de extra opbrengsten aangewend om de subsidies terug te betalen (‘claw back subsidies’), onrendabele delen van het plan realiseerbaar te maken en/of de kwaliteit van het plan te verhogen. Hierbij moet worden voorkomen dat programmafinanciering door projectfinanciering wordt verdrongen. Een krachtige reparatie van de Wet Voorkeursrecht Gemeenten is nodig (en de introductie van een Wet Voorkeursrecht Provincies) om de publieke actoren in de relatie met private partijen een voldoende sterke positie te geven.

[ 20 ]

Regionale ontwikkelingsfondsen en het ISV Bij een gebiedsgerichte aanpak waarin zowel infrastructurele voorzieningen als vastgoedontwikkelingen en eventueel ook groeninvesteringen aan de orde zijn, is het zeer aantrekkelijk om een regionaal ontwikkelingsfonds in te stellen, waarin zowel publieke als private partijen participeren. Hierin kunnen gelden worden gestort die bijdragen aan de realisatie van bepaalde voorzieningen, zoals bijdragen van het Rijk, de Europese Commissie en de provincie ten behoeve van de regionale groenstructuur en infrastructuurvoorzieningen. Het Regionale Mobiliteitsfonds (RMF) zou uiteindelijk in dit fonds kunnen worden opgenomen. Ook particuliere bijdragen (bijvoorbeeld overwinsten) kunnen in het fonds worden gestort. Het regionaal ontwikkelingsfonds is de formule bij uitstek waarbinnen een regionaal verhaal van grondkosten, risicodeling en ‘benefit sharing’ gestalte kunnen krijgen. Dit fonds dient zich primair te richten op de financiering van de inrichting van het regionale gebied rondom de stad. Het ISV dient juist binnen de bebouwde kom te worden aangewend. Delen van de bijdragen aan infrastructuur en groen vinden eveneens toepassing in de bebouwde kom (zie figuur 1). In het algemeen dienen ICES-bijdragen te worden ingezet als hefboom om samenwerking binnen het stedelijk netwerk, Figuur 1 Relatie tussen Regionaal Mobiliteitsfonds, Regionaal Ontwikkelingsfonds en ISV respectievelijk de netwerkstad, tot stand te brengen, de kloof tussen vastgoedexploitatie en infrastructuurontwikkeling te overbruggen, rood-voor-groen constructies te bevordeRegionaal ren en een ontschotting tot stand te brengen Mobiliteitsfonds in de middelen die de diverse ministeries inbrengen. Door ontschotting kunnen op het regionale niveau beleidssectoren met elkaar SMF worden verbonden. Naar analogie van de meerjarige stedelijke ontwikkelingsprogramISV ma’s zouden – parallel aan de intergemeentelijke structuurvisie, maar vaker te actualiseren – regionale ontwikkelingsprogramma’s Overige componenten kunnen worden opgezet. Deze programma’s Regionaal ontwikkelingsfonds vormen het ijkpunt bij het verantwoorden van de publieke middelen. De ontschotting van publieke middelen mag niet gepaard gaan met een afnemende verantwoordelijk= bebouwde kom heid voor die middelen. De geschetste aanpak SMF = stedelijk deel van het Regionaal Mobiliteitsfonds brengt op het niveau van stedelijke netwerISV = Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing ken en netwerksteden synergie tussen de

[ 21 ]

ICES-beleidspakketten Bereikbaarheid, Vitaliteit steden en Milieudruk/milieukwaliteit. Het tweede Paarse kabinet heeft besloten om het instrument RMF eerst in de Randstad te introduceren. Dat zou ook kunnen gelden voor het nog nader uit te werken instrument van het regionale ontwikkelingsfonds. In tweede instantie zullen deze fondsconstructies ook buiten de Randstad moeten worden toegepast, eerst in de nationale en grensoverschrijdende stedelijke netwerken, later ook in de regionale netwerksteden. Scope-optimalisatie wordt bereikt door investeringen in knooppunten te koppelen aan investeringen in lijninfrastructuur, waarbij de opbrengsten in de knooppunten kunnen worden ingezet om een deel van de infrastructuurkosten te dekken. Steeds gaat het om het bevorderen van coproductie van provinciaal en gemeentelijk beleid waarbij provincie en gemeente elk hun eigen verantwoordelijkheid hebben. Het is van belang dat het ISV en ook een deel van het RMF exclusief op de bebouwde kom gericht worden, respectievelijk blijven, zodat een incentivestructuur ontstaat die het bouwen in het bebouwde kom stimuleert en belemmeringen voor meervoudig ruimtegebruik wegneemt.

Van 4R naar 6R Over het Grotestedenbeleid wordt veel gesproken. De betrokkenen zijn niet zozeer in woorden geïnteresseerd, maar vooral in daden. Van deze daden komt weinig terecht als de bestuurlijke complexiteit te groot wordt. Soms lijkt het alsof de gemeente met iedereen moet overleggen, dat vele departementen volharden in hun eigen sectorgebonden regelingen en dat rijksinstanties om de haverklap informatie vragen aan gemeenten om de ontwikkelingen te kunnen monitoren. Vooral waar het de economische en de sociale pijler betreft, lijkt het bureaucratisch gehalte van het Grotestedenbeleid de concrete resultaten soms in de schaduw te stellen. Om de effectiviteit en de efficiency van het Grotestedenbeleid te verhogen, is een voortdurend streven naar eenvoud een levensvoorwaarde. Voor alle deelnemende departementen (niet alleen voor de ministeries van VROM, EZ, LNV en BZK) geldt dat het stadsgericht beleid moet zijn gericht op ontschotting. Conform de recente aanbevelingen van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) dient het Rijk ondubbelzinnig de richting van het beleid aan te geven, maar de steden dienen vervolgens alle ruimte te krijgen om het beleid volgens eigen inzichten en prioriteiten in te richten. Daarbij overlegt het gemeentebestuur met die instanties waarvan de gemeente bij de uitvoering van het beleid afhankelijk is, zoals het lokale bedrijfsleven, de woningcorporaties en de regiogemeenten. Aan de participatie van burgers wordt in de procesarchitectuur alle gelegenheid geboden.

[ 22 ]

De beoogde beleidsresultaten worden tevoren zo concreet mogelijk aangegeven. De feitelijke resultaten worden eenmaal gemeten (volgens landelijke afspraken), zodat rekenschap kan worden gegeven van het gevoerde beleid op basis van een ‘single audit’. Deze monitoring kan zowel nationaal als per stad leiden tot een bijstelling van het beleid. Ten aanzien van het stedelijk investeringsbeleid pleit deze studie voor het toevoegen van twee R’s: de R van gemeentelijke regie en de R van regionale samenwerking.

Naar een langere looptijd van het ISV Voor de effectieve aanpak van de stedelijke vernieuwing is een langetermijnperspectief voor de stad van essentieel belang. Alleen vanuit zo’n perspectief kunnen effectieve afspraken met private partijen worden gemaakt over investeringen en exploitaties waarbij met termijnen van zeker 30 tot 50 jaar wordt gerekend. In dit verband is het van belang dat de planperiode voor het ISV (nu tot 1-1-2010) wordt gelijkgetrokken met die voor de ICES (nu tot 1-1-2015). Ook voor het ISV is een perspectief tot tenminste 1-1-2015 van essentieel belang.

[ 23 ]

1 Inleiding 1.1 Aanleiding en doel Tijdens de laatste fase van de regeerperiode van het eerste Paarse Kabinet heeft het OTB in opdracht van de VNG en 31 steden een onderzoek uitgevoerd naar de stedelijke investeringsopgave 1999-2010. Dit heeft geresulteerd in het rapport De stedelijke investeringsopgave 1999-2010 gekwantificeerd: Naar economische vitaliteit, bereikbaarheid, sociale cohesie en duurzaamheid (Priemus et al., 1998). Dit rapport heeft in de totstandkoming van het tweede Paarse Kabinet en het regeerakkoord van Paars II een rol van betekenis gespeeld. Sinds 1998 is er het nodige veranderd. De Nota Mensen, wensen, wonen, de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, de Nota Grondbeleid, de Nota Ruimtelijk Economisch Beleid, de Nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur, het Structuurschema Groene Ruimte en het Nationaal Verkeers- en Vervoersplan zijn verschenen. Deze nota’s zijn stuk voor stuk van invloed op de stedelijke investeringsopgave: het verhoogde ambitieniveau van het Rijk leidt tot extra investeringen. Tevens is inmiddels het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) van de grond gekomen en hebben dertig directe steden meerjarige stedelijke ontwikkelingsvisies geformuleerd. De stadsbesturen wensen nu wat verder in de toekomst te kijken: de horizon verschuift van 2010 naar 2015. Al met al is er voldoende aanleiding om de stedelijke investeringsopgave opnieuw in beeld te brengen. Het OTB heeft daarom van de VNG en de G30 de opdracht gekregen een onderzoek uit te voeren naar de stedelijke investeringsopgave in relatie tot het ICES-beleid in het algemeen en het Grotestedenbeleid in het bijzonder. De VNG en de dertig steden wensen een geactualiseerde kwantificering van de stedelijke investeringsopgave voor de periode 1-1-2003 tot 1-1-2010, met een doorkijk tot 1-1-2015. De studie moet resulteren in een raming van de investeringsbehoefte van de steden, die zij kunnen gebruiken om intern prioriteiten te stellen, de onderbouwing te verbeteren, de financieringsmogelijkheden te verkennen en – waar nodig – financiële claims neer te leggen bij het Rijk. Daarmee hopen de gemeenten hun positie te versterken in de onderhandelingen over de toekomstige ICES- en ISV-ronden. In de volgende paragrafen wordt aangegeven op welke wijze het OTB dit onderzoek heeft uitgevoerd, en welke overwegingen aan de gekozen aanpak ten grondslag liggen.

1.2 Onderzoeksopzet Het onderzoek naar de stedelijke investeringsopgave 2003-2014 moet leiden tot een raming van de investeringsopgave van de G30-steden, die nodig is om bestaande achterstanden vóór 2015 in te halen. Die opgave sluit aan op reeds ingediende ICES- en ISV-claims, maar met name de ISV-tijdshorizon reikt nu verder (tot 2015). Bovendien moet er ruimte zijn voor verhoogde ambities,

[ 24 ]

nieuwe thema’s en veranderde investeringsbehoeften. Van belang hierbij is de onderbouwing van de investeringsopgave. De rol van het OTB is in de eerste plaats het vaststellen van de investeringsachterstanden van de steden, het inventariseren van gemeentelijke claims, vervolgens het analyseren van de onderbouwing van die claims en ten slotte het verwerken van de claims in een samenhangende investeringsopgave. Parallel hieraan wordt in kaart gebracht hoe op rijksniveau wordt gedacht over de stedelijke investeringsopgave en de wijze waarop deze moet worden beoordeeld. Ook wordt nagegaan welke (bestuurlijke) mogelijkheden en belemmeringen er zijn voor de daadwerkelijke realisatie van de investeringsopgave. Om al deze zaken aan de orde te stellen bestaat het onderzoek uit vijf min of meer op zichzelf staande onderdelen, die gezamenlijk de informatie moeten opleveren om te komen tot een goed onderbouwde, volledige en tegelijkertijd realistische stedelijke investeringsopgave. Die vijf onderdelen zijn de volgende: 1. Een karakterisering van de G30-steden die aanknopingspunten biedt voor de onderbouwing van de gemeentelijke claims. 2. Een bottom-up inventarisatie van de investeringsopgave bij de G30-steden, om een gedetailleerd overzicht te krijgen van de investeringsbehoefte van de steden; deze bottom-up inventarisatie wordt geconfronteerd met een topdown raming van de stedelijke investeringsbehoefte, waarin op grond van beschikbare gegevens (zoals eerder verrichte onderzoeken, beleidsnota’s, aanwezige kennis bij departementen en planbureaus) een algemeen beeld wordt gevormd van de vigerende investeringsachterstanden in de steden en – in samenhang daarmee – de stedelijke investeringsopgave. Op basis van deze confrontatie van de uitkomsten van de topdown en de bottom-up benadering wordt de investeringsopgave van de steden beoordeeld en onderbouwd. 3. Een verkenning en beoordeling van bestuurlijke arrangementen rondom de stedelijke investeringsopgave om eventuele knelpunten voor de realisatie van de stedelijke investeringsopgave te achterhalen. 4. Een inventarisatie en beoordeling van (rijks)beleid met betrekking tot stedelijke investeringen (ISV, ICES), om het kader te schetsen waarbinnen de gemeentelijke claims worden geformuleerd. 5. Een studie van de ruimtelijke gevolgen van ICT-gebruik en de consequenties voor de stedelijke economie. De laatste twee onderzoekscomponenten zijn in een afzonderlijk rapport opgenomen. Deze onderdelen werden gelijktijdig, naast elkaar uitgevoerd. Er vond voortdurend afstemming plaats tussen bevindingen uit de verschillende onderdelen. Daartoe heeft de onderzoeksgroep binnen het OTB met grote regelmaat intern afstemmingsoverleg gevoerd. Met het vorderen van de verschillende onderdelen groeide het totaaloverzicht van de stedelijke investeringsopgave. Hierover werd regelmatig teruggekoppeld met de G30-steden en de VNG.

[ 25 ]

1.3 Werkwijze 1. Karakterisering G30-steden De functie van dit onderdeel is een overzicht te geven hoe de verschillende steden er voor staan ten opzichte van andere steden en ten opzichte van de rest van Nederland. Het gaat hier om de bestaande situatie voor wat betreft zaken als demografie, economie en woningvoorraad. Het doel van deze exercitie is kenmerken, karakteristieken en daarop gebaseerde clusteringen van steden te achterhalen, die aanknopingspunten kunnen bieden voor de onderbouwing van de stedelijke investeringsopgave. Om dat in beeld te brengen is bestaand statistisch materiaal geanalyseerd. 2a. Bottom-up inventarisatie stedelijke investeringsopgave Dit onderdeel vormt de kern van het onderzoek. De steden werd gevraagd hun geactualiseerde investeringsopgave aan te geven. Hiertoe werd door middel van een vragenlijst bij de G30 geïnventariseerd wat de investeringsopgave is voor de periode 2003-2014. Alle dertig gemeenten hebben de gevraagde informatie verstrekt. Daarbij dienden vigerende opgaven uit de Meerjaren Ontwikkelingsprogramma’s (MOP’s) Stedelijke Vernieuwing (tot 2005) en ICESclaims in het kader van de landsdeelopgaven (van gemeenten die deze claims hebben geformuleerd voor de periode tot 2015) als basis. Er was echter ruimte voor aanvulling naar aanleiding van de gestelde tijdhorizon, de nadruk op nieuwe thema’s (zoals water) en verhoogde ambities in de nieuwe rijksnota’s. Hierbij gaat het uitsluitend om investeringen, niet om exploitatie-uitgaven. De analyse spitst zich toe op investeringen in fysieke zaken (inclusief groen en water). De relatie met de economische en sociale pijler vroeg alle aandacht. Om de gegevens van de verschillende gemeenten zo goed mogelijk vergelijkbaar te maken heeft het OTB een indeling in investeringscategorieën aangegeven. Alle gemeenten is gevraagd volgens ditzelfde format hun investeringsopgave te doen. Per investeringscategorie werd in kaart gebracht welk deel van de opgave voor rekening is van de gemeente, welk deel voor marktpartijen (waaronder corporaties), voor welk deel het Rijk wordt aangesproken en voor welk deel de Europese Commissie. Tevens werd achterhaald welk deel nog ongedekt is. De gegevens werden door de stedelijke vertegenwoordigers binnen stedelijke clusters onderling afgestemd. Hoe deze stedelijke clusters in dit onderzoek zijn gedefinieerd, wordt uiteengezet in paragraaf 2.1. Er was goede samenwerking en afstemming met de gemeenten nodig. De gemeenten zijn daartoe gevraagd contactpersonen aan te wijzen. De contactpersonen zijn op een startbijeenkomst op 28 mei 2001 en op een vervolgbijeenkomst op 13 september 2001 ingelicht over wat er van hen verwacht werd.

[ 26 ]

Ook is er een uitgebreide toelichting bij de enquête gevoegd. De onderzoekers van het OTB waren gedurende het hele onderzoek beschikbaar voor bilaterale contacten met de gemeentelijke contactpersonen. Lopende het OTB-onderzoek hebben de G4 zelf ook hun investeringsopgave in kaart gebracht in het G4-Manifest van 21 december 2001. De G21 brachten in dezelfde periode het G21-Memorandum uit. De cijfers in het G4-Manifest wijken op onderdelen af van de OTB-cijfers. De achtergrond van de verschillen wordt, waar nodig, in de desbetreffende hoofdstukken van dit rapport toegelicht. 2b. topdown raming stedelijke investeringsopgave In dit onderdeel worden, aan de hand van eerder verrichte onderzoeken en het ‘verhoogde ambitieniveau’ uit de rijksnota’s de investeringsachterstanden van de steden en bijgevolg de stedelijke investeringsopgave in algemene termen geschetst. Het was veelal niet mogelijk op deze manier investeringsbedragen per stad te ramen, maar het streven was wel te komen tot een (orde van grootte) totaalbedrag per investeringscategorie. In combinatie met de opgave van de gemeenten moet dit het beeld van de stedelijke investeringsopgave completeren. Om de stedelijke investeringsopgave in perspectief te plaatsen is tevens nagegaan welke stedelijk georiënteerde ICES-claims de departementen en landsdelen bij het kabinet hebben neergelegd. Hiervoor baseerden wij ons op reeds beschikbare informatie in eerder verrichte onderzoeken en beleidsdocumenten. Deze informatie werd aangevuld met gegevens uit gesprekken met verantwoordelijke personen bij de relevante ministeries en bij de planbureaus (die de gemeentelijke ICES-claims beoordelen). 2c. Confrontatie bottom-up en topdown benadering De cijfers die de gemeenten opgeven in de verschillende investeringscategorieën vormen de basis voor deze studie. In de analyse worden deze cijfers geconfronteerd met de topdown raming van de stedelijke ambities. Tevens worden de cijfers gezet naast de ICES-claims vanuit de departementen en landsdelen. Zo wordt achterhaald of de opgave van de steden realistisch en goed onderbouwd is. Op deze manier ontstaat een beeld waar extra inspanningen van het Rijk noodzakelijk zijn om stedelijke investeringsachterstanden weg te werken en de stedelijke investeringsopgave te realiseren. 3. Verkenning en beoordeling bestuurlijke arrangementen Naast het nauwkeurig in kaart brengen en onderbouwen van de stedelijke investeringsopgave is het van belang een beeld te krijgen van de mogelijkheden voor de realisatie. Daarop richt dit onderdeel zich. Hierin wordt allereerst het ISV als beleidsformule nader bezien. Een groot deel van de investeringsopgave van de steden betreft projecten die gemeentegrenzen overstijgen, of

[ 27 ]

die een verband leggen tussen ontwikkelingen in verschillende gebieden, bijvoorbeeld tussen binnenstedelijke herstructurering en stadsuitleg. Bij dergelijke gebiedsgerichte projecten op stadsregionale schaal wordt steeds vaker gedacht in termen van projectenveloppen, waarbij vormen van kostenverevening worden nagestreefd. De vraag is of de gemeenten bij een dergelijke aanpak over voldoende instrumenten beschikken. Daarmee hangt de vraag samen of er behoefte is aan nieuwe instrumenten op gemeentelijk niveau, of dat afstemming op andere bestuurlijke niveaus mogelijk c.q. gewenst is. Deze vragen komen in dit onderdeel aan de orde. Daarbij steunden de onderzoekers op reeds bij het OTB aanwezige kennis over de effectiviteit van beleidsarrangementen voor verschillende vraagstukken. Deze werd aangevuld met informatie op basis van de analyse van secundaire bronnen. 4. Inventarisatie en beoordeling van relevant rijksbeleid De inventarisatie van het rijksbeleid moest resulteren in een overzicht van beleid op nationaal niveau waarmee de steden bij de realisatie van hun investeringsopgave te maken krijgen. Tegelijkertijd werd dit beleid kritisch tegen het licht gehouden. De inventarisatie van relevant rijksbeleid vond plaats op basis van gesprekken met verantwoordelijke personen voor het desbetreffende rijksbeleid en secundaire bronnenanalyse. Er is, door het OTB en door andere instituten, uitgebreid onderzoek verricht naar de effecten van verschillende vormen van rijksbeleid. Daaruit wordt hier geput voor een inventarisatie en beoordeling van het rijksbeleid. Hierover wordt gerapporteerd in Priemus (2002). 5. Ruimtelijke gevolgen van ICT-gebruik In de Nederlandse en de internationale literatuur is er een toenemende belangstelling voor de gevolgen van ICT-gebruik voor het ruimtegebruik van huishoudens en bedrijven en voor de stedelijke economie. Op basis van een literatuurstudie analyseerden wij deze gevolgen, die worden geboekstaafd in de eerder genoemde publicatie Priemus (2002).

1.4 Opbouw van het rapport Hoofdstuk 2 geeft een typering van de dertig directe ISV-steden. De kern van het rapport wordt gevormd door de hoofdstukken 3 tot en met 8 waarin de investeringscategorieën worden onderscheiden en waarin de stedelijke investeringsopgave in de G30 wordt gekwantificeerd voor de periode 2003-2014. De verdeling van de investeringen over Rijk, gemeenten en marktpartijen wordt daarbij aangegeven. De gegevens van de steden worden zo veel mogelijk per stedelijk cluster gepresenteerd. Over de opgaven hebben de steden kunnen

[ 28 ]

overleggen met de clustergenoten. Hiermee werd enigszins geanticipeerd op het gecoördineerde ruimtelijk-economische beleid in het kader van stedelijke netwerken dat de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening (ministerie van VROM, 2001) voorstaat. In deze hoofdstukken vergelijken we de vastgestelde investeringsopgave met de vigerende ICES-investeringsclaims per departement en per landsdeel. We gaan na in hoeverre de thans vastgestelde stedelijke investeringsopgave kan worden onderbouwd. Een aantal gemeenten hebben hun investeringsopgave weergegeven op kaarten. Deze zijn opgenomen in Bijlage 8. In hoofdstuk 9 plaatsen we kanttekeningen bij de totale stedelijke investeringsopgave 20032014. In hoofdstuk 10 gaan we in op een aantal bestuurlijke arrangementen die thans worden toegepast, dan wel worden voorgesteld om (delen van) de stedelijke investeringsopgave te accommoderen. Wij geven aan hoe de bestuurlijke arrangementen, vanuit de steden beschouwd, optimaal kunnen worden vormgegeven. De conclusies en aanbevelingen worden in de samenvatting vóór in het rapport gespecificeerd.

[ 29 ]

2 Typering van de dertig steden 2.1 Inleiding Het Grotestedenbeleid heeft betrekking op dertig Nederlandse steden. Deze steden ontvangen hun ISV-steun rechtstreeks van het Rijk. De ISV-programma- en projectsteun wordt voor de overige gemeenten via de provincies verstrekt. De 30 GSB-steden zijn ongelijk verdeeld over de twaalf provincies. Zeeland moet het zonder GSB-stad doen. Eén GSB-stad komen we tegen in Groningen, Friesland, Drente en Flevoland. Twee GSB-steden treffen we in Gelderland en Utrecht aan. Limburg telt drie GSB-steden, Noord-Holland komt tot vier GSBsteden en drie provincies hebben elk vijf GSB-steden binnen hun grenzen: Overijssel, Zuid-Holland en Noord-Brabant. In oktober 2001 heeft minister Van Boxtel aan gedeputeerde Emily de Jongh-Elhage voorgesteld om ook Willemstad (Curaçao) onder het regime van het Grotestedenbeleid te brengen. In de bepaling van de stedelijke investeringsopgave 2003-2014 laten we Willemstad buiten beschouwing. Groningen (1): Groningen Drenthe (1): Emmen Overijssel (5): Enschede, Almelo, Hengelo, Deventer en Zwolle Gelderland (2): Arnhem en Nijmegen Flevoland (1): Lelystad Utrecht (2): Utrecht en Amersfoort Noord-Holland (4): Amsterdam, Alkmaar, Haarlem en Zaanstad Zuid-Holland (5): Den Haag, Rotterdam, Dordrecht, Leiden en Schiedam Zeeland (0): Friesland (1): Leeuwarden Noord-Brabant (5): Breda, Den Bosch, Eindhoven, Helmond en Tilburg Limburg (3): Heerlen, Maastricht en Venlo Het grondgebruik in de verschillende steden geeft een globale indicatie van het karakter van de steden (zie bijlage 2 tabel B2.1). De dertig steden zijn ondergebracht in stedenclusters. De volgende tien stedenclusters worden onderscheiden: de G4, de Zuidvleugel, de regio Amsterdam, de regio Utrecht, Brabantstad, de KAN-regio, Twentestad, de Limburgse steden, de noordelijke steden en Deventer-Zwolle. In dit hoofdstuk worden de gegevens voor het grootste deel gepresenteerd per stedencluster. In bijlage 2 zijn de tabellen die bij dit hoofdstuk horen opgenomen. Bij de bespreking van de afzonderlijke steden verwijzen we naar deze tabellen. In de volgende paragrafen gaan we achtereenvolgens in op de bevolkingsontwikkeling van de G30 (paragraaf 2.2), de ontwikkelingen in de woningvoorraad (paragraaf 2.3), de economische positie en de werkgelegenheid (paragraaf 2.4), de R&D-inspanningen in de G30 (paragraaf 2.5), de social-economi-

[ 30 ]

Tabel 2.1 Bevolkingsontwikkeling in de stedenclusters, 1965-2001 (waargenomen) en 2001-2015 (prognose), absolute aantallen en indexcijfers voor de periode 1965-2001 en 2001-2015 1965

2001

2015

Indexcijfers 1965-2001 (1965 = 100)

Indexcijfers 2001-2015 (2001= 100)

G4 Zuidvleugel Regio Amsterdam Regio Utrecht Brabantstad KAN-regio Twentestad Limburgse steden Noordelijke steden Deventer-Zwolle

2.463.600 1.599.700 1.085.800 341.000 560.800 270.200 256.000 230.100 238.700 1 17.700

2.031.500 1.352.900 1.1 14.500 448.600 771.900 292.900 300.600 307.700 369.800 191.800

1.986.100 1.320.100 1.138.100 470.300 862.300 320.800 312.100 286.600 400.800 212.800

82 85 103 132 138 108 1 17 134 15 5 163

98 98 102 105 1 12 1 10 104 93 108 111

Nederland

12.212.300

15.987.100

17.204.900

131

108

Bron: CBS-Statline (waargenomen cijfers) en gemeentelijk databestand ABF (prognose), OTB-bewerking

sche positie (paragraaf 2.6) en de vermogenspositie van de steden (paragraaf 2.7). We ronden het hoofdstuk af met een slotbeschouwing (paragraaf 2.8).

2.2 Bevolking De bevolkingsgroei verloopt zeer divers in de G30. Brabantstad kent de grootste bevolkingsgroei (prognose 2001-2015: 12% groei). De grootste bevolkingsafname doet zich voor in de Limburgse steden (prognose 2001-2015: 7% afname). Ook in de Zuidvleugel en in de G4 wordt een lichte bevolkingsafname (2% in de periode 2001-2015) geraamd (zie tabel 2.1). De steden kunnen op basis van hun bevolkingsgroei grofweg in drie categorieën worden verdeeld (zie bijlage 2: tabel B2.2): steden waarin sprake is van een bevolkingsafname, steden met een gematigde groei (indexcijfer 2001-2015: tot ongeveer 110) en steden met een sterke groei (indexcijfer 2001-2015: 110 of hoger). Op deze wijze ontstaat de volgende onderverdeling tussen steden: prognose voor 2015: bevolkingsafname: Haarlem, Heerlen, Rotterdam, ’s-Gravenhage, Utrecht en Venlo; prognose voor 2015: gematigde bevolkingsgroei: Alkmaar, Almelo, Amsterdam, Arnhem, Deventer, Dordrecht, Eindhoven, Emmen, Enschede, Groningen, Hengelo, Leiden, Lelystad, Maastricht, Schiedam en Zaanstad; prognose voor 2015: sterke bevolkingsgroei: Amersfoort, Breda, Helmond, Leeuwarden, Nijmegen, ’s-Hertogenbosch, Tilburg, Zwolle. Een aantal zaken valt op aan deze verdeling. Ten eerste is geen enkele van de sterk groeiende steden in de Randstad gelegen, terwijl vier van de zes steden met een bevolkingsafname in de Randstad zijn gesitueerd. Ten tweede vallen

[ 31 ]

Tabel 2.2 Procentuele ontwikkeling 2000-2015 van de leeftijdscategorieën 0-19 jaar en 65 jaar en ouder in de stedenclusters 0-19 jaar 2000 %punt verschil 2000-2015

65 jaar en ouder 2000 %punt verschil 2000-2015

de meeste steden in de cate21,6 0,8 13,9 -0,4 gorie gematigde groei. En ten G4 Zuidvleugel 22,9 0,2 15 0,1 slotte blijkt, als naar de Regio Amsterdam 21,3 0,6 12,9 0,9 indexcijfers 1965-2001 ge22,7 0,4 1 1,7 0,5 keken wordt, dat de prognose Regio Utrecht Brabantstad 22,7 -0,1 13,7 1,9 voor 2015 sterk overeenstemt KAN-regio 21,2 0,7 13,4 0,9 met het groeitempo dat reeds 23,9 0 14,1 2,1 in het verleden heeft plaats- Twentestad Limburgse steden 21,3 -1,6 16 2,5 gevonden. Noordelijke steden 21,3 0,1 13,9 1 Als naar het Nederlands geDeventer-Zwolle 24,2 -0,9 13,6 1,4 middelde voor de periode 2001-2015 wordt gekeken, dan 24,4 -1,2 13,6 3,3 blijkt dat met name de Rand- Nederland stad (met uitzondering van Bron: CBS-Statline (waargenomen cijfers) en gemeentelijk databestand ABF Amersfoort), de Limburgse (prognose), OTB-bewerking steden en Twentestad een benedengemiddelde groei vertonen. Brabantstad, met uitzondering van Eindhoven, vertoont een sterk bovengemiddelde groei. De overige twee stedenclusters laten een bevolkingsgroei zien die ongeveer gelijk is aan het Nederlands gemiddelde.

2.2.1 Leeftijd Twee aspecten van de leeftijdsopbouw vragen in de dertig onderzochte steden speciaal de aandacht, namelijk de ontgroening en de vergrijzing (zie tabel 2.2 en bijlage 2: tabel B2.3). Als naar de ontgroening wordt gekeken, zien we in praktisch alle steden een afname van het aandeel 0-19 jarigen voor de periode 1982-2000. De prognose voor de hierop volgende periode is dat deze afname zich in de meeste steden zal stabiliseren tot omstreeks één procentpunt in 15 jaar. Het aandeel bewoners ouder dan 65 jaar ligt in vrijwel alle stedenclusters tussen de 10% en 15%. De verwachting is dat dit aandeel in de meeste steden met enkele procentpunten zal toenemen. De vergrijzing in de Limburgse steden is relatief hoog, maar ligt nog ruim onder het Nederlandse gemiddelde. Wat de mate van vergrijzing betreft, zitten alle stedenclusters onder de gemiddelde Nederlandse toename in de periode 2000-2015. Slechts enkele individuele steden, zoals Alkmaar, Lelystad en Emmen, vormen hierop een uitzondering. De mate van ontgroening in de periode 2000-2015 wijkt in alle stedenclusters eveneens af van het Nederlands gemiddelde. Deze afwijking is echter over het algemeen erg klein. In de meeste stedenclusters is zelfs sprake van een lichte toename van de 0-19 jarigen. Alleen de Limburgse steden

[ 32 ]

Tabel 2.3 Ontwikkeling aantal huishoudens en percentage één- en tweepersoonshuishoudens in de stedenclusters in de periode 1998-2015 Aantal huishoudens 1998

Aantal huishoudens 2010

G4 1.032.700 Zuidvleugel 609.700 Regio Amsterdam 5 56.800 Regio Utrecht 197.300 Brabantstad 339.600 KAN-regio 140.000 Twentestad 128.800 Limburgse steden 127.300 Noordelijke steden 184.900 Deventer-Zwolle 80.700

1.027.800 596.800 5 77.000 215.500 388.200 15 3.000 139.700 135.800

1.037.900 598.700 588.800 224.900 405.300 158.400 143.200 137.500

100 98 106 1 14 1 19 1 13 111 108

73,9 71,8 73,0 70,6 70,3 73,3 65,5 67,4

73,9 72,4 73,5 70,4 71,2 73,9 67,1 69,9

0,0 0,6 0,5 -0,2 0,9 0,6 1,6 2,5

201.700 92.300

209.300 96.600

1 13 120

74,4 66,0

74,9 66,7

0,5 0,8

Nederland

7.454.100

7.732.700

1 16

65,8

69,3

3,5

6.656.000

Aantal Ontwikkeling % een- en % een- en huishoudens huishoudens tweepersoons- tweepersoons2015 1998-2015 huishoudens huishoudens 1998 2015

%-punt verschil 1998-2015

Bron: Gemeentelijk databestand ABF (prognose), OTB-bewerking

hebben te maken met een relatieve afname van jonge mensen tot 20 jaar die groter is dan de landelijke afname.

2.2.2 Huishoudenssamenstelling Voor de ontwikkelingen in de huishoudenssamenstelling is gekeken naar het totale aantal huishoudens en het percentage één- of tweepersoonshuishoudens (zie tabel 2.3). Een vergelijking van de verschillende stedenclusters met de gemiddelde Nederlandse toename van het totaal aantal huishoudens in de periode 1998-2015 laat zien dat bijna alle clusters hier onder zitten. De noordelijke steden vertonen een groei die ongeveer overeenkomt met het landelijk gemiddelde. De steden in Brabantstad, met uitzondering van Eindhoven, en de regio Utrecht, met uitzondering van Utrecht, stijgen boven het Nederlandse gemiddelde uit. Ook Zwolle vertoont een bovengemiddelde toename, waardoor de totale toename in het cluster Deventer-Zwolle boven het landelijk gemiddelde uitkomt. De verwachte toename van het totale aantal huishoudens in de periode 19982015 varieert sterk per stad (zie bijlage 2: tabel B2.4). Dit stemt overeen met de verwachte bevolkingstoename in de betreffende steden. Hier is ook min of meer dezelfde indeling in negatieve, gematigde en sterke groeiers van toepassing als in paragraaf 2.2 gemaakt is. Het merendeel van de steden met een relatief grote toename van het totale aantal huishoudens laat ook een vrij sterke groei van het aandeel één- en tweepersoonshuishoudens zien. De steden die

[ 33 ] Tabel 2.4 Aandeel allochtonen1) uit niet-westerse2) en westerse landen in de stedenclusters op 1 januari 2001 (in procenten van de totale bevolking)

hiervan afwijken zijn: Amersfoort, Arnhem, Breda, Deventer, Eindhoven, Groningen, Helmond, Leeuwarden en Nijmegen. De helft van deze steden vertoont een sterke bevolkingsgroei, de andere helft een gematigde bevolkingsgroei.

2.2.3 Allochtone bevolking

G-4 Zuidvleugel Regio Amsterdam Regio Utrecht Brabantstad KAN-regio Twentestad Limburgse steden Noordelijke steden Deventer Zwolle Totaal G30

N = totale bevolking

Niet-westerse landen

Westerse landen

2.028.625 1.350.756 1.1 12.108 449.123 772.933 293.034 301.298 307.812 371.125 192.381 5.150.5 70

30 27 25 17 11 13 12 7 7 9 18

12 11 12 9 10 12 11 17 8 8 11

15.987.075 9 9 Onder de allochtone bevol- Nederland king worden hier alle personen gerekend van wie min- 1) Alle personen van wie minstens één ouder in het buitenland is geboren. stens één ouder in het bui- 2) Tot de categorie niet-westers behoren allochtonen uit Turkije, Afrika, Latijnstenland is geboren. Het gaat Amerika en Azië met uit-zondering van Japan en Indonesië. Op grond van hun dus om de eerste en tweede sociaal-economische en culturele positie worden allochtonen uit Indonesië en Japan tot de westerse allochtonen gerekend. Wat Indonesië betreft gaat het generatie allochtonen. Uit tabel 2.4 blijkt, dat het vooral om mensen die in voormalig Nederlands Indië zijn geboren. In het geval aantal allochtonen per 100 van Japan gaat het in veel gevallen om werknemers van Japanse bedrijven en inwoners in de G30 aanmer- hun gezin. Bron: CBS-Statline, OTB-bewerking kelijk hoger is dan gemiddeld in Nederland. Het aandeel van de allochtone bevolking is relatief hoog in alle stedenclusters in vergelijking tot het Nederlands gemiddelde, met uitzondering van de Noordelijke steden waar het lager ligt. In Deventer-Zwolle is het aandeel ongeveer gelijk aan het Nederlands gemiddelde. Vooral in de G4 wonen veel mensen die een buitenlandse afkomst hebben. In Amsterdam, Rotterdam en Den Haag is het percentage meer dan 40%, wat zijn weerslag heeft op de stedenclusters Zuidvleugel en Regio Amsterdam. Daarnaast zijn er een aantal middelgrote steden waar het aandeel allochtonen vrij groot is. In Schiedam, Dordrecht, Arnhem, Enschede en Heerlen is het percentage allochtonen 25% of hoger. Voor de overige steden ligt het percentage allochtonen om en nabij de 20%, met uitzondering van Emmen, die met een percentage van 10% zich ruim onder het Nederlands gemiddelde bevindt (zie bijlage 2 tabel B2.5). Terwijl in Nederland over het geheel genomen het aantal allochtonen afkomstig uit niet-westerse landen gelijk is aan het aantal afkomstig uit westerse landen, is deze verhouding in een aantal stedenclusters geheel anders. In de Randstadclusters is het aandeel niet-westerse allochtonen twee tot 2,5 keer

[ 34 ]

Tabel 2.5 Omvang woningvoorraad van de stedenclusters 1995-2000, prognose 2010 en 2015 (x 1.000) en verwachte ontwikkeling 2000-2015 (2000=100)

G4 Zuidvleugel Regio Amsterdam Regio Utrecht Brabantstad KAN-regio Twentestad Limburgse steden Noordelijke steden Deventer-Zwolle Nederland

1995

1996

1997

1998

1999

2000 Prognose Prognose Index 2010 2015 2000-2015

938.000 614.300

946.200 618.700

954.000 625.100

958.400 628.100

966.200 631.900

972.800 1.040.700 1.063.100 634.800 666.500 678.300

109 107

512.600 169.100 303.800 121.000 1 18.500

519.200 171.400 308.900 121.700 120.400

522.700 174.100 313.600 122.500 121.600

526.100 175.200 317.900 125.600 123.600

5 31.800 177.900 324.100 126.800 125.100

5 35.700 181.000 328.100 127.700 126.500

5 74.200 212.400 371.400 145.400 135.800

587.200 221.500 390.100 150.900 139.300

1 10 122 1 19 1 18 1 10

120.200

121.200

122.500

123.700

125.700

126.300

135.600

138.300

1 10

162.200 69.700

163.300 70.500

164.600 71.900

166.700 77.700

167.700 79.300

168.500 80.800

185.600 90.500

194.100 94.900

1 15 1 17

6.197.700 6.283.100 6.366.200 6.441.000 6.522.000 6.589.700

-

-

-

Bron: Gemeentelijk databestand ABF, OTB-bewerking

zo groot als het aandeel westerse allochtonen. Dit geldt overigens niet voor een aantal middelgrote steden die tot die clusters behoren, zoals Leiden, Alkmaar, Haarlem en Amersfoort. In de Limburgse steden is de verhouding tussen niet-westerse en westerse allochtonen precies andersom. Ook in Emmen komt de overigens relatief kleine groep allochtonen overwegend uit westerse landen. In de overige stedenclusters ontloopt, net als gemiddeld in Nederland, het aandeel allochtonen afkomstig uit westerse en niet-westerse landen elkaar niet veel.

2.3 Woningvoorraad In de stedenclusters regio Utrecht (met uitzondering van Lelystad) en Brabantstad neemt de woningvoorraad naar verwachting in de periode 2000-2015 relatief gezien het sterkste toe (zie tabel 2.5). Ook de KAN-regio, de noordelijke steden en Deventer-Zwolle laten een relatief forse toename zien. Wanneer de cijfers per stad worden bekeken (zie bijlage 2: tabel B2.6), dan blijkt dat de verwachte toename van de woningvoorraad in de periode 2000-2015 in een aantal steden met een omvangrijke Vinex-opgave aanzienlijk groter is dan in de andere steden. Het gaat hier om de steden Amersfoort, Breda, Helmond, Nijmegen, ’s-Hertogenbosch, Tilburg, Utrecht en Zwolle. Voor de overige steden is de verwachting dat de woningvoorraad met zo’n 10 tot 15% zal toenemen. Alleen voor de steden Haarlem, Heerlen, Rotterdam en Den Haag wordt een toename van omstreeks 5% voorspeld.

[ 35 ]

Over het algemeen is de toename van de woningvoorraad, relatief gezien, iets groter dan de verwachte bevolkingsgroei in de G30. Dit is logisch aangezien verwacht wordt dat het aandeel één- en twee persoonshuishoudens iets zal toenemen in de periode 1998-2015 (zie tabel 2.5). Hierbij moet worden opgemerkt dat de verwachte toename van het aandeel één- en tweepersoonshuishoudens sterk varieert in de G30. De verandering van de samenstelling van de woningvoorraad in de G30 laat voor de periode 1997-2005 slechts minieme verschillen zien (zie bijlage 2 tabel B2.7). Tussen de steden is een aantal tegengestelde trends te ontdekken. Zo neemt in Utrecht bijvoorbeeld het percentage één- tot driekamer meergezinswoningen toe in de periode 1997-2005, terwijl dit in Amsterdam en Rotterdam juist afneemt. In Utrecht gaat deze toename ten koste van het percentage eengezinswoningen en de grotere meergezinswoningen. In Amsterdam komt de afname van het aandeel één- tot driekamer meergezinswoningen ten goede aan de grotere eengezinswoningen en in Rotterdam komt zij ten goede aan zowel de grotere eengezins- als meergezinswoningen. Hoewel de verschillen in de tabel erg klein zijn, verschaffen ze interessante informatie over de ontwikkelingen aan de aanbodzijde van de woningmarkt in de G30.

2.3.1 Woningtypes Tabel 2.6 presenteert een overzicht van de samenstelling van de woningvoorraad per stedencluster. In bijlage 2 tabel B2.8 is dit uitgesplitst per gemeente. Het aandeel sociale huurwoningen bedraagt gemiddeld 47%, tien procentpunten meer dan het Nederlandse gemiddelde van 37%. In de G4 is dit aandeel nog iets groter, namelijk 52%. Het aandeel commerciële huurwoningen is in de steden groter dan gemiddeld in Nederland: 23% in de G4, 18% in de G30 en 12% in Nederland. Het aandeel eigen woningen levert een spiegelbeeld op: 25% in de G4, 35% in de G30 en 51% in Nederland. Het aandeel eigen woningen in sommige G30-steden benadert het Nederlandse gemiddelde: 50% Breda, 50% Tilburg, 49% Amersfoort, 49% Hengelo, 48% Emmen, 47% Almelo en 47% Zaanstad. Er zijn grote verschillen in het aandeel eengezinswoningen: 71% in Nederland, 47% in de G30 en slechts 22% in de G4. Sommige G30-steden vallen op door een groot aandeel eengezinswoningen, zelfs groter dan het Nederlandse gemiddelde: 88% Lelystad, 87% Emmen, 82% Helmond, 75% Hengelo, 73% Almelo, 73% Deventer, 73% Tilburg en 72% Eindhoven. In hun meerjaren-ontwikkelingsprogramma’s GSB noemen alle gemeenten de eenzijdig samengestelde woningvoorraad in een aantal stadswijken als knelpunt: de ongedifferentieerde woningvoorraad sluit onvoldoende aan op de gedifferentieerde kwalitatieve vraag. De woningen zijn in het algemeen goedkoop, bouwtechnisch en bouwfysisch van een matige kwaliteit, slecht geïso-

[ 36 ]

Tabel 2.6 Totale woningvoorraad stedenclusters (absolute aantallen) en verdeling naar eigendomsverhouding, woningtype en bouwjaarklasse (percentages), 1 januari 2000 Totale KoopPart. Sociale EenMeer- Bouwjaar Bouwjaar Bouwjaar woning- woningen huurhuurgezinsgezins- voor 1945 1945-1971 na 1971 voorraad woningen woningen woningen woningen G4 972.800 Zuidvleugel 634.800 Regio Amsterdam 5 35.700 Regio Utrecht 181.000 Brabantstad 328.100 KAN-regio 127.700 Twentestad 126.500 Limburgse steden 126.300 Noordelijke steden 168.500 Deventer-Zwolle 80.800 G30 2.309.400

26,8 32,7 26,8 46,1 48,6 36,0 46,1 40,8 42,1 45,2 37,1

21,7 19,4 22,2 10,8 9,9 16,8 10,8 16,7 14,1 14,3 16,7

51,5 47,9 51,0 43,1 41,5 47,2 43,1 42,5 43,9 40,5 46,2

22,5 29,3 29,7 58,0 71,9 59,7 71,7 66,1 58,1 71,5 47,3

77,5 70,7 70,3 42,0 28,1 40,3 28,3 33,9 41,9 28,5 52,8

44,2 38,4 44,9 29,3 17,5 25,5 22,9 19,4 26,6 22,7 32,2

26,3 28,6 23,3 27,8 34,7 34,3 34,0 37,3 31,7 30,7 29,5

29,5 33,1 31,7 42,9 47,9 40,2 43,3 43,3 41,7 46,6 38,2

Nederland

52,5

1 1,8

35,7

70,8

29,2

22,8

30,2

47,1

6.588.100

Bron: Gemeentelijk databestand ABF, OTB bewerking

leerd (zowel qua geluid als qua warmte) en zijn veelal niet met een lift bereikbaar. Soms zijn er specifieke problemen, zoals de zogeheten palenpest in Dordrecht, Haarlem, Schiedam en Zaanstad. De midden- en hogere inkomensgroepen die hun wooneisen hebben verhoogd, vinden in de wijk geen woning van hun gading en trekken weg uit de wijk en vaak ook uit de stad. Daardoor neemt het draagvlak voor winkels en andere voorzieningen af en blijft een naar inkomen steeds eenzijdiger wordende bevolking achter. Niet zelden gaat dat gepaard met een stijging van het werkloosheidscijfer en een toename van het aandeel etnische minderheden. Alle gemeenten signaleren bovendien een tekort aan ouderenwoningen, die het mogelijk zouden moeten maken dat ouderen langer zelfstandig blijven. Soms komt daar een tekort aan studentenhuisvesting en woningen voor grote huishoudens bij. Veel gemeenten klagen voorts over leegstaande ruimten boven winkels. Vaak is er ook ruimte voor nieuwbouw boven winkels (EIB, 2000: 18). Veel gemeenten voorzien een verdergaande verpaupering van een aantal stadswijken als er niets gebeurt. In Groningen, Heerlen en enkele andere steden met een relatief ontspannen woningmarkt noemt men de dreigende leegstand als hoofdprobleem, vooral in de huursector. Dergelijke signalen kunnen ook wijzen op een te grote rigiditeit in het huurprijsbeleid van Rijk en verhuurders of op de wenselijkheid om huurwoningen te verkopen. Sommige gemeenten wijzen erop dat er in de stad een tekort is aan binnenstedelijke nieuwbouwlocaties. Dit speelt bijvoorbeeld in Utrecht, Maastricht en Schiedam, maar zeker niet in Rotterdam waar zich een aantal omvangrijke havengebieden aandienen als te ontwikkelen woongebieden. In Haarlem noemt men het tekort aan uitleglocaties als probleem.

[ 37 ]

Figuur 2.1 Economische ontwikkeling in G25, 1995-1999 (groei per jaar in %) G4-omgeving

6,6 3,7

G4-steden

4,8 3,0

G21-steden

4,5 2,8

G21-omgeving

4,0 2,3

Nederland

3,5 2,6 0 1 Groei in %

BBP Werkgelegenheid

2

3

4

5

6

7

Bron: Ministerie van Economische Zaken, 2001: 44

De stedenclusters met de hoogste percentages vooroorlogse woningen zijn de Regio Amsterdam (44,9%) en de Zuidvleugel (38,4%). Het aandeel vooroorlogse woningen is groot in de G4: ruim 44%. In de G30 is dat 32%. Het Nederlandse gemiddelde is 23%. Het aandeel woningen gebouwd na 1970, vormt het spiegelbeeld: 30% in de G4, 38% in de G30 en 47% in Nederland. Vroeg naoorlogse woningen (1945-1971) zijn relatief sterk vertegenwoordigd in Maastricht (40%), Eindhoven (39%), Venlo (39%), Breda (37%), Enschede (37%), Den Bosch (36%), Heerlen (36%), Nijmegen (36%) en Schiedam (30%). Het ministerie van VROM gaat ervan uit dat juist in de steden het aandeel sociale huurwoningen te groot is in relatie tot de behoefte en dat er in de komende jaren volop ruimte is om sociale huurwoningen te verkopen of te slopen. Utrecht en Haarlem daarentegen geven aan dat zij problemen ondervinden met een hoge druk op de sociale woningvoorraad, omdat de vraag het aanbod verre overtreft.

2.4 Economische positie 2.4.1 Economische ontwikkeling De economie is in de G25 sneller gegroeid dan het Nederlandse gemiddelde in de periode 1995-1999 (zie figuur 2.1). Met de G25 worden de gemeenten aangeduid die meededen in de eerste ronde van het Grotestedenbeleid (vóór de periode 1995-1999). Dit zijn de G30 minus de vijf zogenaamde ‘aanleungemeenten’, te weten: Zaanstad, Emmen, Amersfoort, Lelystad en Alkmaar. De economische groei in de G4 blijkt groter te zijn dan die in de G21. De groei van de stedelijke economie in de G25 overtreft die van het hele land. In de G21 is de groei in de stad groter dan in de regio. Voor de G4 geldt het omgekeerde: hier is de groei in de regio sterker. De werkgelegenheidsgroei in de G4-omgeving en de G21-steden overtreft het Nederlands gemiddelde. In de G21-omgeving blijft de werkgelegenheidsgroei achter.

[ 38 ]

Tabel 2.7 Voorraadgegevens bedrijventerreinen in hectare in de stedenclusters, 1 januari 1999 Netto oppervlak


8.345 6.724 2.944 1.079 3.354 846 1.486 1.437 1.806 804

Totaal netto uitgegeven oppervlak

Uitgifte 1998

Totaal uitgeefbaar oppervlak 1-1-1999

Terstond uitgeefbaar 1-1-1999 (incl. particulier)

6.681 5.718 2.185 747 2.776 587 1.317 1.210 1.420 605

61 47 30 40 103 24 56 49 38 21

1.663 1.006 758 332 5 78 259 168 227 385 200

1.185 939 324 31 185 1 12 98 65 204 75

Bron: RPD: Werklocaties 1999

2.4.2 Ontwikkeling bedrijventerreinen De totale hoeveelheid uitgeefbaar oppervlak in 1999 fluctueert sterk, zowel per stad als per stedencluster (zie tabel 2.7 en bijlage 2). Het is dus erg lastig om hier algemene uitspraken over te doen; wel kan gesteld worden dat in de G4 en Brabantstad in 1999 het meeste uitgeefbaar oppervlak beschikbaar was. Als gekeken wordt naar het totale oppervlak beschikbare bedrijventerreinen, dan springen Rotterdam en Amsterdam er duidelijk uit (zie bijlage 2 tabel B2.9). Dit is logisch gezien de belangrijke economische functie die deze steden vervullen. De hoeveelheid beschikbare hectaren bedrijventerrein in de rest van de G30 is aanmerkelijk kleiner dan in Rotterdam en Amsterdam. In het bijzonder in Leiden, Schiedam, Den Haag en Haarlem is het aantal beschikbare hectaren bedrijventerrein zeer beperkt. Het aantal hectaren extra bedrijventerrein dat in 2005 beschikbaar komt, wisselt sterk per stad. In de steden Alkmaar, Zaanstad, Lelystad, Tilburg, Venlo en Deventer worden, relatief gezien, veel extra hectaren bedrijventerrein gerealiseerd in de periode tot aan 2005.

2.4.3 Werkgelegenheid In tabel 2.8 is naast de totale werkgelegenheid (banen van werknemers) aangegeven wat de verhouding is tussen de werkgelegenheid en het inwonertal van de dertig steden. De werkgelegenheid in verhouding tot het aantal inwoners ligt in alle stedenclusters behalve in Twentestad boven het Nederlandse gemiddelde voor 1999. Er zijn slechts enkele individuele steden die hierop een uitzondering vormen: Emmen, Helmond, Haarlem, Zaanstad, Schiedam,

[ 39 ] Tabel 2.8 Ontwikkeling banen1) van werknemers in de stedenclusters 1995-1999 (peildatum 31 december) en banen van werknemers 1999 als percentage van het aantal inwoners Totale werkgelegenheid 31-12-1995 31-12-1999

Indexcijfers (1995=100) 1995-1999

Werkgelegenheid als percentage van het aantal inwoners 31-12-1999


1.025.900 610.400 525.600 234.900 348.800 148.700 120.600 136.600 180.800 93.200

1.165.200 670.900 599.800 275.900 429.700 168.400 134.900 154.200 206.500 1 10.000

1 14 1 10 1 14 1 17 123 1 13 1 12 1 13 1 14 1 18

58,5 49,9 54,4 66,1 56,8 58,3 45,9 54,8 56,5 58,8

Nederland

5.677.400

6.465.900

1 14

40,8

1) Een baan is een werkkring van een werknemer. Als iemand meer dan een werkkring heeft, telt elke werkkring als een afzonderlijke baan. Bron: CBS-Statline

Dordrecht en Leiden. In de mate van groei in de periode 1996-1999 laten de stedenclusters grote verschillen zien. De stedenclusters regio Utrecht en Brabantstad zijn koploper met een gemiddelde groei van 17% en 23%. In de Zuidvleugel is de gemiddelde groei het laagst met 10%. De uitsplitsing van deze cijfers per gemeente levert het volgende beeld op (zie bijlage 2: tabel B2.10): in het merendeel van de steden ligt de werkgelegenheid tussen de 40% en de 60% van het totaal aantal inwoners. Steden die in verhouding tot het aantal inwoners een erg grote werkgelegenheid hebben zijn: Amsterdam, Eindhoven, Groningen, Leeuwarden, ’s-Hertogenbosch, Utrecht, Arnhem, Venlo en Zwolle. Steden met een erg kleine werkgelegenheid in verhouding tot het inwonertal zijn: Emmen, Helmond, Lelystad en Schiedam. De werkgelegenheid is over het algemeen sterk toegenomen in de G30 gedurende de periode 1996-1999. De grootste uitschieters in dit opzicht zijn: Breda, Lelystad, ’s-Hertogenbosch en Tilburg. ’s-Hertogenbosch spant de kroon met een toename van 35% van de totale werkgelegenheid in deze periode. In bijlage 2: tabel B2.11 zijn de steden getypeerd aan de hand van het percentage dat verschillende economische sectoren uitmaken van de totale werkgelegenheid. Deze tabel geeft een beeld van de belangrijkste economische functies van steden. De onderlinge verhouding in de werkgelegenheid per sector loopt te ver uiteen in de afzonderlijke stedenclusters om uitspraken op clusterniveau te rechtvaardigen. In vergelijking met het Nederlands gemiddelde voor de economische sectoren wijkt de verhouding in de werkgelegenheid voor de G30 af.

[ 40 ]

Daarentegen zijn de trends die zich voordoen ten aanzien van het Nederlands gemiddelde in de periode 1995-1999 ook terug te vinden in de G30. Zo neemt de werkgelegenheid in de financiële en zakelijke dienstverlening over het algemeen toe in Nederland en is deze trend ook in de G30 waarneembaar. Financiële en zakelijke dienstverlening maakt in de steden tussen de 10 en de 30% van de totale werkgelegenheid uit. In de steden Amersfoort, Arnhem, Eindhoven, Leeuwarden, Rotterdam, Den Haag en ’s-Hertogenbosch ligt dit aandeel boven de 20%; in Amsterdam en Utrecht is het zelfs hoger dan 30%. In Emmen, Enschede en Venlo is het aandeel van de financiële en zakelijke dienstverlening minder dan 15%. Het aandeel van deze sector in de totale werkgelegenheid neemt in de periode 1995-1999 in praktisch alle steden toe. Het aandeel van de industrie in de totale werkgelegenheid ligt voor de meeste steden tussen de 5 en de 15%. Almelo, Eindhoven, Helmond, Hengelo, Venlo en Emmen steken daar bovenuit met een aandeel van 20-25%. Het aandeel van de industrie in de totale werkgelegenheid neemt voor praktisch alle steden af gedurende de periode 1995-1999. Het aandeel van de bouw in de totale werkgelegenheid ligt rond de 5% in de G30 en blijft vrijwel gelijk voor de meeste steden gedurende de periode 1995-1999. Handel en horeca heeft in praktisch alle steden een belangrijk aandeel in de totale werkgelegenheid met zo’n 15 tot 20%. Vervoer en communicatie zorgen in de meeste steden voor zo’n 5 tot 10% van de totale werkgelegenheid. In de G4 en regionale knooppunten, zoals Amersfoort, Arnhem, ’s-Hertogenbosch, Zwolle en Venlo is dit percentage wat hoger. Over de periode 1995-1999 neemt het aandeel van verkeer en vervoer in de totale werkgelegenheid af. Overheids- en overige diensten maken in alle steden een belangrijk onderdeel van de totale werkgelegenheid uit. In de meeste steden is dit ongeveer een derde deel. In de provinciale hoofdsteden is dit aandeel logischerwijs iets hoger. Ten aanzien van de ontwikkeling in de werkgelegenheid in de G30 kunnen enkele globale conclusies getrokken worden. Het aandeel van financiële en zakelijke dienstverlening in de totale werkgelegenheid neemt in vrijwel alle steden vrij sterk toe in de periode 1995-1999. Dit gaat hoofdzakelijk ten koste van het aandeel van de industrie. Het aandeel van de overige sectoren in de totale werkgelegenheid blijft in de G30 ongeveer constant over de periode 1995-1999.

2.5 Innovatie: R&D-inspanningen 2.5.1 Inleiding Niet alleen de groei en de samenstelling van de werkgelegenheid zijn van belang, ook en vooral het innovatief vermogen van de stedelijke economie is

[ 41 ]

Figuur 2.2 Top-10 van G30+2-steden naar R&D-loonkosten Eindhoven

9,4

Amsterdam

4,9

Rotterdam

3,9

Hengelo

3,3

Venlo

2,8

's-Gravenhage

1,9

Delft

1,7

Utrecht

1,7

Arnhem

1,5

Leiden

1,2 0 1 2 Loonkosten in %

3

4

5

6

7

8

9

10

Bron: Schmitz & Heijs, 2001: 58

belangrijk. De R&D-inspanningen in de steden vormen hiervoor een bruikbare maatstaf. Schmitz & Heijs (2001: 5763) bestudeerden de R&D-inspanningen van de bedrijven in 32 steden: de dertig steden uit het Grotestedenbeleid plus Wageningen en Delft. Deze laatste twee steden zijn in de analyse meegenomen, omdat het bekend is dat ze een relatief innovatief karakter hebben door onder meer de aanwezigheid van toonaangevende kennisinstellingen. In het vervolg van paragraaf 2.5 noemen we deze steden de G30+2-steden. In paragraaf 2.5.2 presenteren wij de beschrijving van de R&D-inspanningen in de steden, in paragraaf 2.5.3 volgt een korte evaluatie.

2.5.2 Stedelijke innovatieprofielen In deze paragraaf wordt het volgende stramien gevolgd: Eerst wordt ingegaan op de R&D-loonkosten die in de steden neerslaan. Daarna wordt gekeken naar de R&D-intensiteit per G30+2-stad. Daarbij wordt ook een analyse gemaakt van de R&D-intensiteit in de steden waarbij steeds het grootste bedrijf in de desbetreffende stad wordt weggelaten. We berekenen voorts de R&D-loonkosten per inwoner. Met behulp van de shift-sharemethode wordt een verklaring gegeven voor de omvang van de R&D-intensiteit van de steden. Tot slot wordt gekeken naar de R&D-concentratie. R&D-verdeling In figuur 2.2 staat weergegeven welk percentage van de totale R&D-loonkosten in de verschillende steden uit het Grotestedenbeleid, alsmede Delft en Wageningen, neerslaan. Gezamenlijk nemen de G30+2-steden ruim de helft

[ 42 ]

Tabel 2.9 Top-10 R&D-intensiteit en top-10 R&D-intensiteit minus grootste R&D-bedrijf naar G30+2-steden geïndexeerd G30+2-steden Hengelo Wageningen Eindhoven Venlo Delft Lelystad Leiden Deventer Schiedam Enschede

Index (NL=100) G30+2-steden 630 468 450 413 25 3 229 196 161 149 148

Wageningen Hengelo Delft Eindhoven Lelystad Leiden Schiedam Enschede Almelo Helmond

Index (NL=100)1) 291 217 216 195 164 156 15 5 131 131 111

1) excl. grootste R&D-bedrijf per stad

van de totale R&D-loonkosten van Nederland voor hun rekening. Uit figuur 2.2 blijkt dat enkele steden uit het westen, oosten en zuiden de ranglijst aanvoeren. Onder aan de ranglijst vinden we Zwolle, Emmen, Leeuwarden, Dordrecht en Alkmaar.

Bron: Schmitz & Heijs, 2001: 58 R&D-intensiteit In tabel 2.9 wordt gekeken naar de geïndexeerde R&DTabel 2.10 Top-10 R&D-intensiteit en top-10 R&D-intensiteit minus intensiteiten voor de G30+2kennisinstellingen naar G30+2-steden geïndexeerd steden. Hierbij zijn de R&Dloonkosten per stad gedeeld G30+2-steden Index (NL=100) G30+2-steden Index (NL=100)1) door de werkgelegenheid in de stad1. Hengelo 630 Hengelo 648 In het rechterdeel van de Wageningen 468 Eindhoven 45 5 tabel staan de G30+2-steden Eindhoven 450 Venlo 425 geïndexeerd, waarbij het Venlo 413 Delft 209 grootste R&D-bedrijf per stad Delft 25 3 Leiden 188 is weggelaten. Lelystad 229 Wageningen 181 Uit het linkerdeel van tabel Leiden 196 Deventer 166 2.9 blijkt dat Hengelo, WageDeventer 161 Schiedam 154 ningen, Eindhoven en Venlo Schiedam 149 Enschede 140 een zeer hoge R&D-inspanEnschede 148 Arnhem 136 ning kennen, gemeten naar de werkgelegenheid in die 1) excl. kennisinstellingen steden. In vergelijking met Bron: Schmitz & Heijs: 2001: 59 figuur 2.2 (de absolute verdeling van de R&D-loonkosten) is de positie van Wageningen opvallend. Steden die terugvallen in de lijst zijn met name de vier grote steden in het westen van Nederland. Dit wordt veroorzaakt doordat deze steden relatief veel R&D-extensieve sectoren (zoals de dienstensector) kennen. Als na correctie voor de omvang van de werkgelegenheid ook nog eens het grootste bedrijf uit de stad wordt weggelaten, blijkt dat er maar weinig steden

1 CBS, http:www.cbs.nl/statline/, 2001.

[ 43 ]

R&D-intensiteit

Figuur 2.3 R&D-intensiteit versus aantal inwoners G30+2-steden 4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0

Hengelo Wageningen Venlo

Eindhoven

Utrecht 0 100 200 Inwoners (x 1.000)

300

Den Haag 400

500

Rotterdam Amsterdam 600

700

800

Bron: Schmitz & Heijs, 2001: 60

overblijven met een R&D-intensiteit boven het landelijk gemiddelde. In tabel 2.10 wordt gekeken naar de R&D-intensiteit als de kennisinstellingen uit de steden worden weggelaten. Uit deze tabel blijkt dat Wageningen is teruggezakt in de ranglijst en Lelystad in deze top-10 niet meer voorkomt. Hieruit blijkt dat het R&D-profiel van Wageningen en Lelystad sterk afhankelijk is van de aanwezige kennisinstellingen. Voor de overige steden blijft de positie ongeveer gelijk. Het is overigens opvallend dat de hoge R&D-intensiteit van veel steden waar grote kennisinstellingen zijn gevestigd (Eindhoven, Delft, Leiden, Wageningen, Enschede), blijkbaar niet afhankelijk is van die kennisinstellingen. Blijkbaar trekken deze steden veel R&D-intensieve bedrijvigheid aan. De vraag is of er ook nauwe (R&D-)relaties tussen de bedrijven en de kennisinstellingen in deze steden bestaan (R&D-clustervorming). In figuur 2.3 wordt de R&D-intensiteit van de G30+2-steden uitgezet tegenover het aantal inwoners. Volgens de ‘broedplaatshypothese’ zou het verband tussen omvang van de stad en R&D-intensiteit positief moeten zijn, waarbij in de grootste steden de meeste R&D plaatsvindt. Figuur 2.3 laat zien dat een zeer duidelijk verband ontbreekt. Wel kennen de vier grote steden een lage R&D-intensiteit. De vijfde stad van Nederland, Eindhoven, kent daarentegen een zeer hoge R&D-intensiteit. Enkele middelgrote steden (Hengelo, Wageningen, Venlo) kennen een hoge intensiteit met weinig inwoners. De overige steden bevinden zich in de ‘puntenwolk’ linksonder in de grafiek. Sectorale en regionale invloed op de R&D-intensiteit In figuur 2.4 wordt gekeken naar de vraag wat de achterliggende oorzaken zijn van deze grote verschillen in R&D-intensiteit tussen de G30+2-steden. Hiertoe is de shift-share-analyse uitgevoerd waarmee een onderscheid gemaakt kan worden tussen de invloed van de sectorstructuur in de steden en de invloed van het lokale productiemilieu (regio-effect). In figuur 2.4 is wederom als kruispunt van de assen de gemiddelde Nederlands R&D-intensiteit (ƒ641/€290,90 per persoon) weergegeven. De horizontale as drukt de afwijking van het Nederland gemiddelde uit, die optreedt als

[ 44 ]

Figuur 2.4 Shift-share-analyse G30+2-steden 5.000 Lelystad

4.000

Wageningen 3.000

2.000 Eindhoven

regio-effect

Leiden 1.000

0

-1.000 -400

Arnhem Amsterdam

Venlo

Delft Rotterdam

Almelo

Utrecht Den Haag -300

Hengelo

Helmond -200

-100

0 100 sectoreffect

200

300

400

Bron: Schmitz & Heijs: 2001: 61

gevolg van het sector-effect. De verticale as drukt de afwijking uit die optreedt als gevolg van het regio-effect. Uit figuur 2.4 blijkt dat de steden met hoge R&D-intensiteiten (Hengelo, Eindhoven, Venlo en Wageningen) goed scoren op het regio-effect. Met uitzondering van Wageningen zijn deze steden alle te vinden in het eerste kwadrant (rechtsboven). De goede startpositie (sectorstructuur) van deze steden wordt ook nog eens meer dan gemiddeld uitgebuit. De positie van Wageningen en Lelystad in deze figuur is opmerkelijk. Ondanks een (licht) negatief sectoreffect kennen ze een zeer hoog regio-effect. De bedrijven of kennisinstellingen in deze steden verrichten aanzienlijk meer R&D dan hun branchegenoten elders in Nederland. R&D-concentratie Bij de R&D-concentratie in de G30+2-steden kijken we naar de verhouding tussen de R&D-loonkosten en de totale werkgelegenheid in de bedrijven in de steden die aan R&D doen. In figuur 2.5 staan de top-10 G30+2-steden weergegeven, gemeten naar R&D-concentratie. Uit figuur 2.5 blijkt dat er enkele steden zijn die sterk boven het Nederlands gemiddelde uitsteken. Dit betreft de steden Lelystad, Haarlem, Hengelo en Venlo. De bedrijven die in deze plaatsen aan R&D doen, kennen in verhouding tot hun totale loonkosten omvangrijke R&D-inspanningen.

2.5.3 Evaluatie In het voorafgaande is een beeld geschetst van de R&D-patronen met betrek-

[ 45 ]

Figuur 2.5 R&D-concentratie, top-10 van de G30+2-steden Lelystad

34

Haarlem

20

G30 + 2

Hengelo

19

NL gemiddeld

Venlo

19

Emmen

10

Wageningen

7,5

Leiden

7

Eindhoven

6,5

Schiedam

6

Leeuwarden

5,5

4,4

0 5 Loonkosten in %

10

15

20

25

30

35

Bron: Schmitz & Heijs: 2001: 62

king tot de G30+2-steden. De belangrijkste conclusies luiden als volgt: De steden met de meeste R&D zijn Eindhoven, Amsterdam en Rotterdam. Gemeten naar banen (R&D-intensiteit) blijken Hengelo, Wageningen, Eindhoven en Venlo belangrijke ‘hot spots’ te zijn. Met uitzondering van Venlo blijken deze steden ook hoog te scoren als het bedrijf met de hoogste R&Dloonkosten wordt weggelaten. De hoge R&D-intensiteit van veel steden waar grote kennisinstellingen zijn gevestigd (Eindhoven, Delft, Leiden, Wageningen, Enschede), is niet afhankelijk van die kennisinstellingen. Blijkbaar trekken deze steden veel R&Dintensieve bedrijvigheid aan. Uit de shift-share-analyse blijkt dat de hoge R&D-intensiteit van Hengelo, Eindhoven en Venlo veroorzaakt wordt door zowel een positief sectoreffect als een positief regio effect. Een verband tussen omvang van de steden en R&D-intensiteit blijkt niet duidelijk aanwezig te zijn. Tot zover de analyse van Schmitz & Heijs (2001: 57-63) die we hier in extenso hebben weergegeven.

2.6 Sociaal-economische positie van de stadsbewoners 2.6.1 Besteedbaar inkomen De sociaal-economische positie van de stadsbewoners wordt in deze paragraaf allereerst in kaart gebracht aan de hand van het besteedbare inkomen: het gemiddelde per inwoner en het gemiddelde van alle inwoners die gedu-

[ 46 ]

Tabel 2.1 1 Gemiddeld besteedbaar inkomen in de stedenclusters per inwoner, per persoon met 52 weken inkomen, per huishouden en per gestandaardiseerd huishouden (1 januari 1998) en ontwikkeling 1989-1998 Gem. BI1) per inwoner 1989-1998 ƒ ¤ index2)

G4 Amsterdam 21.900 ’s-Gravenhage 21.700 Rotterdam 20.200 Utrecht 21.700 Zuidvleugel Rotterdam 20.200 ’s-Gravenhage 21.700 Schiedam 21.100 Dordrecht 21.000 Leiden 21.700 Regio Amsterda Amsterdam 21.900 Alkmaar 20.900 Haarlem 22.700 Zaanstad 21.800 Regio Utrecht Utrecht 21.700 Amersfoort 22.200 Lelystad 19.500 Brabantstad Breda 22.100 Eindhoven 21.800 Helmond 19.800 ’s-Hertogenbosch 21.900 Tilburg 20.500

Gem. BI1) van personen met 52 weken inkomen 1989-1998 ƒ ¤ index2)

Gem. BI1) Gem. BI1) huishouden 1998 gestandaardiseerd ƒ ¤ huishouden3) 1998 ƒ ¤

9.937,8 9.847,0 9.166,4 9.847,0

127 124 124 130

31.300 31.600 30.000 31.300

14.203,3 14.339,5 13.613,4 14.203,3

123 122 122 127

41.600 44.400 42.100 45.300

18.877,3 20.147,8 19.104,1 20.5 56,2

32.400 33.400 31.200 33.800

14.702,5 15.156,3 14.15 7,9 15.337,8

9.166,4 9.847,0 9.5 74,8 9.529,4 9.847,0 m 9.937,8 9.484,0 10.300,8 9.892,4

124 124 123 127 131

30.000 31.600 31.100 31.800 32.700

13.613,4 14.339,5 14.1 12,6 14.430,2 14.838,6

122 122 120 120 127

42.100 44.400 46.200 48.400 47.800

19.104,1 20.147,8 20.964,6 21.963,0 21.690,7

31.200 33.400 33.100 33.900 34.400

14.15 7,9 15.156,3 15.020,1 15.383,1 15.610,0

127 129 127 129

31.300 31.600 32.000 32.100

14.203,3 14.339,5 14.521,0 14.566,3

123 120 123 122

41.600 47.600 48.200 51.400

18.877,3 21.599,9 21.872,2 23.324,3

32.400 33.500 35.100 35.400

14.702,5 15.201,6 15.927,7 16.063,8

9.847,0 10.073,9 8.848,7

130 134 134

31.300 14.203,3 33.300 15.1 10,9 30.300 13.749,5

127 123 1 18

45.300 20.5 56,2 52.100 23.641,9 47.200 21.418,4

33.800 15.337,8 36.400 16.517,6 32.300 14.65 7,1

10.028,5 9.892,4 8.984,8 9.937,8 9.302,5

131 130 130 131 130

32.500 31.600 30.100 32.100 30.200

124 123 120 124 122

50.200 47.000 46.900 50.300 47.200

35.300 34.000 32.400 35.300 32.900

14.747,9 14.339,5 13.658,8 14.566,3 13.704,2

22.779,8 21.327,7 21.282,3 22.825,1 21.418,4

16.018,4 15.428,5 14.702,5 16.018,4 14.929,4

rende 52 weken een inkomen hebben (zie tabel 2.11). Vervolgens bezien we de inkomensverdeling van huishoudens (zie tabel 2.12). Ten slotte gaan we kort in op de bijstandsafhankelijkheid in de G30 (zie tabel 2.13). Het gemiddeld besteedbaar inkomen van personen die het jaar door een inkomen hebben, is in vrijwel alle stedenclusters rond de ƒ30.000 (€13.613,4). Dit bedrag is iets lager dan het Nederlandse gemiddelde in 1998 van ƒ32.600 (€14.793,2). De groei van het inkomen in de periode 1989-1998 ligt in alle stedenclusters, met uitzondering van de Limburgse en noordelijke steden, iets boven de 20%. De stedenclusters stijgen hiermee dus iets uit boven het Nederlandse gemiddelde van 19% in deze periode. Het gemiddelde huishoud-

[ 47 ]

Gem. BI1) per inwoner 1989-1998 ƒ ¤ index2)

KAN-regio Arnhem 20.900 9.484,0 Nijmegen 20.800 9.438,6 Twentestad Almelo 18.900 8.5 76,4 Enschede 18.800 8.5 31,1 Hengelo (O.) 20.600 9.347,9 Limburgse steden Heerlen 20.500 9.302,5 Maastricht 20.600 9.347,9 Venlo 20.900 9.484,0 Noordelijke steden Emmen 19.400 8.803,3 Groningen 19.800 8.984,8 Leeuwarden 19.800 8.984,8 Deventer-Zwolle Deventer 19.900 9.030,2 Zwolle 21.100 9.5 74,8 Nederland

22.100 10.028,5

Gem. BI1) van personen met 52 weken inkomen 1989-1998 ƒ ¤ index2)

Gem. BI1) Gem. BI1) huishouden 1998 gestandaardiseerd ƒ ¤ huishouden3) 1998 ƒ ¤

127 131

30.100 13.658,8 30.200 13.704,2

123 126

44.100 20.01 1,7 44.000 19.966,3

32.300 14.65 7,1 32.100 14.566,3

129 128 130

29.000 13.159,6 28.600 12.978,1 30.800 13.976,4

121 121 120

45.300 20.5 56,2 43.400 19.694,1 47.900 21.736,1

31.200 14.15 7,9 30.600 13.885,7 33.400 15.156,3

129 127 132

29.600 13.431,9 30.300 13.749,5 30.100 13.658,8

1 19 120 1 18

45.100 20.465,5 45.900 20.828,5 48.000 21.781,5

32.300 14.65 7,1 32.700 14.838,6 33.400 15.156,3

129 124 125

29.300 13.295,8 29.300 13.295,8 29.500 13.386,5

1 16 123 120

47.100 21.373,0 39.200 17.788,2 42.200 19.149,5

32.000 14.521,0 29.900 13.568,0 30.900 14.021,8

129 132

29.700 13.477,3 31.700 14.384,8

123 122

45.200 20.510,9 48.600 22.05 3,7

32.200 14.61 1,7 34.300 15.564,7

130

32.600 14.793,2

1 19

50.000 22.689,0

35.000 15.882,3

1) BI = Besteedbaar inkomen. 2) 1989=100 3) BI Gestandaardiseerd huishouden = huishoudeninkomen gedeeld door een equivalentiefactor. Deze factor corrigeert voor verschillen in grootte en samenstelling van het huishouden en geeft aan welk inkomen een huishouden nodig heeft om een gelijk welvaartsniveau te bereiken als dat van alleenstaanden. Bron: CBS-Statline, OTB-bewerking

inkomen bedraagt in de meeste stedenclusters om en nabij de ƒ45.000 (€20.420,1); dit is zo’n ƒ5.000 (€2.268,9) minder dan het Nederlandse gemiddelde. De onderlinge variatie tussen de steden in de verschillende stedenclusters is hier iets groter dan bij het besteedbaar inkomen per persoon. Deze variatie lijkt verband te houden met de verschillen in de gemiddelde huishoudengrootte in de G30, zoals dit ook in tabel 2.4 en op basis van het gestandaardiseerd huishoudinkomen naar voren komt. Het gemiddeld belastbaar inkomen van personen met 52 weken inkomen komt in alle afzonderlijke steden eveneens op een bedrag dat rond ƒ30.000 (€13.613,4) ligt (zie bijlage 2: tabel B2.12). Het gemiddeld belastbaar inkomen

[ 48 ]

Tabel 2.12 Aantal huishoudens en procentuele verdeling over landelijke 20%-inkomensgroepen, 1 januari 1998

G4 Zuidvleugel Regio Amsterdam Regio Utrecht Brabantstad KAN-regio Twentestad Limburgse steden Noordelijke steden Deventer-Zwolle Nederland

Aantal huishoudens

Laagste 20% groep

Tweede 20% groep

Derde 20% groep

Vierde 20% groep

Hoogste 20% groep

962.900 623.500 5 32.700 181.500 320.500 130.500 122.300 121.800 162.500 73.100

31,2 29,3 29,4 23,4 22,2 28,2 24,8 24,3 30,1 21,4

24,0 23,2 23,5 22,4 21,1 23,2 23,3 22,4 23,1 21,9

17,8 18,2 18,2 19,2 19,9 18,8 20,0 20,5 19,3 21,5

13,7 15,1 14,6 17,2 19,2 15,7 18,0 17,9 15,6 19,7

13,3 14,3 14,3 17,9 17,6 14,1 13,9 14,8 1 1,8 15,6

6.656.000

20

20

20

20

20

Bron: CBS-Statline

per huishouden ligt begin 1998 in de meeste steden tussen de ƒ40.000 (€18.151,2) en ƒ50.000 (€22.689,00). Deze onderlinge verschillen komen voort uit kleine wisselingen in het inkomen per persoon, het aandeel tweeverdieners en de gemiddelde huishoudengrootte in de steden. Het besteedbaar huishoudinkomen is in alle steden logischerwijs hoger dan het besteedbaar inkomen per persoon. Daarnaast blijkt dat in steden met een relatief hoog besteedbaar huishoudinkomen het inkomen per persoon iets hoger is en de huishoudengrootte iets kleiner is (zie ter vergelijking ook de kolom met het gestandaardiseerde huishoudinkomen). In een aantal gevallen is er echter sprake van een ander patroon. Zo heeft in de steden Amsterdam, Groningen, Leeuwarden en Rotterdam het hoge tot gemiddelde aandeel één- en tweepersoonshuishoudens geen positief effect op de hoogte van het besteedbaar huishoudinkomen. Het relatief grote aandeel studerende jongeren in deze steden vormt wellicht deels een verklaring.

2.6.2 Inkomensverdeling van huishoudens Om een beeld te krijgen van de inkomensverdeling in de steden kan gebruik worden gemaakt van quintielen of 20%-groepen. Deze zijn gebaseerd op de landelijke inkomensverdeling. De inkomensverdeling van huishoudens laat redelijk wat verschillen zien voor de verschillende stedenclusters (zie tabel 2.12). Zo is het aandeel van de laagste inkomensgroep relatief groot in de G4, de Zuidvleugel, de Regio Amsterdam, de KAN-regio en de noordelijke steden met uitzondering van Emmen. Tabel B2.13 in bijlage 2 laat zien dat de inkomensverdeling van huishoudens in de G30 sterke onderlinge verschillen vertoont. Zo is de verhouding tussen de laagste 20%- en de hoogste 20%-inkomensgroep in Amersfoort 17,5%

[ 49 ]

Tabel 2.13 Rangorde bijstandsafhankelijkheid in de G30, 1 januari 1999 (percentage ABW in de leeftijdscategorie 20-64 jaar) Laagste bijstandsafhankelijkheid (eerste 10 gemeenten)

ABW (%) Middenmoot bijstandsafhankelijkheid (tweede 10 gemeenten)

Zaanstad Amersfoort Zwolle Deventer Haarlem Emmen Hengelo ’s-Hertogenbosch Leiden Breda Gemiddelde G30

3,1 3,3 3,7 4,1 4,1 4,1 4,1 4,1 4,3 4,3 5,7

Alkmaar Eindhoven Lelystad Venlo Helmond Tilburg Maastricht Utrecht Enschede Almelo Gemiddelde G30

Nederland

3,7 Nederland

ABW (%) Hoogste bijstandsafhankelijkheid (laatste 10 gemeenten) 4,5 4,6 4,6 4,8 4,8 4,9 5,1 5,6 6,2 6,2 5,7

Schiedam Dordrecht Heerlen Arnhem Nijmegen Leeuwarden ’s-Gravenhage Groningen Amsterdam Rotterdam Gemiddelde G30

3,7 Nederland

ABW (%)

6,3 6,6 6,9 7,1 7,5 7,6 8,1 8,9 10,4 1 1,5 5,7 3,7

Bron: CBS-Statline, OTB-bewerking

tegenover 22% en in Groningen 35,7% tegenover 10,3%. Het meest voorkomende patroon in de dertig steden is dat het percentage van ongeveer 25% in de laagste inkomensgroep afneemt tot omstreeks 15% in de hoogste inkomensgroep. In het leeuwendeel van de G30-steden is het aandeel huishoudens in de laagste inkomensgroep daarmee groter dan het landelijk gemiddelde. In Amsterdam, Rotterdam en Groningen behoort zelfs bijna meer dan een derde van de huishoudens tot de laagste 20%-inkomensgroep. De hoogste inkomensgroep is daarentegen over het algemeen zeer slecht vertegenwoordigd in de G30. Steden als Amsterdam, Rotterdam, Helmond, Arnhem, Nijmegen, Almelo, Enschede, Heerlen, Emmen, Groningen, Leeuwarden en Deventer scoren op dit punt ver onder het landelijk gemiddelde. Alleen Zaanstad, Amersfoort en ’s-Hertogenbosch komen boven het landelijk gemiddelde uit.

2.6.3 Bijstandsafhankelijkheid De bijstandsafhankelijkheid volgt het patroon dat zojuist voor de inkomensverdeling is beschreven (zie tabel 2.13). De steden met een groot aandeel huishoudens in de laagste inkomensgroep kennen een hogere bijstandsafhankelijkheid. De steden met een klein aandeel bewoners in de laagste inkomensgroep kennen een lage bijstandsafhankelijkheid. De bijstandsafhankelijkheid is het grootst in de G4 (Utrecht uitgezonderd) en in Groningen. Opvallend is dat met uitzondering van Zaanstad, Amersfoort en Zwolle in alle steden de bijstandsafhankelijkheid boven het landelijk gemiddelde ligt.

[ 50 ]

2.7 Vermogenspositie van de gemeente De vermogenspositie van gemeenten kan aan de hand van een viertal parameters vergeleken worden (Gerritsen en Allers 2001: 27, 28): solvabiliteit; eigen vermogen als percentage van de langlopende activa; eigen vermogen als percentage van de begroting; eigen vermogen per inwoner. Solvabiliteit is de verhouding tussen eigen en vreemd vermogen. Deze parameter geeft inzicht in de mate waarin een gemeente haar bezittingen financiert uit eigen of vreemd vermogen. Nadeel van deze maatstaf is dat balansen wat de activa betreft sterk kunnen verschillen. Men denke aan het effect van huren of kopen van activa op het eigen vermogen van gemeenten. Gegeven dezelfde hoeveelheid eigen vermogen zal in deze situatie de ene gemeente een lage en de andere een hoge solvabiliteit hebben. Het eigen vermogen als percentage van de waarde van de langlopende activa geeft inzicht in de mate waarin de gemeente in staat is langlopende activa te financieren met eigen vermogen. Een nadeel van deze parameter is dat er geen duidelijkheid bestaat over de wijze waarop de vervangingswaarde moet worden bepaald. Het eigen vermogen als percentage van de begrote uitgaven is een goede maatstaf voor de financiële buffer van een gemeente. Deze parameter is dus zeer geschikt om de financiële risico’s van gemeenten in kaart te brengen. De meeste risico’s hangen echter sterk samen met de uitgaven en inkomsten van lokale overheden. Het eigen vermogen per inwoner is een goede parameter om gemeenten onderling te vergelijken. Hierbij moet wel rekening gehouden worden met het feit dat gemeenten met een centrumfunctie hogere lasten hebben dan randgemeenten. Bijgevolg hebben gemeenten met een centrumfunctie grotere reserves per inwoner nodig. Voor de stedelijke investeringsopgave is het vooral van belang om de vermogensposities van gemeenten met elkaar te kunnen vergelijken. In dit rapport is ervoor gekozen de vermogenspositie van de G30 in kaart te brengen aan de hand van het eigen vermogen per inwoner. Eerst gaan we verder in op de betekenis van deze parameter. De omvang van het eigen vermogen van de Nederlandse gemeenten is de afgelopen vijf jaar zeer sterk toegenomen (zie tabel 2.14). De toename van het eigen vermogen van gemeenten is hoofdzakelijk het gevolg van de verkoop van aandelen in het Bouwfonds Nederlandse Gemeenten en in nutsbedrijven, die tot aanzienlijke boekwinsten hebben geleid. Het verschil tussen de waarde en de boekwaarde van deze aandelen in de boeken

[ 51 ]

Tabel 2.14 Eigen vermogen Nederlandse gemeenten, 1995-1999 (in miljarden guldens en euro's) Jaar

Eigen vermogen gemeenten ƒ ¤

26,8 12,2 kan een vertekend beeld ge- 1995 1996 29,1 13,2 ven van de financiële vaste 1997 33,0 15,0 activa en zodoende het eigen 36,8 16,7 vermogen van gemeenten. De 1998 1999 40,4 18,3 in 2000 aan ABN-AMRO verkochte aandelen Bouwfonds werden door veel gemeenten in de boeken gewaardeerd op ƒ2,50 (€1,1) per stuk. ABN-AMRO kocht deze aandelen voor ƒ606 (€274,90) per stuk, de boekwinst betrof voor de 478 betrokken gemeenten dus in totaal ƒ2,7 miljard (€1,2 miljard). De ene gemeente bezat veel meer aandelen Bouwfonds dan de andere (Gerritsen en Allers 2001: 20). Het effect van bovengenoemde ontwikkeling op de omvang en transparantie van het eigen vermogen van gemeenten maakt het wenselijk de betekenis van dit cijfer iets verder te nuanceren. Het eigen vermogen van gemeenten bestaat in principe uit de overschotten op de lopende rekening die in de loop van de jaren aan de reserve zijn toegevoegd. Daarnaast mogen overheden de interest over het eigen vermogen bijschrijven. Een extra mogelijkheid om het eigen vermogen te vergroten is de verkoop van ondergewaardeerde activa, zodat een boekwinst wordt gegenereerd. Het voorbeeld van de verkoop van aandelen Bouwfonds aan ABNAMRO maakt duidelijk wat het effect kan zijn voor het eigen vermogen van gemeenten. Om de betekenis van de vermogenspositie van gemeenten op waarde te schatten kan het beste gekeken worden naar de functies die het eigen vermogen in de praktijk kan vervullen. Gerritsen en Allers maken onderscheid tussen: de bestedingsfunctie: reserves kunnen worden gebruikt voor incidentele uitgaven; de bufferfunctie: met het eigen vermogen kunnen tegenvallers worden opgevangen; de inkomensfunctie: dividend en ontvangen of bespaarde rente op reserves kunnen worden ingezet als structureel budgettair dekkingsmiddel; de financieringsfunctie: het eigen vermogen kan worden gebruikt ter financiering van vaste activa. De financieringsfunctie vormt de belangrijkste functie van het eigen vermogen. Naast het eigen vermogen kan ook vreemd vermogen worden ingezet ter financiering van vaste activa, door bijvoorbeeld geld te lenen van de BNG (Gerritsen en Allers 2001: 23). In het kader van de stedelijke investeringsopgave is de financieringsfunctie van het eigen vermogen veruit het belangrijkste. Indien een gemeente aanspraak wil maken op aanvullende rijksmiddelen om een investering te bekos

Toename (%)

8,6 13,4 1 1,5 9,8

[ 52 ]

tigen mag namelijk verwacht worden dat zij deze investering niet geheel uit eigen zak kan betalen. Het eigen vermogen per inwoner van een gemeente mag dus als een belangrijk criterium worden beschouwd voor het beoordelen van een bij het Rijk ingediende claim. Daarnaast zijn de reikwijdte, het maatschappelijke draagvlak en de robuustheid van het ingediende investeringsproject natuurlijk belangrijke criteria. Het feit dat het eigen vermogen per inwoner sterk veranderd is door de verkoop van ondergewaardeerde activa gedurende de afgelopen vijf jaar bemoeilijkt de interpretatie van dit cijfer. Bij de interpretatie van de cijfers uit tabel 2.15, waarin een overzicht van het eigen vermogen per inwoner voor de G30 wordt gepresenteerd, moet men hiermee rekening gehouden. De tabel toont ook het eigen vermogen van de steden als percentage van de gemeentelijke begroting. De gemeenten bezaten in 1999 gemiddeld ƒ2.546 (€1.155,3) eigen vermogen per inwoner. De verschillen tussen gemeenten zijn enorm. Zo bedraagt het eigen vermogen per inwoner in Amsterdam bijna ƒ10.000 (ƒ9.568/€4.341,8), terwijl dit in Haarlem iets meer dan ƒ1.000 (ƒ1.151€523,3) bedraagt. Daarnaast varieert het aandeel dat het eigen vermogen van de totale begroting uitmaakt sterk per gemeente. Zo maakt het eigen vermogen in Amsterdam 76% van de totale begroting uit, in Groningen is dit bijvoorbeeld 17%. In het eerste deel van deze paragraaf werd vermeld dat steden met een centrumfunctie grotere reserves per inwoner nodig hebben. Als we kijken naar de gemeenten met een centrumfunctie, zoals Amsterdam en Groningen, dan blijkt dat hier grote onderlinge verschillen bestaan in zowel het absolute eigen vermogen per inwoner als het percentage dat het eigen vermogen van de totale begroting uitmaakt. Hieruit mag de (voorzichtige) conclusie getrokken worden dat de financiële positie in termen van solvabiliteit sterk verschilt per gemeente. Wat de verschillende stedenclusters betreft, varieert het eigen vermogen per inwoner te sterk tussen de steden om generalisaties op clusterniveau te rechtvaardigen. Wij kiezen er in deze paragraaf voor de gemeenten in te delen op basis van drie categorieën: bovengemiddeld vermogende gemeenten (grens: eigen vermogen 50% van de begroting), gemiddeld vermogende gemeenten (grens: eigen vermogen 25% van de begroting) en minder vermogende gemeenten (grens: eigen vermogen minder dan 25% van de begroting). Dit levert het volgende beeld op: bovengemiddeld vermogende gemeenten: Amsterdam, Dordrecht, Leiden, Lelystad, Eindhoven, ’s-Hertogenbosch, Heerlen en Venlo; gemiddeld vermogende gemeenten: Rotterdam, ’s-Gravenhage, Utrecht, Schiedam, Amersfoort, Breda, Helmond, Arnhem, Nijmegen, Almelo, Hengelo, Emmen, Leeuwarden, Deventer en Zwolle; minder vermogende gemeenten: Alkmaar, Haarlem, Zaanstad, Tilburg, Enschede, Maastricht en Groningen.

[ 53 ]

Tabel 2.15 Eigen vermogen per inwoner in de G30, absoluut (in gulden en euro's) en als percentage van de begroting in 1999 Gemeente

Eigen vermogen EV als per inwoner in 1999 percentage van ƒ ¤ de begroting

G4 Amsterdam 9.568 Rotterdam 3.662 ’s-Gravenhage 2.472 Utrecht 3.000 Zuidvleugel Rotterdam 3.662 ’s-Gravenhage 2.472 Schiedam 1.828 Dordrecht 4.490 Leiden 3.076 Regio Amsterdam Amsterdam 9.568 Alkmaar 1.146 Haarlem 1.151 Zaanstad 435 Regio Utrecht Utrecht 3.000 Amersfoort 1.402 Lelystad 4.131 Brabantstad Breda 2.191 Eindhoven 3.625 Helmond 1.867

4.341,8 1.661,7 1.121,7 1.361,3

76 26 28 33

1.661,7 1.121,7 829,5 2.037,5 1.395,8

26 28 27 71 50

4.341,8 520,0 522,3 197,4

76 20 23 10

1.361,3 636,2 1.874,6

33 37 57

994,2 1.645,0 847,2

39 62 46

Gemeente

Eigen vermogen EV als per inwoner in 1999 percentage van ƒ ¤ de begroting

’s-Hertogenbosch 3.563 Tilburg 1.810 KAN-regio Arnhem 2.461 Nijmegen 1.818 Twentestad Almelo 1.434 Enschede 1.290 Hengelo 1.339 Limburgse steden Heerlen 3.074 Maastricht 1.421 Venlo 3.365 Noordelijke stede Emmen 1.589 Groningen 1.493 Leeuwarden 2.435 Deventer-Zwolle Deventer 1.966 Zwolle 1.945 Nederland

2.546

1.616,8 821,3

67 24

1.1 16,8 825,0

36 30

650,7 585,4 607,6

26 20 25

1.394,9 644,8 1.527,0 n 721,1 677,5 1.105,0

71 21 66

892,1 882,6

32 35

1.15 5,3

29

2.8 Slotbeschouwing In dit hoofdstuk zijn aan de orde gekomen: de bevolkingsontwikkeling, samenstelling en ontwikkeling van de woningvoorraad, de economische positie, de R&D-inspanningen, de sociaal-economische positie van de stadsbewoners en de vermogenspositie van de G30. In deze paragraaf gaan we kort in op bovengenoemde zaken en geven we een samenvatting van de belangrijkste trends die geconstateerd kunnen worden. Hierbij besteden we vooral aandacht aan de trends die zich in de verschillende stedenclusters voordoen. Bevolking In vergelijking tot het Nederlands gemiddelde voor de periode 2001-2015 vertonen de Randstad (met uitzondering van Amersfoort), de Limburgse steden en Twentestad een benedengemiddelde bevolkingsgroei. Daarentegen is in Brabantstad (met uitzondering van Eindhoven) sprake van een sterk bovenge-

34 17 38

Bron: Coelo

[ 54 ]

middelde bevolkingsgroei. De mate van vergrijzing ligt in de G30 onder de gemiddelde Nederlandse toename in de periode 2000-2015. Slechts enkele afzonderlijke steden, zoals Alkmaar, Lelystad en Emmen, vormen hierop een uitzondering. In de G4 is sprake van een lichte toename van 0-19 jarigen. De ontgroening in de Limburgse steden is relatief groot en ligt boven het Nederlandse gemiddelde. In het overige deel van de G30 ligt de ontgroening iets beneden het landelijke gemiddelde. Vrijwel alle stedenclusters zitten wat betreft de toename van het aantal huishoudens in de periode 1998-2015 onder het Nederlandse gemiddelde. De stedenclusters Brabantstad en de regio Utrecht (met uitzondering van Utrecht zelf) stijgen boven het Nederlandse gemiddelde uit. Het aandeel van de allochtone bevolking is relatief groot in alle stedenclusters in vergelijking tot het Nederlandse gemiddelde, met uitzondering van de noordelijke steden en Deventer-Zwolle. Woningvoorraad In de G30 komt de toename van de woningvoorraad over het algemeen redelijk overeen met de verwachte bevolkingsgroei in deze periode. Uitzonderingen op deze regel zijn de steden Amersfoort, Breda, Nijmegen, Utrecht en Tilburg - allemaal steden met een forse Vinex-opgave. De toename van de woningvoorraad is hier groter dan de verwachte bevolkingsgroei. In de stedenclusters regio Utrecht (met uitzondering van Lelystad), en Brabantstad neemt de woningvoorraad in de periode 2000-2015 relatief gezien het sterkste toe. Deze ontwikkeling is conform de verwachte toename van het totaal aantal huishoudens in de periode 1998-2015 in deze twee stedenclusters. Het aandeel sociale huurwoningen in de G30 bedraagt gemiddeld 47%, tien procentpunten groter dan het Nederlandse gemiddelde van 37%. In de G4 is dit aandeel nog iets hoger, namelijk 52%. Het aandeel commerciële huurwoningen is in de steden groter dan gemiddeld in Nederland: 23% in de G4, 18% in de G30 en 12% in Nederland. Het aandeel eigen woningen levert een spiegelbeeld op: 25% in de G4, 35% in de G30 en 51% in Nederland. Het aandeel eigen woningen in Breda, Tilburg, Amersfoort, Hengelo, Emmen, Almelo en Zaanstad benadert het Nederlandse gemiddelde van 51%. Er zijn grote verschillen in het aandeel eengezinswoningen: 71% in Nederland, 47% in de G30 en slechts 22% in de G4. Lelystad, Emmen, Helmond, Hengelo, Almelo, Deventer, Tilburg en Eindhoven vallen op door een aandeel eengezinswoningen dat groter is dan het Nederlandse gemiddelde van 71%. Alle gemeenten noemen de ‘eenzijdig’ samengestelde woningvoorraad in een aantal stadswijken als knelpunt: de ongedifferentieerde woningvoorraad sluit onvoldoende aan op de gedifferentieerde kwalitatieve vraag. De woningen zijn in het algemeen goedkoop, bouwtechnisch en bouwfysisch van een matige kwaliteit, slecht geïsoleerd (zowel qua geluid als qua warmte) en zijn veel-

[ 55 ]

al niet met een lift bereikbaar. Soms zijn er specifieke problemen, zoals de zogeheten palenpest in Dordrecht, Haarlem, Schiedam en Zaanstad. De mogelijke oplossingen variëren sterk per stad; zo is de woningmarkt in Groningen en Heerlen vrij ontspannen en vormt vooral leegstand een probleem. Sommige gemeenten wijzen erop dat er in de stad een tekort is aan binnenstedelijke nieuwbouwlocaties. Dit speelt bijvoorbeeld in Utrecht, Maastricht en Schiedam. In algemene zin zijn de problemen met de woningvoorraad vooral kwalitatief van aard. Veel gemeenten voorzien een verdergaande verpaupering van een aantal stadswijken als er niets gebeurt. Economische positie De economie is in de G25 (de G30 minus: Zaanstad, Emmen, Amersfoort, Lelystad en Alkmaar) sneller gegroeid dan het Nederlandse gemiddelde in de periode 1995-1999. De groei in de G25 blijkt hoofdzakelijk te zijn geconcentreerd in de G4. Het is opvallend dat de groei van de werkgelegenheid in de G4 verhoudingsgewijs sterk achterblijft bij de gerealiseerde economische groei. De stedenclusters regio Utrecht en Brabantstad zijn koploper wat betreft de in de periode 1996-1999 gerealiseerde werkgelegenheidsgroei, met respectievelijk een toename van 19 en 23%. In de Zuidvleugel ligt de gemiddelde groei het laagst met 9%. In het algemeen groeit de werkgelegenheid in de G30 harder dan het Nerderlandse gemiddelde. De grootste toename van de werkgelegenheid wordt relatief gezien in de financiële en zakelijke dienstverlening gerealiseerd. Dit is conform de trend die zich in geheel Nederland voordoet. Het aandeel van financiële en zakelijke dienstverlening in de werkgelegenheid neemt in de G30 in vrijwel alle steden vrij sterk toe in de periode 19951999. Dit gaat ten koste van het aandeel van de industrie. Het aandeel van de overige sectoren in de totale werkgelegenheid blijft ongeveer constant in de G30 over de periode 1995-1999. Deze trends zijn conform de ontwikkelingen in Nederland als geheel. In 1999 is in de G4 en Brabantstad het meeste uitgeefbaar oppervlak bedrijventerrein beschikbaar. Met name Rotterdam en Amsterdam springen er duidelijk uit. Het aantal hectaren beschikbare bedrijventerrein in Haarlem, Leiden, Schiedam en Den Haag is zeer beperkt. In de regio Utrecht, de regio Amsterdam en in Brabantstad komt in 2005 het grootste oppervlak extra uitgeefbare bedrijventerreinen beschikbaar. R&D-inspanningen De steden met de meeste Research & Development activiteiten zijn Eindhoven, Amsterdam en Rotterdam. Gemeten naar banen (R&D-intensiteit) blijken Hengelo, Wageningen, Eindhoven en Venlo belangrijke ‘hot spots’ te zijn. Met uitzondering van Venlo blijken deze steden ook hoog te scoren als het bedrijf

[ 56 ]

met de hoogste R&D-loonkosten wordt weggelaten. De hoge R&D-intensiteit van veel steden waar grote kennisinstellingen zijn gevestigd (Eindhoven, Delft, Leiden, Wageningen (niet G30) en Enschede), is niet afhankelijk van die kennisinstellingen. Blijkbaar trekken deze steden veel R&D-intensieve bedrijvigheid aan. Uit een shift-share-analyse blijkt dat de hoge R&D-intensiteit van Hengelo, Eindhoven en Venlo veroorzaakt wordt door zowel een positief sectoreffect als een positief regio-effect. Een verband tussen omvang van de steden en R&D-intensiteit blijkt niet duidelijk aanwezig te zijn. Sociale positie Het gemiddeld besteedbaar jaarinkomen per persoon ligt in vrijwel alle stedenclusters rond de ƒ30.000 (€13.613,4). Hiermee ligt het iets onder het Nederlandse gemiddelde in 1998 van ƒ32.600 (€14.793,2). De groei van het inkomen in de periode 1989-1998 ligt in alle stedenclusters, met uitzondering van de Limburgse en noordelijke steden, iets boven de 20%. De stedenclusters stijgen hiermee dus iets uit boven het Nederlandse gemiddelde van 19% in deze periode. Het gemiddelde huishoudinkomen ligt in de meeste stedenclusters om en nabij de ƒ45.000 (€20.420,1); zo’n ƒ5.000 (€2.268,9) onder het Nederlandse gemiddelde. De inkomensverdeling per huishouden laat redelijk wat verschillen zien voor de verschillende stedenclusters. Wel kunnen we in het algemeen constateren dat de laagste inkomensgroepen in de steden oververtegenwoordigd zijn en de hoogste inkomensgroepen ondervertegenwoordigd. De bijstandsafhankelijkheid volgt het patroon van de inkomensverdeling. De bijstandsafhankelijkheid ligt in vrijwel alle steden boven het landelijk gemiddelde en is het grootste in de G4 (Utrecht uitgezonderd) en in Groningen. Stedenclusters met een groot aandeel bijstandsafhankelijke huishoudens en huishoudens met lage inkomens zijn: G4, Zuidvleugel, KAN-regio en noordelijke steden (met uitzondering van Emmen). Hiertegenover staan enkele individuele steden met een relatief groot aandeel hoge inkomens, het gaat hier om Amersfoort, Zaanstad, ’s-Hertogenbosch en Breda. Vermogenspositie De gemeenten bezaten in 1999 gemiddeld ƒ2.546 (€1.155,3) eigen vermogen per inwoner. De verschillen tussen gemeenten zijn enorm. Zo bedraagt het eigen vermogen per inwoner in Amsterdam bijna ƒ10.000 (ƒ9.568€4.341,8), terwijl dit in Haarlem iets meer dan ƒ1.000 (ƒ1.151€522,3) bedraagt. Daarnaast varieert het aandeel dat het eigen vermogen van de totale begroting uitmaakt sterk per gemeente. Zo maakt het eigen vermogen in Amsterdam 76% van de totale begroting uit, in Groningen ligt dit bijvoorbeeld op 17%. In grote lijnen zijn de G30 op basis van hun eigen vermogen in de volgende drie categorieën onder te verdelen: bovengemiddeld vermogende gemeenten: Amsterdam, Dordrecht, Leiden, Lelystad, Eindhoven ’s-Hertogenbosch, Heerlen en Venlo;

[ 57 ]

gemiddelde vermogende gemeenten: Rotterdam, ’s-Gravenhage, Utrecht, Schiedam, Amersfoort, Breda, Helmond, Arnhem, Nijmegen, Almelo, Hengelo, Emmen, Leeuwarden, Deventer en Zwolle; minder vermogende gemeenten: Alkmaar, Haarlem, Zaanstad, Tilburg, Enschede, Maastricht en Groningen.

Drie speerpunten Het algemene beeld dat naar voren komt is dat de G30 er economisch gezien goed voorstaan. Met name op het gebied van R&D en financiële en zakelijk dienstverlening scoren de G30 over het algemeen boven het landelijk gemiddelde. Daarentegen is het aantal bijstandsafhankelijke huishoudens en huishoudens met lage inkomens relatief hoog. Ten aanzien van de ontwikkelingen in de woningvoorraad hebben de steden in kwantitatief opzicht de grootste problemen waarschijnlijk achter de rug. De kwaliteit van de woningvoorraad laat in een aantal opzichten echter steeds meer te wensen over. Uit het voorgaande komen drie speerpunten voor de G30 naar voren: Vasthouden van de economische groei en de groei van de werkgelegenheid. Investeringen in R&D-activiteiten van bedrijven en in het creëren van een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor zowel woon- als werkfuncties spelen hierin een belangrijke rol. Verhogen van de kwaliteit van de woningvoorraad en de woonomgeving. Investeringen hierin zijn nodig in alle steden, maar niet in alle wijken. Verder is het vergroten van de diversiteit van de woningvoorraad in de steden gewenst. Werken aan een minder eenzijdige verdeling van inkomensgroepen. De laagste inkomensgroepen en de bijstandsafhankelijken zijn nu oververtegenwoordigd in de steden, terwijl de hoogste inkomensgroepen ondervertegenwoordigd zijn.

[ 58 ]

3 Investeringen in de woon- en leefomgeving 3.1 Inleiding Hierna wordt de stedelijke investeringsopgave 2003-2014 gespecificeerd op basis van de opgaven van de dertig GSB-steden, die worden geconfronteerd met landelijke ramingen voor zover deze beschikbaar zijn. De confrontatie van bottom-up en topdown redeneringen wordt per investeringscategorie gepresenteerd. De investeringen zijn gerubriceerd in vijf hoofdcategorieën: kwaliteit van woon- en leefomgeving, economische vitaliteit, cultureel erfgoed, duurzaamheid en veiligheid, en bereikbaarheid. Elke categorie is weer onderverdeeld. Per investeringscategorie wordt de totale stedelijke investeringsopgave bepaald, alsmede de verdeling over Rijk, gemeente en marktpartijen. In dit hoofdstuk staan de investeringen in de kwaliteit van de woon- en leefomgeving centraal. In paragraaf 3.2 bespreken wij de herstructurering van stadswijken, in paragraaf 3.3 de transformatie van bedrijventerreinen en in paragraaf 3.4 de fysieke voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur.

3.2 Herstructurering van stadswijken 3.2.1 Inleiding De opkomst en groei van de aandacht voor de herstructurering van stadswijken markeert het begin van het tijdperk waarin Nederland heeft afgerekend met het kwantitatieve woningtekort. Bepaalde sociale en economische problemen blijken dan toch door te zetten, vooral in de steden, en worden in verband gebracht met de kwalitatieve tekorten in de woningvoorraad. Met de ontspanning van de woningmarkt – en een gunstig economisch klimaat – gaan deze des te meer opvallen. Er is een overmaat aan kleine, goedkope woningen ontstaan, vooral in de steden. Deze woningen staan bovendien vaak geconcentreerd in bepaalde wijken. In de steden kan niet voldaan worden aan de vraag van midden-inkomensgroepen naar grotere en duurdere woningen. Sinds de tweede helft van de jaren negentig wordt de oplossing gezocht in herdifferentiatie van de bestaande woningvoorraad en verbetering van de woonomgeving, naast het bouwen van voldoende betaalbare woningen in de uitbreidingsgebieden. De herdifferentiatie betekent een verschuiving naar meer koopwoningen en meer grotere, duurdere en grondgebonden woningen. Hiermee zouden midden- en hogere-inkomensgroepen behouden kunnen worden voor de stad en ongewenste segregatie van inkomensgroepen tussen verschillende wijken en tussen de stad en het ommeland kunnen worden verminderd. Met deze ingrepen zijn uiteraard grote investeringen gemoeid. In deze paragraaf gaan we vooral in op de investeringen die gericht zijn op wijzigingen in

[ 59 ]

de woningvoorraad en de woonomgeving van het bestaande stedelijke gebied. De transformatie en opwaardering van bedrijventerreinen, ingrepen die ook tot de stedelijke herstructurering worden gerekend, krijgen in paragraaf 3.3 aandacht.

3.2.2 Nationaal perspectief In de Nota Stedelijke Vernieuwing (MVROM, 1997) inventariseerde het Rijk de herstructureringsopgave in kernen met 30.000 inwoners of meer. De opgave omvatte 170 geselecteerde wijken. Later zijn hier nog een veertigtal wijken aan toegevoegd. In de Nota Mensen, wensen, wonen (MVROM, 2000) inventariseerde het Rijk de totale mutaties in de woningvoorraad in de periode 2000-2010 volgens de Vinex- en Vinac-afspraken, herstructureringsplannen en andere bouwplannen. De Nota Wonen noemt dit de mutaties bij ‘trendmatige productie’. Uit deze inventarisatie bleek dat er landelijk een nieuwbouwopgave bestond van 774.000 woningen. Daarnaast was een toevoeging van 47.000 woningen voorzien door functieverandering. Er zouden 197.000 woningen worden gesloopt en 244.000 woningen worden verkocht (saldo verkoop en aankoop). De Nota Mensen, wensen, wonen constateert vervolgens dat dit programma niet voldoende voorziet in de veranderende kwalitatieve vraag. Er is een tekort aan centrum-stedelijke en groen-stedelijke woonmilieus, en een overschot aan buiten-centrum woonmilieus. Er dient daarom een transformatie plaats te vinden, zodanig dat er meer evenwicht ontstaat tussen de vraag en het aanbod van de onderscheiden woonmilieus. Deze transformatie omvat een grotere woningproductie in de gewilde woonmilieus die nu tekorten hebben en verhoogde herstructureringsinspanningen, vooral in de woonmilieus waaraan een overschot bestaat. In de zogenaamde ‘verhoogde transformatieambitie’ worden er in tien jaar 944.000 woningen nieuw gebouwd en 300.000 woningen gesloopt. Er worden bovendien nog 81.000 kleine woningen twee aan twee samengevoegd. Ook het aantal verkopen van huurwoningen is fors omhooggebracht: tot 657.000 woningen. Het aantal woningen dat door functieverandering aan de voorraad wordt toegevoegd, blijft gelijk. De verhoogde ambitie betekent, behalve meer sloop, samenvoeging en nieuwbouw, ook extra kwaliteit. De investeringen stijgen dus niet alleen doordat er meer mutaties zijn, maar ook omdat er meer kosten per woning gemaakt worden. Recente besprekingen van de Staatssecretaris met de steden over de uitvoering van de Nota Mensen, wensen, wonen (de zogeheten Verstedelijkingsronde van Remkes) hebben onlangs geresulteerd in een bijstelling naar beneden van de fors verhoogde ambities tot resultaat gehad. Hiermee kon in de navolgende raming geen rekening worden gehouden.

[ 60 ]

Investeringscategorie 1: Herstructurering van stadswijken, inclusief stadsvernieuwing (Oud-Krispijn te Dordrecht) Sinds drie jaar werken gemeente, woningbouwcorporaties, bewoners en andere partijen in Oud-Krispijn Zuid samen in het project ‘Nieuw Wonen in OudKrispijn’. In een plan van aanpak is een samenhangend (fysiek en sociaal) programma geformuleerd waarmee de vernieuwing van Oud-Krispijn kan worden opgepakt. De basis van het plan van aanpak is bepaald in een Beslisnotitie. Deze notitie is door een zestal werkgroepen, bestaande uit medewerkers van gemeente en corporaties, politie, opbouwwerk, welzijnswerk en bewoners verder uitgewerkt tot concrete maatregelen. De gezamenlijke partners hebben een extern bureau opdracht gegeven een voorstel te maken voor een samenwerkingsconstructie voor de financiering van de verschillende maatregelen. Er is gekozen voor een ‘overeenkomstmodel’: de gemeente behoudt voor 100% haar publiekrechtelijke bevoegdheden en deelt de regierol met de corporaties. De woningbouwcorporaties brengen hun bezittingen en het beschikkingsrecht hierover voor tien jaar onder in een Wijkontwikkelingsmaatschappij (WOM). De WOM maakt het investeringsprogramma en bepaalt welke woningen worden gerenoveerd of vervangen door nieuwbouw. Naast het fysieke programma is er ook een sociaal programma ontwikkeld, dat een integraal onderdeel vormt van de herstructurering.

Voor een meer uitgebreide behandeling van de voortschrijdende ontwikkeling van het herstructurerings- en woonbeleid, verwijzen wij de lezer naar de parallel met dit rapport verschijnende studies Economische structuurversterking, stedelijke vernieuwing en de ICT-revolutie (Priemus, 2002) en Herdifferentiatie van de woningvoorraad in de G30-steden (Kruythoff en Haars, 2002).

[ 61 ]

3.2.3 Nationaal perspectief op herstructurering in de G30 Het beleid zoals vastgelegd in de Nota Mensen, wensen, wonen, baseert zich op een aantal onderzoekingen. Belangrijk zijn de becijferingen van ABF Onderzoek & Informatie (2000), die stoelen op analyses van gegevens op wijkniveau (postcodegebiedniveau). De aantallen mutaties op landelijk niveau, weergegeven in de Nota Mensen, wensen, wonen, zijn op deze cijfers gebaseerd. Deze gegevens, verbijzonderd naar de G30, vormen een belangrijke input voor de OTB-‘topdownraming’ van de herstructureringsopgave. De gegevens omvatten mutaties in zogeheten ‘transformatiewijken in bestaand stedelijk gebied’, nieuwe uitleggebieden en overige wijken. In het kader van de raming van de herstructurering laten wij de nieuwe uitleg buiten beschouwing. De raming richt zich op de mutaties in de twee andere groepen wijken die het gehele bestaande stedelijke gebied vormen. De gegevens betreffen nieuwbouw, onttrekkingen, omzettingen, aanpassingen en woonomgeving. Voor deze ingrepen zijn de aantallen gegeven voor zowel het ‘trendprogramma’- als het ‘ambitieprogramma’. Ook zijn er kostenkengetallen geraamd voor de ingrepen, regionaal genuanceerd, echter alleen voor het trendprogramma. Met de landelijke kostenkengetallen voor het ambitieprogramma die uit de Nota Mensen, wensen, wonen kunnen worden afgeleid, kan de verhoging van de trendbedragen naar het ambitieniveau worden geschat. Geaggregeerd naar de G30 geven deze bedragen een goed en genuanceerd beeld van de investeringen volgens de verhoogde ambitie van deze nota. Voor een gedetailleerde beschrijving van de werkwijze verwijzen we naar bijlage 3. Wij ordenen de investeringen in herstructurering naar sociale sector en marktsector, zoals ook in de Nota tot op zekere hoogte gebeurt. Ook de ABFgegevens volgen deze structurering. Verder onderscheiden we ook investeringen die duidelijk voor rekening van gemeenten komen. Nieuwbouw Het ambitieniveau omvat de bouw in het bestaande stedelijke gebied van de G30 van 104.580 nieuwe woningen in de sociale sector en 201.882 woningen in de marktsector. Dit vergt een investering van ƒ23.441 miljoen (€10.637,1 miljoen) in de sociale sector en ƒ55.429 miljoen (€25.152,6 miljoen) in de marktsector. De productie van woningen door functieverandering is hierin niet begrepen. Het gaat om 30.000 woningen, waarvan wij aannemen dat deze vooral in de marktsector gerealiseerd worden en dat de stichtingskosten 20% lager zijn dan voor nieuwbouw in de marktsector. Dit brengt het investeringsbedrag in deze woningen op ƒ5.676 miljoen (€2.575,7 miljoen).

[ 62 ]

Onttrekkingen Onttrekkingen bestaan uit sloop en samenvoegingen. Het aantal onttrekkingen in de G30 volgens de verhoogde ambitie is 150.000 woningen in de sociale sector en 105.000 woningen in de marksector. De investering die hiermee gemoeid is, bedraagt ƒ3.635 miljoen (€1.649,5 miljoen) in de sociale sector en ƒ2.395 miljoen (€1.086,8 miljoen) in de marktsector. Omzettingen Deze categorie betreft de verkopen van huurwoningen (gesaldeerd met de aankoop van woningen voor verhuur). Als investeringsbedrag wordt de restboekwaarde genomen; dit is het bedrag dat van de verkoopprijs van de woning moet worden afgetrokken om de werkelijke opbrengst in beeld te brengen. Bij de verhoogde ambitie gaat het om 179.447 woningen in de sociale sector en 116.473 woningen in de marktsector. Dit resulteert in een totale investering van ƒ13.662 miljoen (€6.199,5 miljoen) in de sociale sector en ƒ8.931 miljoen (€4.052,7 miljoen) in de marktsector. Aanpassing Onder aanpassing wordt verstaan woningverbetering en verbouw van woningen. De aantallen in het ambitieprogramma zijn gelijk aan die in het trendprogramma. De kostenkengetallen van ABF zijn gerelateerd aan de totale woningvoorraad; daarom kunnen wel de kosten maar niet de aantallen voor de G30 worden afgeleid. De investeringen in de G30 komen op ƒ5.600 miljoen (€2.541,2 miljoen) in de sociale sector en ƒ8.131 miljoen (€3.689,7 miljoen) in de marktsector. Woonomgeving De post woonomgeving komt deels voor rekening van de sociale sector en deels voor rekening van gemeenten. Van de landelijke bedragen slaat 62% neer in de G30. De investeringen daar bedragen ƒ3.300 miljoen (€1.497,5 miljoen) voor de sociale sector en ƒ2.900 miljoen (€1.316,0 miljoen) voor de gemeenten. Overige kosten gemeenten Voor de investeringen van gemeenten in de herstructurering van hun wijken, grijpen wij terug op de bedragen die geraamd zijn in het kader van de Stedelijke Investeringsopgave I (Priemus et al., 1997). Wanneer wij deze bedragen standaardiseren per woning, indexeren naar het prijspeil van 2000, extrapoleren naar de jaren 2000-2009 en verbinden aan de woningvoorraad van de G30 (zie bijlage 3), dan komt het totaal aan investeringen voor rekening van die gemeenten (exclusief woonomgeving en exclusief opbrengsten) op ƒ1.077 miljoen (€488,7 miljoen). Rekening houdend met de verhoogde ambitie in de Nota Mensen, wensen, wonen, verhogen wij dit bedrag met 50% tot ƒ1.616 miljoen (€733,3 miljoen).

[ 63 ]

Tabel 3.1 Investeringen in het wonen volgens de ambitievariant in de sociale sector, de marktsector en voor gemeenten, G30, 2000-2009 (in miljoenen guldens en euro's) Type mutatie

Sociale sector ƒ ¤

Nieuwbouw Functieverandering Onttrekkingen1 Omzettingen Aanpassingen Woonomgeving Overige kosten gemeenten na aftrek opbrengsten

23.441 3.635 13.662 5.600 3.300

10.637,1 1.649,5 6.199,5 2.541,2 1.497,5

Totaal

49.638 22.524,7

Marktsector ƒ ¤

Gemeenten ƒ ¤

5 5.429 25.152,6 5.676 2.5 75,7 2.395 1.086,8 8.931 4.052,7 8.131 3.689,7

80.562 36.5 5 7,4

2.900

1.316,0

1.616

733,3

4.516

2.049,3

ƒ

Totaal ¤

78.870 35.789,6 5.676 2.5 75,7 6.030 2.736,3 22.593 10.252,3 13.731 6.230,9 6.200 2.813,4 1.616

733,3

134.716 61.131,5

1) Sloop en samenvoegingen. Bron: Nota Mensen, wensen, wonen (MVROM, 2000), gegevens ABF (OTB-bewerking) en Priemus et al., 1997, 1998

In tabel 3.1 vatten we de geraamde investeringsbedragen samen. Uit deze tabel blijkt dat er zeer forse investeringen gemoeid zijn met de herstructurering van stadswijken. In totaal gaat het om maar liefst ƒ13,5 miljard (€6,1 miljard) per jaar, die bijna geheel voor rekening van de sociale sector en de marktsector komen. Slechts 3% komt voor rekening van de gemeenten, althans volgens de systematiek van de Nota Mensen, wensen, wonen. Hieruit is weliswaar de verdeling over de sociale sector en de marktsector af te leiden, maar over de werkelijke kostendragers wordt in de Nota niet gesproken. Het Rijk brengt zichzelf als kostendrager in ieder geval niet helder in beeld. Niet duidelijk is, in hoeverre lopende subsidiestromen in de investeringsbedragen, bijvoorbeeld via het ISV, al zijn verdisconteerd. Tegenover de investeringen staan de opbrengsten uit verkoop en exploitatie van woningen. De opbrengsten zijn in de eerste plaats afhankelijk van het slagen van de verkoop van grote aantallen huurwoningen. Verder is niet bekend hoeveel van de nieuw te bouwen woningen zullen worden verkocht en hoeveel er zullen worden verhuurd. Uit een rekenexercitie waarbij uitgegaan wordt van de hypothetische situatie dat alle nieuwbouwwoningen worden verkocht en alle voorgenomen verkopen van huurwoningen slagen, blijkt dat de operatie in de G30 in de sociale sector zonder verlies kan worden uitgevoerd (zie bijlage 3). Ook blijkt, niet onverwacht, dat in de marktsector flinke winsten geboekt kunnen worden. De relatief geringe investeringen van gemeenten worden echter niet gecompenseerd door de opbrengsten uit gronduitgifte. Het is echter natuurlijk maar zeer de vraag, of met de verhuur van woningen op termijn dezelfde opbrengsten kunnen worden gegenereerd als met de verkoop ervan. Voor de mogelijkheden om de herstructureringsopgave uit te voe-

[ 64 ]

Investeringscategorie 1: Herstructurering van stadswijken (Roombeek te Enschede, een wijk van kennissen) De wederopbouw van de Enschedese wijk Roombeek na de vuurwerkramp is een omvangrijke en complexe operatie. Gestreefd wordt de totale operatie in niet meer dan zeven jaar af te ronden, uitgaande van een vertrek van de Grolschbrouwerij in 2004. Planning en financiën van de wederopbouw moeten goed worden beheerst en op transparante wijze kunnen worden verantwoord tegenover Rijk en provincie, die met de gemeente partij zijn in het in 2000 afgesloten wederopbouwconvenant. Om deze redenen heeft het college van B&W besloten de gemeentelijke regie over de hele wederopbouw in handen te leggen van het Projectbureau wederopbouw (PBW) en dit bureau te positioneren als tijdelijke tak van dienst, rechtstreeks onder het college van B&W. Om invulling te kunnen geven aan de regierol heeft de gemeente kort na de ramp het voorkeursrecht gevestigd in het gebied. Bij de opgave voor de wederopbouw gaat het om de vraag op welke wijze de (oud-)bewoners, en straks ook de nieuwe bewoners bij de bouw kunnen worden betrokken en hoe bewerkstelligd kan worden dat de herstelde wijk weer ‘hun’ wijk wordt. Uitgangspunt is daarom dat het proces van de wederopbouw niet van A tot Z door de overheid wordt bepaald maar wordt aangejaagd door initiatieven van bewoners. Het Roombeek van vlak voor de ramp was een levendige wijk: veel kleine buurtjes, verspringende rooilijnen, hoge menging van wonen, werken, ateliers, werkplaatsen, etc. In de toekomst zal Roombeek worden gekenmerkt door een soortgelijke levendigheid en variatie. De wederopbouw kan pas echt slagen als de Roombekers het gevoel hebben de wijk in eigen hand te hebben. Dit betekent dat met de corporaties actief gezocht wordt naar de mogelijkheden om te bouwen naar de wensen van de consument en dat er gestreefd wordt 50% van de koopwoningen in de wijk te realiseren via particulier opdrachtgeverschap.

ren, is voorts voor de sociale sector de onzekere factor verkoop van voldoende huurwoningen van groot belang.

3.2.4 Gemeentelijke opgave De gemeentelijke opgave voor 2000-2009 voor herstructurering bedraagt ƒ39.478 miljoen (€17.914,3 miljoen) oftewel ƒ3.948 miljoen (€1.791,5 miljoen) per jaar (tabel 3.2). Over de hele periode (2000-2014) is het investeringsbedrag ƒ4.029 miljoen (€1.828,3 miljoen) per jaar. Bij de achttien gemeenten die alle perioden hebben ingevuld, zien wij dat de jaarlijkse investeringen in herstructurering in de jaren 2003 tot en met 2014 toenemen tot 1,3 keer de investeringen in 2000 en 2001. Alle steden hebben in deze categorie een opgave gedaan. De Zuidvleugel is

[ 65 ]

Tabel 3.2 Investeringen in herstructurering in de G30, per stedencluster, per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

Zuidvleugel Regio Amsterdam Regio Utrecht Brabantstad KAN-regio Twentestad Limburgse steden Noordelijke steden Deventer-Zwolle

13.670 13.029 3.852 2.031 1.391 1.026 2.637 664 1.177

6.203,2 5.912,3 1.748,0 921,6 631,2 465,6 1.196,6 301,3 5 34,1

7.650 7.135 2.103 848 1.645 315 782 270 207

3.471,4 3.237,7 954,3 384,8 746,5 142,9 354,9 122,5 93,9

21.320 20.165 5.95 5 2.879 3.037 1.340 3.418 934 1.384

9.674,6 9.150,5 2.702,3 1.306,4 1.378,1 608,1 1.5 51,0 423,8 628,0

Totaal G30 Totaal G4

39.478 17.914,3 23.504 10.665,7

20.95 5 9.949

9.509,0 4.514,7

60.433 33.45 3

27.423,3 15.180,3

Bron: OTB-enquête G30, 2001

met 35% van de totale opgave de grootste investeerder, gevolgd door Regio Amsterdam met 33%. De andere stedelijke clusters nemen een veel kleiner deel van de investeringen voor hun rekening: Regio Utrecht bijna 10% en de andere clusters nog lager. In de periode 2000-2009 is de bijdrage die van het Rijk wordt gevraagd 18%, in de periode 2010-2014 17%. Het aandeel dat voor rekening van de gemeente komt, loopt terug van 10% in 2000-2009 tot 6% in 2010-2014. De markt is volgens de gemeenten de grootste investeerder: 33, respectieve- Tabel 3.3 Verdeling van investeringen in herstruclijk 35%. Het aandeel van woningcorporaties turering naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010neemt toe van 24% in de eerste periode tot 2014 29% in de tweede periode. Het bedrag waar2000-2009 2010-2014 van de dekking onbekend is, of dat van ande- Kostendrager % % re partijen moet komen, is in de periode 2000-2009 ƒ5.397 miljoen (€2.449,1 miljoen) 18 17 (14%) en in de periode 2010-2014 ƒ2.564 mil- Rijk Gemeente 10 6 joen (€1.163,5 miljoen) (12%) (tabel 3.3). Markt 33 35 Bij de prestaties vormen vooral de integrale 24 29 gebiedsplannen een leidraad voor de opgave. Corporatie Onbekend 10 8 Voor de perioden vanaf 2005 wordt soms Ongedekt 4 4 gebruikgemaakt van extrapolatie van de ISVinvesteringen van de eerste ISV-periode. Heel 100 100 wat steden noemen ook meer thematische Totaal subcategorieën die bij herstructurering aan Bron: OTB-enquête G30, 2001 de orde zijn, zoals: veiligheid, en cameratoezicht in het bijzonder, funderingen, speel-

[ 66 ]

voorzieningen, wijkwinkelcentra, groenprojecten, milieumaatregelen, flexibel en aanpasbaar bouwen, en verbetering van de particuliere woningvoorraad. Als verdeelsleutel voor de verdeling van de investeringen in herstructurering over Rijk, gemeente en marktpartijen (inclusief woningcorporaties) gaan we uit van 15 : 10 : 752. In het G4-Manifest wordt een hoger bedrag geclaimd voor stedelijke vernieuwing. Daarin wordt voor 30% van de totale investeringsopgave voor stedelijke vernieuwing een beroep gedaan op rijksmiddelen. Daardoor is de claim in het G4-Manifest bijna het dubbele van wat hier vermeld staat, namelijk €3,9 miljard voor de periode 2004-2015.

3.2.5 Bevindingen De totale investeringen becijferd via de topdown benadering bedragen ƒ134.716 miljoen (€61.131,5 miljoen) voor de periode 2000-2009. Dit is 3,4 keer zoveel als de totale gemeentelijke opgave in deze periode. Dit kan ten dele verklaard worden uit het feit dat veel gemeenten hun vigerende GSB/ISV-programma als basis genomen hebben voor extrapolatie. Deze Meerjarenontwikkelingsprogramma’s lopen parallel aan het zogeheten trendprogramma uit de VROM-nota Mensen, wensen, wonen. In de nota stapte het ministerie van VROM vervolgens over op een hoger ambitieniveau. Daarbij baseerde VROM zich goeddeels op analyses van vraag en aanbod van ABF Onderzoek & Informatie. In onze topdown-benadering volgden wij voor de G30 eveneens de lijn van de ‘verhoogde transformatieambitie’, gebaseerd op de ABF-cijfers. De opgaven van gemeenten blijven daarbij ver achter. Het is ook mogelijk dat sommige gemeenten de investeringen door marktpartijen, die zonder twijfel meer dan gecompenseerd worden door opbrengsten, niet hebben meegerekend in hun opgaven. Hoe dan ook overtreffen de kwantitatieve en kwalitatieve ambities van het Rijk inzake de stedelijke vernieuwing verre die van de G30. Als wij in de topdown benadering uitgaan van een bijdrage van 15% van het Rijk, is een bedrag van ƒ20.207 miljoen (€9.169,5 miljoen) nodig om de rijksambities in de periode 2000-2009 te realiseren. Dit bedrag zijn wij in de VROM-begroting nog niet tegengekomen. Gaan wij uit van de opgaven van de gemeenten, dan is de rijksbijdrage over de periode 2000-2009 ƒ5.922 miljoen (€2.687,3 miljoen). Over de periode 2000-2014 is de rijksbijdrage op jaarbasis ƒ604 miljoen (€274,1 miljoen). Wij volgen hier de gemeentelijke opgave. Gezien de veel hogere bedragen die uit de topdown analyse voortvloeien, ligt het voor de hand dat de ISV een langere doorlooptijd zou moeten krijgen; tot ten minste 2015.

2 Wanneer dit percentage wordt toegepast op de investeringsopgave voor herstructurering in de G4 komt er voor de periode 2000-2014 een rijksclaim van ƒ5,02 miljard (€2,3 miljard) op tafel.

[ 67 ]

3.3 Transformatie van bedrijventerreinen 3.3.1 Inleiding In deze paragraaf richten wij de aandacht op de herontwikkeling van bedrijventerreinen of braakliggende voormalige bedrijventerreinen waarbij sprake is van een functiewijziging (voor zover niet al begrepen in de resterende klassieke stadsvernieuwingopgave onder 3.2). Meestal gaat het dan om het omzetten van (voormalige) bedrijventerreinen in woongebied, maar ook transformatie naar recreatiegebied is mogelijk. Hoewel stadsbesturen erop uit zijn om de stedelijke economie te bevorderen door het aantrekken of behouden van bedrijven, is het soms onvermijdelijk dat bedrijventerreinen worden getransformeerd tot woongebieden. Door de ligging van een oud bedrijventerrein kan het zeer gewenst zijn het te transformeren tot woongebied.

3.3.2 Nationaal perspectief Een landelijke inventarisatie van benodigde investeringen in de transformatie van bedrijventerreinen tot woongebieden ontbreekt. Wel wordt er in de Bedrijfslocatiemonitor (concept CPB, 2001c) een beeld geschetst van de onttrekking van bedrijventerreinen. Met onttrekking wordt hier geduid op vermindering van de voorraad beschikbare bedrijventerreinen en kantoorlocaties tengevolge van bestemmingswijziging. Daarbij wordt aangegeven dat het veelal om het omzetten in een woonfunctie gaat. In de bedrijfslocatiemonitor wordt ook de omzetting van bedrijventerreinen in kantoorlocaties of in winkelgebied aangeduid als onttrekking. In onze studie naar de stedelijke investeringsopgave gaat het echter nadrukkelijk om transformatie van bedrijventerreinen naar woongebieden. Een spectaculair voorbeeld van een dergelijke transformatie is de voorgenomen transformatie van de Waalhaven in Rotterdam (ICES-claim Landsdeel West RD24 ter grootte van ƒ300 miljoen (€136,1 miljoen) voor de periode na 2011). Dit project verkeert nog in de studiefase en is met grote onzekerheden omgeven. Vandaar het oordeel ‘zwak’ van de planbureaus, die overigens erkennen dat de transformatie van een dergelijk groot havengebied niet zonder overheidsingrijpen kan plaatsvinden. Uit de Bedrijfslocatiemonitor (concept CPB, 2001c) blijkt dat de onttrekking van bedrijventerreinen een verschijnsel van beperkte omvang is. De gemiddelde onttrekking (onttrekkingen als percentage van de totale beschikbare voorraad) in Nederland over de periode 1992-1998 bedraagt 0,1% per jaar. Het grootste deel van de onttrekkingen heeft betrekking op de omzetting naar kantorenlocaties. Over de periode 1992-1998 had gemiddeld slechts iets minder dan een kwart betrekking op omzetting naar wonen. Deze cijfers lijken

[ 68 ]

Tabel 3.4 Investeringen in transformatie van (voormalige) bedrijventerreinen in de G30, per stedencluster, per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤


408,9 2.256,6 895,2 1.000,4 130,5 1.101,0 6,3 170,0 1 14,2

185,6 1.024,0 406,2 454,0 59,2 499,6 2,9 77,1 51,8

100,0 860,0 160,0 298,0 85,0 600,0 0,0 175,0 35,0

45,4 390,3 72,6 135,2 38,6 272,3 0,0 79,4 15,9

508,9 3.1 16,6 1.05 5,2 1.298,4 215,5 1.701,0 6,3 345,0 149,2

230,9 1.414,3 478,8 589,2 97,8 771,9 2,9 156,6 67,7


6.083,1 2.545,0

2.760,4 1.154,9

2.313,0 620,0

1.049,6 281,3

8.396,1 3.165,0

3.810,0 1.436,2


het belang van de transformatie van bedrijventerreinen te beperken. Er kan echter een aantal kanttekeningen bij worden geplaatst. Transformatie van solitaire bedrijventerreinen (d.w.z. terreinen waar slechts één bedrijf is gevestigd) is niet in de berekening meegenomen, omdat deze in de gehanteerde definitie niet als bedrijventerrein worden aangeduid. Hetzelfde geldt voor locaties van (voormalige) publieke nutsbedrijven (water, gas, etc.). Het is aannemelijk dat juist transformatie van deze terreinen relatief vaak voorkomt. Cijfers ter onderbouwing hiervan zijn echter niet beschikbaar. Daarom is het niet mogelijk tot een adequate topdown raming van de stedelijke investeringsopgave voor de transformatie van bedrijventerreinen te komen.

3.3.3 Gemeentelijke opgave De opgaven van de gemeenten in deze categorie zijn zeer divers. Niet alle gemeenten hebben projecten op dit gebied. Van de dertig steden hebben er negentien een opgave gedaan. Ook het investeringsvolume dat met de opgevoerde projecten is gemoeid loopt sterk uiteen. In tabel 3.4, waarin de gemeentelijke cijfers per stedencluster zijn weergegeven, blijkt duidelijk de diversiteit van de opgaves. Wij hanteren als verdeelsleutel voor de kosten voor de transformatie van (voormalige) bedrijventerreinen over Rijk, gemeente en marktpartijen (inclusief woningcorporaties) 40 : 10 : 50 (zie tabel 3.5).

3.3.4 Bevindingen Voor de periode 2000-2014 gaan wij uit van een totaal investeringsvolume van ƒ8.396,1 miljoen (€3.810 miljoen), waarvan het Rijk 40% = ƒ3.358 miljoen

[ 69 ]

Tabel 3.5 Verdeling van investeringen in de transformatie van (voormalige) bedrijventerreinen naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager (€1.523,8 miljoen) zou moeten bijdragen. Op jaarbasis gaat het om een totaal investeringsvolume van ƒ560 miljoen (€254,1 miljoen) en een rijksclaim van ƒ224 miljoen (€101,6 miljoen).

3.4 Fysieke voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur

Rijk Gemeente Markt Corporatie Onbekend Ongedekt Totaal

2000-2009 %

2010-2014 %

35 8 27 5 12 13

24 7 31 6 3 29

100

100


3.4.1 Inleiding Investeringen in fysieke voorzieningen in de publieke sfeer, zoals onderwijsgebouwen, ziekenhuizen, bibliotheken en musea, vinden regelmatig plaats binnen het kader van meer omvattende herstructureringsprojecten. Zo wordt als onderdeel van de herstructurering van woonwijken ook aandacht besteed aan schoolgebouwen en buurthuizen, of wordt de bouw van een nieuw ziekenhuis uitgevoerd als onderdeel van een meer omvattende herstructurering van een deel van de stad, waarbij tegelijk ook infrastructuur en openbare ruimte worden aangepakt. Er vinden echter ook investeringen plaats die uitsluitend gericht zijn op wat wij hier ‘fysieke investeringen voor onderwijs, zorg en cultuur’ noemen. Over die investeringen gaat het in deze paragraaf. De eisen die aan dergelijke voorzieningen worden gesteld veranderen in de tijd en dat heeft gevolgen voor de gebouwen waarin deze voorzieningen zijn gehuisvest. Ook is er sprake van veroudering van de gebouwen, waardoor op een zeker moment investeringen noodzakelijk zijn.

3.4.2 Nationaal perspectief De mogelijkheden om de stedelijke investeringsopgave in deze categorie door middel van een topdown redenering in kaart te brengen verschillen per type voorziening. In algemene zin zijn wel bouwstenen aan te dragen voor een topdown raming van de investeringsopgave in fysieke voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur. Dit is gedaan in bijlage 4. Schoolgebouwen en zorginstellingen bieden de meeste mogelijkheden voor een topdown raming. Op basis van beleidsdoelstellingen en demografische ontwikkelingen is voor deze voorzieningen een beeld te schetsen van de behoeften in de komende periode. Voor culturele instellingen is dat minder eenvoudig. Veel hangt hierbij af van specifieke gemeentelijke projecten en ambities op dit gebied. In bijlage 4 concentreren wij ons daarom op onderwijs en zorg. Daarbij wordt gebruikgemaakt van bouwprognoses voor de periode 2000-2006 en van rekenexercities van de VNG. Die heeft becijferd welke extra investeringen in

[ 70 ]

Tabel 3.6 Investeringen in (fysieke) voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur in de G30, per stedencluster, per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤


1.350,5 875,9 751,2 897,6 449,3 45 7,4 800,0 429,4 986,1

612,8 397,5 340,9 407,3 203,9 207,6 363,0 194,9 447,5

220,0 0,0 15,0 68,5 417,9 0,0 182,4 123,5 125,7

99,8 0,0 6,8 31,1 189,6 0,0 82,8 56,0 5 7,0

1.5 70,5 875,9 766,2 966,1 867,2 45 7,4 982,4 5 52,8 1.1 1 1,8

712,7 397,5 347,7 438,4 393,5 207,6 445,8 250,8 504,5

Totaal G30 Totaal G41)

6.997,3 1.344,5

3.175,2 610,1

1.15 3,0 30,0

523,2 13,6

8.150,2 1.374,5

3.698,4 623,7

1) In het G4-Manifest wordt een forse investeringsopgave voor multifunctionele accommodaties voor brede scholen aangegeven. Die opgave zou in deze categorie horen. Bij het opgeven van de cijfers voor dit onderzoek was er echter bij de G4 nog geen inzicht in de benodigde investeringen voor multifunctionele accommodaties voor brede scholen. Daarom zijn deze in dit onderzoek niet meegenomen. Bron: OTB-enquête G30, 2001

schoolgebouwen nodig zijn als gevolg van onderwijskundige vernieuwingen. Die berekening komt uit op jaarlijks ƒ177,2 miljoen (€80,4 miljoen) voor de G30. Voor wat betreft investeringen in (fysieke aspecten van) de zorg is geen beeld beschikbaar van de benodigde extra investeringen. Er is slechts een totale bouwproductie ten bedrage van jaarlijks ƒ694,4 miljoen (€315,1 miljoen) bekend. Die bestaat echter uit lopende uitgaven aan bijvoorbeeld onderhoud, die niet worden meegenomen in deze inventarisatie van de stedelijke investeringsopgave. Zoals al eerder gezegd biedt een topdown raming geen perspectief waar het investeringen in culturele voorzieningen betreft. Het is dus niet mogelijk gebleken een nationaal programma voor deze investeringscategorie op te stellen.

3.4.3 Gemeentelijke opgave De totale investeringsopgave op het gebied van voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur, zoals die door (zie tabel 3.6) de G30-gemeenten is opgegeven voor de periode 2000-2014 bedraagt ƒ8.150,2 miljoen (€3.698,4 miljoen). Dat is gemiddeld ƒ543 miljoen (€246,4 miljoen) per jaar. Van de dertig gemeenten hebben er twee in het geheel geen opgave gedaan in deze categorie. Uit tabel 3.7 blijkt dat gemiddeld over de periode 2000-2009 38% van de investeringen in fysieke voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur voor reke-

[ 71 ]

Tabel 3.7 Verdeling van investeringen in (fysieke) voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager ning van de gemeenten komt. Voor 26% wordt een beroep gedaan op het Rijk. Verder draagt de markt 15% bij en de corporaties 3%. Van de overige 18% is nog onbekend hoe deze opgebracht zullen worden. Als sleutel voor de verdeling van de kosten over Rijk, gemeente en marktpartijen (inclusief woningcorporaties) hanteren wij 10 : 40 : 50.


2000-2009 %

2010-2014 %

26 38 15 3 6 12

3 57 15 1 0 24

100

100

Bron: OTB-enquête G30, 2001 In de gemeentelijke opgave voor de investeringen in deze categorie kunnen vijf categorieën voorzieningen worden onderscheiden. Hieronder zijn die categorieën weergegeven, met een overzicht van het type voorzieningen dat wordt opgevoerd. Onderwijs. Vrijwel alle gemeenten die een opgave hebben gedaan in deze categorie, voeren investeringen in onderwijshuisvesting op. Dat kan zijn voor basisscholen, voortgezet onderwijs of hoger onderwijs. Verder geven veel gemeenten aan te investeren in de bouw van brede scholen. Dat gaat verder dan alleen onderwijshuisvesting. In brede scholen worden sociaal-culturele voorzieningen en basisonderwijs geconcentreerd, om een optimaal gebruik te kunnen maken van de gebouwen. Gezondheidszorg. Er worden door de gemeenten weinig investeringen in gezondheidszorg opgevoerd. Slechts een aantal gemeenten noemt voorzieningen in deze categorie. Het gaat dan vaak in algemene termen om investeringen in gezondheidscentra, of in het verbeteren van de gezondheidsinfrastructuur. Overige zorg. Naast de gezondheidszorg zijn er andere zorgvoorzieningen. Slechts een beperkt aantal gemeenten voert investeringen op dit gebied op. Het gaat dan om kinderdagverblijven en om opvang voor verslaafden en daken thuislozen. Sociaal-culturele voorzieningen. Op dit gebied worden veel opgaven gedaan. De voorzieningen waarin de gemeenten aangeven te zullen investeren, zijn zeer divers. Het gaat om bibliotheken, jongerencentra, renovatie van musea en theaters en andere culturele centra. Na de investeringen in onderwijshuisvesting worden op dit terrein de meeste investeringen opgevoerd. Daarbij moet niet vergeten worden dat investeringen in ‘brede scholen’ deels ook ten goede komen aan sociaal-culturele voorzieningen. Sport. Het gaat hier vooral om investeringen in ‘topsportinfrastructuur’. Het betreft dan bijvoorbeeld sporthallen, zwembaden en ijsbanen. Er worden weinig investeringen in accommodatie voor breedtesport opgegeven (hoewel de voorzieningen voor topsport wellicht ook voor breedtesport kunnen worden gebruikt; dat wordt niet gespecificeerd).

[ 72 ]

De gemeentelijke opgave is dus een stuk breder dan alleen de investeringen in onderwijs en zorgvoorzieningen, die in bijlage 4 via een ‘topdown’ benadering zijn geraamd.

3.4.4 Bevindingen De gemeentelijke opgave in deze categorie is tamelijk breed. Het gaat ook om forse bedragen (ƒ543 miljoen (€246,4 miljoen) per jaar). Via een topdown redenering zijn de investeringen in onderwijshuisvesting ten gevolge van onderwijskundige vernieuwingen voor de G30 geraamd op ƒ177,2 miljoen (€80,4 miljoen) per jaar. Dat is bijna een derde van de totale opgave in deze categorie. Dat klopt ruwweg met de gemeentelijke opgave. Die gaat verder voor ongeveer een derde naar sociaal-culturele instellingen en voor een derde naar overige zaken (sport, gezondheidszorg en overige zorg). Het valt overigens op dat in de gemeentelijke opgave van investeringen in schoolgebouwen nauwelijks direct wordt gerefereerd aan onderwijskundige vernieuwingen die extra investeringen noodzakelijk maken. Voor investeringen in sociaal-culturele voorzieningen hebben wij geen topdown raming kunnen maken. De investeringsopgave op dit terrein is in hoge mate afhankelijk van de beginsituatie, van de beleidsambities en van adhocinitiatieven in verschillende gemeenten. Uit de gemeentelijke opgave blijkt dat ook. Opgaven op dit gebied zijn zeer verschillend, zowel qua inhoud als qua omvang. Een algemeen geldend bedrag kan hier niet worden gegeven. Ons baserend op tabel 3.6 stellen we voor de periode 2000-2014 een totaal investeringsvolume van ƒ8.150,2 miljoen (€3.698,4 miljoen) vast en een rijksclaim van ƒ815 miljoen (€369,8 miljoen). Op jaarbasis gaat het om een totaal investeringsvolume van ƒ543 miljoen (€246,4 miljoen) en een gevraagde rijksbijdrage van ƒ54 miljoen (€24,5 miljoen).

[ 73 ]

4 Investeringen in economische vitaliteit 4.1 Inleiding Onder het thema economische vitaliteit rangschikken we een viertal stedelijke investeringscategorieën: uitbreiding accommodaties bedrijven (paragraaf 4.2), herstructurering accommodaties bedrijven (paragraaf 4.3), HSL-sleutelprojecten (paragraaf 4.4) en (overige) strategische stadsprojecten (paragraaf 4.5).

4.2 Uitbreiding accommodaties bedrijven 4.2.1 Inleiding Ruimte voor bedrijvigheid is een noodzakelijke voorwaarde voor economische ontwikkeling en groei. Het gaat hierbij om het creëren van nieuwe bedrijfsruimte: de aanleg van bedrijventerreinen, de bouw van kantoren, bedrijfsverzamelgebouwen, MKB-voorzieningen en andere bedrijfsgebouwen (studio’s, ateliers, werkplaatsen, bedrijfsruimte in onderhuizen). De aanleg van bedrijventerreinen is in Nederland lange tijd een publieke taak geweest. Wij constateren dat ook particulieren zich meer met de aanleg van bedrijventerreinen bezighouden. Of deze trend structureel zal doorzetten of dat de conjuncturele situatie hiervan de hoofdoorzaak is3, valt nu nog niet te bepalen. Vooralsnog mag worden aangenomen dat ook in de toekomst tot op zekere hoogte publieke investeringen op dit gebied noodzakelijk zijn. In deze paragraaf wordt deze opgave in kaart gebracht.

4.2.2 Uitbreiding accommodaties bedrijven in nationaal perspectief Bij de uitbreiding van de accommodatie van bedrijven moet een onderscheid gemaakt worden tussen bedrijventerreinen en kantorenlocaties. Voor bedrijventerreinen kan, uitgaande van de totale behoefte aan bedrijfsruimte, berekend worden hoeveel grond nodig is om dit te realiseren. Met gebruikmaking van kengetallen voor de grondprijs kan dan, door middel van een topdown redenering, de totale investeringsbehoefte op dit gebied worden geraamd. Omdat bij de bouw van kantoren veel meer gestapeld wordt dan bij bedrijfsgebouwen, is de vertaalslag naar grondoppervlak nauwelijks te maken. Veel, zo niet alles, hangt af van de desbetreffende bestemmingsplannen. Ramingen voor kantorenlocaties worden daarom altijd in vierkante meters vloeropper-

3 Verondersteld kan worden dat het voor particulieren alleen ten tijde van een hoogconjunctuur rendabel is om bedrijventerreinen te ontwikkelen. Gegevens van het CPB (1999a) wijzen erop dat gemeenten per saldo bedrijventerreinen steeds onder de kostprijs op de markt hebben gebracht.

[ 74 ]

vlak gegeven. Hierdoor wordt een bepaling van gemeentelijke investeringen via een topdown benadering welhaast onmogelijk. Bovendien zal een deel van de benodigde kantoorruimte worden gerealiseerd op locaties binnen de bebouwde kom (bijvoorbeeld stadscentra en stationslocaties). Deze locaties verschillen zeer sterk, waardoor het niet mogelijk is via algemene kengetallen uitspraken te doen over de benodigde gemeentelijk investeringen. We zullen ons daarom beperken tot een schatting van de benodigde vierkante meters kantoorruimte in de periode 2003-2014. We volgen daarbij dezelfde systematiek als bij de bedrijventerreinen. Ook worden dezelfde bronnen gebruikt. Bedrijventerreinen Tegenover de investeringen bij de aanleg van bedrijventerreinen, staan de inkomsten van gronduitgifte. Volgens het CPB (1999a) staat tegenover een (gemiddeld) geregistreerde verkoopprijs van ƒ100,- per m2 (€45,4 per m2) een gemiddelde kostprijs van ƒ110 per m2 (€49,9 per m2) van de aanleg van een nieuw terrein. Hieronder zal uitsluitend een schatting van de benodigde investeringen worden gemaakt. Uitgangspunt voor de berekening is de reële vraag naar bedrijventerreinen in de periode 2000-2014. Het gaat daarbij om de werkelijke vraag naar ruimte die vanuit het bedrijfsleven en de overheid wordt uitgeoefend. Er wordt geen rekening gehouden met regionale taakstellingen (aantrekken extra werkgelegenheid) en het aanhouden van zogenaamde ijzeren voorraden om fluctuaties in de vraag te kunnen opvangen. De te maken schattingen kunnen dus als een ondergrens worden beschouwd. De gevolgde methodiek is gebaseerd op die van de Bedrijfslocatiemonitor (BLM) van het CPB. In de BLM wordt de te verwachten ontwikkeling van de werkgelegenheid herleid tot een ruimtevraag. Dit wordt gedaan via de terreincoëfficiëntenmethode4. Vervolgens wordt de ruimtevraag geconfronteerd met het huidige areaal bedrijventerreinen. Hieruit volgt een zogenaamde planningsopgave. Zeehaventerreinen zijn buiten de berekening gelaten. Voor kantorenlocaties wordt een aparte berekening gemaakt. Opgemerkt moet worden dat het BLM-model een macro-economisch en landsdekkend model is. Dit impliceert dat het niet is toegesneden op lokale situaties. De ramingen die wij met behulp van de BLM-ramingen maken, mogen daarom niet als absolute ramingen voor iedere gemeente afzonderlijk worden gebruikt. De ramingen geven slechts een indicatie in relatieve termen. Uitgangspunt voor de ramingen zijn de BLM-uitkomsten van de Bedrijfsloca-

4 Een terreincoëfficiënt geeft aan hoe groot het ruimtebeslag is per arbeidsplaats.

[ 75 ]

Investeringscategorie 4: Uitbreiding accommodaties bedrijven (Kennispark Océ te Venlo) Met de realisatie van Kennispark Océ wordt getracht twee doelen te combineren: het versterken van de regionale economische structuur en het realiseren van stedelijke vernieuwing. Door de expansie van Océ in Venlo-Noord is het bedrijf verweven geraakt met de woonwijk Venlo-Noord. Deze wijk is van oudsher een van de sociaal zwakste van de stad met tal van storende niet-woonfuncties. Diverse bedrijven hebben belang bij een verplaatsing naar een moderner vestigingsmilieu en deels heeft dat ook al zijn beslag gekregen. De stedenbouwkundige vernieuwing van VenloNoord draagt wezenlijk bij aan de verbetering van het vestigingsmilieu voor innovatieve bedrijven dat in het kennispark Océ wordt nagestreefd. Door de ligging van Océ, direct grenzend aan het winterbed van de Maas, is er ook een relatie met groen in en om de stad (GIOS). De parkachtige inrichting van de Maasoever ter hoogte van het bedrijf is een onderdeel van het door het stadsgewest Venlo opgestelde projectprogramma Maascorridor. De totale investeringen in het bedrijventerrein bedragen ¤170,2 miljoen over de periode 20002020. Men verwacht de volgende effecten van de ingreep in relatie tot de beleidsdoelen: groei van 4.200 werknemers naar 5.500 bij Océ in 2020; groei van 10.000 naar 15.000 werknemers bij toeleveranciers in de regio; groei van 270.000 m 2 netto vloeroppervlak van bedrijven naar 520.000 m 2 in 2020; groei van de kennisinfrastructuur door profilering van een kenniscluster en door toename van samenwerkingsverbanden tussen onderwijs- en kennisinstellingen; Intensieve samenwerking met toeleveranciers; woningdifferentiatie in het noordelijk deel van Venlo-Noord van 100% goedkope huurwoningen naar 50% goedkope huurwoningen en 50% goedkope en duurdere koopwoningen en duurdere huurwoningen in 2015; concentratie en versterking van groen- en waterkwaliteit van de Maaszone, behoud van waardevol groen en het creëren van waterbuffers en waterfiltratie.

tiemonitor regionale verkenningen 2010-2020 (CPB, 1999b). Hieraan kon de vraag naar bedrijventerreinen per COROP-gebied voor de perioden 1998-2010 en 2010-2020, worden ontleend. Daarbij hebben we uitsluitend gekeken naar de uitkomsten bij hantering van het European Coordination scenario. Om tot de vraag per stad in de periode 2000-2014 te komen zijn de volgende handelingen verricht. Allereerst is 10/12 deel van de vraag voor de periode 1998-2010 berekend. Hierbij is vervolgens de helft van de vraag tussen 2010 en 2020 opgeteld. Hieruit resulteert de reële nettovraag per COROP-gebied naar bedrijventerreinen 2000-2014. De vertaling naar de G30-steden is gemaakt door het aandeel in de werkgelegenheid van de steden in het COROPgebied waarin zij liggen voor 1999 te nemen. Hun werkgelegenheidsaandeel in 1999 is gelijk aan hun aandeel in de toekomstige ruimtevraag. Een belangrijke veronderstelling in onze raming is daarom dat het werkgelegenheidsaandeel van de stad in de COROP-regio in de periode 2000-2015 onveranderd blijft. De bestaande vraag- en aanbodverhoudingen van bedrijventerreinen worden constant verondersteld. Impliciet worden de G30 daarmee ‘bevoordeeld’, omdat verwacht mag worden dat veel van deze gemeenten in de komende jaren tegen hun fysieke groeimogelijkheden zullen aanlopen. Het is dus niet zeker dat er voor de geraamde ruimtebehoefte in de gemeenten daadwerkelijk ruimte binnen de gemeentegrenzen kan worden gevonden.

[ 76 ]

Tabel 4.1 Raming investeringsopgave voor nieuwe bedrijventerreinen in miljoenen euro's in de G30, 2003-2014 G4 Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht Totaal

201,5 206,3 107,9 128,1 643,9

Helmond Totaal

39,0 886,7

KAN-regio Nijmegen Arnhem Totaal

109,7 105,1 214,9

Uit de berekeningen blijkt dat de nettovraag naar bedrijventerreinen in de G30 voor de periode 2000-2014 4.477 hectaZuidvleugel re bedraagt. Tegenover deze Rotterdam 206,3 Twentestad vraag stond per 1 januari 2000 Den Haag 107,9 Enschede 128,9 een aanbod van terstond uitSchiedam 7,2 Hengelo 85,5 geefbare grond van 1.055 hecDordrecht 26,8 Almelo 59,5 tare5. Totaal 273,8 Wij zijn echter uiteindelijk Leiden 20,2 Totaal 368,4 geïnteresseerd in de investeLimburgse steden ringsopgave tussen 2003 en Maastricht 95,5 2015. Aangenomen is dat in Regio Amsterdam Heerlen 62,7 de periode 2000-2014 jaarlijks Amsterdam 201,5 Haarlem 18,4 Venlo 1 18,3 1/15 van de vraag wordt gereZaanstad 70,7 Totaal 276,5 aliseerd. Hiermee kan de Alkmaar 142,7 vraag tot 2003 worden bereTotaal 433,3 Noordelijke steden kend en wordt tevens duideEmmen 31,5 lijk in hoeverre het aanbod Groningen 1 16,9 per 1 januari 2000 in deze Regio Utrecht Utrecht 128,1 Leeuwarden 47,9 vraag kan voorzien. VervolAmersfoort 5 3,9 Totaal 196,3 gens wordt ook de planningsLelystad 1 14,4 opgave voor de periode 2003Totaal 296,5 Deventer-Zwolle 2014 duidelijk. Voor deze peDeventer 56,8 riode wordt voor de G30 een Brabantstad Zwolle 1 10,1 vraag naar bedrijventerreinen Eindhoven 232,5 Totaal 166,9 van 2.990 hectare geraamd Tilburg 268,3 waar geen aanbod tegenover Breda 186,6 staat. Dit betreft het netto Den Bosch 160,4 Totaal G30 31 13,4 areaal. Het bruto areaal bedrijventerreinen bevat ook ruimte voor infrastructuur en groenvoorzieningen. De omrekening naar bruto-oppervlak is nodig, omdat de kengetallen over de investeringen op dat areaal betrekking hebben. De bruto/netto-verhouding is afgeleid uit de publicatie Werklocaties 2000 (ETIN Adviseurs, 2001) en bedraagt 1,35. Bruto zal er dus 4.036 hectare bedrijventerrein moeten worden aangelegd. Als kengetal voor de investeringen is €77,15 per m2 genomen. Dit bedrag is ontleend aan normen van NIB-consult (gepubliceerd in Centraal Planbureau,

5 De gegevens over het aanbod aan bedrijventerreinen (en hierna kantorenlocaties) zijn ontleend aan het rapport Werklocaties 2000 (ETIN Adviseurs, 2001).

[ 77 ] Tabel 4.2 Raming additionele behoefte aan kantoorruimte (x 1.000 m2) in de G30, 2003-2014

1999a). Via de prijsindexcijfers over agrarische grondprijzen en prijzen van de GWW-sector, is het prijspeil van 2000 benaderd. Dit resulteerde in een totaal investeringsbedrag voor de G30 voor de periode 2003-2014 van €3.113,4 miljoen. In tabel 4.1 is een kostenraming per gemeente en regio opgenomen.

G4 Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht Totaal

0,0 122,7 10,8 72,6 206,2

Zuidvleugel Rotterdam Den Haag Schiedam Dordrecht Leiden Totaal

122,7 10,8 0,0 0,0 0,0 133,6

Regio Amsterdam Amsterdam Haarlem Zaanstad Alkmaar Totaal

Helmond Totaal KAN-regio Nijmegen Arnhem Totaal Twentestad Enschede Hengelo Almelo Totaal

0,0 0,0

89,5 0,0 89,5

0,0 0,0 0,0 0,0

Limburgse steden Maastricht 3,3 Heerlen 20,3 Venlo 0,0 Totaal 23,6

Kantorenlocaties 0,0 In plaats van het terstond 3,5 uitgeefbaar areaal worden de 28,3 plannen voor kantoorgebou3,0 wen genomen die binnen vijf 34,9 Noordelijke steden jaar naar verwachting zullen Emmen 0,0 worden gerealiseerd. Het zal Groningen 5,0 R e g i o U t r e c h t veelal gaan om terreinen die Utrecht 72,6 Leeuwarden 0,0 al gereed zijn voor uitgifte of 28,3 Totaal 5,0 om binnenstedelijke ontwik- Amersfoort Lelystad 9,9 kelingen waarvoor, afgezien 1 10,8 Deventer-Zwolle van majeure projecten als de Totaal Deventer 82,3 Zuidas in Amsterdam, slechts B r a b a n t s t a d Zwolle 0,0 bescheiden gemeentelijke inEindhoven 0,0 Totaal 82,3 vesteringen nodig zijn. 0,0 Voor de periode 2000-2014 Tilburg Breda 0,0 wordt een vraag van 3.993.000 0,0 Totaal G30 490,0 m2 kantoorruimte geraamd. Den Bosch Hier staat per 1 januari 2000 een binnen vijf jaar te realiseren aanbod van 6.355.000 m2 tegenover. Landelijk gezien kunnen we dus spreken van een zeer ruim aanbod dat de te verwachten vraag ruimschoots overstijgt. Regionaal en gemeentelijk kunnen zich desondanks tekorten voordoen. Daar staan dan ruime overschotten in ander regio’s/gemeenten tegenover. Voor de periode 2003-2014 verwachten wij in zestien gemeenten van de G30 een tekort aan kantoorruimte. In totaal bestaat er in deze periode in deze gemeenten een planningsopgave voor in totaal 490.000 m2 kantoorruimte. In de overige veertien gemeenten zijn de plannen voor de periode 2000-2005 voldoende om aan de totale vraag tot 2015 te voldoen. Als we de benodigde investeringen voor de uitbreiding van bedrijfsaccommodaties voor de periode 2003-2014 totaliseren voor de G30, ontstaat het beeld

[ 78 ]

Tabel 4.3 Investeringen in uitbreiding van accommodaties voor bedrijven in de G30, per stedencluster, per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster

Zuidvleugel Regio Amsterdam Regio Utrecht Brabantstad KAN-regio Twentestad Limburgse steden Noordelijke steden Deventer-Zwolle Totaal G30 Totaal G4

ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

4.910,7 1.05 7,5 200,6 2.389,1 834,4 1.173,8 1.052,5 1.297,7 1.386,4

2.228,4 479,9 91,0 1.084,1 378,6 5 32,6 477,6 588,9 629,1

65,0 448,2 10,0 1.1 15,0 125,4 380,0 75,0 850,0 1.145,2

29,5 203,4 4,5 506,0 56,9 172,4 34,0 385,7 519,7

4.975,7 1.505,7 210,6 3.504,1 959,8 1.5 5 3,8 1.127,5 2.147,7 2.5 31,6

2.25 7,9 683,3 95,6 1.590,1 435,5 705,1 51 1,6 974,6 1.148,8

14.302,5 4.527,0

6.490,2 2.054,3

4.213,8 10,0

1.912,1 4,5

18.516,3 4.5 37,0

8.402,3 2.058,8


zoals gepresenteerd in tabel 4.2. Wij mogen verwachten dat kantorenlocaties in algemene zin vanuit ‘de markt’ gefinancierd zullen worden. Alleen op ‘lastige’ locaties, waar herstructurering van bestaand stedelijk gebied aan de orde is, of waar meervoudig ruimtegebruik wordt nagestreefd, zal dit niet het geval zijn. In dergelijke gevallen kan een bijdrage van de publieke sector (met name gemeente en Rijk) nodig zijn. Kantoorruimte die op dergelijke locaties wordt gerealiseerd, is echter grotendeels opgenomen in de categorie strategische stadsprojecten en HSL-stationsgebieden. Om die reden wordt in de categorie uitbreiding accommodatie bedrijven geen topdown raming van de investeringsbehoefte voor kantoren opgenomen.

4.2.3 Gemeentelijke opgave Tabel 4.3 geeft een overzicht van de investeringen in accommodaties van bedrijven, zoals deze door de gemeenten zijn opgegeven en tabel 4.4 brengt in beeld welke verdeling naar kostendragers de steden opgeven ten behoeve van de uitbreiding van accommodaties van bedrijven. Opvallend is dat het aandeel van marktpartijen voor de periode 2010-2014 hoger wordt geraamd (69%) dan voor de periode 2000-2009 (46%). Wij gaan met betrekking tot de uitbreidingsinvesteringen uit van de volgende verdeling: Rijk : gemeente : markt = 10 : 10 : 80. Het publieke aandeel (20%) vindt een rechtvaardiging in het streven naar de realisering van duurzame bedrijventerreinen, onder meer door intensief ruimtegebruik, een groene opzet en zo mogelijk een multimodale ontsluiting.

[ 79 ]

Tabel 4.4 Verdeling van investeringen voor uitbreiding van accommodaties voor bedrijven naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager

4.2.4 Bevindingen

Rijk Gemeente Markt Onbekend Ongedekt

2000-2009 %

2010-2014 %

19 15 46 16 5

0 21 69 2 8

De investeringsopgave zoals die door de gemeenten is gedaan, is fors hoger dan de topdown raming, namelijk ruim ƒ18,5 miljard (€8,4 miljard) in de gemeentelijke opgave voor de periode 2000-2014 tegen ƒ6,9 miljard 100 100 (€3,1 miljard) in de topdown raming voor de Totaal periode 2003-2014. Op jaarbasis ramen we Bron: OTB-enquête G30, 2001 ƒ1,23 miljard (€0,6 miljard) bottom-up en ƒ0,58 miljard (€0,3 miljard) topdown. Dit verschil is grotendeels verklaarbaar omdat in de topdown raming alleen bedrijventerreinen binnen de gemeentegrenzen van de G30-steden in beschouwing zijn genomen. In de gemeentelijke opgave zijn ook meer regionaal getinte initiatieven meegenomen. Die liggen vaak deels of in het geheel buiten de gemeentegrenzen van de G30-steden. Een hoger bedrag in de gemeentelijke opgave is dus logisch. Het hier geconstateerde verschil omvat bijna een factor drie. Of het geplande aanbod marktconform is dan wel of in de regio wellicht een overaanbod dreigt, is niet nagegaan.

4.3 Herstructurering accommodaties bedrijven 4.3.1 Inleiding Op het gebied van herstructurering van verouderde bedrijventerreinen is de opgave fors. Door middel van herstructurering moeten de bedrijven worden aangepast aan de eisen van de tijd, zodat bedrijven geïnteresseerd blijven in vestiging op deze terreinen. Op die manier kan de vraag naar nieuwe bedrijventerreinen, aan de rand van de steden in openbaar gebied, worden beperkt. Tevens zullen de verouderde terreinen een hogere milieukwaliteit moeten verwerven, onder meer door een verbetering van de groenvoorziening en een verbetering van de energetische kwaliteit van de gebouwen. Herstructurering is overigens een term zonder een duidelijke definiëring of afbakening. Een andere term die vaak wordt gebruikt is revitalisering. Daarnaast worden de termen sanering, transformatie en herprofilering gebezigd. In deze studie is de term transformatie gereserveerd voor de aanpak van bedrijventerreinen waarbij sprake is van een functiewijziging (veelal van bedrijvigheid naar wonen). Deze investeringscategorie is behandeld in paragraaf 3.3. Hier gaat het om het aanpassen van bestaande bedrijfsruimte/-terreinen aan de huidige eisen, maatstaven en doelen: kwaliteitsverbetering, verbetering belevingswaarde en functionaliteitsvergroting van gebouwen, ontsluiting, openbare

[ 80 ]

Investeringscategorie 4: Uitbreiding accommodaties bedrijven (Revitalisering Westvoortsedijk e.o. te Arnhem) Arnhem kent een tekort aan bedrijventerreinen. Bovendien zijn de bestaande bedrijventerreinen Westvoortsedijk e.o., Het Broek en Kleefsche Waard sterk verouderd. Al sinds het begin van de jaren negentig werkt de gemeente aan de opwaardering en revitalisering van deze bedrijventerreinen. De revitalisering is gericht op het behoud van de werkgelegenheid, herontwikkeling van (op)nieuw uitgeefbaar terrein en verbetering van de bedrijfsomgeving en het milieu. De werkzaamheden die plaatsvinden in het kader van de revitalisering betreffen hoofdzakelijk de sloop van oude opstallen, het saneren en het opnieuw uitgeven van de locatie. Daarnaast streven gemeente en bedrijfsleven naar realisering van doelen op milieutechnisch vlak, zoals bodemsanering en energiereductie. Het project bevindt zich in de uitvoeringsfase. De eerste fase is eind 1999 afgerond en heeft totaal €9,5 miljoen gekost. De werken in de tweede fase zijn op dit moment grotendeels uitgevoerd. Het laatste werk aan de Westvoortsedijk is eind van dit jaar gereed. In totaal bedragen de investeringen van de gemeente en andere overheden voor deze werkzaamheden circa €29 miljoen. Naast werkzaamheden aan de infrastructuur (aangepakt per straat) is in de tweede fase van het revitaliseringproject door het Waterschap Rijn en IJssel gewerkt aan de verbetering van het dijktracé langs de Westvoortsedijk. Verder zijn door private partijen en de gemeente diverse nieuwe bedrijfsterreinen ontwikkeld en uitgegeven. In de derde fase, die in 2003 van start zal gaan, zullen de resterende straten onderhanden genomen worden, waarna het project kan worden afgerond. Hiervoor zijn inmiddels de voorbereidende werkzaamheden opgestart. De ontwikkeling van het Koningspley tot bedrijventerrein maakt deel uit van het project. Dit gebied is momenteel in gebruik als landbouwgrond en buitendijks gelegen. Het dijktracé is derhalve bepalend voor de ontwikkeling van dit terrein. Voor de uitvoering van de derde fase van het revitaliseringproject is naast een gemeentelijke bijdrage ook een bijdrage van andere overheden noodzakelijk.

ruimte; intensivering van het ruimtegebruik (bijvoorbeeld door de aanleg van ondergrondse parkeervoorzieningen of parkeerruimte op het dak).

4.3.2 Nationaal perspectief Het ontbreken van een heldere en eenduidige definitie is er mede debet aan dat er geen centraal overzicht is van te herstructureren bedrijventerreinen. Soms hebben provincies een overzicht, omdat deze opgave (vaak) onderdeel van het provinciale bedrijventerreinenbeleid is (provinciale herstructure-

[ 81 ]

ringsprogramma’s). Echter, uit een studie van ETIN (2000) bleek dat niet alle gemeentelijke herstructureringsprojecten bij de provincies bekend zijn. Een recente CPB-studie (2001b) over veroudering van bedrijventerreinen bevestigt dit beeld: er is geen overzicht van de omvang van de problematiek, laat staan van de ernst daarvan. Het CPB stelt daarom voor om te komen tot een verouderingsmonitor. Het ministerie van Economische Zaken diende een ICESclaim ‘Herstructurering Bedrijventerreinen’ (EZ3) in ter grootte van €680,7 miljoen (ƒ1.500 miljoen) voor de periode 2003-2010. Daarmee wilde EZ de helft van het nationale areaal verouderde bedrijven herstructureren. De planbureaus achten deze claim ‘opwaardeerbaar’ (B). De kennis over de kosten van herstructurering is zeer fragmentarisch. Inventarisaties naar het kostenaspect van herstructurering geven een grote spreiding te zien. RIGO Research & Advies (Keers et al., 1997) kwam in 1997 met een gemiddelde van €185.000 per hectare voor de 25 grote gemeenten6. Volgens het ETIN (2000) zouden de kosten per hectare voor herstructurering in de Randstad echter €454.000 bedragen.7 De hoogte van de kosten wordt vooral beïnvloed door omvang en aard van de ingreep: is er bijvoorbeeld sprake van bedrijfsverplaatsingen of bodemsanering? Daarnaast speelt ook een rol welk deel van de locatie wordt geherstructureerd en voorts, of de kosten over dat deel of over het gehele bedrijventerrein worden omgeslagen. Een vergelijking van kosten per hectare is daarom altijd moeilijk. Gemiddelde kosten hebben vaak betrekking op zeer uiteenlopende herstructureringsingrepen, waarbij de hoogte van dit kengetal afhankelijk is van de soort en het aantal locaties (CPB, 2001b). Ondanks deze beperkingen rekenen wij met een gemiddelde kostprijs per hectare. Een topdown benadering rechtvaardigt dit, maar doet tegelijkertijd afbreuk aan de diversiteit die onder het begrip herstructurering schuilgaat. Wij kiezen ervoor om de raming van ETIN uit 2000 van €454.000 te gebruiken. Dit is een recente raming die ten opzichte van andere ramingen (zie CPB, 2001b) relatief hoog ligt, ondanks de omstandigheid dat hierin de opbrengsten van nieuw uitgeefbare kavels reeds zijn verwerkt. De kans op onderschatting van de geraamde bedragen is hierdoor gering. De raming van de kosten van de herstructureringsopgave is ook afhankelijk van het te herstructureren areaal. Omdat daarover alleen globale inventarisaties voorhanden zijn voor een deel van de dertig gemeenten, zullen ook hier bij een aantal aannames schattingen moeten worden gedaan. Uitgangspunt van de berekeningen zijn de gegevens over bedrijventerreinen zoals vermeld in Werklocaties 2000 (ETIN Adviseurs, 2001). Kantorenlocaties zijn buiten

6 Dit gegeven is totstandgekomen via een enquête onder de 25 gemeenten: dus een bottom-up bepaling. 7 Hierin zijn de opbrengsten van nieuw uitgeefbare kavels verwerkt.

[ 82 ]

beschouwing gelaten. Daarnaast is gebruikgemaakt van de inventarisatie van Heidemij Advies (1996) ter bepaling van de omvang van het areaal verouderde bedrijventerrein (tabel 4.5). Aangenomen wordt dat verouderde bedrijventerreinen een herstructureringsoperatie zullen ondergaan en daarbij de bestemming ‘werken’ zullen behouden. Aangenomen wordt dus dat verouderde bedrijventerreinen niet van functie veranderen. Als startpunt van de berekening is het bruto-oppervlak van bedrijventerreinen (inclusief haventerreinen) per gemeente genomen, dat per 1 januari 2000 in gebruik was (ontleend aan ETIN Adviseurs, 2001). Dit areaal werd berekend door van het totale areaal het aandeel uitgeefbaar per 1 januari 2000 af te trekken. In totaal bleek het te gaan om een areaal van 25.137 bruto hectare bedrijventerrein dat in de dertig gemeenten in gebruik was. Vervolgens is per gemeente berekend welk aandeel als verouderd kan worden aangemerkt. Daarvoor is de studie van Heidemij Advies (1996) gebruikt (zie tabel 4.5).8 Dit percentage is vervolgens vermenigvuldigd met het bruto-areaal in gebruik zijnde bedrijventerreinen. Dit resulteerde in 5.781 hectare verouderd bedrijventerrein in 2000. Uit verschillende studies is bekend dat er reeds verschillende herstructureringsoperaties in gang zijn gezet.9 Van het desbetreffende areaal zou een schatting kunnen worden gedaan die in mindering wordt gebracht op de 5.781 hectare. Hiervan hebben wij afgezien. We veronderstellen dat dit areaal wordt gecompenseerd door het areaal aan terreinen dat in de periode 20002014 verouderd zal raken. Wij veronderstellen dus een constante verouderingssnelheid van bedrijventerreinen. De terreinen die in de komende jaren zullen verouderen, kunnen naar onze mening niet meer ‘gered’ worden door een intensivering van het beheer. Wanneer het beheer van bedrijventerreinen effectief blijkt te zijn, zal dit pas na 2014 resulteren in een substantiële vermindering van het areaal te herstructureren bedrijventerreinen. De tabel bestrijkt met 41.680 hectare circa 70% van de totale landelijke oppervlakte bedrijventerreinen van circa 58.000 hectare bruto (IBIS, 1994). Uit tabel 4.5 is een tentatieve verdeling van verouderde bedrijventerreinen per stedelijk cluster afgeleid. Belangrijk bij de berekening van de investeringsopgave betreffende herstructurering van bedrijventerreinen is de taakstelling die overheden zich opleggen bij deze herstructureringsopgave. Met andere woorden: in welke termijn wil men het huidige verouderde areaal herstructureren? Wij gaan uit van de

8 Niet voor alle G30-gemeenten wordt in het rapport van Heidemij Advies een percentage verouderd bedrijventerrein genoemd. Waar dit percentage ontbreekt, is het gemiddelde (22%) genomen van het totale areaal in de gemeenten waarvan het percentage wel bekend was. 9 Aangenomen mag worden dat een deel van de ‘harde plannen’ voor herstructurering zoals Keers et al. (1997) beschrijven, inmiddels geheel of gedeeltelijk is uitgevoerd. Zie ook ETIN Adviseurs (2001).

[ 83 ]

Tabel 4.5 Aantal en oppervlakte (bruto) van het totaal aantal terreinen en de verouderde terreinen, per onderzoeksgebied Onderzoeksgebied

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 50 51 52

Amsterdam Den Haag (incl. Delft) Rotterdam Utrecht Alkmaar Groningen/Delfzijl Hoogezand/Sappemeer Drachten Leeuwarden Assen Emmen Enschede/Hengelo/Almelo Zwolle Apeldoorn/Zutphen/Deventer Arnhem/Nijmegen Amersfoort Haarlem Hilversum Dordrecht Gorinchem Gouda Leiden Terneuzen Vlissingen/Middelburg Bergen op Zoom Breda Eindhoven Den Bosch Moerdijk Tilburg Maastricht/Heerlen Sittard Venlo Regio overig Twente Regio IJsselvecht Overige gemeenten Totaal

Aantal terreinen totaal

Aantal verouderde terreinen

Oppervlakte terreinen totaal

Oppervlakte verouderde terreinen (bruto)

Percentage verouderd terrein (%)

68 18 77 21 18 22 9 2 9 15 4 27 16 17 29 10 4 13 34 22 18 13 13 9 13 46 41 21 2 19 25 21 7 44 15 77

20 9 28 7 5 7 2 1 3 2

688 195 1.043 25 7 139 151

24 29 10 37 25 20

50 168 69

29 37 26

425 26 369 349

51 5 31 30

63 5 31 81 48 24 89 190 15 35 5 265 507

25 50 19 11 8 6 49 1 25 10 59

4 5 4 4 17 9 31

2.810 65 7 9.708 683 545 745 233 172 452 25 7 52 825 514 1.170 1.168 351 242 248 1.061 413 432 277 1.320 381 1.192 1.384 2.589 85 3 2.61 1 946 1.005 646 5 70 1.063 618 3.492

362 56 33 123 216 333 794

38 5 5 21 20 53 22

819

273

41.680

8.020

14 4 8 6 1 1 7 13 5 3 1 2 6 1 23 11 9

Bron: Heidemij Advies, 1996: 13

[ 84 ]

Tabel 4.6 Raming herstructureringsopgave bedrijventerreinen G30, 2003-2014 (in miljoenen euro's) G4 Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht Totaal

260,3 288 42,5 44,7 635,6

Zuidvleugel Rotterdam Den Haag Schiedam Dordrecht Leiden Totaal

288,0 42,5 24,9 107,8 4,6 467,9

Regio Amsterdam Amsterdam 260,3 Haarlem 19,6 Zaanstad 51,3 Alkmaar 29,1 Totaal 360,3 Regio Utrecht Utrecht Amersfoort Lelystad Totaal Brabantstad Eindhoven Tilburg Breda Den Bosch

44,7 24,5 5 5,5 124,7

28,3 140,6 72,6 140,9

Helmond Totaal

46 428,4

KAN-regio Nijmegen Arnhem Totaal

70,8 29,7 100,5

Twentestad Enschede Hengelo Almelo Totaal

1 13,7 97,9 123,5 335,1

Limburgse steden Maastricht 9,1 Heerlen 8,1 Venlo 58,6 Totaal 75,7 Noordelijke steden Emmen 58,5 Groningen 56,9 Leeuwarden 56,8 Totaal 172,3 Deventer-Zwolle Deventer Zwolle Totaal

Totaal G30

36,9 9,9 46,8

2.1 1 1,7

taakstelling dat dit areaal in de periode 2003-2014 moet worden aangepakt10. Uitgaande van een kostenkengetal van €454.000 per hectare (ETIN, 2000), resulteert dit in een geraamd netto-investeringsbedrag van €2.639,7 miljoen. Ervan uitgaande dat 1/5 deel daarvan in de periode 2000-2003 zal worden uitgevoerd, blijft er voor de periode 2003-2014 een netto-investeringsopgave van €2.111,7 miljoen over. Daarbij opgemerkt dat het werkelijke investeringsbedrag hoger zal zijn, omdat in het gebruikte kengetal de opbrengsten uit gronduitgifte zijn verdisconteerd. In tabel 4.6 is een kostenraming voor de G30 per gemeente en regio opgenomen. Uitgaande van een verdeling van de kosten over particulieren, gemeente en Rijk van 60 : 10 : 30, kunnen we een totale claim op het Rijk vaststellen van €633,5 miljoen (2003-2014). Dit is gemiddeld €52,6 miljoen per jaar.

4.3.3 Gemeentelijke opgave Tabel 4.7 heeft betrekking op de stad + regio, terwijl de claim van tabel 4.6 alleen het grondgebied van de stad betreft. De G30 formuleren een investeringsopgave van ƒ12.778,4 miljoen (€5.798,6 miljoen) voor de periode 20002014, dat is ƒ852 miljoen (€386,6 miljoen) per jaar. Verreweg de grootste her-

10 Ter vergelijking: het ministerie van Economische Zaken heeft bij haar ICES-claim een termijn van acht jaar (2003-2010) voor de herstructurering van de helft van het nationale areaal verouderde bedrijventerreinen gehanteerd.

[ 85 ]

Tabel 4.7 Investeringen in herstructurering van accommodaties voor bedrijven in de G30, per stedencluster, per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster

Zuidvleugel Regio Amsterdam Regio Utrecht Brabantstad KAN-regio Twentestad Limburgse steden Noordelijke steden Deventer-Zwolle Totaal G30 Totaal G41)

ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

6.5 73,4 714,0 386,7 741,5 632,6 507,3 212,4 51 1,6 95,7

2.982,9 324,0 175,5 336,5 287,1 230,2 96,4 232,2 43,4

1.060,0 170,0 158,8 193,8 244,4 60,0 67,5 302,5 5 5,5

481,0 77,1 72,1 87,9 1 10,9 27,2 30,6 137,3 25,2

7.633,4 884,0 545,5 935,3 877,0 567,3 279,9 814,4 151,2

3.463,9 401,1 247,5 424,4 398,0 25 7,4 127,0 369,6 68,6

10.465,8 4.749,2 6.323,9 2.869,70

2.312,5 588,8

1049,4 267,2

12.778,4 6.912,7

5.798,6 3.136,8

1) In het G4-Manifest wordt voor herstructurering van bedrijventerreinen een beroep op rijksmiddelen gedaan dat hoger ligt dan het bedrag dat hier in deze categorie wordt opgevoerd. Het bedrag in het G4-Manifest betreft echter zowel de categorieën ‘herstructurering accommodatie bedrijven’ als ‘transformatie van bedrijventerreinen’ uit dit onderzoek. De claims op rijksmiddelen uit deze beide categorieën bij elkaar opgeteld komen nagenoeg overeen met het bedrag dat in het G4-Manifest wordt opgevoerd voor herstructurering bedrijventerreinen. Bron: OTB-enquête G30, 2001

structureringsopgave wordt geformuleerd in de Zuidvleugel, waar meer dan de helft van de totale herstructureringsopgave is te vinden. Volgens tabel 4.8 gaan de steden uit van een rijksaandeel van 17 à 20% en een gemeentelijk aandeel van 6 à 8%. De categorieën ‘onbekend’ en ‘ongedekt’ omvatten samen 31% in de periode 2000-2009 en 21% in de periode 2010-2014. Wij gaan uit van een verdeling Rijk: gemeente : markt = 30 : 10 : 60.

4.3.4 Bevindingen De investeringsopgave volgens tabel 4.6 (€2.111,7 miljoen) blijft ver achter bij de investeringen die de gemeenten zelf opgeven blijkens tabel 4.7:ƒ12.778,4 miljoen (€5.798,6 miljoen). Net zoals bij de uitbreiding van accommodaties voor bedrijven geldt ook hier dat de topdown raming uitsluitend betrekking heeft op investeringen binnen de ge-

Tabel 4.8 Verdeling van investeringen in herstructurering van accommodaties voor bedrijven naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager

Rijk Gemeente Markt Onbekend Ongedekt Totaal

2000-2009 %

2010-2014 %

20 8 40 25 6

17 6 56 8 13

100

100


[ 86 ]

meentegrenzen van de G30-steden. In de gemeentelijke opgave zijn ook meer regionale initiatieven opgenomen. Daardoor is een groot deel van het verschil tussen de gemeentelijke opgave en de topdown raming te verklaren. Het verschil van bijna een factor drie geeft niettemin aan dat de ambities van de G30, zoals deze blijken uit de gemeentelijke opgave in tabel 4.7, wel erg hoog zijn.

4.4 HSL-sleutelprojecten 4.4.1 Inleiding In 1988 is het ministerie van VROM gestart met de aanpak van sleutelprojecten, als strategie om het ruimtelijk beleid op projectniveau inhoud te geven. Sleutelprojecten zijn concrete investeringsprojecten voor stedelijke gebieden die van strategisch belang worden geacht voor de ruimtelijke inrichting van ons land. Zij leveren een belangrijke bijdrage aan de realisering van de hoofdlijnen van het ruimtelijk beleid. In het ruimtelijk beleid is de ontwikkeling van hoogwaardige knooppunten in de stedelijke netwerken een belangrijke doelstelling. Daaraan wordt prominent meer inhoud gegeven door middel van de sleutelprojecten rondom de HSL-stations. De HSL-stations bieden volop potenties voor de ontwikkeling tot hoogwaardige OV-knooppunten met aantrekkelijke locaties voor kantoren, wonen en voorzieningen. Om deze potenties te realiseren zijn er rondom de HSL-stations investeringsprojecten geëntameerd die worden aangeduid als ‘Nieuwe Sleutelprojecten’ (NSP). Achterliggende gedachte is dat de betrokken steden optimaal kunnen profiteren van de kansen die een toekomstige HSL-aansluiting met zich brengt voor de vitaliteit van de stad. In eerste instantie ging het daarbij om vijf projecten: Amsterdam Zuidas Rotterdam CS Den Haag Hoog Hage Utrecht Centrum Project (in het vervolg aangeduid als internationaal knooppunt Utrecht CS) Arnhem Centraal/Coehoorn. Later is daar nog aan toegevoegd: Breda Spoorzone. In de actualisering van de VINEX (VINAC) werden deze zes projecten als Nieuwe Sleutelprojecten aangewezen. Ze staan kort getypeerd in tabel 4.9.

4.4.2 Nationaal perspectief Het ministerie van VROM vindt voor de ruimtelijke ontwikkeling van Neder-

[ 87 ]

Tabel 4.9 Korte typering van de Nieuwe Sleutelprojecten Amsterdam Zuidas1) Amsterdam Zuidas is de verzameling plannen voor (her)ontwikkeling van het gebied rondom het World Trade Center en A10-Zuid. De plannen omvatten het ondergronds brengen van de infrastructuur en de kwaliteitsverbetering van de openbare ruimte. Het accent in de functie-invulling ligt op de kantoren, waarbij vooral wordt gemikt op (inter)nationaal opererende bedrijvigheid. Rotterdam Centraal1) Rotterdam Centraal betreft de ontwikkeling van het Centraal Station met het omliggende gebied. De bedoeling is dat hier kantoren en onderwijsinstellingen, urban entertainment, voorzieningen en woningen komen. Een hoofdrol in het plan speelt de ontwikkeling van het ‘mobiliteitsknooppunt Rotterdam CS’. Den Haag Hoog Hage1) In Den Haag Hoog Hage wordt op integrale wijze het gebied rondom het Centraal Station, het ‘Carrefour’ en bedrijventerrein Binckhorst aangepakt. Het functionele programma betreft in het bijzonder de toevoeging van kantoren en bedrijven. Daarnaast zijn recreatieve voorzieningen, woningen en winkels gepland. Stedenbouwkundige, ruimtelijke en infrastructurele ingrepen zijn eveneens onderdeel van het project, waarbij een van de meest opvallende plannen de overbouwing van het spooremplacement is (de ‘Stadsvloer’). Internationaal knooppunt Utrecht CS1) Het Utrecht Centrum Project omvat stedenbouwkundige, ruimtelijke en verkeerskundige ingrepen en een toevoeging van functies in het gebied van Hoog Catharijne en de Jaarbeurs. Hoewel het programma in grote mate op kantoren is gericht, is de functiemix gevarieerd, vanwege het eveneens grote accent op winkels, voorzieningen en woningen. Arnhem Centraal/ Coehoorn1) Het project Arnhem Centraal/Coehoorn omvat plannen voor kwaliteitsverhoging van de omgeving van het stationsgebied en van het gebied tussen station en Rijnoever. Behalve om stedenbouwkundige ingrepen (inclusief aanpak van de openbare ruimte en intensivering van het ruimtegebruik) gaat het om verbetering van de infrastructuur. Het accent in het functionele programma ligt vooral op kantoren en in mindere mate op winkels, horeca en wonen. Breda Spoorzone2) De Spoorzone omvat het huidige station met rangeerterreinen en verschillende bedrijventerreinen. Kern van het project is de ontwikkeling van kantoren, winkels, horeca en wonen in het stationsgebied. Verder wordt het station zelf ingrijpend verbouwd en krijgen de naburige woonwijken Belcrum en Spoorbuurt een kwalitatieve impuls, waarbij de potenties die de rivier de Mark biedt voor wonen aan en recreatie op het water zo veel mogelijk worden benut. 1) Bron: Ministerie van VROM (1998), Nieuwe Sleutelprojecten op hoge snelheid, Den Haag. 2) Bron: www.spoorzone.nl.

land in het algemeen, en voor de kwaliteit van de verstedelijking in het bijzonder, de ontwikkeling van Nieuwe Sleutelprojecten dermate belangrijk dat zij daarin een regisserende rol wil spelen. In de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening wordt deze ambitie als volgt geformuleerd: “Het rijksbeleid richt zich vooral op de stedelijkheid van de grootstedelijke centra met een vervoersaanbod van de eerste orde, i.c. de HSL-stations, gekoppeld aan nationaal en regionaal openbaar vervoer. Deze centra krijgen internationale allure. Het Rijk neemt er een regisserende en faciliterende rol op zich.” Bij de grote rol die het Rijk in deze projecten wil spelen horen ook financiële inspanningen. Het CPB geeft aan dat bij deze projecten “een financiële overheidsbijdrage kan bijdragen aan verbetering van de kwaliteit van de publieke ruimte, aan infrastructurele ontsluiting en aan het wegnemen of mitigeren van externe effecten” (CPB, 2001a: 20). In een brief (TK1999-2000, 26800XI

[ 88 ]

Tabel 4.10 Voorlopige verdeling rijksmiddelen over Nieuwe Sleutelprojecten (in miljoenen guldens en euro's), juli 2000 Indicatieve verdeling MIT Indicatieve verdeling Grote stations NSP-budget ƒ ¤ ƒ ¤

BOR

Totaal

ƒ

¤

ƒ

¤

181,5 106,6

1)680

68,1

1)606

65 65

308,6 21 1,0 47,6 275,0 29,5 29,5

1)1986

901,2

Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht Arnhem Breda

125 1 10 30 336 30 30

56,7 49,9 13,6 152,5 13,6 13,6

15 5 120 75 120 35 35

70,3 54,5 34,0 54,5 15,9 15,9

1)400

Totaal

661

299,9

540

245,0

1)785

1)235

150 -

1)465

105

356,2

1) Bedragen onder voorbehoud van parlementaire goedkeuring en afspraken in het kader van het Bereikbaarheidsoffensief Randstad (BOR).

nr.76) van 4 juli 2000 bij de Voortgangsrapportage Nieuwe Sleutelprojecten, maakte staatssecretaris Remkes de voorlopige verdeling van bijna ƒ2 miljard voor de Nieuwe Sleutelprojecten bekend. Het beschikbare geld voor de projecten laat zich verdelen in het NSP-budget van ƒ540 miljoen (€245,0 miljoen) voor de stedenbouwkundige kwaliteit van de Nieuwe Sleutelprojecten en het MIT-budget van ƒ661 miljoen (€299,9 miljoen) voor aanpassing van de stations. Daarnaast is er in het kader van het Bereikbaarheidsoffensief Randstad (BOR) nog ƒ785 miljoen (€356,2 miljoen) voor de projecten uitgetrokken. De verdeling van deze middelen is weergegeven in tabel 4.10. Het Rijk betaalt mee aan infrastructuur, openbaarvervoerterminals en de inrichting van de openbare ruimte. Daarnaast stimuleert het Rijk integrale planvorming. Centraal criterium voor het bepalen van de verdeling van het NSP-budget is de ‘nationale meerwaarde’. Bij de verdeling is gekeken naar de bijdrage die een project levert aan het scheppen van een (inter)nationaal vestigingsklimaat voor hoogwaardige bedrijvigheid. Dit is vastgelegd in een afwegingskader. Bij de verdeling van het MIT-budget Grote stations is hetzelfde afwegingskader gebruikt, maar hierbij is ook rekening gehouden met de zwaarte van de problematiek om de transferfunctie van het desbetreffende station te handhaven. Om in aanmerking te komen voor rijksbijdragen moeten de projecten aan bepaalde stedenbouwkundige, infrastructurele en financiële voorwaarden voldoen. Met betrekking tot de fasering van de projecten vermeldt Remkes in zijn brief dd. 4 juli 2000 dat het tempo waarin de projecten voortgang boeken, door de gemeenten wordt bepaald. De looptijd van de projecten varieert, maar beslaat in alle gevallen een groot deel van de periode 2000-2015. Wanneer het toegezegde rijksgeld exact nodig is, was bij de vaststelling van de rijksbijdrage in tabel 4.10 nog niet bekend.

[ 89 ]

Investeringscategorie 6: HSL-Sleutelprojecten (Eerste fase Hoog Hage CS Kwadrant te Den Haag) Het centrum van Den Haag heeft de afgelopen jaren een grootscheepse kwaliteitsinjectie gekregen. In Nieuw Centrum is vanaf begin jaren negentig meer dan ƒ5 miljard (¤2,27 miljard) geïnvesteerd, waarvan 80% door de markt is opgebracht. Het Centraal Station en omgeving zijn de ontbrekende schakel in deze ontwikkelingen. De herontwikkeling van dit gebied is ook de opmaat voor de verdere intensivering en transformatie in de ontwikkelingszone vanaf CS tussen Utrechtsebaan en Holland Spoor/Trekvliet tot en met de A4-zone. Het gebied is door het Rijk aangewezen als Nieuw Sleutelproject en er is een principetoezegging van ¤47,5 miljoen rijkssubsidie. In oktober 2000 hebben Rijk en gemeente een intentieovereenkomst gesloten. In de omgeving van het station wordt fors geïntensiveerd. Er wordt 300.000 m2 aan vastgoed gerealiseerd: kantoren, woningen, congres/leisure/winkels, hotelruimte en parkeer- en stallingsruimte voor auto’s en fietsen. Het gaat om bebouwing van het Koningin Julianaplein, uitbreiding van het Babyloncomplex, nieuwbouw ter plaatse van de huidige bovengrondse parkeergarage en overbouwing van het boven de treinensporen gelegen busplatform. De sloop van de huidige parkeergarage is een essentiële ingreep. Daardoor worden achterkanten tot voorkanten en verkrijgen de aanwezige rijksinstituten als Koninklijke Bibliotheek en Rijksarchief een prominente ligging. Parkeren van auto’s en stallen van fietsen wordt ondergronds gebracht en het gebied krijgt een aansluiting op de Utrechtsebaan en het Trekvliettracé. De inzet voor hoge kwaliteit van de stationsomgeving geldt ook voor het station zelf. Railinfrabeheer werkt hieraan, in gezamenlijke opdracht van de gemeente en het ministerie V&W.

Bij het indienen van ICES-claims zijn de departementen, respectievelijk de landsdelen verder gegaan dan tabel 4.10 aangeeft. Blijkens VROM-claim VR08 Sleutelprojecten, Knooppuntenontwikkeling stedelijke netwerken wenst het ministerie van VROM een bedrag van ƒ1.200 miljoen (€544,5 miljoen) te reserveren voor ambitieuze varianten van het project Zuidas. Deze claim wordt door de planbureaus als ‘opwaardeerbaar’ (B) beoordeeld. Voor het sleutelproject Hoog Hage diende het ministerie van VROM een claim in van ƒ340 miljoen (€154,3 miljoen) (DH12), conform de claim van het Landsdeel West. Deze claim oogst een planbureauscore ‘zwak’ (C). Het Landsdeel Oost diende een ICES-claim in voor de Spoorknoop Arnhem (043): ƒ335 miljoen (€152,0 miljoen). Deze claim werd niet door de planbureaus beoordeeld.

[ 90 ]

4.4.3 Gemeentelijke opgave Hieronder worden de gemeentelijke claims zoals die zijn verzameld in het kader van het onderzoek naar de stedelijke investeringsopgave 2000-2014 kort samengevat. Het gaat hierbij om meer-investeringen ten opzichte van wat is toegezegd in MIT en BOR. De totale kosten van het sleutelproject in Den Haag bedragen volgens de inzichten ten tijde van dit onderzoek ƒ5 miljard (€2,3 miljard). Dat totaalbedrag bestaat uit een claim op ICES-middelen van ƒ1 miljard (€0,45 miljard) en private investeringen. Er is niet aangegeven in hoeverre de gemeente zelf bijdraagt aan de realisatie van het project. Rotterdam geeft aan dat de totale kosten voor het project Rotterdam Centraal ƒ4,7 miljard (€2,1 miljard) bedragen. Voor ƒ850 miljoen (€385,7 miljoen) wordt een claim op ICES-middelen gedaan. De totale overheidsinvesteringen worden geraamd op ƒ1.500 miljoen (€680,7 miljoen). Verder wordt nog aangegeven dat van het totaalbedrag ƒ110 miljoen (€49,9 miljoen) afkomstig is uit het MIT en ƒ120 miljoen (€54,5 miljoen) uit het NSP-budget. Dat stemt overeen met de voorlopige verdeling van rijksmiddelen die hierboven is aangegeven. Amsterdam presenteert net als Rotterdam de totale kosten van het sleutelproject, namelijk ƒ3 miljard (€1,4 miljard), en de claim op ICES-middelen, te weten ƒ500 miljoen (€226,9 miljoen). Utrecht geeft een ICES-claim van ƒ150 miljoen (€68,1 miljoen) op en geeft daarbij aan dat de totale kosten voor de ontwikkeling van het Internationaal Knooppunt Utrecht CS ƒ636 miljoen (€288,6 miljoen) bedragen; ƒ486 miljoen (€220,5 miljoen) daarvan zijn reeds gedekt. Wanneer wordt uitgegaan van de bovenvermelde bijdrage uit het MIT (ƒ336 miljoen) (€152,5 miljoen) en het NSP-budget (ƒ120 miljoen) (€54,5 miljoen), dan blijft er naast de claim van ƒ150 miljoen (€68,1 miljoen) op ICES-geld nog ƒ30 miljoen (€13,6 miljoen) ongedekt over. Het is onbekend waar dit bedrag vandaan moet komen. Wanneer de opgave van Utrecht naast de opgave van Den Haag en Arnhem wordt gezet, dan lijkt de bijdrage van de markt in de Utrechtse opgave buiten beschouwing te zijn gebleven. Arnhem is de enige stad die met een tamelijk ver uitgewerkte opgave voor het sleutelproject HSL komt. De totale kosten bedragen ƒ2,66 miljard (€1,2 miljard). Die totale post is als volgt verder uitgesplitst: marktpartijen ƒ1,8 miljard (€0,8 miljard), gemeente ƒ109 miljoen (€49,5 miljoen), Rijk ƒ93 miljoen (€42,2 miljoen) en Europa ƒ45 miljoen (€20,4 miljoen). Dan blijft er nog ƒ575 miljoen (€260,9 miljoen) ongedekt over. Er is niet aangegeven waar dekking van deze post wordt gezocht. Opvallend is dat Arnhem de enige van de zes Nieuwe Sleutelprojecten is waar ook Europees geld wordt ingezet. De totale kosten van het sleutelproject in Breda bedragen ƒ2,32 miljard (€1,1 miljard). De gemeente neemt daarvan ƒ755 miljoen (€342,6 miljoen) voor

[ 91 ]

Tabel 4.1 1 Investeringen in HSL-sleutelprojecten in de G30, per stedencluster, per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster


ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

8.200,0 2.000,0 150,0 1.5 30,6 1.079,6 0 0 0 0

3.721,0 907,6 68,1 694,6 489,9 0 0 0 0

1.000,0 1.000,0 0,0 794,2 1.5 78,0 0 0 0 0

45 3,8 45 3,8 0,0 360,4 716,1 0 0 0 0

9.200,0 3.000,0 150,0 2.324,8 2.65 7,6 0 0 0 0

4.174,8 1.361,3 68,1 1.054,9 1.206,0 0 0 0 0

12.960,2 10.350,0

5.881,1 4.696,6

4.372,2 2.000,0

1984,0 907,6

17.332,4 12.350,0

7.865,1 5.604,2


Tabel 4.12 Totale kosten van HSL-sleutelprojecten en de claim op rijksmiddelen (volgens opgave van gemeenten) (in miljoenen guldens en euro's) Totale kosten ƒ ¤ Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht Arnhem Breda

3.000 4.700 4.500 ? 2.660 2.320

1.361,0 2.133,0 2.042,0 ? 1.207,0 1.05 3,0

Claim op Rijk ƒ ¤ 500 850 500 150 93+? ?

226,9 385,7 226,9 68,1 42,2+? ?

Tabel 4.13 Verdeling van investeringen in HSL-sleutelprojecten naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager


Totaal

2000-2009 %

2010-2014 %

14 6 45 34 0

4 2 59 21 14

100

100

17.180+? 7.796+? 2.093+? 949,8+? Bron: OTB-enquête G30, 2001

haar rekening; wie de overige ƒ1,57 miljard (€0,7 miljard) moet opbrengen, is niet bekend. Een expliciete claim op rijksgeld is in het kader van dit onderzoek niet duidelijk geworden. Tabel 4.11 brengt in beeld welke investeringen de steden desgevraagd zelf opgeven voor HSL-sleutelprojecten: ƒ32,4 miljard (€7.865,1 miljard) voor de periode 2000-2014. De totale kosten en de claim op rijksmiddelen in de verschillende sleutelprojecten zijn samengevat in tabel 4.12.

[ 92 ]

Tabel 4.14 Totale kosten van HSL-sleutelprojecten in 1997 en 2001 vergeleken (volgens opgave van gemeenten) (in miljoenen guldens en euro's) ƒ

1997 ¤

ƒ

2001 ¤

Tabel 4.13 laat zien welke verdeling naar kostendragers de steden opgeven ten behoeve van de realisering van HSL-sleutelprojecten. De steden gaan uit van een aandeel van het Rijk van 14% (2000-2009), resp. 4% (2010-2014) en een gemeentelijk aandeel van slechts enige procenten. Het aandeel onbekend + ongeBron: Priemus et al., 1998: I-264 - opgave gemeenten 2001 dekt is 34 à 35%. De steden gaan uit van een hoger aandeel van de marktpartijen in de periode 2010-2014 (59%) dan in de periode 2000-2009 (45%). Wij gaan uit van een verdeling Rijk : gemeente : markt = 15 : 10 : 75. Illustratief is de vergelijking van de kosten per HSL-sleutelproject zoals deze in 1997 werden vastgelegd (Priemus et al., 1998: I-264) met de in tabel 4.12 opgenomen bedragen (zie tabel 4.14). In vier jaar zijn de kosten per project explosief gestegen dankzij de sterk toegenomen ambities.

Amsterdam-Zuidas Rotterdam CS Den Haag Hoog-Hage Utrecht Centrum Project Arnhem Coehoorngebied

750 350 650 200 50

340,3 158,8 295,0 90,8 22,7

3.000 4.700 4.500 ? 2.660

1.361,3 2.132,8 2.042,0 ? 1.207,1

4.4.4 Bevindingen De betrokken gemeenten leggen voor de ontwikkeling van hun HSL-sleutelprojecten nog een forse (ICES) claim bij het Rijk, in aanvulling op de reeds toegezegde middelen in MIT, BOR en in het NSP-budget. Bij de verdeling van het NSP-budget en het MIT-budget was de ‘nationale meerwaarde’, geoperationaliseerd in de mogelijkheid tot het creëren van een (inter)nationaal vestigingsklimaat voor hoogwaardige bedrijvigheid, een belangrijk criterium. Gezien de functie van de sleutelprojecten is te verwachten dat dit zo zal blijven. Het ligt voor de hand dat gemeenten de projecten waarvoor een claim op rijksgeld wordt gedaan, hierop richten. Verder is het uitgangspunt bij de nieuwe sleutelprojecten publiek-private samenwerking. Naast de financiële bijdragen van gemeenten en Rijk, moeten de investeringskosten voor een belangrijk deel door marktpartijen worden opgebracht. In de opgaven van Den Haag en Arnhem is het aandeel van de markt geëxpliciteerd en daar blijkt het belang van deze bijdrage. Ook in Rotterdam is het duidelijk dat marktpartijen fors moeten inzetten om het verschil tussen de totale kosten en de rijksbijdrage te overbruggen (los van de vraag hoeveel de gemeente nog zal bijdragen aan het project). Voor de onderbouwing van de claim naar het Rijk is inzicht in de bijdrage van de markt van belang. Dit geeft een indicatie van de samenwerking tussen publieke en private partijen en geeft inzicht in wat er bereikt kan worden met behulp van de bijdrage van het Rijk. Juist rondom HSL-stations zijn de marktpotenties niet gering.

[ 93 ]

4.5 Strategische stadsprojecten 4.5.1 Inleiding In veel steden staan projecten op stapel, of zijn al in uitvoering, waarin op integrale wijze de problematiek van een bepaald gebied wordt aangepakt, of de potenties van een gebied worden benut. Dergelijke gebiedsgerichte projecten in de stad duiden wij aan als strategische stadsprojecten. Hier gaat het concreet om zaken als herstructurering, opwaardering en identiteitsversterking van stationsomgevingen, stadscentra en overige kernwinkelcentra, om kwaliteitsverbetering (inrichting) van de openbare ruimte, om (her)oriëntatie op het water, om aanleg en verbetering van strategische wandel- en fietsroutes of om strategische locatie van transferia, parkeergebouwen, busstations en fietsenstallingen. Terwijl megastores aan de rand van de stad of buiten de stad verrijzen, zetten gemeentebesturen en het bedrijfsleven alle zeilen bij om de binnenstad nieuwe impulsen te geven door een adequaat aanbod van winkels, horeca en leisure te realiseren. Daarnaast blijft ook de woonfunctie van belang. De bereikbaarheid van de binnenstad is van het allergrootste belang: autobereikbaarheid, parkeeraccommodaties en hoogwaardig openbaar vervoer, inclusief light rail. Binnenstedelijke vastgoedontwikkeling treffen we in alle steden aan, vaak in relatie tot de herstructurering van het stationsgebied. Een aantal projectontwikkelaars is op dit gebied aktief: MAB, MDC, Multi Vastgoed, ING Vastgoed, Bouwfonds, Williams Properties en Johan Matser. Het binnenstedelijk gebied ontwikkelt zich tot een recreatief verblijfsgebied met een aanbod gericht op funshoppen. Ook restaurants, bioscopen en cafés vervullen hier een belangrijke rol ter verhoging van het entertainment. De aankoop van niet-dagelijkse artikelen is steeds meer gekoppeld aan recreatief winkelen. Daarvoor kan de binnenstad de ambiance leveren. De binnenstad moet een ‘experience concept’ leveren, aldus Gianotten in zijn oratie aan de KUB Tilburg, waardoor het winkelen (weer) leuk wordt. Door gezamenlijke inspanningen van gemeente en bedrijfsleven kan een dynamisch citymanagement worden opgezet, waardoor de binnenstad tijdig kan worden aangepast aan gewijzigde consumenteneisen. Institutionele beleggers en winkelketens spelen hierbij een steeds dominanter rol.

4.5.2 Strategische stadsprojecten in nationaal perspectief Met de realisatie van strategische stadsprojecten worden impulsen gegeven aan de (binnen)steden door de realisering van voorzieningen voor toeristische, culturele, recreatieve, sport-, gezondheids- en onderwijsvoorzieningen.

[ 94 ]

Investeringscategorie 7: Strategische stadsprojecten (Binnenstad Nieuwe Stad te Leeuwarden)

Leeuwarden wil het toerisme in de stad bevorderen door het ontwikkelen van de potenties van het water in de cultuurhistorische binnenstad. Dit moet bijdragen aan de realisatie van een schone, aantrekkelijke, leefbare en concurrerende binnenstad. Om dit doel te realiseren wordt geïnvesteerd in een divers maar samenhangend pakket aan maatregelen (totale kosten ongeveer ¤12,5 miljoen). In de binnenstad, over en langs de singels uitwaaierend naar de Potmarge, worden investeringen gedaan die het mogelijk maken dat de potenties van het water in de historische stad Leeuwarden worden benut en meer bezoekers de stad zullen aandoen. Het project omvat de volgende elementen: In de Binnenstad. Aanlegsteigers voor kano’s, fluisterboten, kleine rondvaartboten en herontwikkeling van historische kelders; aanleg van een adequate vaarbebording, goede informatieborden en een speciaal voor dit doel ontwikkelde verlichting onder alle pijpen in de stad; saneren van de overstorten en realiseren van bergbezinkbassins en transportleidingen; voorkomen van inwaaiend straatvuil. Verder wordt zichtbaar gemaakt hoe het water schoon gehouden wordt en wordt gewerkt aan een ecologische inrichting van kademuren en waterbodem en aan infrastructuur voor het sturen en zuiveren van water. Aan de singels. In verband met de toename van het aantal watersportbezoekers aan de stad is een uitbreiding en kwaliteitsverbetering van de jachthaven nodig; om het verblijf van charters in Leeuwarden aantrekkelijker te maken wordt een aparte ligaccommodatie ingericht met voorzieningen; de kade Nieuweweg wordt ingericht als aanlegplaats voor passanten en aan de kade bij het Beursplein worden voorzieningen voor rondvaartboten aangelegd; in het Potmargegebied worden voorzieningen ten bate van recreatie aangelegd en wordt een waterspeelplaats gerealiseerd. Verder wordt met het project ‘museumhaven’ een bijdrage geleverd aan het behoud van traditionele bedrijfsvaartuigen en aan het in standhouden en verkrijgen van monumenten.

Dit gebeurt vaak in het kader van herstructurering van winkelen stadscentra, stationsomgevingen en (openbaar) vervoersknooppunten. Projecten op dit terrein spelen sterk in op de problemen en de potenties van bepaalde gebieden. Daarom is het vrijwel ondoenlijk via een topdown benadering tot een raming van de stedelijke investeringsopgave op dit gebied te komen. Wel is het mogelijk de strategische stadsprojecten enigszins in perspectief te plaatsen.

[ 95 ]

Strategische stadsprojecten kunnen van belang zijn voor het nationale, of op zijn minst het regionale schaalniveau, omdat zij variatie en kwaliteit toevoegen aan de stedelijke clusters waarin zij worden uitgevoerd. De externe effecten van de strategische stadsprojecten liggen in de bijdrage die zij kunnen leveren aan de economische vitalisering van de steden. Dit gebeurt in hoge mate in de HSL-sleutelprojecten die als specifieke categorie strategische stadsprojecten in de vorige paragraaf zijn behandeld. In HSL-sleutelprojecten wordt geprobeerd een (inter)nationaal vestigingsklimaat te creëren voor hoogwaardige bedrijvigheid. Van deze projecten geeft het Rijk nadrukkelijk aan dat zij van belang zijn op een schaalniveau dat de desbetreffende stad verre overstijgt. Om die reden stelt het Rijk ook geld beschikbaar voor de realisering van deze projecten. In andere steden worden projecten gepland, die op een vergelijkbare manier van belang zijn voor een groter gebied dan de desbetreffende stad. Het ministerie van VROM heeft een ICES-claim (VR08) ingediend onder de aanduiding ‘Sleutelprojecten, Knooppuntontwikkeling stedelijke netwerken’. Naast de eerder genoemde claims voor de Zuidas en Hoog Hage, treffen we in deze claim de volgende strategische stadsprojecten aan: NO01 Stationsgebied Groningen

ƒ175 miljoen (€79,4 miljoen)

ZD04 Masterplan Venlo ZD09 Brabantstad Zuidelijk Vervoersknooppunt ZD13 Stationsgebied Helmond ZD19 Herstructurering Westelijke Maasoever Maastricht ZD20 Centrum-Noord Heerlen

ƒ150 miljoen (€68,1 miljoen)

(CPB: onbekend) (CPB: C)

ƒ300 miljoen (€136,1 miljoen) (CPB: C) ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen) (CPB: B/C) ƒ261 miljoen (€118,4 miljoen) (CPB: B) ƒ25 miljoen (€11,3 miljoen) (CPB: B)

De claim ‘Herstructurering Zeeuwse steden’ (ZD06) laten we hier buiten beschouwing, omdat deze buiten de G30 valt. Dat thans in alle dertig GSB-steden aan strategische stadsprojecten wordt gewerkt, is voor het ministerie van VROM slechts in een aantal gevallen aanleiding geweest een ICES-claim in te dienen. In het algemeen beschouwen de planbureaus deze claims als zwak. De plannen zijn te weinig selectief, nog te weinig marktconform, waardoor de initiatiefnemers veel op het Rijk leunen. Het ministerie van VROM heeft voorts een ICES-claim ingediend voor de realisering van duurzame rijkshuisvesting. Met deze investeringen in de kwaliteit van binnenstedelijke toplocaties (2003-2014; VR18) is een totaalbedrag gemoeid van ƒ3.750 (€1.701,7) tot ƒ4.250 miljoen (€1.928,6 miljoen), waarvan 15% als ICES-claim wordt ingediend: ƒ520 miljoen (€236,0 miljoen). De planbureaus beschouwen ook deze claim als zwak (C).

[ 96 ]

Tabel 4.15 Investeringen in (overige) strategische stadsprojecten in de G30, per stedencluster, per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster


ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

7.146,9 8.046,7 1.646,1 3.167,1 2.65 7,5 2.288,4 4.395,3 2.834,6 992,7

3.243,1 3.651,4 747,0 1.437,2 1.205,9 1.038,4 1.994,5 1.286,3 450,5

1.277,6 3.188,0 0,8 988,1 1.921,0 1.185,9 2.329,6 708,5 505,0

5 79,8 1.446,7 ,4 448,4 871,7 5 38,1 1.05 7,1 321,5 229,2

8.424,5 1 1.234,7 1.646,9 4.15 5,2 4.5 78,5 3.474,3 6.724,9 3.543,1 1.497,7

3.822,9 5.098,1 747,3 1.885,5 2.077,6 1.5 76,6 3.051,6 1.607,8 679,6

33.175,5 10.181,1

15.054,4 4.620,0

12.104,4 2.147,0

5.492,7 974,3

45.279,8 20.547,1 12.328,1 5.594,2


4.5.3 Gemeentelijke opgave Vrijwel alle gemeenten hebben een opgave gedaan in de categorie strategische stadsprojecten. Van slechts drie gemeenten is geen opgave in deze categorie ontvangen. Onder die drie gemeenten bevinden zich Arnhem en Breda, waar een HSL-sleutelprojecten wordt uitgevoerd. Het ligt voor de hand dat de opgave in die categorie voor deze steden een opgave in de categorie overige strategische stadsprojecten overbodig maakt. De gemeentelijke opgave in de categorie strategische stadsprojecten is op de categorie herstructurering van stadswijken na absoluut gezien de hoogste van alle categorieën. In totaal gaat het voor de periode 2000-2014 om ƒ45,279,8 miljard (€20,5 miljard). Dat betekent ruim ƒ3,02 miljard (€1,4 miljard) per jaar. Tabel 4.15 geeft een overzicht van de investeringen in (overige) strategische stadsprojecten per stedencluster, zoals door de steden opgegeven. De regio Amsterdam scoort hier het hoogst. Tabel 4.16 maakt duidelijk welke verdeling naar kostendragers de steden voor ogen staat ter financiering van investeringen in strategische stadsprojecten. Ook hier valt op dat het aandeel van de marktpartijen voor de periode 2010-2014 hoger wordt geraamd (49%) dan voor 2000-2009 (39%). Wij gaan uit van een verdeling Rijk : gemeente : markt (inclusief corporaties) = 15 : 10 : 75. Dit is dezelfde verdeling als bij de HSLsleutelprojecten die wij in feite beschouwen als een bijzonder soort strategische stadsprojecten. De projecten die door de gemeenten worden opgevoerd in de categorie strategische stadsprojecten hebben vrijwel allemaal betrekking op het opwaarde-

[ 97 ]

Tabel 4.16 Verdeling van investeringen voor strategische stadsprojecten naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager ren en herinrichten van delen van de stad. Vaak wordt geprobeerd om via directe investeringen in de openbare ruimte (inclusief groen) en in publieke voorzieningen (culturele voorzieningen, infrastructuur), indirecte investeringen in commerciële voorzieningen, kantoren en woningen uit te lokken.

Rijk Gemeente Markt Corporatie Onbekend Ongedekt

2000-2009 %

2010-2014 %

18 12 39 1 16 13

17 8 49 2 5 19

100 100 Uiteindelijk bepalen de gemeenten wat zij als Totaal strategische stadsprojecten betitelen. Het Bron: OTB-enquête G30, 2001 bindend element tussen de verschillende projecten is het min of meer integrale karakter en de gebiedsgerichtheid. Verder zitten er vrijwel altijd twee kanten aan de projecten, namelijk enerzijds het benutten van potenties en anderzijds het wegwerken van knelpunten. Veel van de strategische stadsprojecten die door de gemeenten worden opgegeven, hebben betrekking op de opwaardering van ruimtelijk begrensde gebieden zoals de stationsomgeving, de binnenstad, infrastructuurknopen of een secundair winkelcentrum. De publieke investeringen in strategische stadsprojecten hebben vaak als impliciet doel het uitlokken van private investeringen in deze gebieden. Het gaat in bijna alle gevallen om een opwaardering van het desbetreffende gebied. Algemeen gesproken worden in deze gevallen met gebruikmaking van publiek geld de infrastructuur en de openbare ruimte opgewaardeerd, en wordt terrein bouwrijp gemaakt voor de ontwikkeling van kantoren, winkels en horeca. De daadwerkelijke ontwikkeling van de commerciële functies vereist private investeringen.

4.5.4 Bevindingen De investeringsopgaven zoals die door de gemeenten zijn gedaan in de categorie strategische stadsprojecten zijn zeer divers, zowel naar omvang als naar soort projecten. Dit is logisch, gezien het karakter van de strategische stadsprojecten, die in hoge mate gebiedsgericht zijn. Er zijn daarom nauwelijks constanten te onderkennen in de gemeentelijke opgaven. Ervan uitgaande dat gemeenten in hun eigen opgave consistent blijven, is het mogelijk een trend in de tijd aan te geven. Dat doen we door de gerealiseerde investeringen in de jaren 2000 en 2001 (zoals opgegeven door de gemeenten) te vergelijken met de investeringsopgave die de gemeenten zien voor de komende periode (2002-2014). Hierbij moet wel aangetekend worden dat niet van alle gemeenten voldoende gegevens beschikbaar waren om een dergelijke vergelijking te maken. Van de dertig steden zijn er achttien waarvoor dit wel mogelijk was. Hiertoe behoren niet de G4-steden.

[ 98 ]

Investeringscategorie 7: Strategische stadsprojecten (Hart van Zuid te Hengelo)

Het ‘Hart van Zuid’ moet uitgroeien tot een volwaardig en karakteristiek onderdeel van de stad Hengelo. De structuur van het Hart van Zuid wordt gebaseerd op de verbindingen in het gebied: de noord-zuid-relatie speelt een cruciale rol in de ontsluiting van Hengelo naar de omliggende kernen in de regio. De capaciteit van de wegen schiet echter tekort. Daarom wordt voorgesteld om in het zuidelijk stadsdeel een nieuwe ontsluitingsweg aan te leggen. Voor het langzaam verkeer krijgt de verbetering van de bestaande verbindingen naar de binnenstad extra aandacht. De inrichting van de openbare ruimte in Hart van Zuid komt niet alleen tot stand door de verkeersverbindingen. Structuur ontstaat ook door de aanleg van groen, water en pleinen. Daarvoor worden zes inrichtingsgebieden onderscheiden. Rondom het Centraal Station ontstaat een nieuw verkeersknooppunt en wordt een transferium aangelegd voor de overstap van auto naar openbaar vervoer. ‘New Stork City’: de Stork-gebouwen worden uitgebreid met een compacte bebouwing van kantoren, woningen en voorzieningen. De omgeving van het Verenigingsgebouw wordt een park. Onderwijsfuncties, horeca, kinderopvang, bibliotheken en winkels gaan deel uitmaken van een nieuw ROC-complex. De vroegere ijzergieterij wordt de nieuwe huisvesting van het onderwijsinstituut en er komt nieuwe bebouwing in of buiten de hallen van de voormalige gieterij. Op de locatie rond de voormalige Stork-spoorlijn zal een langgerekte openbare ruimte ontstaan met gebouwen. Het Dikkerscomplex bepaalt het vierde inrichtingsgebied. Hierbij wordt een thematisch accent gelegd op de ontwikkeling van een zogeheten Crafts & Industry Centrum. Het vijfde inrichtingsgebied, ‘Dikkers Park’, krijgt een hoge bebouwingsdichtheid en afwijkende woonvormen, zoals atelierwoningen, woonwerkcombinaties en centraal wonen. De laatste inrichtingslocatie is de Twentekanaal-zone. De mogelijkheden zijn hier beperkt door bodemvervuiling en veiligheidscontouren van aangrenzende industrie. De structuur van dit gebied wordt versterkt door een bomenplantage.

In de opgave van de achttien steden blijkt dat de investeringsopgave per jaar op het terrein van strategische stadsprojecten voor de komende periode 2,2 keer zo hoog is als wat in de afgelopen twee jaar is gerealiseerd. Het meest gestegen is de bijdrage die wordt verwacht van de Europese Commissie, maar dat gaat in absolute aantallen slechts om een klein bedrag. Opvallender is de toename van de bijdrage die wordt verwacht van het Rijk (4,6 keer zo hoog als de afgelopen twee jaar) en van de markt (3,1 keer zo hoog). De gemeentelijke

[ 99 ]

bijdrage stijgt licht (1,4 keer zo hoog), maar blijft achter bij de stijging van de totale investeringen. Verder komen de aandelen van Rijk en gemeente in de gemeentelijke opgave vrijwel overeen met de inschatting uit het vorige onderzoek naar de stedelijke investeringsopgave 1999-2010 (Priemus e.a., 1998). Om dit in de praktijk ook te halen zullen echter wel alle investeringen waarvan nu nog niet bekend is waar ze vandaan moeten komen (29%), voor rekening van de markt moeten komen. Al met al gaan wij uit van een totaal investeringsniveau ten behoeve van strategische stadsprojecten van ƒ45.279,8 miljoen (€20.547 miljoen) (20002014), waarvan 15% bij het Rijk wordt geclaimd, dat is ƒ6.792 miljoen (€3.082,1 miljoen). Op jaarbasis gaat het om een investeringsniveau van ƒ3.019 miljoen (€1.370,0 miljoen) en een claim bij het Rijk van ƒ453 miljoen (€205,6 miljoen) per jaar.

[ 100 ]

5 Investeringen in het cultureel erfgoed 5.1 Inleiding Aan veel stedelijke investeringen kunnen we een culturele dimensie onderkennen. Deze dimensie staat centraal in de investeringscategorieën monumenten (paragraaf 5.2) en archeologie (paragraaf 5.3), die wij rangschikken onder het thema cultureel erfgoed.

5.2 Monumenten 5.2.1 Inleiding: monumenten in de G30 Hebben we het over monumenten, dan bedoelen we beschermde monumenten. Dit zijn objecten die beschermd worden door de overheid: het Rijk, de provincie of de gemeente. Ze worden beschermd vanwege ‘hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde’, zo staat het in de Monumentenwet 1988 (artikel 1). De Monumentenwet 1988 regelt de bescherming door het Rijk. Bescherming door lagere overheden gebeurt op basis van een monumentenverordening. Bij rijksmonumenten gaat het alleen om onroerende zaken. Aanwijzing betekent dat de Rijksdienst voor Monumentenzorg (RDMZ) het object heeft ingeschreven in het Monumentenregister. Er zijn twee vormen: de bescherming van een object of een terrein en de bescherming van stads- of dorpsgezicht. Bij terreinen gaat het meestal om archeologische monumenten onder de grond of onder water. Deze monumenten komen in paragraaf 5.3 aan de orde. Objecten kunnen zijn: kastelen, woonhuizen, molens, gemalen, kerken, et cetera. Bij stads- en dorpsgezichten gaat het om groepen onroerende zaken (waarin zich een of meer monumenten bevinden) die van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid, onderlinge ruimtelijke of structurele samenhang dan wel wetenschappelijke of cultuurhistorische waarde. Dit is niet alleen een kwestie van bescherming van cultureel erfgoed, maar ook van ruimtelijke ordening. De aanwijzing gebeurt dan ook na overeenstemming door de staatssecretaris van OCW en de minister van VROM (Berends, 2000: 713). Provincies en gemeenten hebben meer vrijheid wanneer zij monumenten willen beschermen. Behalve onroerende zaken komen ook roerende zaken in aanmerking (zoals varende monumenten) en ook is de ouderdom van de objecten niet strak aan een limiet gebonden. Vóór de Monumentenwet 1988 van kracht werd, was de kwalificatie beschermd rijksmonument alleen voor objecten van vóór 1850 weggelegd. In de jaren tachtig en negentig heeft er een omvangrijke inventarisatie plaatsgevonden van (mogelijke) monumenten die uit de periode 1850-1940 dateren, gevolgd door een selectie- en ten slotte een registratieprocedure. Dit project is

[ 101 ]

Investeringscategorie 8: Monumenten (Samen investeren in een groeibriljant te Den Bosch) De vestingmuren in ’s-Hertogenbosch zijn nog vrijwel volledig aanwezig en vormen de begrenzing van de historische binnenstad. Het project Vestingwerken is voortgekomen uit de zorg over de slechte bouwtechnische staat. De Bossche situatie is bijzonder omdat het natuurgebied ‘Het Bossche Broek’ tot aan de voet van de vesting reikt. De ambitie van het project is de historie te gebruiken als inspiratiebron voor innovatieve oplossingen en om tegenstrijdige belangen te verzoenen. Het beheersprobleem van de vestingmuren is getransformeerd naar een ontwikkelingskans. Beheer werd onderdeel van een integraal plan waarin diverse bestaande en nieuwe ontwikkelingen (onder meer in toerisme, economie, ecologie en restauratie) verknoopt werden. Voor de Vestingwerken werd hiertoe in de start van het proces een projectorganisatie opgezet die door de breedte van de ambtelijke organisatie loopt en externen erbij betrekt. Deze organisatie heeft vanuit een integrale benadering de urgente bouwtechnische restauraties uitgevoerd en daarnaast het project Vestingwerken opgesteld als richting voor de toekomst. Concrete onderdelen van het project zijn: gebruik van bouwhistorische en archeologische kennis in de planvorming integratie van historische elementen en moderne functies; zoeken naar win-win situaties accentueren van de historie met moderne middelen gebruik van nieuwe restauratietechnieken integratie van stad en natuur samenwerking op nationaal en internationaal niveau.

in 2001 afgerond. In totaal zijn circa 10.500 jonge monumenten als beschermd monument aangewezen (Persbericht Ministerie van OC&W, 27 september 2001). Inmiddels komen ook monumenten van na 1940 in beeld (Berends, 2000: 16). In hun jaarverslag 2000 komt de RDMZ op 46.775 monumenten in Nederland per 31 december 2000; per 31 december 2001 is de stand 51.605 (RDMZ, 2001). Bij de behoefteraming in 2001 (waarop wij verder in deze paragraaf terugkomen) telt PRC Bouwcentrum 49.075 rijksmonumenten. Omdat deze behoefteraming in onze becijfering van de investeringsopgave een belangrijke rol speelt, gaan wij hier van dit aantal uit. De Stichting Nationaal Contact Monumenten telde voorts in 2001 343 beschermde stads- en dorpsgezichten en ruim 32.000 gemeentelijke monumenten in Nederland.

[ 102 ]

Tabel 5.1 geeft een overzicht van de monumenten in de G30. Hieruit blijkt dat 43,4% van de rijksmonumenten van Nederland in de G30 staat, 14,5% van de beschermde stads- en dorpsgezichten en 30,4% van de gemeentelijke monumenten. Het aandeel rijksmonumenten dat in de G30 staat neemt, met de aanwijzing van nieuwe monumenten, iets toe; in 1997 was dat aandeel 42,6% (Priemus et al., 1998). De bescherming van monumenten heeft tot doel ze in stand te houden, door verval tegen te gaan en door te zorgen dat het karakter wordt behouden. Dit betekent dat wijzigingen alleen mogen plaatsvinden met een vergunning. Het betekent ook dat de eigenaren van de objecten in aanmerking kunnen komen voor subsidie of fiscale aftrek van restauratiekosten. In bepaalde gevallen komen monumenten in aanmerking voor subsidie van de onderhoudskosten. Het onderhoud en de restauratie van een monument blijven echter primair de verantwoordelijkheid van de eigenaar. In deze paragraaf gaat het om de totale investeringen die gemoeid zijn met de instandhouding van monumenten en om de verdeling daarvan over de verschillende investeerders.

5.2.2 Nationaal perspectief Voor de raming van zowel de totale (verwachte) kosten die zijn gemoeid met restauratie van monumenten in de komende jaren als van de verdeling daarvan over verschillende kostendragers is het van belang om de complexe subsidiesystematiek van het Rijk kort te schetsen. In bijlage 5 gaan we hierop nader in. De belangrijkste subsidieregeling van het Rijk is het Besluit rijkssubsidiëring restauratie monumenten (Brrm) 1997. Er wordt onderscheid gemaakt tussen budgethoudende gemeenten en niet-budgethoudende gemeenten. Voor de niet-budgethoudende gemeenten treedt de provincie op als budgethouder. De verdeelsleutel van het landelijk voor subsidies beschikbare bedrag is gebaseerd op de reële (bouwtechnische) restauratiebehoefte: de (gedeeltelijk) subsidiabele kosten. De budgetten worden per jaar vastgesteld, ingaande het zesde jaar na het lopende dienstjaar. Eens in de vier jaar (te beginnen in 1997) dienen de budgethouders een behoefteraming in op grond van een bouwtechnische inventarisatie (volgens een vaste, omschreven methodiek) van alle rijksmonumenten binnen de gemeente. In 2001 is de restauratiebehoefte opnieuw geïnventariseerd. Deze inventarisatie is de basis voor de vaststelling van de budgetten voor 2007-2010. Er zijn twee categorieën monumenten onderscheiden: woonhuizen/boerderijen en overige (onder andere kastelen en kerken).

[ 103 ]

Tabel 5.1 Monumenten in de G30 en per stedencluster, naar type monument Gemeente

G4 Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht Totaal Zuidvleugel Rotterdam Den Haag Schiedam Dordrecht Leiden Totaal

Rijksmonumenten1)

7.378 446 1.145 1.409 10.378

446 1.145 176 896 1.261 3.924

Regio Amsterdam Amsterdam 7.378 Alkmaar 399 Haarlem 962 Zaanstad 258 Totaal 8.997 Regio Utrecht Utrecht 1.409 Amersfoort 485 Lelystad Totaal 1.894 Brabantstad Breda Eindhoven Helmond ’s-Hertogenbosch Tilburg Totaal

502 138 140 526 283 1.589

Stads- en Gemeentedorps- lijke monugezichten2) menten2)

6 3 13 2 24

3 13 1 1 1 19

6 1 2 3 12

369 86 1.15 5 1.542 3.152

86 1.15 5 165 177 1.233 2.816

369 17 1 10 19 515

2 1

1.542 350

3

1.892

2 2

200 1.466 150 100 199 2.1 15

2 6

Gemeente

Rijksmonumenten1)

KAN-regio Arnhem Nijmegen Totaal

323 246 569

Twentestad Almelo Enschede Hengelo Totaal

Stads- en Gemeentedorps- lijke monugezichten2) menten2)

1 1

678 5 50 1.228

65 146 71 282

0

31 54 85

Limburgse steden Heerlen 127 Maastricht 1.610 Venlo 94 Totaal 1.831

2 1 3

180 180

Noordelijke steden Emmen 93 Groningen 497 Leeuwarden 601 Totaal 1.191

2 1 1 4

139

Deventer-Zwolle Deventer 5 72 Zwolle 437 Totaal 1.009

1 1 2

5 30 260 790

50 26 343

9.760 6.608 32.121

Totaal G30 Totaal G26 Totaal Nederland

21.286 10.908 49.075

139

1) Bron: Voskuilen, R.A.W., 2001, Beschrijving werkwijze Behoefteraming RDMZ 2001, PRC Bouwcentrum 2) Bron: Stichting Nationaal Contact Monumenten, Monumentenjaarboek 2001 (pp.71-92), OTB-bewerking

De restauratiebehoefte voor woonhuizen en boerderijen werd geraamd op ƒ1.776 miljoen (€805,9 miljoen) en voor overige monumenten op ƒ2.904 miljoen (€1.317,8 miljoen). De landelijke budgetten voor 2007 werden vastgesteld op ƒ53.535 miljoen (€24.293,1 miljoen), respectievelijk ƒ70.965 miljoen (€32.202,5 miljoen) (Voskuilen, 2001).

[ 104 ]

Tabel 5.2 Overzicht van budgetten van budgethoudende G30-gemeenten in guldens en euro's, en aandelen in het landelijk Gemeente

Budget 2004 ƒ

2005 ¤

2006

2007

ƒ

¤

ƒ

¤

ƒ

¤

196.078 222.080 6.420.309 81.272 394.789 859.187 533.646 228.932 83.541 745.062 711.074 1.142.029 62.077 742.248 1.088.210 125.833 172.936 148.931 854.105 478.920 516.402

Alkmaar Amersfoort Amsterdam Arnhem Breda Den Haag Deventer Dordrecht Eindhoven Groningen Haarlem s-Hertogenbosch Leeuwarden Leiden Maastricht Nijmegen Rotterdam Schiedam Utrecht Zaanstad Zwolle Enschede Heerlen Tilburg Venlo

434.500 491.900 14.223.000 180.100 874.500 1.904.100 1.141.300 507.200 185.000 1.649.900 1.575.200 2.529.800 137.500 1.644.100 2.410.200 278.800 370.100 329.900 1.891.800 1.060.900 1.144.000

197.168 434.200 223.214 491.800 6.454.116 14.217.400 81.726 180.000 396.831 874.300 864.043 1.902.600 517.899 1.181.600 230.157 506.900 83.949 185.000 748.692 1.648.900 714.795 1.574.600 1.147.973 2.528.800 62.395 137.500 746.060 1.643.700 1.093.701 2.409.900 126.514 278.600 167.944 382.900 149.702 329.800 858.461 1.891.400 481.415 1.060.500 519.125 1.143.500

197.031 223.169 6.451.575 81.680 396.740 863.362 536.187 230.021 83.949 748.238 714.522 1.147.519 62.395 745.879 1.093.565 126.423 173.752 149.657 858.280 481.234 518.898

432.100 489.400 14.148.500 179.100 870.000 1.893.400 1.176.000 504.500 184.100 1.641.900 1.567.000 2.516.700 136.800 1.635.700 2.398.100 277.300 381.100 328.200 1.882.200 1.055.400 1.138.000

290.900 1.001.800 15.339.100 1.885.000 915.600 1.182.500 1.047.300 681.100 560.300 869.000 672.000 2.438.400 911.800 971.600 1.779.300 347.500 2.068.100 749.600 1.884.200 1.411.700 1.368.700 801.200 240.600 1.345.000 1.141.300

132.005 454.597 6.960.580 855.376 415.481 536.595 475.244 309.070 254.253 394.335 304.940 1.106.498 413.757 440.893 807.411 157.689 938.463 340.154 855.013 640.602 621.089 363.569 109.180 610.334 517.899

Totaal

34.963.800

15.865.881 35.003.900

15.884.077

34.835.600 15.807.706 41.903.800

19.015.115

105.017.000

47.654.637 104.997.600

47.645.834 104.500.000 47.420.033 124.500.000

56.495.637

Nederland

Bron: Stichting Nationaal Contact Monumenten, Monumentenjaarboek 2001 (cijfers gemeenten 2004-2005), Rijksdienst voor de en Jaarverslag 2000 (totaal Nederland20

De behoefteramingen van afzonderlijke gemeenten zijn niet openbaar. De budgetten van de gemeenten vormen een belangrijke indicatie van de totale investeringsbehoefte. De verdeling van het budget over budgethouders vormt immers een waarheidsgetrouwe afspiegeling van de verdeling van de (subsidiabele) restauratiebehoefte. Niet alle restauratiekosten worden echter gesubsidieerd. De subsidiabele restauratiekosten zijn omschreven in de ‘Beleidsregels onderhoud en restauratie monumenten’ (RDMZ, 4 januari 1999). De subsidie bedraagt in principe 20% van de subsidiabele restauratiekosten. Voor kerkelijke monumenten geldt een subsidie van 40%. Wanneer de eigenaar

[ 105 ]

budget 2004-2007 2004 (%) 0,41 0,47 13,54 0,17 0,83 1,81 1,09 0,48 0,18 1,57 1,5 2,41 0,13 1,57 2,3 0,27 0,35 0,31 1,8 1,01 1,09

Aandeel in budget Nederland 2005 2006 (%) (%) 0,41 0,47 13,54 0,17 0,83 1,81 1,13 0,48 0,18 1,57 1,5 2,41 0,13 1,57 2,3 0,27 0,36 0,31 1,8 1,01 1,09

0,41 0,47 13,54 0,17 0,83 1,81 1,13 0,48 0,18 1,57 1,5 2,41 0,13 1,57 2,29 0,27 0,36 0,31 1,8 1,01 1,09

2007 (%) 0,23 0,81 12,38 1,52 0,74 0,95 0,85 0,55 0,45 0,7 0,54 1,97 0,74 0,78 1,44 0,28 1,67 0,61 1,52 1,14 1,11 0,65 0,19 1,09 0,92

niet belastingplichtig is of tevens bewoner is van het pand waarvan hij privé-eigenaar is en de restauratiekosten niet aftrekbaar zijn, bedraagt de subsidie 50% en voor kerkelijke monumenten 70%. Verder gelden subsidiepercentages van respectievelijk 30 en 40%, afhankelijk van de fiscaal-juridische status van de eigenaar, het al of niet gelden van een winstoogmerk en het soort monument (NCM, 2001: 50).

In tabel 5.2 worden de budgetten voor de jaren 20042007 weergegeven voor de G30-gemeenten die tot de budgethoudende gemeenten behoren. De verdeling van 2004-2006 is gebaseerd op de behoefteraming van 1997 en de kwalificatie van 21 G30gemeenten en 85 gemeenten 33,3 33,3 33,3 33,83 in totaal als budgethoudend. De verdeling van 2007 is 100 gebaseerd op de behoefteraming van 2001. Landelijk Monumentenzorg, Jaarverslag 1999 (totalen Nederland jaren 2004-2005) kwalificeerden toen 111 06), Rijksdienst voor de Monumentenzorg (cijfers 2007), OTB-bewerking. gemeenten zich als budgethouder en van de G30 kwamen er vier nieuwe budgethouders bij. Omdat de inventarisatie van jonge monumenten nog niet afgerond was, is uitgegaan van de stand per 1 januari 2001. Gemeenten die daarna de grens van 100 monumenten bereiken, worden pas in 2005 als budgethoudend beschouwd. Het budget voor 2007 laat zien dat met de nieuwe behoefteraming flinke verschuivingen optreden. Van een aantal gemeenten, zoals Alkmaar, Den Haag, Groningen, Haarlem, Leiden en Maastricht, loopt zowel het budget als het aandeel in het totale budget terug tot onder het niveau van 2004. Er zijn ook grote winnaars, zoals Amersfoort, Arnhem, Eindhoven, Leeuwarden, Rotter-

[ 106 ]

dam, Schiedam en Zaanstad. Arnhem heeft in 2007 maar liefst tien keer het bedrag van 2006 te besteden. De afronding van de inventarisatie van jonge monumenten is van grote invloed op deze verschuivingen. Het totale aandeel van de budgethoudenden G30-gemeenten is, ondanks versterking van de gelederen met de nieuwe budgethouders Enschede, Heerlen, Tilburg en Venlo, echter nauwelijks toegenomen. Er bestaan nog enkele andere rijkssubsidieregelingen die niet via budgethouders lopen, maar direct aan eigenaren worden verstrekt. Het Besluit rijkssubsidiëring grootschalige restauraties (Brgr) betreft grote restauratieprojecten die knelpunten vormen, de zogeheten kanjers. Op 31 januari 2001 is (landelijk) een bedrag van ƒ200 miljoen (€90,8 miljoen) verdeeld over 53 projecten die aan een aantal criteria voldoen. Er waren overigens 121 subsidieverzoeken in het kader van het Brgr ingediend, waarvan 69 in behandeling zijn genomen. Volgens Berends (2000: 13) is er nog steeds ƒ220 miljoen (€99,8 miljoen) nodig, een bedrag dat bovendien in tien jaar tijd verdubbelt door voortschrijdend verval. Van de 53 projecten die als kanjer zijn aangemerkt, staan er twintig in vijftien G30-gemeenten. De benodigde subsidie voor deze projecten was ƒ144 miljoen (€65,3 miljoen), het toegekende bedrag ƒ85 miljoen (€38,6 miljoen) (zie bijlage 5). De aangevraagde subsidies in de G30-gemeenten omvatten iets meer dan de helft van de in totaal aangevraagde bedragen. De gehonoreerde bedragen voor deze projecten vertegenwoordigen echter slechts 43% van het totale bedrag dat door de Staatssecretaris voor kanjers is uitgetrokken. Niettemin blijkt, dat de G30 een zeer substantieel deel van het totale beschikbare budget incasseren. Van de zestien projecten die wel in behandeling zijn genomen, maar niet gehonoreerd, staan er acht in zes G30-gemeenten De niet-gehonoreerde subsidies bedragen in totaal bijna ƒ39 miljoen (€17,7 miljoen), dit is 63% van het totale niet-gehonoreerde bedrag. Van de 52 aanvragen die zijn afgewezen, komen er slechts twee uit G30-gemeenten, een uit Maastricht en een uit Heerlen. Behalve de subsidiëring door het Brrm en het Brgr bestaan er nog de volgende subsidies en financieringsfaciliteiten (zie verder bijlage 5): Stichting Nationaal Restauratiefonds (NRF). Het gaat om het verstrekken van restauratiehypotheken, het voorfinancieren van subsidies en het verstrekken van aanvullende financiering voor restauraties en renovaties (de zogeheten totaalfinanciering). Fiscale aftrek. Particuliere eigenaren/bewoners van rijksmonumenten hebben recht op een speciale fiscaleaftrekregeling voor onderhoudskosten. Aftrekbare kosten moeten verminderd worden met toegekende subsidies en met de drempel die voor de desbetreffende eigenaar geldt. Het hebben van fiscale

[ 107 ]

aftrek is bepalend voor de hoogte van het subsidiepercentage. Besluit rijkssubsidiëring onderhoud monumenten (Brom). Voor het onderhoud van het mechaniek van een monument (bijvoorbeeld een gemaal of een molen) of het wind- en waterdicht houden van de buitenkant van een monument kan een subsidie verleend worden van 50% van de totale kosten die in een bepaald jaar gemaakt zijn, binnen bepaalde marges (minimum-maximum) die verschillend zijn per categorie. Voor kerkgebouwen bestaat een aparte regeling voor de procedure, op grond van een tienjarenplan. In 2001 kwam met het Brom ƒ12,3 miljoen (€5,6 miljoen) beschikbaar; in 2000 was dat eveneens ƒ12,3 miljoen (€5,6 miljoen) (NCM, 2001: 55-57; Berends, 2000: 69). Besluit rijkssubsidiëring historische buitenplaatsen (Brhb). De subsidie bedraagt 70% van de kosten van restauratie met een maximum van ƒ80.000 (€36.302,4) in een bepaald jaar. Bij meerjaren-subsidietoekenning kan het bedrag hoger zijn (NCM, 2001: 57). Belvedere-programma. Het Belvedere-programma richt zich op de inpassing van cultuurhistorisch waardevolle zaken in nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. Het voorziet in een budget van ƒ18 miljoen (€8,2 miljoen) per jaar in de periode 2003-2010 en voor 2000 een beginbudget van ƒ11 miljoen (€5,0 miljoen). In 2001 verschijnt de definitieve subsidieregeling. Monumentenzorg in de toekomst Staatssecretaris Van der Ploeg van OC&W heeft per brief van 18 december 2001 de Tweede Kamer geïnformeerd over zijn voorgenomen nieuwe beleid. De monumentenzorg komt in een nieuwe fase: van herstel naar onderhoud. Het accent van de inzet van rijksmiddelen wordt verlegd van directe subsidies naar fiscale aftrek en laagrentende financiering door het NRF. De zogeheten ‘fiscaal relevante’ eigenaren, die belastingplichtig zijn voor de inkomstenbelasting of de vennootschapsbelasting, vormen 70% van alle eigenaren. Bij deze eigenaren wordt één grondslag voor de financiële ondersteuning gehanteerd (die van de fiscus), voor zowel restauratie als onderhoud. Voor eigenaren die geen fiscale aftrekmogelijkheden hebben (bijvoorbeeld gemeenten, waterschappen, kerkgenootschappen), blijven subsidies bestaan. Voor historische buitenplaatsen blijft een aparte subsidieregeling gehandhaafd. Ook de ruimtelijke inbedding van de monumentenzorg krijgt in het voorgestelde nieuwe beleid een nieuwe impuls. Onder meer zal de Staatssecretaris in de nabije toekomst overleg voeren met de minister van GSI en de Staatssecretaris van Volkshuisvesting over de incorporatie van de opgaven voor monumentenzorg, archeologie, cultuurhistorie en architectuurbeleid in de herstructureringsopgave van Nederlandse gemeenten. Bijlage 5 bevat de samenvatting van het voorgenomen nieuwe beleid uit de brief van de Staatssecretaris (Van der Ploeg, 2001b). De uitvoering van monumentenzorg is, zoals uit de voorgaande paragrafen blijkt, een zaak van lange adem. Aan de restauratiebehoeften, recentelijk

[ 108 ]

Tabel 5.3 Behoefteraming restauratie rijksmonumenten in 1997 en 2001 in miljoenen guldens en euro's, prijspeil 2001 Budgetcategorie

Behoefte 1997

Behoefte 2001

Behoefte 2001 exclusief MSP1) ƒ ¤

ƒ

¤

ƒ

¤

Woningen/boerderijen Overige monumenten

2.369 2.066

1.075,0 937,5

1.776 2.904

805,9 1.317,8

1.519 1.983

689,3 899,8

Totaal

4.436

2.013,0

4.680

2.123,7

3.502

1.589,1

1) MSP = Monumenten Selectie Project Bron: Van der Ploeg, 2001c, brief 18 december aan de Tweede Kamer

geactualiseerd, en de kosten gemoeid met het inlopen van achterstanden, zullen nieuwe inzichten met betrekking tot het omgaan met monumentenzorg (voorlopig) niets afdoen, zo mogen wij veronderstellen. Uit de brief van staatssecretaris Van der Ploeg blijkt geen intentie om de omvang van de ondersteuning door het Rijk te verminderen ten opzichte van de middelen die voor de periode tot en met 2010 zijn uitgetrokken, zij het dat de bedding van de geldstroom wordt verlegd. In het navolgende baseren wij ons primair op de inventarisatie van de restauratiebehoefte van 2001 voor de raming van de investeringsopgave van de G30 voor monumentenzorg. Restauratie- en investeringsbehoefte rijksmonumenten G30 De inventarisatie van 2001, door PRC Bouwcentrum uitgevoerd, wees uit dat de restauratiebehoefte voor de categorie woonhuizen en boerderijen ƒ1.776 miljoen (€805,9 miljoen) bedraagt en voor de categorie overige monumenten ƒ2.904 miljoen (€1.317,8 miljoen) (Voskuilen, 2001). Dit is inclusief de zogeheten ‘kanjers’. Waar het om ‘oude’ monumenten gaat, is de restauratiebehoefte in de categorie woonhuizen/boerderijen ten opzichte van 1997 teruggelopen van ƒ2,4 miljard (€1,1 miljard) tot ƒ1,5 miljard (€0,7 miljard) en in de categorie overige van ƒ2,1 miljard (€1,0 miljard) tot ƒ2,0 miljard (€0,9 miljard). De jonge monumenten die in het MSP (Monumenten Selectie Project) zijn toegevoegd, zorgen echter voor een omvangrijke en niet voorziene extra restauratiebehoefte: ƒ257 miljoen (€116,6 miljoen) in de categorie woonhuizen/boerderijen en ƒ921 miljoen (€417,9 miljoen) in de categorie overige (zie tabel 5.3). Dat wil zeggen dat ruim een kwart van de restauratiebehoefte in 2001 op het conto van de jonge monumenten is te schrijven. Voor de raming van de behoefte van de G30 gaan wij uit van de behoefteraming van 2001 en de verdeling van de budgetten voor het jaar 2007. De verdeling van de budgetten over budgethouders zijn immers gerelateerd aan de overeenkomstige behoeften. Hiervoor zagen wij dat de 25 budgethoudende G30-gemeenten in dat jaar

[ 109 ]

kunnen beschikken over ƒ41.903.800 (€19.015.115,4), dat is 33,8% van het Nederlandse budget. Wij mogen aannemen dat hetzelfde percentage van de totale restauratiebehoefte neerslaat in de G30, oftewel ƒ1.583,2 miljoen (€718,4 miljoen). In de overige G30-gemeenten (Almelo, Emmen, Helmond, Hengelo en Lelystad) staan 369 monumenten, 205 in de categorie woonhuizen/boerderijen, 163 in de categorie overig en één waarvan de categorie onbekend is. Het gemiddelde behoeftebedrag per monument is ƒ51.366 (€23.308,9) voor woonhuizen/boerderijen en ƒ210.201 (€95.385,1)voor overige monumenten (Voskuilen, 2001). Aan het monument waarvan de categorie niet bekend is, kunnen wij het totale gemiddelde van ƒ98.273 (€44.594,3) toekennen. Vermenigvuldigd met de aantallen monumenten in de niet-budgethoudende gemeenten leveren deze kostenkengetallen een behoefte van ƒ44.891.000 (€20.370.647,7) op, wat de totale behoefte van de G30 brengt op ƒ1.628 miljoen (€738,8 miljoen). Dit is 34,8% van de landelijke behoefte in 2001. De restauratiebehoefte zoals geïnventariseerd, is echter niet gelijk aan de totale investeringsbehoefte. Naast de subsidiabele kosten, die nodig zijn voor bouwtechnische restauratie om de monumentale waarde in stand te houden, zullen tegelijkertijd ook kosten voor onderhoud en verbetering worden gemaakt om het monument up-to-date te houden. De Nationale Investeringsbank berekende een multipliereffect voor de periode 1998-2000 van 2,96 (OC&W, 1998). Dat wil zeggen dat voor elke subsidiegulden er twee worden geïnvesteerd door anderen (met name de eigenaren) in de niet-gesubsidieerde subsidiabele kosten en de niet-subsidiabele kosten11 (zie ook het rekenvoorbeeld van de Werkgroep Monumenten OC2W, 1998, paragraaf 3.5). Van de subsidiabele kosten komt echter gemiddeld slechts de helft voor rekening van de eigenaar. Om in de gehele restauratiebehoefte in de G30 van ƒ1.628 miljoen (€738,8 miljoen) (subsidiabele kosten) te voorzien, is dus een subsidiebedrag nodig van ƒ814 miljoen (€369,4 miljoen). Deze subsidie zou dan een investering opleveren van ƒ2,96 x ƒ814 miljoen; dit is ƒ2.409 miljoen (€1.317,8 miljoen). Anders gezegd: bij een restauratiebehoefte van ƒ1.628 miljoen (€738,8 miljoen) behoort een investeringsbehoefte van ƒ2.409 miljoen (€1.093,2 miljoen). De doelstelling voor 2010 is echter niet om de restauratieachterstand tot 0, maar tot 10% terug te brengen. De vraag is, tot welk niveau de restauratiebehoefte dan moet zijn teruggebracht. In 1997 betrof de achterstand landelijk nog 35% van de monumenten. Door de toevoeging van jonge monumenten was de totale restauratiebehoefte in 2001 echter nog iets toegenomen (zie

11 In de OTB-raming van de stedelijke investeringsopgave 1999-2010 (Priemus et al., 1998) is alleen uitgegaan van de subsidiabele restauratiekosten, omdat toen nog geen inzicht bestond in de hoogte van de totale investeringskosten.

[ 110 ]

tabel 5.3). Wij gaan ervan uit dat om de taakstelling te halen, de restauratiebehoefte 2001 met ten minste 25/35 deel moet zijn teruggebracht, dus tot ƒ465 miljoen (€211,0 miljoen). De investeringsbehoefte is dan ƒ688 miljoen (€312,2 miljoen) (2,96 x 465/2). Om de investeringsbehoefte op dit niveau terug te brengen is er dus ƒ2.409 – ƒ688 = ƒ1.721 miljoen (€781,0 miljoen) aan investeringen nodig. Dit vergt ƒ581 miljoen (€263,6 miljoen) aan subsidie en ƒ1.140 miljoen (€517,3 miljoen) (66,2%) aan bijdragen van eigenaren. De ramingen die gekoppeld zijn aan de ‘inhaalslag’ volgens het ministerie van OC&W belopen de periode tot en met 2010. Met ingang van 2011 gaat er een nieuw tijdperk in wanneer de restauratieachterstand is teruggebracht tot 10% van de rijksmonumenten. Voor de periode 2011 tot en met 2014 is de raming (nog altijd rekenend met een aandeel van 34,8% voor de G30 en een multiplier van 2,96) als volgt. Indien de 10%-taakstelling gehaald wordt, resteert landelijk een stabiele (subsidiabele) restauratiebehoefte van 10% van de monumenten, die een subsidie vergt van ƒ50 miljoen (€22,7 miljoen)per jaar, dus ƒ200 miljoen (€90,8 miljoen) in vier jaar. Voor de G30 is de subsidiebehoefte 34,8% van dat bedrag, oftewel ƒ69,6 miljoen (€31,6 miljoen). Het investeringsbedrag is dan ƒ206,0 miljoen (€93,5 miljoen). Dekking restauraties rijksmonumenten en tekorten In zijn toelichting op de behoefteraming 2001 schrijft staatssecretaris Van der Ploeg (2001c) aan de Tweede Kamer dat er nog ƒ1.000 miljoen (€453,8 miljoen) beschikbaar is voor de budgetten van 2001 tot en met 2010 en nog ƒ200 miljoen (€90,8 miljoen) voor de kanjers. Toegerekend naar de G30 betekent dit vanuit de budgetten ƒ348 miljoen (€157,9 miljoen) (34,8%). Eerder zagen wij dat er voor kanjers in de ronde van 2001 ƒ85 miljoen (€38,6 miljoen) aan G30gemeenten was toegekend. Voor de G30 is er dus van 2001 tot en met 2010 ƒ433 miljoen (€196,5 miljoen) beschikbaar. Uitgaande van de multiplier van 2,96 genereert dit subsidiebedrag een investering van ƒ1.282 miljoen (€581,7 miljoen), waarvan ƒ849 miljoen (€385,3 miljoen) voor rekening van de eigenaren komt. De investeringsbehoefte loopt hiermee terug tot ƒ1.127 (€511,4) in 2010. De restauratiebehoefte is dan teruggelopen tot ƒ762 miljoen (€345,8 miljoen). De restauratieachterstand ten opzichte van de taakstelling is met de huidige middelen dus ƒ762 - ƒ465 miljoen = ƒ297 miljoen (€134,8 miljoen). Om ook deze achterstand weg te werken is nog een subsidie nodig van ƒ149 miljoen (€67,6 miljoen) en een bijdrage van eigenaren van ƒ291 miljoen (€132,1 miljoen). De investering die nog gevergd wordt, bedraagt totaal ƒ440 miljoen (€199,7 miljoen). Voor de periode 2011-2014 gaan wij ervan uit dat investeringen, bijdragen van eigenaren en subsidies in balans zijn, dus dat er geen tekorten meer zullen ontstaan. Willen wij de perioden 2003 tot en met 2009, respectievelijk 2010 tot en met

[ 111 ]

Tabel 5.4 Investeringsbehoefte G30 in de restauratie van rijksmonumenten voor 2001 tot en met 2014 en de verdeling van investeringen over Rijk en eigenaren (in miljoenen guldens en euro's) 2001-2010 ƒ ¤ Benodigde investering1) Benodigde subsidie1) Benodigde bijdrage eigenaren1) Gebudgetteerde bijdrage Rijk Gegenereerde investering Waarvan bijdrage eigenaren Niet-gedekte investeringen Subsidietekort Tekort bijdrage eigenaren

1.721 581 1.140 433 1.282 849 440 149 291

781,0 263,6 517,3 196,5 581,7 385,3 199,7 67,6 132,1

201 1-20142) ƒ ¤ 206 70 136 70 206 136 0 0 0

93,5 31,8 61,7 31,8 93,5 61,7 0,0 0,0 0,0

2003-2009 ƒ ¤ 1.205 407 798 303 897 594 308 104 204

546,8 184,7 362,1 137,5 407,0 269,5 139,8 47,2 92,6

2010-2014 ƒ ¤ 227 77 150 77 227 150 44 15 29

103,0 34,9 68,1 34,9 103,0 68,1 20,0 6,8 13,2

2003-2014 ƒ ¤ 1.432 484 948 380 1.124 744 352 1 19 233

649,8 219,6 430,2 172,4 510,0 337,6 159,7 54,0 105,7

1) ‘Benodigd’ om de restauratieachterstand terug te brengen tot 10%. 2) Ervan uitgaande dat in 2010 de taakstelling (restauratieachterstand in 2010 is 10% van de monumenten) gehaald is en dat de verdere instandhouding van dat niveau landelijk ƒ50 miljoen per jaar vergt (OC&W, 1998).

2014 onderscheiden, dan moeten de (gemiddelde) kosten en subsidies van twee jaren worden afgetrokken van het bedrag voor 2001 tot en met 2010 en van één jaar uit die periode worden ‘overgeheveld’ naar de laatste periode; wij gaan uit van 1/10 deel van de bedragen voor 2001 tot en met 2010 per jaar. We vatten een en ander samen in tabel 5.4. Bij de raming weergegeven in tabel 5.4 is het uitgangspunt dat de restauratieachterstand in 2010 teruggebracht is tot 10% van de monumenten. De posten ‘niet-gedekt’ en ‘tekort’ zijn uiteraard zeer belangwekkende posten. Vanuit de multipliergedachte mag men aannemen dat met een extra subsidie voor de G30 van ƒ149 miljoen (€67,6 miljoen) (in de periode 2003-2014 ƒ119 miljoen (€54 miljoen)) de rest van het tekort door de eigenaren gegenereerd zal worden. ICES-claims Door het kabinet zijn twee ICES-claims ingediend; één voor monumenten in rijksbezit (ministerie van VROM: VR19) en één voor rijksmonumenten die niet in rijksbezit zijn (ministerie van OC&W: OCW9). Beide zijn als robuust beoordeeld door de planbureaus. De claim voor rijksmonumenten die niet in rijksbezit zijn (OCW9), bedraagt landelijk ƒ220 miljoen (€99,8 miljoen), waarbij ƒ140 miljoen (€63,5 miljoen) bestemd zou moeten worden voor grootschalige restauraties. Voor de rijksmonumenten in rijksbezit is de ICES-claim (VR19) ƒ180 miljoen (€81,7 miljoen). Aannemende dat van deze bedragen 34,8% voor de G30 bestemd zal zijn, is het bedrag voor de G30 ƒ139 miljoen (€63,1 miljoen) (2001-2014). We kunnen concluderen dat de claims het nog resterende subsidietekort nagenoeg volledig dekken. Er blijft – volgens onze becijfering – nog een tekort bestaan van ƒ10 miljoen (€4,5 miljoen) (ƒ7 miljoen (€3,2 miljoen) in de periode 2003-2014).

[ 112 ]

Hierbij passen nog de volgende opmerkingen. De ICES-claims zijn gelijk aan het landelijke tekort dat de Staatssecretaris verbindt aan de behoefteraming van 2001. In zijn toelichting per brief aan de Tweede Kamer staat de volgende redenering: “De totale restauratiebehoefte is in 2001 vastgesteld op ƒ4,680 miljard (€2,1 miljard). Met het in 1998 vastgestelde multipliereffect van ƒ2,96 (€1,3) op iedere subsidiegulden komt dit neer op een subsidiebehoefte van ƒ1,581 miljard (€0,7), af te ronden op ƒ1,6 miljard (€0,7 miljard)” (Van der Ploeg, 2001c). Gesteld wordt dat er nog ƒ1,2 miljard (€544,5 miljoen) beschikbaar is, zodat nog een bedrag van ƒ400 miljoen (€181,5 miljoen) aan subsidiebehoefte resteert. Opmerkelijk is dat de Staatssecretaris bij deze redenering de zogenaamde ‘multiplier’ verbindt aan het bedrag van de behoefteraming, terwijl deze behoefteraming alleen de subsidiabele restauratiekosten betreft. De NIB, die de multiplier heeft berekend, verbindt deze echter aan de totale investeringen (subsidiabel en niet-subsidiabel) die gegenereerd worden, zoals uitgelegd door het ministerie van OC&W (1998) en zoals ook door ons hiervoor geïnterpreteerd. Wordt alleen gekeken naar de subsidiabele restauratiekosten, dan is de gemiddelde verhouding tussen het subsidiebedrag en de bijdrage van de eigenaar 50 : 50. Volgens de NIB-multiplier is bij de landelijke behoefte in 2001 van ƒ4,680 miljard (€2,1 miljard) de subsidiebehoefte ƒ2,340 miljard (€1,1 miljard) en zal deze subsidie een investering genereren van ƒ6,926 miljard (€3,1 miljard). Omdat echter het streven is om de restauratieachterstand terug te brengen tot 10% van de monumenten (en niet tot 0) en omdat dit overeenkomt, volgens onze redenering, met ongeveer 70% van de huidige achterstand, is het verhoudingsgetal 1 : 2,96 toch redelijk goed van toepassing op de verhouding restauratiebehoefte en benodigde subsidie. Het uitblijven van een extra impuls kan aanzienlijke gevolgen hebben, ook financieel. Wij keren even terug naar het landelijke niveau. De Werkgroep Monumenten (OC&W, 1998) meldde dat volgens een analyse van PRC Bouwcentrum bij een gelijkblijvend subsidiebudget (bedoeld is het reguliere budget van ƒ75 miljoen (€34,0 miljoen) per jaar) de voorraad te restaureren monumenten in 2010 zou oplopen tot 40%, een situatie waarbij ongetwijfeld monumenten verloren zullen gaan. Zou de inhaaloperatie verlengd worden tot 2020 (door landelijk niet ƒ114 miljoen (€51,7 miljoen) maar ƒ65 miljoen (€29,5 miljoen) extra subsidie per jaar beschikbaar te stellen), dan zou in 2010 het aandeel te restaureren monumenten 20% zijn en stijgen de kosten (landelijk) met ƒ800 miljoen (€363,0 miljoen) (ministerie van OC&W, 1998). Volgens de huidige stand is de gemiddelde rijkssubsidie per jaar in de periode 2001-2010 ƒ115 miljoen (€52,2 miljoen) (inclusief de extra dotatie van ƒ75 miljoen (€34,0 miljoen) van 2001), dus ƒ40 miljoen (€18,1 miljoen) hoger dan het reguliere budget. Bij handhaving van dit subsidieniveau kan op grond van de PRC Bouwcentrumanalyse verwacht worden dat er een scenario in werking treedt,

[ 113 ]

waarbij het aandeel nog te restaureren monumenten in 2010 groter is dan 20%, de inhaaloperatie (tot 10%) pas later dan in 2020 wordt afgerond en de kosten met aanzienlijk meer dan ƒ800 miljoen (€363,0 miljoen) zullen stijgen. We mogen aannemen dat deze conclusies naar rato ook voor de G30 gelden. Investeringsbehoefte en dekking overig monumentenzorg Voor de benodigde ingrepen die niet aan de Brrm kunnen worden gekoppeld, is de investeringsbehoefte van de G30 en de (mogelijke) dekking door verschillende kostendragers moeilijker in te schatten. Voor onderhoud van rijksmonumenten is door het Rijk in het kader van het Brom in de jaren 1998 tot en met 2000 landelijk gemiddeld ƒ9.163.000 (€4.157.988,1) per jaar toegewezen (RDMZ, 2001). Indien wij dit gemiddelde bedrag doortrekken naar toekomstige jaren, zal van 2003 tot en met 2014 ƒ110 miljoen (€49,9 miljoen) aan subsidie worden verstrekt. Dit is 50% van de kosten. Van de andere helft draagt het Rijk gemiddeld 40% bij, via belastingteruggave, dus ƒ44 miljoen (€20,0 miljoen). Daarmee blijft er ƒ66 miljoen (€29,9 miljoen) over voor rekening van de eigenaren. Wij nemen aan dat, overeenkomstig het Brrm-programma, 34% van deze bedragen neerslaat in de G30. Dat betekent dat de kosten voor het onderhoud in twaalf jaar daar ƒ74,8 miljoen (€33,9 miljoen) bedragen, waarvan ƒ52,4 miljoen (€23,8 miljoen) door het Rijk wordt gedekt en ƒ22,4 miljoen (€10,2 miljoen) door de eigenaren. In de periodes 2003 tot en met 2009, respectievelijk 2010 tot en met 2014 gaat het om respectievelijk 7/12 en 5/12 van deze bedragen. In het kader van alle overige rijksregelingen is er in 1999 en 2000 landelijk een jaarbedrag aan subsidie van circa ƒ10 miljoen (€4,5 miljoen) toegewezen. Het jaarverslag 2000 van de RDMZ vermeldt niet precies welke regelingen hierin zijn samengenomen. Het is aannemelijk dat onder meer het Brhb (in tegenstelling tot voorgaande jaarverslagen niet meer apart vermeld) in het bedrag is opgenomen. Bij buitenplaatsen is het subsidiebedrag 70% van de geraamde kosten; bij bijvoorbeeld Belvedere 75% van het subsidiabele deel. Wij nemen aan dat de jaarlijkse ƒ10 miljoen (€4,5 miljoen) gelijk is aan 70% van de investeringen gekoppeld aan de betreffende programma’s. We gaan ervan uit dat de rest van de investeringen voor rekening van de eigenaren komt. Landelijk is het subsidiebedrag in de periode 2003-2009 ƒ70 miljoen (€31,8 miljoen) en in de periode 2010-2014 ƒ50 miljoen (€22,7 miljoen). De investeringen zijn dan ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen), respectievelijk ƒ71,4 miljoen (€32,4 miljoen). Wij gaan vooralsnog uit van hetzelfde percentage van 34,8%. Dit brengt de investeringsbehoefte van de G30 in deze categorie op ƒ34,8 miljoen (€15,8 miljoen) in de periode 2003-2009 en op ƒ24,8 miljoen (€11,3 miljoen) in de periode 2010-2014. De rijksbijdrage is, uitgaande van hetzelfde percentage, ƒ24,4 miljoen (€11,1 miljoen) voor 2003-2009 en ƒ17,4 miljoen (€7,9 miljoen)

[ 114 ]

voor 2010-2014. De bijdrage van de eigenaren is ƒ10,4 miljoen (€4,7 miljoen) respectievelijk ƒ7,5 miljoen (€3,4 miljoen). Over de restauratiebehoefte van gemeentemonumenten is weinig bekend. Vaststaat dat ook eigenaren van gemeentemonumenten geconfronteerd worden met extra kosten wanneer zij hun eigendom willen onderhouden of verbeteren. Zij zijn immers verplicht het monument en de monumentale waarden daarvan in stand te houden. Of er bij gemeentemonumenten ook een restauratieachterstand bestaat en, zo ja, hoe groot die achterstand is, is niet bekend. Vooralsnog gaan wij ervan uit dat de gemiddelde investeringsbehoefte per gemeentemonument gelijk is aan de gemiddelde investeringsbehoefte per rijksmonument (let wel: gekoppeld aan het terugbrengen van de restauratieachterstand van 35 naar 10% van de monumenten). Dit is voor de periode 2003 tot en met 2014 ƒ1.432 miljoen (€649,8 miljoen), gedeeld door 21.286 (het aantal rijksmonumenten in de G30), oftewel ƒ67.274 (€30.527,6) per monument. In de G30 staan 9.760 gemeentemonumenten. Uitgaande van het genoemde gemiddelde bedrag is de investeringsbehoefte in de periode 20032014 ƒ656,6 miljoen (€298,0 miljoen). Voor de perioden 2003-2009 en 20102014 houden we een verdeling naar rato aan. In hoeverre anderen dan de eigenaren deze investeringskosten voor hun rekening zullen nemen, is niet bekend. Aangenomen kan worden dat de gemeente bijspringt, wanneer er knelpunten ontstaan. In het verleden hebben zowel gemeenten als provincies bijgedragen aan de restauratie van rijksmonumenten (zie ook bijlage 5). Vóór de instelling van het ISV was de belangrijkste bron voor gemeenten het stadsvernieuwingsfonds en daarnaast in bepaalde gevallen het BWS. In hoeverre ook in de komende jaren van bijdragen van lagere overheden sprake zal zijn en wat hiervan de invloed is op de verdeling van de investeringen, zal mogelijk uit de opgaven van gemeenten blijken. Restauratie en onderhoud van gemeentemonumenten genieten niet het fiscale voordeel van rijksmonumenten. Tabel 5.5 vat de ramingen van investeringen en kostendragers samen. De lopende ICES-claims zijn hierin niet opgenomen. Volgens de multipier-benadering omvat de rijksbijdrage in de restauratie van rijksmonumenten 33,8% van de investeringen en de bijdrage van eigenaren 66,2%. De bijdrage van het Rijk in de totale investeringen, inclusief onderhoud en gemeentemonumenten is 21%. Indien echter de ingediende ICESclaims gehonoreerd worden, wordt de bijdrage van het Rijk verhoogd met ƒ139 miljoen (€63,1 miljoen). Het aandeel van het Rijk wordt dan 28%. Tabel 5.5 bevat verder nog een aantal pm-posten. Een grote onbekende is de bijdrage van gemeenten aan de restauratie en het onderhoud van gemeentelijke monumenten. We kunnen aannemen dat ook bij gemeentelijke monu-

[ 115 ]

Tabel 5.5 Samenvatting van investeringen voor monumentenzorg en kostendragers, 2003-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Investeringsopgave ƒ ¤

Bijdrage Rijk

Bijdrage gemeente ƒ ¤

Bijdrage eigenaren ƒ ¤

ƒ

¤

546,8 19,8 15,8 173,8 756,0

303 30,6 24,4 0 358

137,5 13,9 1 1,1 0,0 162,5

? 0 ? ? pm

? 0,0 ? ? pm

594 13,1 10,4 ? pm+ 618

103,0 14,2 1 1,3 124,2 252,6

77 21,8 17,4 0 1 16

34,9 9,9 7,9 0,0 52,6

? 0 ? ? pm

? 0,0 ? ? pm

1.432 649,8 ? ? 74,8 33,9 59,6 27,0 656,6 298,0 2.223 1.008,8

380 ? 52,4 41,8 0 474

172,4 ? 23,8 19,0 0,0 215,1

? ? 0 ? ? pm

? ? 0,0 ? ? ?

2003-2009 Brrm/Brgr Brom Overig Gemeentemonumenten Totaal

1.205 43,6 34,8 383 1.666

20 10-20 14 Brrm Brom Overig Gemeentemonumenten Totaal

227 31,2 24,8 273,6 5 56,6

2003-20 14 Brrm Brgr Brom Overig Gemeentemonumenten Totaal

Ongedekt ƒ

¤

269,5 5,9 4,7 ? pm+ 280,4

308 0 0 ? pm+ 308

139,8 0,0 0,0 ? pm+ 139,8

150 9,4 7,5 ? pm+ 167

68,1 4,3 3,4 ? pm+ 75,8

44 0 ? ? pm+ 44

20,0 0,0 ? ? pm+ 20,0

744 ? 22,5 17,9 ? pm+ 785

337,6 ? 10,2 8,1 ? pm+ 356,2

352 ? 0 ? ? pm+ 352

159,7 ? 0,0 ? ? pm+ 159,7

menten het leeuwendeel van de monumentenzorg voor rekening van de eigenaren komt. Een eindverdeling van de totale investeringen voor monumenten over de investeerders is niet mogelijk. Wel blijkt uit de tabel dat tenminste 16% van het totale investeringsbedrag momenteel ongedekt is.

5.2.3 Gemeentelijke opgave De gemeentelijke opgave voor 2000-2009 in de categorie monumenten bedraagt ƒ2.222,7 miljoen (€1.008,6 miljoen), oftewel ƒ222,3 miljoen (€100,9 miljoen) per jaar (zie tabel 5.6). In de periode 2003-2009 is de opgave ƒ1.580,9 miljoen (€717,4 miljoen). De voorgenomen investeringen vanaf 2002 (van de achttien gemeenten die deze perioden onderscheiden hebben) ontlopen de investeringen die in de voorgaande twee jaren zijn gedaan niet veel; de jaarlijkse investeringen nemen in geringe mate toe, met een factor 1,1. Dit blijkt althans uit de opgaven van de achttien gemeenten die voor alle onderzoeksperioden gegevens hebben verschaft. Drie steden hebben in deze categorie geen opgave gedaan: twee van die ste-

[ 116 ]

Tabel 5.6 Investeringen in monumenten in de G30, per stedencluster, per periode: 20002010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster


ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

632,8 429,5 106,4 380,3 1 1 1,4 49,1 168,5 247,2 97,6

287,2 194,9 48,3 172,6 50,6 22,3 76,5 1 12,2 44,3

128,0 227,5 5 5,2 221,6 10,0 29,0 67,9 1 16,8 100,0

58,1 103,2 25,0 100,6 4,5 13,2 30,8 5 3,0 45,4

760,8 65 7,0 161,6 601,9 121,4 78,1 236,4 364,0 197,6

345,2 298,1 73,3 273,1 5 5,1 35,4 107,3 165,2 89,7

2.222,7 362,5

1.008,6 164,5

956,0 172,0

433,8 78,1

3.178,7 5 34,5

1.442,4 242,5


den hebben geen of relatief weinig monumenten, maar ook een stad met een substantieel aantal monumenten heeft geen investeringsbedrag opgegeven. De Zuidvleugel is met 28% van de totale investeringen in deze categorie de grootste investeerder. Ook de Regio Amsterdam (19%) en Brabantstad (17%) zijn stedenclusters met een grote opgave. Van de totale opgave is 23% gebudgetteerd als rijksbijdrage, en 31% als investering door de markt (zie tabel 5.7). Het gemeentelijke aandeel is 14%. Corporaties hebben geen deel aan deze investeringscategorie, volgens de opgave. Van de overige 32% is niet bekend waar de dekking vandaan moet komen. Opmerkelijk Tabel 5.7 Verdeling van investeringen in monumenis dat geen der gemeenten investeringen ten naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 heeft toebedeeld aan de burgers. Vermoedelijk zijn de burgers ondergebracht in de cateKostendrager 2000-2009 2010-2014 gorie ‘markt’.


%

%

23 14 31 0 17 15

24 13 33 1 8 22

100

100


De prestaties die gemeenten opgeven, richten zich voornamelijk op de restauratie van monumenten. De rijksbijdrage komt ten goede aan de restauratie van rijksmonumenten. De gemeentelijke bijdrage is grotendeels bedoeld voor gemeentemonumenten, alhoewel ook voorbeelden zijn te noemen van gemeenten die een eigen bijdrage aan de restauratie van rijksmonumenten voorzien. Eén gemeente, die in het algemeen te kampen heeft met funderingsproblemen, noemt dit probleem ook in verband met zijn monumen-

[ 117 ]

ten. Geld in deze investeringscategorie wordt ook weleens besteed aan een kwaliteitsslag van historische centra (pleinen, straten) en aan ‘cultuurhistorische elementen’ in de omgeving. Als sleutel voor de verdeling van de investeringen in monumenten over Rijk, gemeente en marktpartijen (inclusief woningcorporaties) gaan we uit van 30 : 10 : 60.

5.2.4 Bevindingen De aanspraak van de gemeenten op rijksbudgetten voor Monumentenzorg (23% in de periode 2000-2009) is iets hoger dan het aandeel (21%) dat van het Rijk volgens de topdown benadering verwacht kan worden volgens de gebudgetteerde subsidies. Indien de ICES-claims worden gehonoreerd, is er echter zelfs sprake van een gemeentelijke onderschatting van de rijksbijdrage. Mogelijk is door gemeenten ook geanticipeerd op een regeling in de komende periode waarbij restauraties en onderhoud van gemeentelijke monumenten voor fiscale aftrek in aanmerking zouden kunnen komen. Zoals blijkt uit de voornemens voor nieuw beleid voor Monumentenzorg ziet het er voorlopig niet naar uit dat hiervan sprake zal zijn. In het voorgenomen nieuwe beleid is er nauwelijks enige verandering in de gemiddelde jaarlijkse bijdrage van het Rijk aan Monumentenzorg. Ook doet het nieuwe beleid niets af aan de juist geïnventariseerde restauratiebehoefte. De uitkomsten van onze becijferingen in de topdown benadering, gebaseerd op de ‘oude’, nog vigerende systematiek veranderen derhalve niet door het nieuwe beleid. Over het nieuwe beleid valt echter nog op te merken, dat de verschuiving naar financiering door fiscale aftrek betekent dat eigenaren met een relatief laag inkomen minder gesubsidieerd worden dan eigenaren met een hoog inkomen, en ook minder dan in de oude systematiek. Volgens de huidige inschatting van de G30 is er in de periode 2000-2014 jaarlijks ƒ212 miljoen (€96,2 miljoen) aan investeringen met de Monumentenzorg gemoeid. Indien het Rijk daarvan 30% bijdraagt, is de jaarlijkse rijksbijdrage ƒ63,6 miljoen (€28,9 miljoen).

5.3 Archeologie 5.3.1 Inleiding Een deel van het cultureel erfgoed onttrekt zich aan het oog, omdat het in de loop der tijden is verdwenen onder de grond, of onder water. Dit zogenaamde bodemarchief bevat de materiële resten en sporen van menselijke activiteiten waaruit informatie geput kan worden over de geschiedenis en cultuur van de

[ 118 ]

mens uit (lang) vervlogen tijden. Archeologische monumenten zijn, volgens de Monumentenwet 1988, ‘terreinen welke van algemeen belang zijn wegens daar aanwezige zaken, ouder dan 50 jaar en van algemeen belang wegens hun schoonheid, hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische waarde’. Nederland kent zo’n 1.400 beschermde archeologische rijksmonumenten. Deze gebieden zijn ingetekend op de Archeologische Monumentenkaart die de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) heeft vervaardigd. Vanaf circa 1965 is de ROB bezig met het systematisch verzamelen en registreren van vondstmeldingen en gegevens over archeologisch waardevolle terreinen. Ook zijn er methoden ontwikkeld waarmee, ook zonder directe waarneming, de aanwezigheid van archeologische waarden voorspeld kan worden. Deze methoden berusten onder meer op kennis van de bewoningsgeschiedenis en op analyses van eerdere archeologische vondsten. Hieruit is de relatie tussen het gedrag van bewoners uit het verleden en de landschappelijke en geologische kenmerken van de vindplaatsen af te leiden. Met behulp van deze methoden heeft de ROB de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden ontwikkeld die een indicatie geeft van gebieden in Nederland met een hoge, een middelhoge of een lage verwachtingswaarde van archeologische resten. In bijlage 9 is een overzichtkaart van de archeologische monumenten in Nederland opgenomen met als ondergrond de Indicatieve Kaart van Archeologische waarden (IKAW). Met afzonderlijke kaartjes wordt tevens ingezoomd op de stedelijke clusters van de G30-steden. Deze kaarten laten zien dat ook in gemeenten met relatief weinig geregistreerde archeologische rijksmonumenten aanzienlijk grote gebieden voorkomen met een hoge trefkans van archeologische waarden. Afgezet tegen het grondgebied van de gemeenten in de stedelijke clusters varieert het gebied dat als beschermd (archeologisch) rijksmonument is aangewezen tussen 0,2 en bijna 10% van het grondgebied. Regio Amsterdam heeft verreweg het grootste oppervlak aan beschermde archeologische monumenten. Ook in de Regio Utrecht en de KAN-regio is het gebied dat door archeologische rijksmonumenten in beslag wordt genomen relatief groot. Als wij vervolgens kijken naar het oppervlak aan beschermde archeologische rijksmonumenten in de clusters als percentage van het oppervlak van alle archeologische monumenten in Nederland, dan blijkt de rangorde van de stedenclusters bijna hetzelfde te zijn. Alleen Deventer-Zwolle komt lager in de hiërarchie te staan. Samen omsluiten de G30 12% van het Nederlandse areaal van beschermde archeologische rijksmonumenten op hun grondgebied (tabel 5.8). Ofschoon veel van de kennis die het bodemarchief kan verschaffen pas gestalte krijgt wanneer de verborgen objecten worden opgegraven, is opgraven

[ 119 ]

Tabel 5.8 Archeologische monumenten per stedelijk cluster, in procenten van het grondgebied en in procenten van alle Nederlandse archeologische monumenten Stedencluster

Monumenten (opp.) als % grondgebied

Monumenten (opp.) als % alle monumenten in Nederland

tegenwoordig niet het uitgangspunt. Door opgraven wordt het bodemarchief immers onomkeerbaar verstoord en daarbij zouden belangrijke sporen verloren kunnen gaan. 0,219 0,08 Archeologische objecten blijven het best Twentestad Limburgse steden 0,431 0,124 bewaard waar ze zijn, in hun context in de 0,44 0,318 bodem. Dit is ook het uitgangspunt van het Brabantstad Zuidvleugel 0,817 0,5 79 Europese verdrag dat in 1992 in Valletta (MalNoordelijke steden 0,874 0,67 ta) ook door Nederland ondertekend werd. 1,106 0,37 ‘De verstoorder betaalt’ is een belangrijk uit- Deventer-Zwolle KAN-regio 4,387 1,046 gangspunt van het verdrag. Kosten voor Regio Utrecht 6,25 3,878 archeologie bij allerlei ruimtelijke ontwikke9,401 4,79 lingen, waarmee voorheen minder structu- Regio Amsterdam reel rekening werd gehouden, komen hierTotaal G30 0,798 1 1,854 mee in beeld. Het is niet eenvoudig deze kosten te ramen. Bron: ROB Archeologische Monumentenkaart Voor gemeenten en andere verstoorders blijft de factor onzekerheid een groot probleem. In het nu volgende proberen we echter zo goed mogelijk een inschatting te maken van de mogelijke investeringen in de komende jaren, op grond van de huidige kennis daarover.

5.3.2 Nationaal perspectief Op basis van zijn brief van 17 april 2001 heeft staatssecretaris Van der Ploeg (ministerie van OC&W) een wetsvoorstel opgesteld waarmee de Ministerraad heeft ingestemd en waarmee het Verdrag van Valletta in Nederland zal worden ingevoerd (Van der Ploeg, 2001a). In het voorjaar van 2002 zal Van der Ploeg dit wetsvoorstel aanbieden aan de Tweede Kamer. Naar verwachting zal deze wet medio 2003 in werking treden (zie bijlage 6 voor een nadere beschrijving van het voorgenomen nieuwe beleid). In het verleden is er een voorstel geweest van het ministerie van OC&W om de financiële last voor de veroorzaker tot maximaal 1% van de totale investeringen in zijn project te beperken. Zou dit niveau worden overschreden, dan gelden de kosten als ‘excessieve kosten’ die de draagkracht van de veroorzaker te boven gaan. In het huidige wetsvoorstel van de Staatssecretaris wordt vastgehouden aan het veroorzakerbetaalt-principe. Des te groter zal de stimulans zijn om alternatieven te zoeken voor de verstoring van archeologisch erfgoed. Dit principe wordt doorgetrokken van MER12-plichtige bodemingrepen naar relatief klei-

12 Milieu-effectrapportage.

[ 120 ]

nere bodemverstoringen in archeologische attentiegebieden. In een advies aan de Staatssecretaris (Rfv, 28 augustus 2000) stelt de Raad voor de financiële verhoudingen dat hij een regeling voor een tegemoetkoming in excessieve kosten van archeologische monumentenzorg onontbeerlijk acht in het kader van het waarborgen van een zorgvuldige afweging van archeologische belangen. De Staatssecretaris werkt deze benadering uit en komt nog met een Algemene Maatregel van Bestuur waarin hij aangeeft in welk geval hij opgravingskosten als excessief beschouwt en er een verantwoordelijkheid is voor het Rijk om deze kosten te mitigeren. De investeringsbehoefte voor archeologie We kunnen een aantal bronnen raadplegen om de investeringen voor archeologie in de komende jaren te ramen. In Nederland werden de uitgaven voor archeologie in 1998 op bijna ƒ90 miljoen (€40,8 miljoen) geschat (tabel 5.9), zo blijkt uit een brief van staatssecretaris Van der Ploeg aan de Tweede Kamer. De kosten bleken flink gestegen te zijn, vergeleken met voorgaande jaren. Dit wordt enerzijds veroorzaakt door een groeiend aantal ingrepen in de bodem en anderzijds door het ‘handelen in de geest van Malta’. Een flink deel van de uitgavenstijging komt voor rekening van de veroorzakers. Deze betaalden een derde van de uitgaven. Er was ook een toename van de rol als veroorzaker merkbaar bij gemeenten en provincies (Van der Ploeg, 2001a). Gezien de waargenomen – en verwachte – stijgingen van de omzet in archeologie, kunnen we op grond van deze cijfers de komende jaren investeringen verwachten die landelijk hoger dan ƒ90 miljoen (€25,4 miljoen) per jaar zijn. RIGO Research en Advies BV voerde in 2001 in opdracht van het ministerie van OC&W een onderzoek uit naar de verwachte omvang van bodemingrepen met archeologische gevolgen in 2001-2010 en de daaraan gekoppelde investeringen (Keers et al., 2001). Doel was na te gaan in welke mate archeologische opgravingen nodig zouden zijn en in welke mate de archeologie bij bodemverstorende projecten extreem kostenverhogend zou werken. Voor het buitengebied is vooral gebruikgemaakt van de AMK en de IKAW van het ROB, de kaart Nederland in plannen 2000-2010 van de Rijksplanologische Dienst (RPD) en actuele nota’s, zoals VINEX, VINAC, MIT, het Natuurbeleidsplan en de Nota Mensen, wensen, wonen. Voor historische stads- en dorpskernen is gebruikgemaakt van de VINEX- en VINAC-opgave (geëxtrapoleerd naar 2010 met behulp van de Primosprognose en het Woningmutatiebestand) en verder van de ervaringscijfers over tien jaar van dertien gemeenten. De bebouwde kom tussen de stads- en dorpskernen en het buitengebied is echter buiten beschouwing gebleven bij gebrek aan voldoende informatie hierover. Ook (onder)wateringrepen en de aanleg van kabels, leidingen en riolering zijn bui-

[ 121 ]

Tabel 5.9 Geschatte omzet in de Nederlandse archeologie in 1998 (in guldens en euro's) Kostendrager

Kostencategorie

Omzet in ƒ

Omzet in ¤

Procent

Rijk

beleid apparaat als veroorzaker beleid apparaat als veroorzaker beleid apparaat als veroorzaker onderzoek en onderwijs algemeen als veroorzaker

Musea, publieksattracties en publiciteit

18.000.000 13.500.000 5.600.000 1.700.000 16.800.000 17.500.000 6.800.000 1.000.000 800.000 8.000.000

8.168.044 6.126.033 2.541.169 771.426 7.623.508 7.941.154 3.085.705 45 3.780 363.024 3.630.242

20,1 15,1 6,2 1,9 18,7 19,5 7,6 1,1 0,9 8,9

Totaal waarvan als veroorzaker

89.700.000 33.500.000

40.704.085 15.201.637

100 37

Provincies Gemeenten Universiteiten/NWO Particulieren

Bron: Van der Ploeg, 2001a

ten het onderzoek gebleven. Het RIGO-onderzoek gaat ook niet in op de kosten van (voor)onderzoek. Dergelijk onderzoek zal echter steeds vaker aan de orde zijn. Gezien naar type ingreep blijken ontgrondingen, in het kader van de VINEX en andere ontgrondingen, woningbouw in uitleggebieden en de aanleg van tram, metro en light-rail een groot aandeel ingrepen te kennen met een hoge trefkans van archeologische waarden. Opgravingen in stads- en dorpskernen zijn twee tot acht keer zo duur als opgravingen in het buitengebied. De uitkomsten van het RIGO-onderzoek wijzen op kosten voor opgravingen, inclusief basisrapportage, in de periode 2001-2010 die liggen tussen minimaal ƒ386,5 miljoen (€175,4 miljoen) en ƒ768,1 miljoen (€348,5 miljoen). Er is een viertal varianten doorgerekend, met bij elk een minimum- en een maximumbedrag aan kosten. Gemiddeld is Nederland in deze periode ƒ560,3 miljoen (€254,3 miljoen) kwijt aan opgravingen. Kosten van vermijden, inpassen, behoud, consolideren en dergelijke – dus ook archeologisch (voor)onderzoek – zijn daarin niet opgenomen. Om een indicatie van de ‘excessieve kosten’ te krijgen, en daarmee van het benodigde subsidiebudget, is het RIGO toch weer van het 1%-criterium uitgegaan (wellicht bij gebrek aan beter). Wij herinneren eraan dat dit criterium duidelijk door de Staatssecretaris is afgewezen. Het RIGO komt uit op een budgetbehoefte van gemiddeld ƒ300 miljoen (€136,1 miljoen) in de periode 2001-2010 om aan de meerkosten (in de zin van meer dan 1% van de projectinvestering) tegemoet te komen, met een bandbreedte van ƒ225 (€102,1) tot ƒ320 miljoen (€145,2 miljoen). De door RIGO geschatte investeringen (gemiddeld ƒ56 miljoen (€25,4 miljoen)

[ 122 ]

per jaar) liggen ver beneden de verwachte investeringen op grond van tabel 5.9. Men moet echter niet vergeten dat het RIGO-onderzoek het gehele gebied tussen de historische stads- en dorpskernen en het buitengebied, dus ook de naoorlogse wijken, buiten beschouwing laat. Gezien de omvang van deze wijken en de omvang van de gewenste herstructurering daar in de komende jaren, lijkt bij de geraamde kosten nog een substantieel bedrag geteld te moeten worden. In zijn basisraming neemt het RIGO voor woningbouwlocaties in de binnenstad een bedrag van minimaal ƒ8,2 (€3,7) en maximaal ƒ16,1 miljoen (€7,3 miljoen) op. Het lijkt niet onaannemelijk dat er voor de bebouwde kom buiten de kernen ten minste hetzelfde bedrag moet worden opgenomen. Dit brengt de (gemiddelde) raming voor opgravingen in Nederland op ƒ572 miljoen (€259,6 miljoen) in de periode 2001-2010. Bij de door het RIGO geraamde investeringen in opgravingen moeten verder nog de investeringen in ander archeologisch werk, zoals inventariserend onderzoek, worden geteld. Het RIGO-onderzoek behelst de ontwikkeling en het gebruik van een keur aan kengetallen. De kosten(kengetallen) zijn afhankelijk van tal van factoren, waaronder een aantal die zeer locatiegebonden zijn, zoals de bodemsoort (zand of klei) en het aantal lagen waarin het materiaal is opgeslagen. Ook het type artefact, de ouderdom ervan en de omstandigheid of er veel of weinig vrijwilligers voor het werk kunnen worden ingezet, zijn sterk kostenbepalend. De bandbreedtes zijn zeer groot. Tabel 5.10 geeft hiervan een indruk. In het onderzoek worden bovendien vele bandbreedtes per kenmerk gestapeld. Indicatief zijn de uitkomsten bruikbaar op nationaal niveau, zo melden de onderzoekers. Voor de G30 samen genomen kunnen wij wellicht toch een ruwe verdeelsleutel construeren om een indicatie te krijgen van de kosten voor archeologie die zich in deze steden aankondigen. Als basisindicatoren nemen wij daarvoor het oppervlak van het G30-grondgebied als percentage van het Nederlands grondgebied (8,8%) en archeologische monumenten als percentage van het totaal aan archeologische monumenten in Nederland (11,9%). Woningbouw en de bouw van kantoren en bedrijventerreinen zijn categorieën bodemverstoringen die belangrijke posten binnen de kostenraming vertegenwoordigen. Tussen deze twee typen ingrepen is bovendien een redelijk grote samenhang te veronderstellen. Wij nemen daarom de nieuwbouwwoningen die in de G30 volgens de verhoogde ambitie in de Nota Mensen, wensen, wonen de komende jaren in uitleggebieden gebouwd worden en de nieuwbouw in bestaand stedelijk gebied op als factoren in de toedeling, alles gepercenteerd op het Nederlands totaal (34,2 respectievelijk 46,5%). Het gemiddelde van de percentages is 25,4%. Daarbij moet vermeld worden, dat

[ 123 ]

Tabel 5.10 Kostennormen voor archeologische opgraving inclusief uitwerken en basisrapporteren in guldens en euro's per m2, prijspeil 2001, inclusief BTW Bron Buitengebied ROB Gemeentelijke praktijk Commerciële tarieven Betuweroute PRC-Bouwcentrum UvA-onderzoek Binnenstad Gemeentelijke praktijk Commerciële tarieven

ƒ

Minimum ¤

ƒ

Maximum ¤

Gemiddelde ƒ ¤

31 42 15 3

14,1 19,1 69,4

324 213 482

147,0 96,7 218,7

38 60 285 259 260 650

17,2 27,2 129,3 1 17,5 1 18,0 295,0

160 290

72,6 131,6

800 5 75

363,0 260,9

225 400

102,1 181,5

Bron: Keers et al., 2001

ook landinrichting, bosaanplant en natuuraanleg grote kostenposten zijn voor de archeologie, zo blijkt uit het RIGO-onderzoek. Wij nemen aan dat deze extensieve vormen van ontwikkeling tot hun recht komen in de factor percentage grondoppervlak. Wij gaan daarom vooralsnog uit van een kwart van de landelijke kosten voor opgravingen in de G30. Dit is ƒ143,8 miljoen (€65,3 miljoen) in tien jaar. Het moge echter duidelijk zijn dat de verdeelsleutel nader onderzoek en verfijning vergt. Wij moeten nu nog de kosten van archeologisch (voor)onderzoek schatten. Met behulp van de omzetcijfers van een archeologisch onderzoeksbureau (RAAP) komen we tot een ruwe schatting van de investeringen in de G30 voor inventariserend veldonderzoek, bureauonderzoek, archeologische begeleiding en dergelijke van ƒ49 miljoen (€22,2 miljoen) voor de periode 2001-2009, waarvan 38% voor rekening komt van gemeenten, 23,5% voor het Rijk, 8,8% voor provincies en 29,8% voor de markt (zie bijlage 6). De totale investeringen in archeologie komen voor de G30 daarmee op ƒ192,8 miljoen (€87,5 miljoen); dit is ƒ19,3 miljoen (€8,8 miljoen) per jaar. Deze inschatting is laag, vergeleken met de cijfers uit tabel 5.9 die de geschatte omzet in de Nederlandse archeologie in 1998 weergeven. Als wij op die bedragen een percentage voor de G30 van 25% toepassen, komen de archeologieinvesteringen van de G30 immers in totaal uit op ƒ22,4 miljoen (€10,2 miljoen) per jaar (met een aandeel voor het Rijk van 35%), zonder rekening te houden met de groei die de komende jaren zonder twijfel in het verschiet ligt. We kunnen dus concluderen dat we met een investeringsbedrag van ƒ19,3 miljoen (€8,8 miljoen) per jaar de archeologie-investeringen van de G30 conservatief inschatten. ICES-claim De door het ministerie van OC&W ingediende ICES-claim OCW110, beoordeeld als robuust, is ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen) voor de periode 2003-2006.

[ 124 ]

Tabel 5.1 1 Investeringen in archeologie in de G30, per stedencluster, per periode: 20002010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤


45,6 46,9 8,9 12,0 5,0 0,8 16,6 35,6 22,6

20,7 21,3 4,0 5,4 2,3 0,4 7,5 16,2 10,3

22,4 16,0 0,6 2,9 5,0 0,0 5,8 18,8 14,5

10,2 7,3 0,3 1,3 2,3 0,0 2,6 8,5 6,6

68,0 62,9 9,5 14,8 10,0 0,8 22,4 54,4 37,1

30,9 28,5 4,3 6,7 4,5 0,4 10,2 24,7 16,8


193,8 75,7

87,9 34,4

86,0 31,5

39,0 14,3

279,8 107,2

127,0 48,6


Dit is ƒ25 miljoen (€11,3 miljoen) per jaar. Het bedrag is redelijk in overeenstemming met het door het RIGO geschatte bedrag voor excessieve kosten op jaarbasis. Het is nauwelijks in te schatten hoeveel van dit bedrag, indien het wordt gehonoreerd, aan de G30 zal toekomen. Gerelateerd aan het aandeel in het totaal van archeologische rijksmonumenten in Nederland zou het aandeel ƒ12 miljoen (€5,4 miljoen) zijn in de hele periode. Wij gaan echter uit van een kwart van het bedrag, net als bij de kosten, dus ƒ25 miljoen (€11,3 miljoen) of ƒ6,25 miljoen (€2,8 miljoen) per jaar. In deze grotere steden zijn immers meer stedelijke ontwikkelingen aan de orde, met een grotere nadruk op intensief ruimtegebruik (ondergronds bouwen, parkeren en dergelijke). Het andere argument is dat binnen de steden de opgravingen gemiddeld duurder zijn: de meeste steden hebben relatief weinig buitengebied en relatief grote en oude historische kernen. Gerelateerd aan de totale kosten voor archeologisch onderzoek en opgravingen die wij raamden (op grond van de gegevens van RIGO en Raap Archeologisch Adviesbureau (zie bijlage 6)), vormt de bijdrage van het Rijk 32,4%.

5.3.3 Gemeentelijke opgave De G30-gemeenten hebben voor de periode 2000-2009 gezamenlijk een investeringsopgave van ƒ193,8 miljoen (€87,9 miljoen) gedaan (zie tabel 5.11). Voor de periode 2000-2014 gaat het om een bedrag van ƒ279,8 miljoen (€127 miljoen). Acht van de dertig steden hebben geen investeringen opgegeven. Zoals ook te verwachten, is de Regio Amsterdam koploper wat betreft de investeringen in de periode 2000-2009, maar de opgave van de Zuidvleugel verschilt daarvan nauwelijks. Voor de periode 2000-2014 zijn de rollen omgedraaid: hier scoort de Zuidvleugel het hoogst. Elk van de twee stedelijke clusters

[ 125 ]

Tabel 5.12 Verdeling van investeringen in archeologie naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager

2000-2009 %

2010-2014 %

28 29 neemt 24% van de totale opgave voor de Rijk Gemeente 37 28 periode 2000-2009 voor zijn rekening. Ook de Markt 16 26 noordelijke steden hebben een relatief grote 2 1 opgave gedaan: 18% van het totaal. En ook Corporatie Onbekend 2 0 Deventer-Zwolle vertegenwoordigen met 12% 14 16 een relatief fors deel van de opgave. De Regio Ongedekt Utrecht en de KAN-regio blijven, gezien het 100 100 relatief grote areaal beschermde archeologi- Totaal sche monumenten binnen hun grenzen, met Bron: OTB-enquête G30, 2001 5 respectievelijk 3% achter bij de investeringen die men op grond hiervan – en op grond van hun Vinex-uitbreidingsopgaven – zou verwachten. De gemeenten nemen het grootste deel van de investeringen in de periode 2000-2009 voor hun rekening: gemiddeld 37%. Het Rijk wordt ook voor een groot deel in de opgave betrokken: 28% (zie tabel 5.12). Van de markt verwacht men een bijdrage van 16% en ook van corporaties wordt een klein deel verwacht (2%). De dekking is niet bekend van 16% van het totale investeringsbedrag, oftewel ƒ28 miljoen (€12,7 miljoen). De provincie wordt niet genoemd. In de periode 2010-2014 schat men de bijdrage van de markt hoger in (26%) en de bijdrage van de gemeente lager (28%). De overige percentages blijven gelijk. Uit de omschrijving van de prestaties blijkt dat sommige gemeenten te maken hebben met grote projecten waarvan al vaststaat, dat er grote archeologische consequenties aan vastzitten. Andere gemeenten hebben al vrij veel ervaring met kosten voor archeologie en kunnen met een gemiddeld aantal opgravingen per jaar rekening houden. (Voor)onderzoek en opgravingen zijn de meest genoemde activiteiten, maar er wordt ook geld uitgetrokken voor opslag en tentoonstelling van artefacten en voor het digitaal toegankelijk maken van inventarisaties. Als sleutel voor de verdeling van de investeringen in archeologie over Rijk, gemeente en marktpartijen (inclusief woningcorporaties) hanteren wij 30 : 40 : 30.

5.3.4 Bevindingen Bij de investeringscategorie archeologie valt op dat, hoewel de topdown raming (op grond van gegevens van RIGO en bureau Raap) geheel onafhankelijk is uitgevoerd van de gemeentelijke opgaven en ondanks de grote onzekerheidsfactor, de resultaten van de beide inventarisaties bijna exact op hetzelfde bedrag uitkomen. Ook de aandelen van het Rijk in de twee benaderingen (28 versus 32%) ontlopen elkaar niet in belangrijke mate. Toch blijft het noodzakelijk de geraamde investeringsbedragen met grote reserves te bezien. Het grootste probleem bij archeologie – ook volgens diver-

[ 126 ]

se experts vanuit verschillende werkkringen – is de onzekerheid over de absolute omvang van investeringen. In de woorden van een van hen: “Het kenmerk van het bodemarchief is en blijft dat wij het niet kennen en dus niet kunnen voorspellen. Onvoorspelbare vondsten blijven er altijd, zelfs met zeer goed en zorgvuldig uitgevoerd onderzoek”. Gebaseerd op de gemeentelijke opgave gaan wij uit van een totaal investeringsvolume van ƒ279,8 miljoen (€127 miljoen) in de periode 2000-2014. Dit is per jaar ƒ19,3 miljoen (€8,8 miljoen). Met een bijdrage van 30% komt daarvan ƒ5,8 miljoen (€2,6 miljoen) per jaar voor rekening van het Rijk.

[ 127 ]

6 Investeringen in duurzaamheid en veiligheid 6.1 Inleiding Onder het thema duurzaamheid en veiligheid rangschikken we de volgende investeringscategorieën: natuur- en landschapskwaliteit (paragraaf 6.2); verbetering van de duurzaamheid van stedelijk vastgoed en het energiegebruik (paragraaf 6.3); rioleringen en beheersing van grondwateroverlast (paragraaf 6.4); bodem- en watersanering en afvalverwerking (paragraaf 6.5), en ten slotte de veiligheid van stedelijk vastgoed (paragraaf 6.6).

6.2 Natuur- en landschapskwaliteit 6.2.1 Inleiding Investeringen in natuur- en landschapskwaliteit zijn gericht op de verbetering van de ecologische en landschappelijke inpassing van de stad in de omgeving en de ecologische en landschappelijke kwaliteit van het stedelijk gebied zelf. Het gaat dan om zaken zoals verwerving en inrichting van nieuwe groen- en recreatiegebieden, herinrichting van bestaande groen- en recreatiegebieden, en recreatief medegebruik van de open ruimte (inclusief water).

6.2.2 Nationaal perspectief De Nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur vormt de leidraad voor het kabinetsbeleid op het gebied van natuur. Uitgangspunt is dat de natuur moet aansluiten bij de wensen van de mensen en goed bereikbaar, toegankelijk en bruikbaar moet zijn. Tegelijkertijd moet de natuur echter door mensen beschermd, beheerd, bewerkt en ontwikkeld worden. Dit wijkt deels af van eerder natuurbeleid, dat meer was gericht op ecologie en soortenrijkdom. Er wordt nu meer nadruk gelegd op de bijdrage van de natuur aan het menselijk welzijn. Voor dit beleid trok het kabinet zowel in 2000 als in 2001 ƒ50 miljoen (€22,7 miljoen) extra uit. Vervolgens wordt er jaarlijks tot 2020 ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen) uitgetrokken. In totaal komt dat op ƒ2 miljard (€0.9 miljard) tot 2020 (ministerie van LNV, 2000a). De bovengenoemde extra investeringen zijn gerelateerd aan de beleidsintensivering uit de Nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur. Zij zullen veelal ingezet worden voor verwerving van grond om ‘robuuste verbindingen’ binnen de ecologische hoofdstructuur te creëren. Tevens worden de investeringen ingezet voor verbetering van de landschappelijke kwaliteit. De bedragen geven echter geen zicht op de totale investeringsopgave voor natuur- en landschapskwaliteit. Meer inzicht daarin kan worden verkregen uit de LNV-begroting voor 2002 (ministerie van LNV, 2001). De posten op de begroting die

[ 128 ]

betrekking hebben op het verbeteren van natuur- en landschapskwaliteit (versterking landelijk gebied, realisatie van de ecologische hoofdstructuur en beheer van de ecologische hoofdstructuur) komen gezamenlijk op een bedrag van ƒ1.420 miljoen (€644,4 miljoen) voor 2002. Als dat naar rato van het inwonertal zou worden toegerekend naar de G30, zou dat betekenen dat er ƒ457,2 miljoen (€207,5 miljoen) beschikbaar is voor de G30-steden. In werkelijkheid zal dit bedrag lager zijn, omdat een relatief groot aandeel van de investeringen in natuur- en landschapskwaliteit buiten de steden, in het landelijk gebied plaatsvinden. Zo gaat van de investeringen in reconstructie veehouderij, kwaliteitsimpuls zandgebieden en het programma ‘landelijk natuurlijk’ nauwelijks iets naar de steden, terwijl deze zaken wel deel uitmaken van de post versterking landelijk gebied. Om tot een realistischer toerekening naar de G30-steden te komen moet een verfijnder methode dan via het inwonertal worden gebruikt. In een gezamenlijke brief aan de Tweede Kamer van 4 juli 2001 constateren staatssecretaris Faber van LNV en staatssecretaris Ybema van EZ: “Een toenemend deel van de stedelijke bevolking is voor hun recreatie- en sportactiviteiten aangewezen op het groen in en om de stad.” Dit is voor de ministeries van LNV en VROM aanleiding om groen in en om de stad financieel te ondersteunen. In het kader van het GSB en het ISV is voor de periode 2000-2004 een bedrag uitgetrokken van ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen) voor grootschalig groen. Met de G30 zijn convenanten gesloten waarin ongeveer 75 bestaande parken worden geherstructureerd, 16 nieuwe parken worden aangelegd en 23 verbindingen tussen steden en het omringende landelijk gebied worden gerealiseerd. In de Nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur (ministerie van LNV, 2000b) is het hoe en waarom van groen in en om de stad uitgewerkt in het programma ‘stedelijk natuurlijk’. Dit programma, dat globaal betrekking heeft op een gebied van ongeveer 5 tot 10 kilometer rond de bebouwde kom van de grote steden, bouwt voort op de Balans visie stadslandschappen (ministerie van LNV, 1996). Naast de realisering van groenvoorzieningen gaat het ook om het stimuleren van de betrokkenheid van burgers bij het lokale natuurbeleid en om ‘rood voor groen’-arrangementen. Het hoofddoel van het programma ‘stedelijk natuurlijk’ is als volgt geformuleerd: “In 2020 is de kwaliteit van de leefomgeving in en om de stad aanzienlijk verbeterd door verhoging van de kwaliteit van het landschap en vergroting van de oppervlakte recreatief aantrekkelijk en toegankelijk groen” (ministerie van LNV, 2000b: 41). Er worden in de Nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur indicatieve kwantitatieve taakstellingen gegeven voor het programma ‘stedelijk natuurlijk’. Het gaat om de realisering van circa 15.000 hectare (gerekend vanaf 2000) groen om de stad en 450 kilometer groene verbindingen die reeds

[ 129 ]

Investeringscategorie 10: Investeren in natuur en landschapskwaliteit (Ontwikkeling grootschalig groen in de stad Maastricht) De belangrijke kwaliteit van Maastricht als compacte stad in een weids landschap staat onder invloed van verstedelijking onder sterke druk. In een aantal samenhangende projecten wordt het belang van het gezamenlijk begeleiden van nieuwe verstedelijkingsprocessen in samenhang met groen in de stad uitgewerkt. Het gaat om: Geusseltpark en landgoederenzone, parkenreeks stadspark-Tapijnkazerne-Aldenhofpark-sportpark-Jekerdal en vestigingswerken Hoge Fronten-Lage Fronten-Noorderpark-Fort Willem. In deze projecten staat de verbinding tussen het bestaande en te ontwikkelen stedelijk milieu en de te ontwikkelen groene ring om de stad centraal. De landgoederenzone en het Geusseltpark zijn doorsneden door grootschalige infrastructuur. Mede daardoor is de samenhang tussen landschap, landgoederen en watersystemen niet of nauwelijks meer herkenbaar. De onderlinge relatie tussen de landgoederen en de relatie met de stad dreigt verloren te gaan. Om deze ontwikkeling te keren dient een recreatief netwerk tot stand te worden gebracht en dienen ecologische barrières te worden geslecht. De eerste aanzet daartoe zal plaatsvinden bij de revitalisering van het Geusseltpark. De parkengordel stadspark-Tapijnkazerne-Aldenhofpark-sportpark-Jekerdal is aan grondige herinrichting en verdere ontwikkeling toe. Behoud en veiligstelling van het stadspark, openstelling van het Tapijnkazerneterrein, revitalisering van het sportpark in het Jekerdal, begeleiding van stedelijke recreatieve uitloop en natuurontwikkeling langs de Jeker kunnen hier in onderlinge samenhang gerealiseerd worden. Via de aanleg van de Ceramique-brug wordt de parkengordel verbonden met de oostzijde van de Maas. In het gebied Hoge Fronten-Lage Fronten-Noorderpark-Fort Willem moeten nieuwe woon-, werken recreatiefuncties worden gecombineerd met de kwaliteiten van de natuur en de cultuurhistorie. De vestingwerken in Maastricht herbergen natuurwaarden die uniek zijn voor Nederland. Doelstelling is om de nog aanwezige restanten van de oude bolwerken gezamenlijk te ontwikkelen tot één Noordervestingpark. Dit park vergroot de kwaliteit van het stadscentrum en de gehele leefomgeving en versterkt de aanwezige ecologische en cultuurhistorische waarden.

onderdeel waren van bestaand beleid (uit het Structuurschema Groene Ruimte). Daarbovenop moet voor 2020 nog 10.000 hectare hoogwaardig groen om de stad worden gerealiseerd. Tegelijkertijd moet de recreatieve bereikbaarheid, de bruikbaarheid en de toegankelijkheid van het groen in en om de stad worden verbeterd. In de begroting van LNV voor 2002 wordt aangegeven dat voor het bereiken van de doelstellingen op het gebied van groen in en om de stad ƒ40,3 miljoen (€18,3 miljoen) wordt uitgetrokken in 2002, oplopend tot ƒ52,4 miljoen (€23,8 miljoen) in 2006. Dit betekent echter niet dat dit al het geld is dat beschikbaar is voor investeringen door de steden in natuur- en landschapskwaliteit. Investeringen die deel uitmaken van de ecologische hoofdstructuur (bijvoorbeeld bufferzones) kunnen vanuit de middelen voor de ecologische hoofdstructuur worden gefinancierd. In de Nota Natuur voor mensen, mensen voor natuur wordt alleen in kwalitatieve zin ingegaan op de financiële consequenties van het beleid. Een belangrijk knelpunt bij de realisering van het natuurbeleid vormen de stijgende grondprijzen, waardoor het verwerven van grond voor de ecologische hoofdstructuur wordt bemoeilijkt. Door deze stijgende grondprijzen, en om de voorgenomen beleidsintensiveringen door te kunnen voeren zijn extra middelen

[ 130 ]

nodig. Het gaat dan om de aan het begin van deze paragraaf reeds genoemde ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen) jaarlijks tot 2020. Bij het programma ‘stedelijk natuurlijk’ wordt verder aangegeven dat het kabinet in de periode tot 2005 nieuwe mogelijkheden onderzoekt voor financiering uit de markt van natuur en landschap. Daarbij worden expliciet genoemd bijdragen vanuit waterberging en waterwinning aan investeringen in natuur, bijdragen uit de recreatieve en horecasector en verhoging van de inkomsten uit houtoogst. Tevens wordt onderzocht wat de mogelijkheden zijn om ‘rood’ en groen’ zo veel mogelijk in samenhang te realiseren en groen mede door rode functies te laten financieren. Bedragen worden echter niet genoemd. Onder het motto ‘Groen in en om de stad’ (GIOS) heeft het ministerie van LNV een beleidsveld ontwikkeld dat erop gericht is de balans tussen rode en groene functies te herstellen. Vanaf 2010 moet de verdere verstedelijking gelijk opgaan met de aanleg van voldoende volwaardig groen via integrale planvorming, uitvoering en financiering van rode en groene functies: bestaande groenopgaven realiseren tekorten wegwerken, kwantitatief en kwalitatief handhaven balans tussen groen en verstedelijking. Het GIOS bestaat uit twee componenten: Groen in de stad (groen binnen de rode contouren): grootschalig groen in de stad: ISV-I en ISV-II (2000-2010) Vinac-regionaal groen (2005-2010, 440 ha) extra groen gekoppeld aan stedelijke ontwikkeling (Natuur voor mensen, 2010-2020, 10.000 ha.) binnen de rode contour (‘rood en groen in balans’). Groen om de stad (groen tot circa 10 km vanaf de rode contouren): randstadgroenstructuur (tot 2013) strategische (recreatieve) groenprojecten (1995-2013) VINAC strategisch groen (2005-2010). Het ministerie van LNV heeft een ICES-claim ingediend (LN1) ter ondersteuning van een ‘groenblauwe impuls voor stad en omgeving’. De claim van ƒ3.735 miljoen (€164,9 miljoen) voor Groen in en om de Stad (GIOS) werd door de planbureaus als opwaardeerbaar (B) beoordeeld. De ook onder LN1 vallende ICES-claim van ƒ1.100 miljoen (€499,2 miljoen) voor regionale parken wordt door de planbureaus als zwak (C) aangemerkt. Op nationale schaal is het beleidstekort volgens de planbureaus niet scherp in beeld gebracht. Uit de gepresenteerde gegevens blijkt onvoldoende dat de VROM- en LNV-initiatieven goed op elkaar zijn afgestemd. Dat geldt vooral voor de claim met betrekking tot de regionale parken. GIOS zou zich tot een robuuste claim kunnen ontwikkelen als per project de tekorten in kaart worden gebracht, de positieve en negatieve effecten ex ante worden ingeschat en de plannen op basis daarvan worden geoptimaliseerd.

[ 131 ]

Tabel 6.1 Investeringen in natuur- en landschapskwaliteit in de G30, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤


2.296,6 854,7 872,4 636,3 90,8 318,0 477,0 25 7,5 101,0

1.042,2 387,8 395,9 288,7 41,2 144,3 216,5 1 16,8 45,8

773,0 710,4 591,8 445,8 75,7 67,8 48,0 189,0 60,0

350,8 322,4 268,5 202,3 34,4 30,8 21,8 85,8 27,2

3.069,6 1.565,1 1.464,2 1.082,1 166,5 385,7 525,0 446,5 161,0

1.392,9 710,2 664,4 491,0 75,6 175,0 238,2 202,6 73,1


5.904,2 3.5 70,1

2.679,2 1.620,0

2.961,5 1.800,9

1.343,9 817,2

8.865,7 5.371,0

4.023,1 2.437,3


In het algemene zin kan een beleidsintensivering voor wat betreft investeringen in natuur- en landschapskwaliteit in en nabij de steden worden onderkend. Een exacte kwantificering van wat die beleidsintensivering financieel betekent is echter niet te geven.

6.2.3 Gemeentelijke opgave Vrijwel alle gemeenten voeren voor de periode 2000-2009 en 2010-2014 investeringsprojecten op in de categorie natuur- en landschapskwaliteit. Slechts door twee gemeenten is geen opgave gedaan. Het totale bedrag van de gemeentelijke opgave is ƒ5,9 miljard (€2,7 miljard) voor de perio- Tabel 6.2 Verdeling van investeringen in natuur- en de 2000-2009 (zie tabel 6.1). Dat betekent voor landschapskwaliteit naar kostendrager, 2000-2009, alle G30-steden gezamenlijk een investe- resp. 2010-2014 ringsopgave van ƒ590 miljoen (€267,7 milKostendrager 2000-2009 2010-2014 joen) per jaar. % % Voor de periode 2000-2014 gaat het om een totale investering van ƒ8.865,7 miljoen 53 44 (€268,2 miljoen), dat is gemiddeld ƒ591 mil- Rijk Gemeente 17 12 joen (€268,2 miljoen) per jaar. Voor meer dan Markt 5 11 de helft van dit bedrag (53%) wordt voor de Onbekend 12 1 1 periode 2000-2009 een beroep gedaan op het Ongedekt 13 22 Rijk (zie tabel 6.2). De gemeenten nemen 17% van de investeringen voor hun rekening. De 100 100 markt wordt aangesproken voor 5%. Van de Totaal Bron: OTB-enquête G30, 2001 overige 25% is vooralsnog onbekend waar de financiering vandaan moet komen.

[ 132 ]

Investeringscategorie 10: Investeren in natuur en landschapskwaliteit (Herstel van het Rijsterborgherpark te Deventer) Het Rijsterborgherpark is toe aan een forse opknapbeurt. In 1998 vernielde een windhoos een honderdtal bomen, wat de noodzaak tot ingrijpen nog vergrootte. De gemeente Deventer komt nu met een nieuw (schets)ontwerp voor het park. Het padenverloop in dit nieuwe ontwerp is aangepast aan de gewijzigde schaal van het park. De bomen hebben nu een monumentale omvang bereikt, waardoor de ruimtelijke verhoudingen zijn gewijzigd. Om deze reden hoeven de bij de windhoos gesneuvelde bomen ook niet allemaal vervangen te worden. Verder worden bijzondere punten, die nu als statische punten even terzijde van de hoofdpaden liggen, in de looproutes opgenomen. En er is een nieuwe hoofdroute door het park gemaakt. De heesterbeplanting wordt teruggebracht tot een aantal zorgvuldig geplaatste groepen. Verder wordt de beplanting langs de randen van het park zodanig aangepast dat vanuit het park meer zicht komt op datgene wat er buiten het park gebeurt. Vanuit de omgeving is er dan ook meer zicht in het park. Dit bevordert de sociale veiligheid en de stedelijkheid. De bouwkundige elementen zijn blikvangers in de doorzichten en de rustpunten op de wandeling. De nieuwe bruggen in het park dienen daarom een hoge architectonische kwaliteit te krijgen. Daarnaast wordt voorgesteld de bijzondere plekken nadruk te geven door er een kunstwerk te plaatsen. Op de schaal van Deventer als geheel is het van belang de wandeling langs de IJssel op een vanzelfsprekende manier te koppelen aan die door het park. Een ruimtelijk royale koppeling is door bestaande bebouwing moeilijk te maken. Hierdoor worden hoge eisen gesteld aan de inrichting van de beschikbare ruimte voor de koppeling van het park en de IJssel. Verder worden maatregelen getroffen gericht op de continuïteit van het singelprofiel. Voor de renovatie van het park moet worden gerekend op een investering van zo’n ¤3,6 tot ¤4,5 miljoen.

De investeringsopgaven van de gemeenten stemmen in het algemeen goed overeen met de inhoudelijke doelstellingen van het rijksbeleid op dit gebied. Investeringen die worden opgegeven zijn vrijwel altijd gericht op ‘toegankelijk’ groen. In vrijwel alle gemeentelijke opgaven worden natuur en recreatie gecombineerd. Wel liggen de accenten soms anders. Zo zijn er aan de ene kant investeringen gericht op de aanleg van nieuwe parken en het verbeteren van de parkenstructuur in steden. Dit betreft groen met voornamelijk een recreatieve functie. Aan de andere kant van het spectrum zijn er investeringen in verbindingszones die in eerste instantie een ecologische functie hebben. Maar aan beide zijden van het spectrum wordt aangegeven dat ecologische en recreatieve doelstellingen zo veel mogelijk met elkaar worden verbonden.

[ 133 ]

In de gemeentelijke opgave van de investeringsbehoefte komt 6% van de investeringen uit de markt. Gezien de ambities om groen, door middel van ‘rood voor groen’-constructies en andere mogelijkheden, meer door de markt te laten financieren is dit weinig. In het onderzoek naar de stedelijke investeringsopgave 1999-2010 (Priemus, 1998) werd aangegeven dat 10% van de investeringsopgave in deze categorie van particuliere zijde kan worden gevraagd. Dat percentage is nog niet gehaald. Maar wellicht kan hierin nog verandering komen wanneer financiers worden gezocht voor de 23% van de investeringen waarvan nu nog niet bekend is wie ze zal financieren. Als sleutel voor de verdeling van investeringen in natuur- en landschapskwaliteit over Rijk, gemeente en marktpartijen hanteren wij 60 : 30 : 1013.

6.2.4 Bevindingen Inhoudelijk sluiten het rijksbeleid en de gemeentelijke opgaven goed op elkaar aan. Het is niet duidelijk of dat qua financiën ook het geval is. Uit de top down benadering van de stedelijke investeringsopgave op het gebied van natuur- en landschapskwaliteit is geen eenduidig bedrag af te leiden. Hooguit kan vastgesteld worden dat het bedrag dat hiervoor op rijksniveau beschikbaar is, ligt tussen de ƒ457,2 miljoen (€207,5 miljoen) jaarlijks (totale investeringen in natuur- en landschapskwaliteit in Nederland via inwonertal toegerekend aan de G30) en de ƒ40,3 miljoen (€18,3 miljoen) jaarlijks (het bedrag dat in de begroting van 2002 expliciet is opgenomen voor investeringen in groen in en om de stad). Ons baserend op tabel 6.1 stellen we een totaal investeringsvolume van ƒ8.866 miljoen (€4.023,2 miljoen) vast voor de periode 2000-2014. De rijksclaim voor die periode is ƒ5.320 miljoen (€2.414,1 miljoen). Op jaarbasis is het totaal investeringsvolume ƒ591 miljoen (€268,2 miljoen), waarvoor een rijksbijdrage van ƒ355 miljoen (€161,1 miljoen) wordt gevraagd.

6.3 Verbetering duurzaamheid stedelijk vastgoed en energiegebruik 6.3.1 Inleiding De hier te bespreken investeringscategorie omvat de volgende ingrepen: aanpassing oudere woningen aan EPK(energie-prestatiekeuring)-norm 1985 voor

13 De claim op rijksmiddelen die resulteert uit toepassing van dit percentage op de investeringsopgave in de G4 komt overeen met het beroep op rijksmiddelen dat in het G4-Manifest wordt gedaan voor ‘groen en water in en om de steden’.

[ 134 ]

nieuwbouw, verwijdering asbest, loden waterleidingpijpen uit woningen en andere gebouwen en het aanbrengen van geluidsisolatie. De topdown redenering is uitsluitend op de energiebesparing van vastgoed gericht, in het bijzonder van woningen.

6.3.2 Nationaal energiebesparingsbeleid gebouwde omgeving De algemene energiebesparingsdoelstellingen van de Nederlandse overheid zijn neergelegd in de Energiebesparingsnota van het ministerie van EZ (ministerie van EZ, 1998). De Energiebesparingsnota heeft als doelstelling de verbetering van de energie-efficiency met 2% per jaar in de periode 19982010. Tijdens de internationale klimaatconferentie te Kyoto in december 1997 heeft de Europese Unie zich verplicht de jaarlijkse uitstoot van broeikasgassen tussen 2008 en 2012 met 8% terug te brengen tot onder het niveau van 1990-1995. In EU-verband is vervolgens overeengekomen dat dit voor Nederland een reductie van 6% betekent. In concrete cijfers komt dit erop neer dat Nederland zijn uitstoot van broeikasgassen in 2010 ten opzichte van de autonome te verwachten emissie met ongeveer 50 Mton moet verminderen. De helft hiervan moet door maatregelen in Nederland zelf worden gerealiseerd. De sectoren waarin deze doelstellingen moeten worden behaald, zijn verkeer, de gebouwde omgeving, landbouw en industrie. Invloedrijke intermediairs in het energiebesparingsbeleid voor de gebouwde omgeving zijn gemeenten en provincies. Zij zijn het bevoegd gezag voor milieu- en bouwregelgeving en spelen een grote rol in de ruimtelijke ordening. Stedelijk milieubeleid zal daarom in elk geval moeten aangrijpen bij de CO2-reductiedoelstellingen voor de gebouwde omgeving. In de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid (Ministerie van VROM, 1999) is aangegeven hoe de CO2 reductie gehaald kan worden. Voor de gebouwde omgeving bestaat de taakstelling uit een extra reductie van 3 Mton CO2-equivalenten, waarvan 2 Mton in de bestaande woningvoorraad gebouwd voor 1995 en 1 Mton in de bestaande utiliteitsbouw. Deze beleidsdoelstelling wordt in het vervolg aangehouden als uitgangspunt voor investeringen in energiebesparing tot 2010. Voor de periode na 2010 zijn geen besparingsdoelstellingen geformuleerd. Deze periode wordt in het volgende dan ook niet beschouwd. Een aantal instrumenten is door de nationale overheid ontwikkeld om energiebesparing in de gebouwde omgeving te bewerkstelligen of te stimuleren. Voor nieuwbouwwoningen is in 1995 de Energie Prestatie Norm ontwikkeld. Hiermee is vanaf 1996 aan elke nieuw te bouwen woning een energiepresta-

[ 135 ]

tie-eis opgelegd in de vorm van een maximale Energie Prestatie Coëfficiënt. De Energie Prestatie Coëfficiënt staat voor een zekere mate van energie-efficiëntie van een woning en is sinds de introductie in 1996 twee keer aangescherpt om de energiezuinigheid van nieuwbouwwoningen te verbeteren. Ook voor utiliteitsbouw bestaan er een Energie Prestatie Norm en een Energie Prestatie Coëfficiënt. In het geval van utiliteitsbouw zijn verschillende categorieën gebouwen vastgesteld waarvoor verschillende energieprestatie-eisen bestaan. Voor bestaande woningen bestaan geen energieprestatie-eisen. Wel is in het Bouwbesluit opgenomen dat bij ingrijpende woningverbetering bij vervanging van woningonderdelen voldaan moet worden aan een Rc-waarde van 2,5 m2K/W (Van der Waals et al., 2000). Ook is sinds 1 januari 1999 de aanschrijvingsbevoegdheid van gemeenten voor energiebesparende maatregelen verscherpt (Straub, 2001)14. Indien de renovatie zodanig grootschalig is dat alleen de fundering hergebruikt wordt of dat alleen de dragende elementen van de woning oorspronkelijk blijven, dan zal het gemeentelijk bouwen woningtoezicht in de meeste gevallen de energieprestatie-eisen voor nieuwbouw opleggen bij de aanvraag van de bouwvergunning. Om energiebesparing in bestaande woningbouw te stimuleren heeft de overheid het Energie Prestatie Advies (EPA) ontwikkeld. Hiermee kan de energetische kwaliteit van een woning in beeld worden gebracht met daaraan gekoppeld een advies over mogelijke energiebesparende maatregelen en de kosten daarvan. Het EPA is door het ministerie van VROM ontwikkeld als onderdeel van de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid waarmee Nederland de Kyoto-doelstellingen wil nakomen (ministerie van VROM, 1999). De eerdergenoemde taakstelling van een reductie van 3 Mton CO2-equivalenten voor de gebouwde omgeving zal voor een groot deel met behulp van het EPA moeten worden bereikt. Het Rijk wil daartoe in 2010 een substantieel deel van het Nederlandse woningbestand met bouwvergunningen verleend vóór 1998 hebben doorgelicht met een Energie Prestatie Advies. Het EPA is een vrijwillig instrument. Bewoner-eigenaars, corporaties, institutionele beleggers en particuliere verhuurders kunnen het advies vrijwillig aanvragen. In 2001 en 2002 evalueert de overheid de Uitvoeringsnota Klimaat-

14 Sinds de aanscherping van het aanschrijvingsbeleid kan ook aangeschreven worden als het gaat om het thermisch isoleren van uitwendige scheidingsconstructies (gevels en dak van woning) en van de begane-grondvloer met kruipruimte. Daarnaast kan ook aangeschreven worden in geval van verwarmingsinstallaties van tien jaar of ouder. Deze zouden dan vervangen moeten worden door een verwarmingsketel met een opwekkingsrendement van ten minste 80%. Het is tot op heden echter onduidelijk in hoeverre gemeenten deze verscherping van het aanschrijvingsbeleid in praktijk brengen.

[ 136 ]

Tabel 6.3 Overzicht van investeringen en energiebesparingen in verschillende publicaties Publicatie

Datum studie

Aantal aan te pakken woningen

Te realiseren besparingen

Energiebesparingsnota (Ministerie EZ)

1998

‘Optiedocument voor emissiereductie van broeikasgassen’ (ECN/RIVM)

1998

3 miljoen (buiten sociale-huursector) woningen gebouwd vóór 1985 5 miljoen woningen gebouwd voor 1985

‘Consequenties energetische aanpak van de woningvoorraad tot niveau 1985’ (Damen Consultants)

1999

KWR ’94-’96: Analyse Energie en Water (Damen Consultants) ‘Nadere invulling van de EPA doelstelling voor woningen’ (ECN)

jan. 1998

5 miljoen (sociale-huursector, particuliere verhuur en eigen woningbezit) woningen gebouwd vóór 1985 6 miljoen

1998

ƒ6,3 miljoen (¤2,86)

‘Energiebesparing en stedelijke herstructurering’ (J.F.M. van der Waals) Voorbeeld: HR++ glas ipv enkel glas, (op basis van Jeeninga en Ruijg, 1999)

2001

Relatief per maatregel (bij alle woningen tot 1995)

Woningen voor 1985 op niveau 1985 brengen Autonoom: 60 PJ, Additioneel: 60 PJ (3,6 Mton CO2reductie) Woningen voor 1985 op niveau 1985 brengen: besparingen 136 PJ (ca. 9 Mton CO2) Pakket 1: 3,1 Mton CO2reductie, 61 PJ 5,5 Mton CO2-reductie in 2010 (3,5 Mton autonoom, 2 Mton additioneel) 2,3 Mton CO2

1) Deze studie gaat uit van de combinatie van autonome besparingen en additionele besparingen waarmee in totaal 5,5 Mton CO2-reductie wordt behaald. Investeringen zijn gedefinieerd als meerinvesteringen, waarbij bijv. bij muur-, daken vloerisolatie meerinvesteringen gelijk zijn aan investeringen maar bij vervanging HR-ketel is de meerinvestering gering (t.o.v. gewone ketel).

beleid. Dan wordt bezien of de doelstelling van de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid haalbaar is met EPA’s op basis van vrijwilligheid. Bij onvoldoende resultaten van het vrijwillige EPA is het mogelijk dat het energiebeleid wordt geïntensiveerd. In de Energiebesparingsnota van het ministerie van EZ uit 1998 werd indertijd gesproken over een verplichte Energie Prestatie Keuring (ministerie van EZ, 1998). In de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid is dit echter niet doorgezet vanwege de hoge kosten en de sociaal onrechtvaardige verdeling van kosten (Van der Waals et al., 1999). Een ander vrijwillig instrument dat door de nationale overheid is ingezet, is de Energie Prestatie op Locatie (EPL). De EPL is een instrument om besparing van fossiele brandstoffen te realiseren, om zo CO2-reductie te bewerkstelligen, bij de ontwikkeling van een nieuwbouwlocatie. De werking van de EPL kan vergeleken worden met die van de EPN, met als verschil dat de EPN bedoeld is voor het niveau van een gebouw en de EPL voor het niveau van een locatie. De EPL is vooral bedoeld om gemeenten te ondersteunen in het energiebeleid voor nieuwbouwlocaties. Bij de ontwikkeling van een nieuwbouwlocatie kan een gemeente een ambitie met betrekking tot energiebesparing neerleggen en deze uitdrukken in een na te streven EPL-waarde. De gemeente kan vervolgens de lokale partijen vragen met voorstellen te komen die aan dit ambi-

[ 137 ]

Investering per woning

Jaar prijspeil

Additionele investering woning/besparing

ƒ5.000 (¤2268,9) gebouwd voor 1985

jan. 1998

Additioneel: ƒ3.000/3,6 Mton CO2-reductie (¤1361,3)

ƒ5.000 (¤2268,9) (ƒ2.000 autonoom, ƒ3.000 additioneel) gebouwd voor 1985

jan. 1998

ƒ9.620/9 Mton CO2-reductie (¤4365,4)

ƒ9.620 (¤4365,4), gebouwd voor 1985

1 jan. 1998

ƒ2.100/3,1 Mton CO2-reductie (¤952,9)

ƒ2.100 (¤952,9), gebouwd voor 1985

1 jan. 1998

ƒ2.100 (¤952,9) gebouwd voor 1995 autonoom en additioneel: ƒ1.000 (¤45 3,8)

1 jan. 1998

Autonoom en additioneel: ƒ1.000 meerinvestering/2 Mton CO2-reductie (¤45 3,8)1 ƒ2.100 (¤952,9) gebouwd voor 1995

ƒ2.031 (¤921,6) totaal ƒ12.800 miljoen (¤5808,4) (op basis van 6,3 miljoen woningen)

2000

ƒ 2.031/2,3 Mton CO2-reductie (¤921,6)

tieniveau voldoen. Een andere mogelijkheid is dat de gemeente meerdere partijen vraagt om offertes uit te brengen. Met de nieuwe AMvB ‘BAEI’ (Besluit Aanleg Energie Infrastructuur) wordt wettelijk vastgelegd dat gemeenten de energie-infrastructuur door een openbare aanbesteding mogen gunnen. Hiermee wordt tegengegaan dat met de liberalisering van de energiesector de overheid geen rol meer zou kunnen spelen in de keuze van de energieinfrastructuur op een locatie. In het kader van het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) zijn gemeenten op dit moment bezig om ontwikkelingsplannen op te stellen. Een van de onderdelen van het ISV kan bestaan uit het energiezuiniger maken van de bestaande woningvoorraad. Investeringen in energiebesparende maatregelen kunnen met de Energiepremieregeling maar ook deels met ISV-gelden gefinancierd worden. Gemeenten krijgen dan ook het advies om energiebesparing in de ontwikkelingsplannen mee te nemen.

6.3.3 Investeringen in energiebesparing door gemeenten De besparingsdoelstellingen voor de bestaande woningvoorraad uit de Energiebesparingsnota en de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid zijn in de literatuur

[ 138 ]

Tabel 6.4 Investeringen in de G30 voor CO2-reductiedoelstellingen en allocatie over doelgroepen (in miljoenen guldens) Gemeenten G30 Aantallen woningen 2000

Deltametropool Amsterdam ’s-Gravenhage Rotterdam Utrecht Zuidvleugel Rotterdam ’s-Gravenhage Schiedam Dordrecht Leiden Regio Amsterdam Amsterdam Alkmaar Haarlem Zaanstad Regio Utrecht Utrecht Amersfoort Lelystad Brabantstad Breda Eindhoven

972.756 371.895 214.984 283.707 102.170 634.780 283.707 214.984 34.689 51.641 49.759 5 35.662 371.895 39.894 67.101 56.772 5 35.662 102.170 52.301 26.495 328100 69.756 89.504

Totaal benodigde meerinvesteringen CO2 reductie doelstellingen (woningen x ƒ95 5 en ¤433,4) ƒ ¤ 929,0 35 5,2 205,3 271,0 97,6 606,2 271,0 205,3 33,1 49,3 47,5 51 1,6 35 5,2 38,1 64,1 54,2 51 1,6 97,6 49,9 25,3 313,3 66,6 85,5

421,6 161,2 93,2 123,0 44,3 275,1 123,0 93,2 15,0 22,4 21,6 232,2 161,2 17,3 29,1 24,6 232,2 44,3 22,6 1 1,5 142,2 30,2 38,8

Aandeel Rijk (subsidiëring 42%)

ƒ

¤

390,2 149,2 86,2 1 13,8 41,0 254,6 1 13,8 86,2 14,0 20,7 20,0 214,9 149,2 16,0 26,9 22,8 214,9 41,0 21,0 10,7 131,6 28,0 36,0

177,1 67,7 39,1 51,6 18,6 1 15,5 51,6 39,1 6,4 9,4 9,1 97,5 67,7 7,3 12,2 10,3 97,5 18,6 9,5 4,9 59,7 12,7 16,3

Aandeel overige marktpartijen en corporaties (totale investeringsubsidiëring Rijk) ƒ ¤ 5 38,8 206,0 1 19,1 15 7,1 56,6 351,6 15 7,1 1 19,1 19,2 28,6 27,6 296,7 206,0 22,1 37,2 31,5 296,7 56,7 29,0 14,7 181,8 38,6 49,6

244,5 93,5 54,0 71,3 25,7 159,5 71,3 54,0 8,7 13,0 12,5 134,6 93,5 10,0 16,9 14,3 134,6 25,7 13,2 6,7 82,5 17,5 22,5

op verschillende manieren uitgewerkt. In bijlage 7 wordt hier uitvoerig op ingegaan. In tabel 6.3 wordt een overzicht gegeven van de diverse resultaten uit studies naar investeringen en besparingen. Op basis van bovenstaand overzicht aan studies naar kosten die de CO2reductiedoelstellingen en energiebesparingsdoelstellingen voor de gebouwde omgeving met zich meebrengen, kunnen de volgende conclusies worden getrokken: Als beleidsuitgangspunt is gekozen voor de CO2-reductiedoelstelling van 2 Mton CO2-equivalenten ten opzichte van de autonome ontwikkelingen in de bestaande woningvoorraad, te behalen in het jaar 2010 volgens de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid (ministerie van VROM, 1999). In de Energiebesparingsnota wordt slechts een intentie geformuleerd, om het energetisch niveau van woningen gebouwd vóór 1985 op het niveau van 1985 te brengen (ministerie van EZ, 1998). De meeste studies geven absolute investeringskosten weer, één studie

[ 139 ]

en euro's Gemeenten G30 Aantallen woningen 2000

Helmond 33.777 ’s-Hertogenbosch 54.412 Tilburg 80.651 KAN-regio 127.744 Arnhem 63.098 Nijmegen 64.646 Twentestad 126.512 Almelo 28.325 Enschede 63.358 Hengelo 34.829 Limburgse steden 126.324 Heerlen 44.169 Maastricht 5 3.456 Venlo 28.699 Noordelijke Steden168.484 Emmen 43.972 Groningen 82.007 Leeuwarden 42.505 Deventer Zwolle 80.797 Deventer 35.759 Zwolle 45.038 Totaal G30

3.636.821

Totaal benodigde meerinvesteringen CO2 reductie doelstellingen (woningen x ƒ95 5 en ¤433,4) ƒ ¤

Aandeel Rijk (subsidiëring 42%)

ƒ

¤

Aandeel overige marktpartijen en corporaties (totale investeringsubsidiëring Rijk) ƒ ¤

32,3 52,0 77,0 122,0 60,3 61,7 120,8 27,1 60,5 33,3 120,6 42,2 51,1 27,4 161,0 42,0 78,3 40,6 77,2 34,1 43,0

14,7 23,6 34,9 5 5,4 27,4 28,0 54,8 12,3 27,5 15,1 54,7 19,1 23,2 12,4 73,1 19,1 35,5 18,4 35,0 15,5 19,5

13,6 22,0 32,3 51,2 25,3 26,0 50,8 1 1,4 25,4 14,0 50,7 17,7 21,4 1 1,5 67,6 17,8 32,9 17,1 32,4 14,3 18,1

6,2 10,0 14,7 23,2 1 1,5 1 1,8 23,1 5,2 1 1,5 6,4 23,0 8,0 9,7 5,2 30,7 8,1 14,9 7,8 14,7 6,5 8,2

18,8 30,1 44,7 70,8 35,0 35,8 70,1 15,7 35,1 19,3 70,0 24,5 29,6 15,9 93,3 24,4 45,4 23,5 44,8 19,8 25,0

8,5 13,7 20,3 32,1 15,9 16,2 31,8 7,1 15,9 8,8 31,8 1 1,1 13,4 7,2 42,3 1 1,1 20,6 10,7 20,3 9,0 1 1,3

3.473,2

1.5 76,1

1.458,7

661,9

2.014,4

914,1

(ECN, 2001) spreekt van meerinvesteringen. Bij de laatste wordt ervan uitgegaan dat vervanging van een verwarmingsketel (na beëindiging levensduur) door een HR-ketel slechts (geringe) meerkosten met zich mee brengt ten opzichte van de nieuwe ketel die sowieso gekocht zou moeten worden, terwijl er bij na-isolatie sprake is van een nieuwe investering waarbij de meerinvestering gelijk is aan de totale investering. De studie die na bovengenoemde overwegingen het meest aansluit bij de doelstelling van dit onderzoek is de studie ‘EPA woningen. Nadere invulling van de EPA doelstelling voor woningen’ (ECN, 2001). Deze studie gaat direct in op de CO2-reductie doelstelling van 2 Mton CO2-equivalenten in de bestaande woningvoorraad in 2010. In deze studie worden tevens autonome ontwikkelingen in ogenschouw genomen en natuurlijke vervanging van bijvoorbeeld verwarmingsketels verdisconteerd in de berekening van kosten. In deze studie wordt uitgegaan van een meerinvestering van ƒ2.938 miljoen (€1.333,2 miljoen) van 2000 tot 2005, ƒ3.080 miljoen (€1.397,6 miljoen) van 2005 tot 2010 en daarmee in totaal ƒ6.018 miljoen (€2.730,8 miljoen) tot

[ 140 ]

2010. Omgerekend naar de huidige totale woningaantallen in Nederland komt dat neer op in totaal tot 2010 ƒ955 (€433,4) per woning. Tevens gaat de studie uit van een subsidie van de rijksoverheid van in totaal ƒ2.605 miljoen (€1.182,1 miljoen), zo’n 42% van het totale meerinvesteringsbedrag. Op basis van de woningaantallen in de G30 en de meerinvesteringsbedragen per woning in ECN (2001), is het mogelijk om een uitsplitsing te maken van benodigde meerinvesteringen in de G30 om de CO2-reductiedoelstellingen in 2010 te halen. In alle studies is het uitgangspunt dat investeringen in de woningvoorraad moeten worden opgebracht door woningeigenaren en woningcorporaties, met ondersteuning van subsidie van het Rijk. In tabel 6.4 is aangegeven welke meerinvesteringen met de CO2-reductiedoelstellingen in de G30 gemoeid zijn en de allocatie van deze meerinves-teringen over het Rijk, gemeenten, corporaties en overige marktpartijen. We benadrukken nogmaals dat het hierbij gaat om meerinvesteringen, bedoeld om de extra CO2reductiedoelstellingen van 2 Mton in de woningvoorraad te halen, die los staan van investeringen in autonome ontwikkelingen zoals investeringen, die sowieso komen kijken bij vervanging van de verwarmingsketel bij beëindigde levensduur. Uit tabel 6.4 komt naar voren dat er niet direct bijdragen van gemeenten worden verwacht om energiebesparing in de bestaande woningvoorraad te bewerkstelligen. Uitgangspunt bij de CO2-reductiedoelstelling in de woningvoorraad is in eerste instantie dat het grootste deel van de investeringen door woningeigenaren zelf opgebracht moet worden, met ondersteuning (Energiepremieregeling) van de rijksoverheid. Het is echter zeer wel mogelijk dat gemeenten vanuit het gemeentelijk energiebesparingsbeleid besluiten om bij te dragen aan stimulering van energiebesparing of aan bijvoorbeeld duurzame energietoepassingen binnen de gemeente. Omdat er niet direct een gemeentelijke bijdrage op dit gebied verwacht wordt, is de gemeentelijke bijdrage in tabel 6.4 blanco gehouden. Gemeenten zullen wel investeringen doen om de energetische kwaliteit van de eigen utiliteitsgebouwen te verbeteren. Op dit gebied bestaat de reductiedoelstelling van 1 Mton CO2-equivalenten in 2010. Vanwege de heterogeniteit van het gemeentelijk gebouwenbezit en het ontbreken van gegevens en studies op dit gebied, is het niet mogelijk om over dit onderdeel kwantitatieve uitspraken te doen. Wij nemen aan dat de totale meerinvesteringen om de energiekwaliteit van utiliteitsbouw op peil te brengen, ongeveer de helft bedragen van de meerinvesteringen in de woningvoorraad volgens tabel 6.4: 50% van ƒ 3.473 miljoen (€1.576,0 miljoen) = ƒ 1.737 miljoen (€788,2 miljoen) in de G30.

[ 141 ]

Tabel 6.5 Investeringen in duurzaamheid en energiebesparing stedelijk vastgoed in de G30, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤


966,8 1.365,7 120,5 716,4 217,1 22,5 21,4 146,6 169,2

438,7 619,7 54,7 325,1 98,5 10,2 9,7 66,5 76,8

422,4 42,8 65,5 363,1 251,8 0,0 0,0 89,5 86,5

191,7 19,4 29,7 164,8 1 14,3 0,0 0,0 40,6 39,3

1.389,2 1.408,4 186,0 1.079,5 468,9 22,5 21,4 236,1 25 5,7

630,4 639,1 84,4 489,9 212,8 10,2 9,7 107,1 1 16,0


3.746,2 1.878,7

1.700,0 852,5

1.321,6 310,1

599,7 140,7

5.067,7 2.188,8

2.299,6 993,2


De gemeente heeft een faciliterende rol in het bewerkstelligen van energiebesparing: EPA-campagnes, bemiddeling tussen woningbezitter en energiebedrijf, EPA-adviseur, installateur etcetera. Dit vergt vooral inzet van ambtelijke capaciteit.

6.3.4 Gemeentelijke opgave Tabel 6.5 geeft een overzicht van de investeringen in duurzaamheid en energiebesparing van stedelijk vastgoed in de G30, per stedencluster en per periode (2000-2010-2014). In tabel 6.6 is de verdeling over kostendragers, volgens de totale gemeentelijke opgave, weergegeven. Een aantal van de G30 heeft aangegeven fysieke investeringen op het gebied van energiebesparing te zullen plegen of specifieke inspanningen te zullen verrichten om energiebesparing in de gebouwde omgeving te stimuleren. De categorie ‘investeringen in verbetering duurzaamheid stedelijk vastgoed en energiegebruik’ kan in de gemeentelijke investeringsopgave verschillende investeringsposten bevatten. Investeringen in de aanpak van geluidhinder zijn veelal ook onder deze post geschaard. Enkele gemeenten hebben een uitsplitsing gemaakt naar diverse posten en specifieke posten met betrekking tot energiegebruik. Een vijftal gemeenten heeft geen investeringen op het gebied van duurzaamheid en energiegebruik opgegeven. In bijlage 7 wordt een totaaloverzicht van opgegeven investeringen op dit onderdeel gepresenteerd. De bijdragen in fysieke investeringen op het gebied van energiegebruik die de gemeente noemen, worden in het volgende toegelicht. In Rotterdam bestaat de beleidsdoelstelling om in 2015 70% van de vóór 1985 gebouwde woningen (163.800 woningen) op het energetisch peil van EPC van

[ 142 ]

Tabel 6.6 Verdeling van investeringen in duurzaamheid en energiebesparing stedelijk vastgoed naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager


2000-2009 %

2010-2014 %

1,2 te hebben gebracht. Hier geldt volgens de opgave van de gemeente Rotterdam dat de investeringen worden opgebracht door woningeigenaren (70%) en rijksoverheid (30%). De gemeente Rotterdam heeft echter ook fysieke investeringen begroot voor de stimulering van PV-panelen. Het streven hierbij is om in 2010 1% van de woningvoorraad 100 100 (2.800 woningen) te voorzien van PV-panelen. Bron: OTB-enquête G30, 2001 Hierbij is begroot dat door middel van een subsidieregeling de investeringen voor deze subsidie gedeeltelijk worden opgebracht door de gemeente Rotterdam (75%) en gedeeltelijk door een bijdrage van de rijksoverheid (25%). De gemeente Emmen heeft vermoedelijk een subsidieregeling voor energiebesparing in de bestaande woningvoorraad begroot voor de periode 2003 tot 2015 waarbij 2500 woningen worden aangepakt. In Eindhoven wordt vanaf 2002 een programma geïntroduceerd waarmee plaatsing van zonneboilers en isolatie van oude woningen zal worden gestimuleerd. Vanaf 2003 zal de gemeente Eindhoven daarbij ook zelf fysieke investeringen plegen (de aard van deze investeringen is niet geheel duidelijk: ook fluisterasfalt en geluidhinder vallen onder deze post). De gemeente Arnhem heeft specifiek een programma op het gebied van duurzame energie waarbij de gemeente een bescheiden eigen investering aangeeft (8%). Ook besteedt de gemeente aandacht aan particuliere woningverbetering waarbij naast een bescheiden post van de gemeente (5%) het grootste deel van de investeringen van corporaties, de markt en een ongedekte post moet komen. De gemeente Alkmaar stimuleert of draagt bij aan intensief ruimtegebruik (in geval van nieuwbouw) en hergebruik van panden (renovatie). De investeringen op dit gebied moeten worden opgebracht door andere partijen dan de gemeente. De gemeente Alkmaar heeft zelf bijdragen variërend van 1% tot 4% begroot. De gemeente Leiden heeft voor de periode 2003 tot 2005 een investeringspost voor energiebesparing in woningen op het programma staan. De investeringen zullen gedragen worden door de markt (30% corporaties, 55% overige markt) en het Rijk (15%). De gemeente Dordrecht heeft het plan om in de periode van 2002 tot 2010 vijftien windmolens (1000 kW) in haar gemeentelijk gebied te plaatsen. De gemeente Dordrecht wil 50% van de benodigde investeringen daarvoor voor haar rekening nemen. De gemeente Amersfoort wil in de periode tot 2014 haar woningvoorraad van 11.000 woningen van vóór 1985 door middel van EPA-adviezen op een vol-

19 8 51 17 1 4

17 9 34 31 4 5

[ 143 ]

waardig energetisch peil brengen. Op het gebied van duurzame energie zijn doelstellingen geformuleerd voor het plaatsen van 5000 zonnepanelen en zonneboilers en de plaatsing van tien windmolens. Als sleutel voor de verdeling van investeringen in duurzaamheid en energiebesparing stedelijk vastgoed over Rijk, gemeente, marktpartijen (inclusief woningcorporaties) hanteren wij 20 : 10 : 70.

6.3.5 Bevindingen In het overzicht van investeringen in de G30 in het kader van nationale CO2reductiedoelstellingen en de allocatie over doelgroepen (zie tabel 6.4) komt naar voren dat de investeringen in energiebesparingsdoelstellingen in de bestaande woningvoorraad primair opgebracht moeten worden door woningeigenaren (particulieren en corporaties) en de rijksoverheid (Energiepremieregeling). De gemeente zal investeringen moeten plegen als het gaat om besparingen in de eigen utiliteitsgebouwen. In de toelichting op investeringen op het gebied van duurzaamheid en energiegebruik zoals opgegeven door de G30 komt naar voren dat bij enkele gemeenten zich investeringen op het gebied van energie voordoen door middel van subsidieregelingen voor energiebesparende maatregelen. Deze subsidieregelingen zijn meestal in het leven geroepen als gevolg van een gemeentelijk energiebesparings- of klimaatbeleid. Een klein aantal gemeenten heeft aangegeven specifieke energie-investeringen te willen doen in de vorm van het plaatsen van windmolens in het gemeentelijk gebied. Geconcludeerd mag worden dat de opzet van beleid rond klimaatdoelstellingen zoals nu geformuleerd primair een grote inspanning vraagt van woningeigenaren en het Rijk. Gemeenten kunnen bijspringen als het lokale energiebesparings- of klimaatbeleid dit mogelijk maakt. De gemeenten zullen vooral een belangrijke taak kunnen vervullen in voorlichting en stimulering rond het energiebesparingsbeleid in de gebouwde omgeving.

6.4 Rioleringen en beheersing grondwateroverlast 6.4.1 Inleiding Bij verbetering van het rioleringsstelsel staan verschillende aspecten centraal: vermindering van de verontreiniging van de bodem en grondwater door lekkende buizen en verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater door het terugdringen van overstorten. Concreet gaat het om investeringen in

[ 144 ]

uitbreiding van de aansluitingscapaciteit, vergroting van de bergingscapaciteit en renovatie. Een deel van de maatregelen heeft positieve neveneffecten op de waterhuishouding, de leefbaarheid en de ecologische en recreatieve kwaliteit.

6.4.2 Nationaal perspectief Om via een topdown redenering tot een raming van de investeringsopgave per gemeente te komen kan worden uitgegaan van de gemiddelde kosten per aansluiting op de riolering. In een rapport van adviesbureau Witteveen en Bos aan het ministerie van Financiën is een inschatting gemaakt van de kosten per aansluiting in een gemiddelde (fictieve) gemeente (Witteveen en Bos, 1999). Dit cijfer is in eerste instantie geproduceerd om een raming op te stellen van het rioolrecht voor de komende jaren. De kosten per aansluiting komen neer op ƒ360 (€163,4) in een (fictieve) standaardgemeente. Aangezien dit cijfer in 1999 is vastgesteld, moet hier een inflatiecorrectie van 1,04 worden toegepast (uitgaande van 4% per jaar) om op het prijspeil van 2000 te komen. Het standaardbedrag van ƒ360 (€163,4) is als volgt opgebouwd: dagelijks beheer ƒ28 (€12,7) vervanging en renovatie (levensduur riolen 60 jaar) ƒ236 (€107,1) vermindering van lozingen op oppervlaktewater ƒ31 (€14,1) vermindering van lozingen in het buitengebied ƒ37 (€16,8) organisatie ƒ17 (€7,7) bekostiging rioolrecht ƒ11 (€5,0) Uitgangspunt is dat bovengenoemde beheersen investeringskosten uit het rioolrecht gedekt zouden moeten worden. In 1999 was echter het gemiddelde rioolrecht ƒ240 (€108,9) (Witteveen en Bos, 1999), zodat dit recht stapsgewijs verhoogd zou moeten worden om tot een volledige kostendekking te komen. Op het gebied van de riolering ligt er echter nog een groot aantal andere opgaven. Witteveen en Bos hebben bijvoorbeeld geen rekening gehouden met 20% afkoppelen of het waterkwaliteitsspoor. In bijlage 1 ‘Overzicht extra gemeentelijke rioleringskosten’ van de brief dd. 20 november 2000 van de VNG aan de Tweede Kamer, is het volgende overzicht van deze kosten opgenomen (VNG, 2000): De basisinspanning is ƒ3 miljard (€1,4 miljard) duurder geworden en kostenverschuivingen hebben geleid tot nog hogere gemeentelijke kosten voor de basisinspanning. Gemeenten betalen, indien de huidige situatie gehandhaafd blijft, op termijn voor ongeveer ƒ0,5 miljard (€0,2 miljard) mee aan aanleg en beheer van zuiveringstechnische werken. Het ontheffingenbeleid inzake de zorgplicht leidt tot ƒ1 miljard (€0,5 mil-

[ 145 ]

jard) aan extra kosten. Gemeentelijke bijdragen aan 75.000 nog te plaatsen IBA’s kunnen oplopen tot ƒ1 miljard (€0,5 miljard). De kosten van 20% afkoppelen van verharde oppervlakken kunnen oplopen tot ruim ƒ5 miljard (€2,3 miljard). Voor effectieve bestrijding van stedelijke grondwateroverlast is ongeveer ƒ5 miljard (€2,3 miljard) nodig. De extra investeringsopgave voor de riolering komt hiermee op een bedrag van ƒ15,5 miljard (€7,0 miljard). Er is geen termijn genoemd, maar vooralsnog gaan wij ervanuit dat dit bedrag in de periode 2000-2010 moet worden besteed.

Om topdown de investeringsopgave voor de G30 te bepalen gaan wij uit van de volgende cijfers. Ten eerste gaan we uit van de bedragen voor investeringen van Witteveen en Bos, met een inflatiecorrectie van 1,04. Het gaat om de kosten voor vervanging en renovatie en vermindering van de lozing oppervlaktewater en buitengebied. De overige kosten die zijn meegenomen worden achterwege gelaten, aangezien deze onder beheer en organisatie vallen en dus niet direct als investeringsopgave kunnen worden gezien. Het jaarlijkse investeringsbedrag van Witteveen en Bos wordt hiermee 1,04 maal ƒ360 = ƒ374,4 (€169,9) per aansluiting. De totale woningvoorraad van de G30 bedroeg in 2000 2.309.369 woningen. Volgens de Primos-prognose zal deze woningvoorraad met 207.981 woningen toenemen tot 2.517.350 in 2010, dus gemiddeld met 20.798 woningen per jaar. Op grond van die cijfers bedragen de totale jaarlijkse investeringen in riolering in de G30-steden 2,3 miljoen woningen maal ƒ374,4 = ƒ861 miljoen (€390,7 miljoen). Tot 2010 komt daar door de groei van de woningvoorraad jaarlijks ƒ7,8 miljoen (€3,5 miljoen) bij, zodat het bedrag in 2010 is opgelopen tot ƒ939 miljoen (€426,1 miljoen). De gemiddelde hoogte van het rioolrecht was in 1999 ƒ240 (€108,9). In prijspeil 2000 (inflatiecorrectie van 1,04) is dat ƒ249,6 (€113,3). De totale jaarlijkse opbrengsten uit het rioolrecht voor de G30 komen daarmee op ƒ574 miljoen (€260,5 miljoen) in 2000, oplopend tot ƒ628 miljoen (€285,0 miljoen) in 2010. Wanneer het rioolrecht op hetzelfde niveau blijft als in 2000, is er voor de financiering van de investeringen in riolering dus een tekort van ƒ287 miljoen (€130,2 miljoen) in 2000, oplopend tot ƒ311 miljoen (€141,1 miljoen) in 2010. Dit betekent in principe dat het rioolrecht hoger moet worden. Hoe dat per gemeente precies uitpakt, is afhankelijk van een groot aantal factoren. Er bestaan in de kosten per gemeente grote afwijkingen van het gemiddelde. Sommige gemeenten hebben een startbedrag lager dan ƒ240 (€108,9), andere gemeenten hebben te maken met een afwijkende levensduur van de riolering, bijvoorbeeld bij een ongunstige bodemgesteldheid. De bandbreedte voor

[ 146 ]

Investeringscategorie 12: Riolering, beheersing grondwateroverlast (Afkoppelen verhard oppervlak te Nijmegen) In het kader van het afkoppelen van verhard oppervlak wordt niet alleen gekeken naar het scheiden van schone en vuile waterstromen maar ook naar de mogelijkheden voor een beperktere of sterk vertraagde afvoer van regenwater naar de riolering. De inzet is om in het gebied met een gemengd rioolsysteem het percentage afgekoppeld verhard oppervlak (gebouwen en openbare ruimte tezamen) van 7% in 2000 te vergroten tot 15% in 2005. Er wordt ongeveer 64 hectare verhard oppervlak afgekoppeld, dit is jaarlijks ongeveer 13 ha. Ongeveer de helft van het verhard oppervlak in Nijmegen is particulier terrein, de andere helft openbaar gebied. Uitgangspunt is dat gemiddeld over de stad in het begin het afkoppelen van het openbaar gebied ongeveer twee keer zo hard zal gaan als dat van particulier terrein. Tot 2005 betekent dit dat jaarlijks 64.000 à 85.000 m2 openbaar gebied en ongeveer 1.000 à 1.300 woningen worden afgekoppeld. Zoveel mogelijk wordt daarbij meegelift met andere geplande werkzaamheden. Een aantal voorbeelden: De Nijmeegse kerken hebben het initiatief genomen voor het afkoppelen van de daken. De gemeente gaat vrijwilligers opleiden ter ondersteuning van afkoppelprojecten door particulieren. Afronden van de uitvoering van het Gemeentelijk Rioleringsplan. Onderdeel daarvan is de tijdige realisatie van zandfiltratie op de zuiveringsinstallatie om de vuilbelasting vanuit het rioolstelsel op de Waal terug te brengen. Op basis van het nog verder uit te werken plan van aanpak wordt de verbetering van de waterkwaliteit van het stedelijk water ter hand genomen. De aanpak richt zich mede op het creëren van mogelijkheden voor een verbeterde inpassing van oppervlaktewater in de woonomgeving. In samenwerking met doe-het-zelf winkels wordt voor particulieren het boekje ‘Afkoppelen, doe het zelf’ ontwikkeld.

de levensduur is 40-80 jaar. De kosten lopen ook op bij een groot buitengebied. Tevens spelen kapitaallasten uit het verleden een rol. Hoever de rioolrechten mogen oplopen, is een politieke keuze. Wanneer besloten wordt de rioolrechten niet te laten oplopen tot de totale kosten, dan zal er op een andere manier geld beschikbaar moeten komen voor investeringen in riolering. Daarnaast zijn er nog de extra kosten, zoals deze zijn geraamd in de brief dd. 20 november 2000 van de VNG aan de Tweede Kamer. Het gaat hier om incidentele investeringen, bovenop de gebruikelijke kosten van riolering. Daarom is het te verwachten dat deze investeringen niet in de rioolrechten zullen worden verwerkt, maar, zo luidt de conclusie, dat er elders middelen voor moeten worden gevonden. De extra investeringen genoemd door de VNG hebben betrekking op de 6.522.000 op het riool aangesloten woningen (woningvoorraad 2000) en rond de 150.000 woningen die nog niet zijn aangesloten. We nemen aan dat laatstgenoemde woningen in de periode tot 2010 zullen worden aangesloten. Uitgaande van de Nota Wonen zal de woningvoorraad in de periode 2000-2010 toenemen van 6.603.000 tot 7.221.000 woningen, dus met gemiddeld 61.000 woningen per jaar. De woningvoorraad van de G30 in 2000 omvat 34,9% van de totale Nederlandse woningvoorraad; in 2010 zal dit ook 34,9% zijn. We rekenen 35% van de

[ 147 ]

Tabel 6.7 Investeringen in riolering en beheersing van grondwateroverlast in de G30, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster


ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

375,9 422,9 180,0 561,9 21 1,7 106,3 206,6 318,0 94,5

170,6 191,9 81,7 25 5,0 96,1 48,2 93,8 144,3 42,9

178,0 215,0 80,0 243,0 52,7 47,0 33,9 167,5 52,9

80,8 97,6 36,3 1 10,3 23,9 21,3 15,4 76,0 24,0

5 5 3,9 637,9 260,0 804,9 264,4 15 3,3 240,5 485,5 147,3

251,3 289,5 1 18,0 365,2 120,0 69,6 109,1 220,3 66,8

2.477,7 292,0

1.124,3 132,5

1.070,0 175,0

485,5 79,4

3.547,6 467,0

1.609,8 21 1,9


benodigde extra investeringen volgens de VNG (namelijk: 15,5 miljard (€7,0 miljard)) toe aan de G30. Dit is ƒ5,4 miljard (€2,5 miljard) tot 2010, oftewel ƒ540 miljoen (€245,0 miljoen) per jaar.

6.4.3 Gemeentelijke opgave Het merendeel van de gemeenten (vijfentwintig van de dertig) geeft aan dat er een investeringsopgave ligt op het terrein van de riolering en de beheersing van wateroverlast. In totaal bedraagt de gemeentelijke opgave tot 2010 ƒ2.477,7 miljoen (€1.124,3 miljoen), oftewel ƒ248 miljoen (€112,5 miljoen) per jaar (zie tabel 6.7). Deze opgave wordt voor 81% gefi- Tabel 6.8 Verdeling van investeringen in rioleringen nancierd door de gemeenten; slechts voor 4% en de beheersing van water-overlast naar kostendrawordt een beroep gedaan op het Rijk (zie ta- ger, 2000-2009, resp. 2010-2014 bel 6.8). Er wordt een bijdrage van 2% ver2000-2009 2010-2014 wacht uit de markt en van 13% van de opgave Kostendrager % % is nog onbekend waar die vandaan moet komen. In de gemeentelijke opgave gaat het in de meeste gevallen om vernieuwing/renovatie/ vervanging van het gemeentelijk rioleringsstelsel. Soms gebeurt dit als onderdeel van een integraal waterplan waarvan ook maatregelen gericht op waterberging (als oppervlaktewater) deel uitmaken. Soms is de aanpak van het rioleringsstelsel ook expliciet gecombineerd met


4 81 2 4 9

4 74 4 5 14

100

100


[ 148 ]

milieumaatregelen als emissiereductie door de realisering van benzinestations en aanleg van gescheiden rioleringsstelsels. Enkele gemeenten voeren ook de aanpak van de funderingsproblematiek op in deze categorie. De gemeenten noemen voor de periode 2000-2014 een investeringsbedrag van ƒ3.548 miljoen (€1.610,0 miljoen), dat is op jaarbasis ƒ236,5 miljoen (€107,3 miljoen). Als sleutel voor de verdeling van investeringen in rioleringen en de beheersing van wateroverlast over Rijk, gemeente en marktpartijen hanteren wij 10 : 85 : 5. De gemeente kan de investeringskosten grotendeels verhalen op de gebruikers via een gebruikersheffing.

6.4.4 Bevindingen De investeringsopgave zoals die topdown wordt geraamd, is aanzienlijk hoger dan de gemeentelijke opgave. Zelfs wanneer we ervan uitgaan dat de standaardkosten per aansluiting, die in totaal op rond ƒ900 miljoen (€408,4 miljoen) per jaar komen (ƒ360 (€163,4) maal 2,5 miljoen aansluitingen) geheel betaald worden uit de rioleringsrechten, blijft er nog ƒ540 miljoen (€245,0 miljoen) per jaar over aan extra investeringen. Dat is ruim het dubbele van de opgave die door de gemeenten is gedaan (namelijk ƒ237 miljoen (€107,5 miljoen)). Gemeenten lijken zich op grond van hun eigen investeringsopgave niet bewust van de grote investeringen in rioleringen die volgens de topdown raming nodig zijn. Bij het bepalen van de totale investeringsopgave voor de periode 2000-2014 baseren we ons vooralsnog op de opgave van de gemeenten: ƒ3.548 miljoen (€1.610,0 miljoen). Hiervan dient ƒ355 miljoen (€161,1 miljoen) van het Rijk te komen. Op jaarbasis is het totale investeringsvolume ƒ237 miljoen (€107,5 miljoen), waarvan ƒ24 miljoen (€10,9 miljoen) als claim op het Rijk kan worden beschouwd.

6.5 Bodem- en watersanering, afvalverwerking 6.5.1 Inleiding Het gaat hier om investeringen in bodemsanering, drinkwaterzuivering, afvalwaterzuivering, (ondergrondse) afvalverzameling en modernisering (logistiek) van de afvalverwerking.

6.5.2 Nationaal perspectief Bodemsanering Ruim 70% van de bodemverontreiniging bevindt zich in het stedelijk gebied.

[ 149 ]

In het kader van de stedelijke vernieuwing is gekozen voor het opnemen van bodemsaneringsmiddelen in het ISV. Het wettelijke instrumentarium van de Wet bodembescherming (Wbb) vormt een belangrijk instrument om stagnatie in het proces van de stedelijk vernieuwing te voorkomen. Inmiddels heeft decentralisatie van de bevoegdheden in het kader van de Wbb plaatsgevonden naar twintig van de dertig rechtstreekse gemeenten. Acht van de resterende tien rechtstreekse gemeenten volgen in de komende twee jaar. Lelystad heeft besloten de bevoegd-gezagtaken niet over te nemen en Zwolle doet dat pas in de volgende ISV-periode. Voor bodemsanering wordt uitgegaan van een multiplier van 4. Dat wil zeggen dat de financiering deels vanuit de rijksmiddelen (25%, ISV-en Wbb-gelden) en deels door private partijen (75%) wordt opgebracht. De bodemsaneringsoperatie dient in 2023 te zijn afgerond. Hiertoe dient in 2004 een landsdekkend beeld van ernstige en urgente bodemverontreinigingen te zijn afgerond. Op basis van dit landsdekkend beeld zal een vaste verdeelsleutel voor de budgetten worden gemaakt per budgethouder voor de gehele periode. Zo staan vanaf 2005 de bijdragen voor bodemsanering vast voor de ISV-programma’s van alle gemeenten. Vanaf dat moment worden de bodemsaneringsgelden integraal onderdeel van het ISV-budget. Sanering waterbodems Op 20 februari 2002 is het basisdocument 10-jarenscenario waterbodems met een bestuurlijk advies (bestuurlijke commissie Verheijen, waarin vanuit de VNG wethouder Moltmaker van Haarlem) aangeboden aan de staatssecretaris van V&W. Hierin wordt geadviseerd om in een periode van 25 jaar de waterbodemproblematiek in Nederland op te lossen. Dit wordt vertaald in de volgende einddoelstellingen voor de waterbodems: I. onderhoud en aanwas zijn met elkaar in evenwicht; II. er is geen achterstallig onderhoud; III. saneringen zijn uitgevoerd; IV. de waterbodem wordt adequaat beheerd; V. niet-verspreidbare bagger wordt zo min mogelijk gestort. De Staatssecretaris heeft de commissie Verheijen verzocht een voorstel te doen voor een programmatische aanpak om deze einddoelen te bereiken. Onderzocht wordt in hoeverre hiervoor bestaande programma-instrumenten gebruikt kunnen worden. Ook het Isv wordt hierbij beschouwd. Opgemerkt wordt dat de vergelijking is te maken met de programmatische aanpak van de bodemsanering. Vanuit de VNG is reeds aangegeven dat er geld van het Rijk noodzakelijk zal zijn om de baggerwerkzaamheden uit te voeren. Een belangrijk deel van de nog resterende ICES2-gelden zullen hiervoor worden ingezet. Wanneer bag-

[ 150 ]

gerwerkzaamheden in de ISV-systematiek wordt opgenomen kunnen programmagelden worden ingezet voor de baggeropgave. ICES-claims Op het terrein van de bodem- en watersanering en de afvalverwerking zijn door de departementen diverse ICES-claims ingediend. Allereerst heeft het ministerie van VROM een ICES-claim ingediend (VR16), gericht op het ‘versnellen van de nazorg van oude stortplaatsen’. Voor de periode 2003-2014 werd een rijksbijdrage van ƒ300 miljoen (€136,1 miljoen) nodig geacht. De planbureaus beoordelen deze claim als zwak (C). Met het versnellen van de nazorg van minder urgente stortplaatsen zou overigens een rijksbijdrage van ƒ1.500 miljoen (€680,7 miljoen) gemoeid zijn. Voor de verwerking van baggerspecie heeft het ministerie van VROM een tweeledige ICES-claim ingediend (VR34) voor de periode 2003-2010. Voor een ‘eenvoudige’ verwerkingsmethode is ƒ160 miljoen (€72,6 miljoen) al gedekt. Hiervoor is thans ƒ218 miljoen (€98,9 miljoen) extra nodig, een claim die door de planbureaus als robuust (A) wordt beschouwd. Daarnaast wordt een claim ingediend van ƒ242 miljoen (€109,8 miljoen) voor kleinschalige thermische immobilisatie op 1 miljoen m3 zwaar verontreinigde specie. Deze claim beoordelen de planbureaus als zwak (C). Om een ‘kwaliteitsimpuls integraal stedelijk water’ tot stand te brengen door afkoppeling van regenwater van de riolering acht het ministerie van VROM een ICES-bijdrage van ƒ300 miljoen (€136,1 miljoen) nodig. Dit is 10% van de totale kosten van de haalbare afkoppelomvang, die op ƒ3.000 miljoen (€1.361,3 miljoen) wordt geraamd. De planbureaus achten deze ICES-claim opwaardeerbaar (B). Ten slotte diende het ministerie van VROM een ICES-claim (VR5) in ter verhoging van de leefbaarheid van binnensteden door de introductie van nieuwe systemen van afvalinzameling. Voor de periode 2003-2014 gaat het om een claim van ƒ581,5 miljoen (€263,9 miljoen). De planbureaus vinden de claim zwak (C) en zijn alleen positief over de fasen ‘inventarisatie van systemen’ en ‘onderzoek en systeemkeuze’, die op ƒ1,5 miljoen (€0,7 miljoen) worden begroot, en waarvoor reguliere middelen toereikend worden geacht. Een nationaal programma voor investeringen in bodem- en watersanering en in afvalverwerking ontbreekt. Als we alle in dit verband relevante ICES-claims optellen (ƒ300 + ƒ218 + ƒ242 + ƒ300 + ƒ581 = ƒ1.641 miljoen (€744,7 miljoen), exclusief een bedrag voor de nazorg van minder urgente stortplaatsen), en we kennen 1/3 van dit bedrag toe aan de G30, dan ontstaat een topdown raming voor de G30 van ƒ547 miljoen (€248,2 miljoen) voor de periode 2002-2014. Dat is ƒ45,6 miljoen (€20,7 miljoen) per jaar.

[ 151 ]

Tabel 6.9 Investeringen in bodem- en watersanering en afvalverwerking in de G30, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤


1.814,2 1.134,5 127,0 393,8 165,9 216,1 235,9 409,1 217,3

823,2 514,8 5 7,6 178,7 75,3 98,1 107,0 185,6 98,6

1.200,5 342,0 5,0 163,5 10,0 37,0 94,0 92,5 202,0

544,8 15 5,2 2,3 74,2 4,5 16,8 42,7 42,0 91,7

3.014,7 1.476,5 132,0 5 5 7,2 175,9 25 3,1 329,9 501,6 419,3

1.368,0 670,0 59,9 252,8 79,8 1 14,9 149,7 227,6 190,3


4.713,8 2.124,3

2.139,0 964,0

2.146,5 1.400,3

974,0 635,4

6.860,2 3.524,6

3.1 13,0 1.599,4


6.5.3 Gemeentelijke opgave Tabel 6.9 geeft een overzicht van de investeringen in bodem- en watersanering, en afvalverwerking in de G30, per stedencluster en per periode (2000-2010-2014). Voor de G30 geldt een totaal investeringsniveau van ƒ6.860,2 miljoen (€3.113 miljoen).

Tabel 6.10 Verdeling van investeringen in bodem- en watersanering, en afvalver-werking naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager


2000-2009 %

2010-2014 %

26 23 31 2 18

25 18 31 0 26

Blijkens tabel 6.10 rekenen de steden voor de periode 2000-2009 op een rijksbijdrage van 26% en een inbreng van marktpartijen van 31%. De gemeente draagt zelf 23% bij. Als sleutel voor de verdeling van investerin100 100 gen in bodem- en watersanering en afvalver- Totaal Bron: OTB-enquête G30, 2001 werking over Rijk, gemeente en marktpartijen hanteren wij 50 : 40 : 10. Door uit te gaan van een hoger aandeel van het Rijk en een lager aandeel van de markt dan de steden opgeven, komen ook die investeringen van de grond die voor marktpartijen onvoldoende rendement beloven.

6.5.4 Bevindingen Ons baserend op de opgave van de steden bepalen we het totale investeringsvolume voor de periode 2000-2014 op ƒ6.860 miljoen (€3.112,9 miljoen). Hiervan dient het Rijk ƒ3.430 miljoen (€1.556,5 miljoen) bij te dragen. Op jaarbasis is het totale investeringsvolume ƒ457 miljoen (€207,4 miljoen) en de rijks-

[ 152 ]

claim ƒ229 miljoen (€103,9 miljoen). De claims van de G30 blijken aanzienlijk hoger te zijn dan de ICES-claims van VROM terzake.

6.6 Veiligheid stedelijk vastgoed 6.6.1 Inleiding Om verschillende redenen is de veiligheid van het stedelijk vastgoed onlangs hoog op de politieke agenda gekomen. Vooral na de vuurwerkramp in Enschede is er veel aandacht voor potentieel onveilige situaties als gevolg van opslag en transport van gevaarlijke stoffen. In een aantal gevallen vraagt het aanpakken van dergelijke onveilige situaties fysieke investeringen, bijvoorbeeld voor het verplaatsen van de oorzaak van de onveilige situatie. Om dergelijke investeringen gaat het hier.

6.6.2 Nationaal perspectief Naar aanleiding van het rapport van de commissie Oosting over de vuurwerkramp in Enschede heeft het kabinet de minister van VROM een coördinerende rol toegekend op het gebied van externe veiligheid ten aanzien van gevaarlijke stoffen. In een brief aan de Tweede Kamer zet de minister van VROM uiteen hoe hij zich voorneemt het veiligheidsbeleid in de komende jaren te voeren. In het Nationaal Milieubeleidsplan 4 (NMP4) is het beleid op het gebied van externe veiligheid neergelegd. Dit beleid is gericht op de beheersing van risico’s voor de omgeving vanwege: het gebruik, de opslag en de productie van gevaarlijke stoffen (inrichtingen); het transport van gevaarlijke stoffen (buisleidingen, waterwegen, wegen en spoorwegen); het gebruik van luchthavens. De brief van de minister van VROM bouwt voort op deze beleidslijnen. In de brief worden alle aspecten van het externe veiligheidsbeleid belicht. Zo wordt ingegaan op de verdeling van bevoegdheden, registratie en informatie, normstelling, versterken van regelgeving, doorwerking van regels en handhaving van beleid. Deze zaken hebben geen directe consequenties voor fysieke investeringen en blijven hier buiten beschouwing. In dit onderzoek gaat het om twee andere aspecten van het beleid voor externe veiligheid, te weten de preventie van onveilige situaties en vooral het herstel en de correctie van onveilige situaties. Deze aspecten hebben directe consequenties voor de fysieke omgeving en voor de fysieke investeringen. In het verstedelijkingsbeleid moet worden voorkomen dat nieuwe onveilige

[ 153 ]

situaties ontstaan. Hierover wordt overleg gevoerd tussen de staatssecretaris van VROM, de provincies, de kaderwetgebieden en de G30-steden. Daarnaast wordt in het Innovatieprogramma Stedelijke Vernieuwing expliciet aandacht besteed aan creatieve oplossingen bij het combineren van ruimtelijke doelen en veiligheidsdoelen. Om bestaande onveilige situaties te herstellen en te corrigeren zullen in sommige gevallen sanering en expliciete ruimtereservering in bestemmingsplannen nodig zijn. Op dit terrein liggen de concreetste investeringsopgaven. Daarbij moet vooral gedacht worden aan onveilige situaties rondom spoorwegemplacementen, LPG-tankstations, vuurwerkbedrijven en munitie-opslagplaatsen. Spoorwegemplacementen: van de 80 emplacementen waar rangeren met wagons met gevaarlijke stoffen in de milieuvergunningen is toegestaan, worden er ongeveer 14 gezien als knelpuntsituatie. Als herstructurering van spoorwegemplacementen om veiligheidsredenen noodzakelijk is, wordt deze op twee manieren ingezet. Deels zullen bepaalde emplacementen geheel of gedeeltelijk gemist kunnen worden als gevolg van ontwikkelingen in het vervoer, deels hebben emplacementen een onmisbare functie en moeten ze verplaatst worden. Voor de G30 speelt dit laatste vooral in Venlo en Amersfoort, waar de grootste overschrijdingen van risiconormen plaatsvinden. Samen met de gemeenten onderzoekt het Rijk hier oplossingen en de financiële haalbaarheid daarvan. Het ministerie van VROM heeft een ICES-claim ingediend ter bekostiging van de verplaatsing of opheffing en bebouwing van spoorwegemplacementen. Het betreft een claim van ƒ3.900 miljoen (€1.769,7 miljoen) voor projecten in Hengelo, Venlo, Maastricht, Roosendaal en Breda, door de planbureaus beoordeeld als opwaardeerbaar (B). Het Landsdeel Oost diende een deels overlappende claim in voor het verplaatsen van spooremplacementen in Deventer en Hengelo (041), ter grootte van ƒ150 miljoen (€68,1 miljoen). Hier deelden de planbureaus het oordeel ‘zwak’ (C) uit. Sommige van de hier bedoelde projecten kunnen uitgroeien tot strategische stadsprojecten. Wij delen deze claims in onder het thema ‘veiligheid stedelijk vastgoed’, omdat hier een van de urgente aanleidingen is gelegen voor het voornemen de spoorwegemplacementen te verplaatsen of op te heffen. LPG-tankstations: de risicosituaties rondom LPG-tankstations worden onderzocht. Vooralsnog zijn er nog geen ICES-claims op dit terrein. Vuurwerkbedrijven: ten behoeve van de veiligheidsproblematiek in de vuurwerkbranche heeft het Rijk ƒ250 miljoen (€113,4 miljoen) gereserveerd. Voor bedrijven die verplaatst moeten worden is het van belang dat een of meer ‘vuurwerkconcentratiegebieden’ worden aangewezen. Daarover wordt overlegd met de vuurwerkbranche. Munitie-opslagplaatsen: eind 2003 zal de situatie bij munitiecomplexen moeten voldoen aan de nieuwe beleidscriteria met betrekking tot veiligheid. Omdat deze complexen buiten de steden liggen, heeft dit niet of nauwelijks conse-

[ 154 ]

Tabel 6.1 1 Investeringen in veiligheid van stedelijk vastgoed in de G30, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤


1 1 1,5 86,5 17,5 93,3 4,7 84,0 8,5 40,0 154,0

50,6 39,3 7,9 42,3 2,1 38,1 3,9 18,2 69,9

1.212,5 20,0 0,0 25,0 0,0 31,5 2,0 30,0 5,0

5 50,2 9,1 0,0 1 1,3 0,0 14,3 0,9 13,6 2,3

1.324,0 106,5 17,5 1 18,3 4,7 1 15,5 10,5 70,0 159,0

600,8 48,3 7,9 5 3,7 2,1 52,4 4,8 31,8 72,2


600,0 1 1 1,5

272,3 50,6

1.326,0 1.212,5

601,7 5 50,2

1.926,0 1.324,0

874,0 600,8


quenties voor de stedelijke investeringsopgave. Het Landsdeel West diende een ICES-claim in (DH18) ter bekostiging van het uitplaatsen van het munitiedepot Ypenburg. Deze claim van ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen) wordt door de planbureaus als zwak (C) bestempeld, omdat verplaatsing weinig maatschappelijke baten zou opleveren en de kosten relatief hoog zijn. In het NMP4 worden de financiële aspecten van het milieubeleid gepresenteerd. In deze nota is echter niet te achterhalen welke bedragen vereist zijn voor de realisering van het externe veiligheidsbeleid.

6.6.3 Gemeentelijke opgave De gemeentelijke opgaven voor wat betreft fysieke investeringen in veiligheid zijn erg summier. Veertien van de dertig gemeenten voeren geen investeringen op in deze categorie. De cijfers die door de andere gemeenten worden opgegeven, lopen sterk uiteen. De totale opgave in deze categorie voor de periode 2000-2014 bedraagt ƒ1.926 miljoen (€874,0 miljoen). Dat is ƒ128 miljoen (€58,1 miljoen) per jaar (zie tabel 6.11). De verdeling hiervan is (periode 2000-2009) 35% voor het Rijk, 15% voor de gemeenten, 6% voor de markt en 8% voor de corporaties. Voor 35% van de opgave is nog onbekend waar het geld vandaan moet komen (zie tabel 6.12). Aan deze cijfermatige opgave moet echter niet te veel waarde worden gehecht, omdat deze categorie maar heel beperkt is ingevuld. Projecten op het gebied van veiligheid die expliciet worden genoemd zijn bijvoorbeeld de uitplaatsing van LPG-stations, het verplaatsen van consumentenvuurwerk en het verplaatsen van spoorwegemplacementen.

[ 155 ]

Tabel 6.12 Verdeling van investeringen in veiligheid van stedelijk vastgoed naar kostendrager, 20002010, resp. 2010-2014 Kostendrager

2000-2009 %

2010-2014 %

Verplaatsing van spoorwegemplacementen is 35 12 een aantal malen opgevoerd in de categorie Rijk Gemeente 15 77 infrastructuur. Hoewel aan dergelijke investe6 1 ringen een belangrijke veiligheidscomponent Markt Corporatie 8 0 zit, gaat het immers in eerste instantie om Onbekend 1 0 investeringen in (rail)infrastructuur. Ongedekt 34 9 Door een beperkt aantal gemeenten zijn in deze categorie investeringen opgegeven die 100 100 zijn gericht op het terugdringen van crimina- Totaal Bron: OTB-enquête G30, 2001 liteit, bijvoorbeeld door het aanleggen van systemen van videotoezicht en door de aanpak van panden die problemen opleveren. Een aantal gemeenten geeft aan dat er in deze categorie wel investeringen nodig zijn, maar dat nog onbekend is hoeveel. Daarbij wordt vaak ook aangegeven dat men nu bezig is met een inventarisatie van veiligheidsrisico’s. Als sleutel voor de verdeling van investeringen in de veiligheid van stedelijk vastgoed over Rijk, gemeente en marktpartijen (inclusief woningcorporaties) hanteren wij 15 : 10 : 75.

6.6.4 Bevindingen Hoewel de investeringen in veiligheid nu hoog op de agenda staan, bestaat de verhoogde aandacht ervoor nog niet lang. Dit verklaart dat de gemeenten opvallend weinig investeringen opvoeren in deze categorie. Gemeenten hebben nog maar zeer kort de tijd gehad om de investeringsopgave op dit gebied in kaart te brengen. Ook op rijksniveau worden nauwelijks concrete cijfers genoemd (waarschijnlijk om dezelfde reden, namelijk dat de inventarisatie van potentieel onveilige situaties en de mogelijke oplossingen nog maar van recente datum is). De ambities op rijksniveau zijn wel groot. Het is duidelijk dat de realisering van de geformuleerde ambities om aanzienlijke investeringen zal vragen. Hoeveel is grotendeels nog niet bekend. Vooralsnog baseren wij ons op de opgave van de steden bij het bepalen van het totale investeringsvolume 2000-2014: ƒ1.926 miljoen (€874,0 miljoen). Hiervan dient het Rijk ƒ289 miljoen (€131,1 miljoen) te fourneren. Op jaarbasis bedraagt het totale investeringsvolume ƒ128 miljoen (€58,1 miljoen), terwijl bij het Rijk ƒ19 miljoen (€8,6 miljoen) per jaar wordt geclaimd. Vermoedelijk zijn deze bedragen een onderschatting van de reële behoefte.

[ 156 ]

7 Investeringen in bereikbaarheid 7.1 Inleiding Ondanks het pleidooi van de VNG om het beleidsterrein verkeer en vervoer zoveel mogelijk te laten integreren met de beleidsterreinen ISV en GSB, heeft minister Netelenbos – hierin gesteund door de bewindslieden van BZK en GSI – gekozen voor een decentralisatiemodel, waarin de grote steden buiten de kaderwetgebieden geen zelfstandige positie krijgen. De middelen voor de infrastructuur – de gebundelde doeluitkering (GDU) – worden gedecentraliseerd naar kaderwetgebieden en provincies. De gemeenten en dus ook de grote steden moeten voor middelen voor infrastructuurprojecten in het vervolg aankloppen bij de kaderwetgebieden en provincies. Alleen voor projecten die meer dan €225 miljoen kosten, kan een gemeente zelf een projectsubsidie aanvragen bij het Rijk. In de praktijk zal dit zich niet snel voordoen, omdat dit soort grote projecten vaak bovenlokale/regionale projecten zijn, waarbij een kaderwetgebied of provincie het voortouw heeft. Ook ten aanzien van het openbaar vervoer heeft de Minister het voornemen om de OV-bevoegdheid en bijbehorende exploitatiemiddelen weg te halen bij de grote steden buiten de kaderwetgebieden en deze over te dragen aan de provincies. Wanneer gemeenten in een regio (buiten de kaderwetgebieden) met elkaar willen samenwerken op het gebied van verkeer en vervoer, kunnen zij een deelregio vormen. In dat geval is het de bedoeling dat de provincie een gedeelte van het GDU-geld doorsluist naar zo’n deelregio. De gemeenten in zo’n deelregio bepalen met elkaar (in overeenstemming met de provincie) hoe de middelen worden ingezet. Deze nieuwe systematiek is opgenomen in het Nationaal Verkeers- en Vervoersplan (NVVP) (Ministerie van Verkeer & Waterstaat, 2000). De vaststelling van het NVVP is echter over de verkiezingen heengetild. Daardoor zullen ten minste de tijdschema’s moeten worden herzien. Onder het thema bereikbaarheid rangschikken we vijf stedelijke investeringscategorieën: stedelijke/regionale infrastructuur voor particulier personenvervoer (paragraaf 7.2), voor collectief personenvervoer (paragraaf 7.3), voor goederenvervoer (paragraaf 7.4) en waterverkeer (paragraaf 7.5), alsmede investeringen in (tele)communicatie-infrastructuur (paragraaf 7.6)15.

7.2 Stedelijke en regionale infrastructuur voor particulier personenvervoer 7.2.1 Inleiding Het gaat hier om investeringen in infrastructuur voor het stedelijk wegverkeer, verbetering van verkeersonveilige situaties, verbetering van parkeerge-

[ 157 ]

bouwen en fietsenstallingen voor zover die niet worden aangelegd als onderdeel van bijvoorbeeld strategische stadsprojecten, carpoolvoorzieningen, ‘groene routes’, fietsverbindingen tussen stadsdelen en eventueel delen van het stadsgewest. Verder gaat het om investeringen in regionale infrastructuur voor het wegverkeer (‘onderliggend wegennet’) die mede – maar niet alleen – door de gemeente gefinancierd kunnen worden en projecten waarvan ook het openbaar vervoer profiteert.

7.2.2 Nationaal perspectief In de periode 1995-2000 zijn de economie en de werkgelegenheid in de steden sterker gegroeid dan in het hele land. Mede daardoor is de bereikbaarheidsproblematiek van de steden aanzienlijk verscherpt. De behoefte aan een grotere capaciteit van de lokale en regionale infrastructuur heeft betrekking op zowel het particulier personenvervoer, het collectief personenvervoer als het goederentransport. Soms is in de departementale ICES-claims terzake niet altijd duidelijk in hoeverre het infrastructuur voor particulier personenvervoer danwel collectief personenvervoer betreft. In dergelijke gevallen nemen we de claim op onder de rubriek particulier personenvervoer. Het betreft de volgende koepelclaims:

VROM9 Infrastructuur stedelijke netwerken V&W1 Gebundelde doeluitkering (GDU)

ƒ9.100 miljoen (CPB: B) (€4.129,4 miljoen) ƒ1.100 (€499,2 miljoen) à (CPB: B) ƒ5.000 miljoen (€2268,9 miljoen)

15 In het G4-Manifest wordt voor ‘bereikbaarheid Randstad’ een bedrag van ruim ƒ30 miljard geclaimd. Dit bedrag is nodig voor de uitvoering van Deltanet en betreft investeringen in zowel wegenprojecten als OV-projecten en knooppunten. De optelling van de claims op rijksmiddelen door de G4 uit de infrastructuurcategorieën in dit onderzoek komt op ƒ18,7 miljard (ƒ8,5 miljard). Er is een aantal verklaringen voor het forse verschil tussen deze cijfers. In de eerste plaats betreft Deltanet (en dus de claim in het G4-Manifest) de periode tot 2020, terwijl de horizon in ons onderzoek in 2015 ligt. Voor de periode 2015-2020 wordt in het G4-Manifest nog bijna ƒ17 miljard (ƒ7,7 miljard) geclaimd, die dus geen deel uitmaakt van de claim in dit onderzoek. In de tweede plaats heeft de claim in het G4-Manifest ook betrekking op regionale projecten (van ‘Deltametropool’-niveau). Een aantal projecten met een totale rijksclaim van bijna ƒ9 miljard (ƒ4,1 miljard) wordt als zodanig opgevoerd (bijvoorbeeld HSL-oost). Maar ook veel andere investeringsprojecten richten zich op rijkswegen, en overstijgen het stedelijke niveau. In de derde plaats zijn in het G4 Manifest investeringen in een aantal knooppunten (zoals Schiedam centrum, Rotterdam Parkstad en Prins Clausplein/Ypenburg + HS + Carrefour) opgenomen bij ‘bereikbaarheid Randstad’. In ons onderzoek zijn deze projecten opgenomen in de categorie strategische stadsprojecten. Het verschil tussen het beroep op rijksmiddelen in infrastructuur in het G4-Manifest en in dit onderzoek dat dan nog blijft bestaan, wordt veroorzaakt door een lagere inschatting in ons onderzoek van het percentage van de totale investeringskosten waarvoor een beroep kan worden gedaan op rijksmiddelen.

[ 158 ]

De claim VW1 vloeit voort uit de forse verhoging van de GDU-grens van ƒ25 miljoen (€11,3 miljoen) naar ƒ500 miljoen (€226,9 miljoen). De claims VR9 en VW1 overlappen elkaar vermoedelijk, maar het is onbekend in hoeverre dat het geval is. We nemen voorshands aan dat beide claims samen een bedrag van ten minste ƒ10.000 miljoen (€4.537,8 miljoen) omvatten. De claims van het ministerie van V&W voor capaciteitsverhoging van rijkswegen laten we hier in het algemeen buiten beschouwing, hoewel een deel van deze investeringen als stedelijke investering kan worden beschouwd. Voor de volgende V&W-claims is het evident dat het gaat om investeringen in infrastructuur voor particulier personenvervoer met een overwegend stedelijk belang:

VW02.1 – NO06 Haak om Leeuwarden ƒ160 miljoen (€72,6 miljoen) CPB: A VW02.1 – ZD17b A2 Passage Maastricht ƒ37 miljoen (€16,8 miljoen) CPB: A ƒ163 miljoen (€74,0 miljoen) CPB: B

Het Landsdeel Zuid diende een ICES-claim (ZD16) ‘Bereikbaarheid Brabantstad Oostzijde Eindhoven’ in van ƒ350 miljoen (€158,8 miljoen) (oordeel planbureau: A). Het ministerie van VROM legt de nadruk op stedelijke structuurverbetering door overkluizingen, intensiveringen en verbetering van de milieukwaliteit. De desbetreffende ICES-claim (VR15) omvat voor de periode 2003-2014 een bedrag van ƒ5.200 miljoen (€2.359,7 miljoen). De planbureaus vinden de claim te weinig selectief en te vaag en waarderen deze claim als zwak (C). Vanuit de departementen beschouwd (met name de ministeries van VROM en V&W die verzuimden hun claims op elkaar af te stemmen), komen we op een totale ICES-claim voor stedelijke en regionale infrastructuur (inclusief inpassing) voor particulier personenvervoer van ruwweg ƒ15.400 miljoen (€6.988,2 miljoen), geldend voor heel Nederland. Het leeuwendeel van deze claims heeft betrekking op de G30 en de omringende stadsregio’s. Daarnaast bevat het MIT een lange lijst van verkenningen en planstudies die voor een belangrijk deel ten goede komen van de G30. Dat geldt in het bijzonder voor het Bereikbaarheids Offensief Randstad. Wij doen geen poging om op basis hiervan een topdown raming samen te stellen, omdat dit vele, tamelijk willekeurige aannamen vergt en weinig toevoegt aan de informatie die reeds in MIT en BOR is opgeslagen.

7.2.3 Gemeentelijke opgave De volgende investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor particulier personenvervoer worden door de steden zelf voorzien in de periode 2000-2014, respectievelijk 2000-2009 en 2010-2014. Voor de periode 2000-2014 betreft het een totaal investeringsniveau van maar

[ 159 ]

Tabel 7.1 Investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor particulier personenvervoer, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster


ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

9.967,8 2.456,3 4.45 5,4 1.526,8 1.15 3,8 789,0 474,4 1.660,6 852,5

4.523,2 1.1 14,6 2.021,8 692,8 523,6 358,0 215,3 75 3,5 386,8

5.091,7 2.309,5 2.549,6 1.051,5 756,6 150,0 180,0 1.075,0 232,0

2.310,5 1.048,0 1.15 7,0 477,1 343,3 68,1 81,7 487,8 105,3

15.059,5 4.765,8 7.005,0 2.5 78,3 1.910,4 939,0 654,4 2.735,6 1.084,5

6.833,7 2.162,6 3.178,7 1.170,0 866,9 426,1 297,0 1.241,4 492,1

23.336,6 13.297,2

10.589,7 6.034,0

13.395,9 9.309,8

6.078,8 36.732,4 4.224,6 22.607,0

16.668,4 10.258,6


liefst ƒ36.732,4 miljoen (€16.668,4 miljoen) (zie tabel 7.1). De steden gaan voor de periode 2000-2009 uit van een rijksbijdrage van 52%, een eigen bijdrage van 10% en slechts 2% van marktpartijen. Voor maar liefst 36% is de investeringsopgave nog niet gedekt (zie tabel 7.2). Wij hanteren als verdeelsleutel voor de kosten over Rijk, gemeente en markt 60 : 40 : 0. In 1998 gingen we nog uit van een verdeling Rijk : gemeente = 50 : 50.

7.2.4 Bevindingen

Tabel 7.2 Verdeling van investeringen in stedelijke/ regionale infrastructuur par-ticulier personenvervoer naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager


2000-2009 %

2010-2014 %

52 10 2 22 14

59 7 1 20 14

100 100 Het totale investeringsvolume voor stedelijke Totaal en regionale infrastructuur voor particulier Bron: OTB-enquête G30, 2001 personenvervoer (2000-2014) bedraagt ƒ36.732,4 miljoen (16.668,4 miljoen). Hiervan komt 60% ten laste van het Rijk Dat is ƒ22.039 miljoen (€10.000,9 miljoen). Op jaarbasis bedraagt het geprogrammeerde investeringsvolume ƒ2.449 miljoen (€1.111,3 miljoen). Hiervan wordt ƒ1.469 miljoen (€666,6 miljoen) per jaar bij het Rijk geclaimd. De claims van de G30 overtreffen de departementale ICES-claims van de ministeries van VROM en V&W in aanzienlijke mate, maar zijn daarmee niet goed te vergelijken. De investeringsopgave voor de stedelijke en regionale infrastructuur voor particulier personenvervoer is minder groot dan die voor de herstructurering

[ 160 ]

van stadswijken en strategische stadsprojecten, maar de gevraagde rijksbijdrage is veel hoger. De hoogte van de investering en die van de gevraagde rijksbijdrage wordt slechts door één investeringscategorie overtroffen: de stedelijke en regionale infrastructuur voor collectief personenvervoer, die wij hierna bespreken.

7.3 Stedelijke en regionale infrastructuur voor collectief personenvervoer 7.3.1 Inleiding De hier besproken investeringscategorie betreft de voorzieningen voor regionaal en lokaal openbaar vervoer (bus- en trambanen en -haltes), light-rail en ander stadsgewestelijk openbaar vervoer (kwaliteitsverbetering en capaciteitsvergroting).

7.3.2 Nationaal perspectief De meeste uitgaven die de gemeenten in petto hebben ten behoeve van de stedelijke en regionale infrastructuur voor collectief personenvervoer zijn, in de ogen van de departementen, begrepen in de GDU-claim en infrastructuur stedelijke netwerken, in de vorige paragraaf opgenomen. Dit geldt overigens niet voor de gemeentelijke opgave. Aparte aandacht verdienen in dit verband de actuele regionale initiatieven voor lightrailsystemen (zie figuur 7.1). Het gaat om de initiatieven en de daarbij betrokken G30-steden weergegeven in tabel 7.3. De notitie Light-rail in uitvoering (Tweede Kamer, 1999-2000, 26.828 nr. 3) maakt duidelijk dat light-railprojecten decentraal worden aangestuurd. Tabel 7.3 Lightrailsystemen en betrokken G30De rijksoverheid is echter ook nadrukkelijk steden bij de projecten betrokken, onder meer vanuit de rollen van infrastructuurbeheerder, subsidieverstrekker en wetgever/regelgever. De 1. Randstadrail Rotterdam, Den Haag nieuwe light-raildiensten zullen deel uitma2. Rijn-Gouwelijn Leiden ken van het regionale openbaarvervoernet3. Randstadspoor Utrecht, Amersfoort werk. 4. Groningen Groningen Met het Bereikbaarheids Offensief voor de 5. Zuid-Limburg Maastricht Randstad heeft light-rail een extra impuls 6. KAN Arnhem, Nijmegen gekregen. Na de bereikte overeenstemming 7. Achterhoek over het project Randstadrail is het voornemen op zeer korte termijn met de realisatie

[ 161 ]

Figuur 7.1 Regionale initiatieven voor lightrailsystemen

Groningen

Leeuwarden

4

Den Helder

Alkmaar Zwolle

Amsterdam

Haarlem

Almere

Noordwijk Leiden 2 Alphen a/d Rijn

Den Haag

Hilversum Utrecht

Hengelo

Apeldoorn

Enschede Amersfoort

Zoetermeer

Arnhem

3

Gouda

7

Rotterdam

6

Den Bosch

1

Nijmegen Kleef

Breda Eindhoven Middelburg

1. Randstadrail 2. Rijn-Gouwelijn 3. Randstadspoor 4. Groningen 5. Zuid-Limburg 6. KAN: Nijmegen - Arnhem - Zevenaar 7. De Achterhoek

Roermond

Maastricht

5 0

te starten. Voorts zijn enkele onderdelen van Regionet (ROA-gebied) in uitvoering genomen. Het voornemen is om op diverse trajecten ten noorden van Amsterdam een hogere frequentie te bieden. Op andere Regionetprojecten (met name WTC-Schiphol en Zuidtangent fase 2) wordt verder gestudeerd. Om de gebruiksmogelijkheden van de verschillende systemen beter op elkaar af te stemmen, geeft het ministerie van Verkeer en Waterstaat veel aandacht

20

40 km

[ 162 ]

aan de interoperabiliteit tussen nationale, regionale en lokale rail. Daarmee wordt bijvoorbeeld medegebruik van het spoor door light-railtoestellen mogelijk. Dit maakt de viersporigheid van de Randstedelijke railinfrastructuur urgent. Voorts zal een voorstel worden ontwikkeld voor het stimuleren van lightrailinitiatieven die vrijwel geen aanpassingen in de infrastructuur vragen. Ten slotte zal de kennis over light-rail worden gebundeld en toegankelijk worden gemaakt voor derden. De fraaie kabinetsplannen nemen niet weg dat er tot nu toe veel stagnatie is opgetreden bij de pogingen om de light-railprojecten te realiseren. Voor deze stagnatie proberen we in het nu volgende verklaringen te vinden. Financiële factoren Allereerst moeten we vaststellen dat het lang heeft geduurd, voordat het stadsregionaal openbaar vervoer in positieve zin in de politieke belangstelling kwam. Stadsvervoer en streekvervoer hebben een kostendekkingsgraad van 30 tot 35%. Met een investering zijn we niet klaar. Na de investering zullen jaarlijkse exploitatietekorten volgen en dat komt slecht uit, want het heeft jaren geduurd voordat het ministerie van Verkeer en Waterstaat de toenemende exploitatietekorten van het openbaar vervoer onder controle kreeg. Een tweede factor die de vertragingen in de realisering van hoogwaardig stadsregionaal vervoer verklaart, is de concurrentie van investeringen in stadsregionaal vervoer met een aantal prijzige investeringen in verkeersinfrastructuur waaraan politiek voorrang is gegeven, zoals de Betuwelijn en de Hogesnelheidslijn Zuid. Het besluit om de Betuwelijn aan te leggen, heeft de realisering van hoogwaardig openbaar vervoer in stedelijke regio’s met een aantal jaren vertraagd. Een derde vertragingsfactor houdt verband met de te hoog gespannen verwachtingen van private participatie in de financiering van stadsregionaal openbaar vervoer. Bomhoff betoogt al jaren dat verkeersinfrastructuur geheel of grotendeels kan worden bekostigd uit de waardevermeerdering van grond en vastgoed rondom de plaatsen waar de trein stopt of bij de open afritten van de snelweg (Nyfer, 1998). Het staat niet zonder meer vast dat de waarde van grond en vastgoed rondom stopplaatsen van een light-railvoertuig substantieel stijgt. Autobereikbaarheid wordt door de bedrijven veel belangrijker gevonden dan OV-bereikbaarheid. Voorzover zulke waardestijgingen al plaatsvinden, is het in de praktijk gewoonlijk niet mogelijk om deze ex ante al volledig te bepalen, laat staan deze in te zetten voor de financiering van lijninfrastructuur. Bij het inzetten van publieke middelen ter bekostiging van ruimtelijk-economische investeringen gaat het Rijk in het algemeen uit van een multipliereffect: elke publieke euro dient een veelvoud aan private euro’s uit te lokken. In het algemeen is dit een zinvol uitgangspunt, maar in het geval van stadsre-

[ 163 ]

gionaal openbaar vervoer lijken de mogelijkheden toch relatief beperkt. Door het verzelfstandigen van NS Reizigersvervoer en NS Vastgoed is de mogelijkheid om rondom stationslocaties scope-optimalisatie toe te passen, goeddeels verkeken. Gebrek aan synergie De hiervoor genoemde vertragingsfactoren zijn allemaal financieel van aard. Achter deze financiële complicaties gaat een fundamenteel probleem schuil dat door velen wordt onderschat en dat een krachtig motief vormt om de thans gangbare aanpak bij te stellen. Het gaat hier om de ontoereikende synergie tussen infrastructuurbeleid en OV-beleid enerzijds en anderzijds stadsontwikkeling en vastgoedontwikkeling (Priemus & Konings, 1999). Dit gebrek aan integratie manifesteerde zich pijnlijk bij de uitwerking van de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (VINEX). Achteraf constateert het NVVP dat VINEXlocaties een te laag schaalniveau vormen om hoogwaardig openbaar vervoer veilig te stellen. Hoogwaardig openbaar vervoer dient op stadsregionaal niveau te worden ontworpen en moet hiërarchisch worden uitgewerkt in verbindende en ontsluitende lijnen. Dit is nog bijna nergens gebeurd. VINEX-uitleglocaties bestaan gemiddeld voor circa 80% uit eengezinshuizen en kennen in de toegepaste verkavelingen weinig contrasten. Er zijn nagenoeg geen knooppunten met intensieve bebouwing inclusief voorzieningen ontwikkeld die zich aandienen als logische stopplaatsen voor openbaar vervoer. Wie de stedenbouwkundige tekening van een VINEX-locatie aanschouwt, krijgt de indruk dat de stedenbouwkundige helemaal niet van hoogwaardig openbaar vervoer is uitgegaan en daarop met zijn verkavelingen in elk geval niet inspeelde. Bovendien blijken de VINEX-bewoners hoofdzakelijk te bestaan uit tweeverdieners met een hoofd van een huishouden tussen 30 en 40 jaar oud met gemiddeld meer dan één auto. Deze groepen behoren niet tot de klassieke doelgroepen van het openbaar vervoer: jongeren, ouderen, lage-inkomensgroepen en etnische minderheden. De eenzijdige samenstelling van de bevolking in VINEX-locaties zal in de komende decennia voortdurend tot discrepanties tussen vraag naar en aanbod van voorzieningen als scholen en ouderenzorg leiden. Als we een robuust systeem van stadsgewestelijk openbaar vervoer willen realiseren, zal de ruimtelijke inrichting van de steden, de groeikernen en ook de VINEX-locaties in hun onderlinge samenhang opnieuw moeten worden bezien. Een operatie VINEX-revisited is nodig om een logisch systeem van stadsregionaal vervoer te ontwikkelen met een hoge kostendekkingsgraad, zoals in een aantal Franse en Duitse stadsregio’s al jarenlang bestaat. Van uitstel naar afstel? Sommige cynische waarnemers voorspellen dat de vertragingen in de realisering van hoogwaardig stadsregionaal openbaar vervoer zullen leiden tot

[ 164 ]

afstel. Zij wijzen op de kritische evaluatie van lightrailsystemen in de publicatie Kiezen of delen van de planbureaus (CPB et al., 1998), die zich negatief uitlaten over de kosten-batenverhouding van light railsystemen. En zij wijzen op de te verwachten budgetproblemen van de overheid en de teruglopende ruimte voor omvangrijke publieke investeringen. Wij denken dat deze opvatting te negatief is. Er is overeenstemming tussen Rijk, provincies en gemeenten over de cruciale betekenis van hoogwaardig openbaar vervoer voor de bereikbaarheid en economische vitaliteit van steden. Er is overeenstemming over de mogelijkheid en wenselijkheid van de integratie van stadsvervoer en streekvervoer tot een geïntegreerd stadsregionaal systeem. lightrailsystemen die goed inpasbaar zijn in stadscentra en buiten de stad tempo kunnen maken, bieden daartoe een uitgelezen technologische mogelijkheid. Nu het allemaal langer duurt dan was verwacht, zou wel van de nood een deugd gemaakt kunnen worden. Per stadsregio zou nog eens kritisch kunnen worden gekeken naar de logica van het te ontwikkelen OV-systeem, de consistentie van het systeem (inclusief knooppuntensysteem, rijdend materieel en dienstregeling) en vooral naar de mogelijkheden om een sterkere samenhang te creëren tussen OV-systemen, ruimtelijke inrichting en vastgoedontwikkeling. Waar komen de knooppunten, hoe kan de interconnectiviteit met het NS-kernnet en het autosysteem worden verbeterd en hoe kan de inrichting van de knooppunten worden geïntensiveerd met woon- en werkfuncties en stedelijke voorzieningen? Hierbij moet niet alleen worden gekeken naar mogelijke greenfield-ontwikkelingen (daar waar de tram nu in het lege land stopt), maar vooral naar de herstructurering van knooppunten in de steden (relatie met stedelijke vernieuwing), de groeikernen en de herinrichting van VINEX-locaties. Als zowel op rijksniveau als stadsregionaal niveau de VROM-wereld en de V&W-wereld met elkaar tot een samenhangend beleid weten te komen, ziet de toekomst van het stadsregionaal openbaar vervoer er zonnig uit. Het Landsdeel Noord diende een ICES-claim van ƒ500 miljoen (€226,9 miljoen) in (NO08) voor het stadsgewestelijk openbaar vervoer Groningen-Assen (oordeel planbureaus: C). Het Landsdeel Zuid presenteerde een ICES-claim van ƒ170 miljoen (€77,1 miljoen) (ZD18) voor een OV-systeem in het stedelijk netwerk Maastricht – Heerlen – Aken – Luik (MHAL). Oordeel planbureaus: C. Het Landsdeel West voerde de Rijn-Gouwelijn op als ICES-claim (ZH24) ter grootte van ƒ64 miljoen (€29,0 miljoen), die bovenop de reeds toegezegde bijdragen van BOR, provincie en mobiliteitsfonds Haaglanden komt. Het oordeel van de planbureaus over deze claim is eveneens ‘zwak’ (C). Met de Rijn-Gouwelijn is een totale investering van ƒ539 miljoen (€244,6 miljoen) gemoeid. De planbureaus hebben nog geen enkel light-railproject als opwaardeerbaar, laat staan robuust beoordeeld.

[ 165 ]

Tabel 7.4 Investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor collectief personenvervoer, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤


5.194,6 6.129,0 671,5 654,1 183,7 523,1 219,0 1.071,4 0,8

2.35 7,2 2.781,2 304,7 296,8 83,4 237,4 99,4 486,2 0,4

3.785,0 6.695,0 12.673,0 235,0 56,5 105,0 98,0 450,0 15,8

1.717,6 3.038,1 5.750,8 106,6 25,6 47,6 44,5 204,2 7,2

8.979,6 12.824,0 13.344,5 889,1 240,2 628,1 317,0 1.521,4 16,6

4.074,8 5.819,3 6.05 5,5 403,5 109,0 285,0 143,8 690,4 7,5


14.647,1 9.489,0

6.646,6 24.1 13,3 4.305,9 20.608,0

10.942,1 38.760,4 17.588,7 9.351,5 30.097,0 13.65 7,4 Bron: OTB-enquête G30, 2001

7.3.3 Gemeentelijke opgave De investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor collectief personenvervoer waarin door de steden zelf wordt voorzien in de periode 2000-2014, respectievelijk 2000-2009 en 2010-2014 staan vermeld in tabel 7.4. Voor de periode 2000-2014 voorzien de G30 een mega-investering van ƒ38.760,4 miljoen (€17.588,7 miljoen), slechts overtroffen door de investeringscategorieën herstructurering van stadswijken en strategische stadsprojecten. Voor de investeringen in infrastructuur voor collectief personenvervoer gaan de steden uit van de verdeling van kostendragers volgens tabel 7.5. Wij hanteren als verdeling van de kosten over Rijk, gemeente en markt 90 : 10 : 0, dezelfde verdeling die we in 1998 toepasten.

Tabel 7.5 Verdeling van investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor collectief personenvervoer naar kostendrager, 2000-2009, resp. 20102014 Kostendrager


2000-2009 %

2010-2014 %

77 3 0 8 12

84 4 0 3 8

100

100


7.3.4 Bevindingen Wij gaan af op de opgave van de steden, die de departementale ICES-claims in aanzienlijke mate overtreffen, en stellen voor de periode 2000-2014 een totaal investeringsvolume van ƒ38.760,4 miljoen (€17.588,7 miljoen) voor col-

[ 166 ]

lectief personenvervoer vast. Het Rijk zal daarvan 90% ƒ34.884 miljoen (€15.829,7 miljoen) moeten bijdragen. Op jaarbasis gaat het om een investeringsvolume van ƒ2.584 miljoen (€1.172,6 miljoen) en een claim bij het Rijk van ƒ2.326 miljoen (€1.055,5 miljoen). Dit is van alle investeringscategorieën de meest omvangrijke claim op het Rijk, op enige afstand gevolgd door de claim op het Rijk voor de bekostiging van de infrastructuur voor het particulier personenvervoer.

7.4 Stedelijke en regionale infrastructuur voor goederenvervoer 7.4.1 Inleiding De investeringscategorie stedelijke en regionale infrastructuur voor goederenvervoer bevat investeringen in stedelijke/regionale distributiecentra, logistieke parken, en de inzet van specifieke voertuigen voor stadsdistributie.

7.4.2 Nationaal perspectief Afgezien van claims die betrekking hebben op de Rotterdamse haven (die we hier buiten beschouwing laten, omdat investeringen in de Tweede Maasvlakte moeilijk kunnen worden beschouwd als stedelijke investeringen), komen investeringen in de stedelijke en regionale infrastructuur voor goederenvervoer slechts sporadisch voor onder de ICES-claims van de Ministeries en de landsdelen (zie tabel 7.6). Niet alle claims hebben betrekking op de G30. Het gaat om een aantal incidentele, meestal niet als stedelijke investeringen herkenbare projecten. Er zijn nauwelijks ICES-claims opgevoerd voor investeringen in het stedelijk of regionaal goederenvervoer, zoals het opzetten van stedelijke of regionale distributiecentra en de inzet van milieuvriendelijke voertuigen in de stad. Dat gold in 1997 (Priemus et al., 1998: I-270), en dat geldt ook nu. Ook het MIT heeft op dit gebied weinig te bieden. De ICES-projecten op het gebied van de infrastructuur voor het goederenvervoer hebben voor het overgrote deel betrekking op nationale en internationale verbindingen. De bereikbaarheid van steden, en vooral van binnensteden, voor de distributie van goederen is echter een punt van toenemende zorg. Op regionaal niveau zou een systeem van distributiecentra moeten worden ontwikkeld van waaruit steden kunnen worden bevoorraad. In het buitenland vinden tal van ontwikkelingen plaats op het gebied van het stedelijk en regionaal goederenvervoer. Deze ontwikkelingen hebben betrek-

[ 167 ]

Tabel 7.6 ICES-claims stedelijke en regionale infrastructuur goederenvervoer in miljoenen guldens en euro's Nr.

O29 ZD03 ZD05 VW12 VW23 VW24 UG04

Omschrijving

Completeren MTC Valburg1) Multimodaal Complex Tilburg-West Ongehinderd Logistiek Systeem Westelijke Mijnstreek Ondergronds Logistiek Systeem Aalsmeer-Schiphol-Hoofddorp Subsidieregeling Openbare Inlandterminals Wegontsluiting binnenvaart containerterminal Alphen aan den Rijn Ondergronds transport A2-Utrecht Centrum Project

ƒ

ICES-claim ¤

Oordeel Planbureaus

79 65 192 300 10 7

35,8 29,5 87,1 136,1 4,5 3,2

C C C C A A niet beoordeeld

1) Totale projectkosten: ƒ800 à ƒ900 miljoen (€363,0 à €408,2)

king op aanpassingen van de logistiek en de infrastructuur. Belangrijke componenten zijn in dit verband: toepassing van specifieke voertuigen voor stedelijke distributie vrachtroutes, aparte banen, gebruik van busbanen voor stedelijk goederenvervoer en selectieve toegankelijkheid logistieke parken in de stadsregio korteafstandrailvervoer city-logistiek. Het stedelijk en regionaal goederenvervoer wordt gestimuleerd door het Platform Stedelijke Distributie (PSD, 1997a; 1997b). Op Randstadniveau is de Govera-studie van belang (Govera en Buck, 1997), waarin de goederenstromen in, van en naar de Randstad worden geanalyseerd. Het Platform Stedelijke Distributie streeft verbetering van de bereikbaarheid en leefbaarheid van stedelijke gebieden na. Zowel met Amsterdam als Den Bosch heeft dit platform samenwerkingsovereenkomsten gesloten, omdat de in deze gemeenten toegepaste oplossingen zowel de bereikbaarheid als de leefbaarheid dienen. De transportefficiency wordt vergroot, terwijl de economische aantrekkingskracht van de binnensteden wordt versterkt. Zowel in Leiden als in Groningen zijn proefprojecten aangekondigd met het toepassen van elektrische voertuigen bij stedelijke distributie. In Utrecht en Leiden, en wellicht ook Arnhem, Nijmegen, Rotterdam en Zuid-Limburg gaat men nog een forse stap verder. Deze steden hebben zich aangemeld, respectievelijk overwegen zich aan te melden als proefgemeente voor een buizennetwerk onder de stad waarin automatisch voortgedreven voertuigen goederen distribueren. Een ondergronds buizennet voor de distributie van goederen kan twintig keer zo weinig energie en ruimte kosten als het huidige systeem met vrachtwagens die door de stad rijden. Het experiment ligt in het verlengde van het onderzoeksprogramma ‘Duurzame technologische ontwikkeling’ waarin de basis is gelegd voor een dergelijke geavanceerde benadering van de problematiek van de stedelijke goederendistributie. De grote opgave zal zijn

[ 168 ]

om de kortetermijn- en middellangetermijn-problemen te verbinden met futuristische concepten die pas op zeer lange termijn een operationele oplossing zullen bieden. Een totale visie op het stedelijk en regionaal goederenvervoer omvat de eerder genoemde vijf punten in hun onderlinge samenhang. Zo’n visie is reeds ontwikkeld voor de gemeente Delft (Van Binsbergen en Visser, 1997). Op lange termijn kan ook aan ondergrondse infrastructuur en voertuigautomatisering worden gedacht. In deze sfeer is een zeer interessante spin-off van het OLSproject Aalsmeer-Schiphol mogelijk. Voor de ontwikkeling van regionale logistieke parken kunnen voorbeelden in Frankrijk en Duitsland als voorbeeld dienen. In Duitsland zijn inspirerende voorbeelden te vinden van een samenwerking tussen de vervoerders inzake stedelijk goederenvervoer: city-logistiek. Door concentratie van logistieke activiteiten op een gespecialiseerd bedrijventerrein in de regio kan de samenwerking tussen bedrijven op het gebied van transport en logistiek worden bevorderd, kan lading worden gebundeld en kunnen bijzondere vervoersvoorzieningen worden aangelegd. In het Duitse Guterverkehrszentrum en de Franse Garonor zien we ruimtelijke concentraties van logistieke en vervoersintensieve bedrijven, alsmede gezamenlijke vervoersfaciliteiten. Logistieke ontkoppelingspunten, zoals overslag- en distributiecentra, vestigen zich in elkaars nabijheid, waardoor een lokaal of regionaal ontkoppelingspunt ontstaat. Lokale goederenstromen kunnen worden gebundeld door samenwerking, uitbesteding en specialisatie. De vervoersdiensten betreffen: city-logistiek (collectie en distributie van goederen in de stad) regionale logistiek (idem in de regio) (inter)nationale vervoersdiensten over de weg, per rail of per binnenvaart retourlogistiek (het collecteren en gebundeld afvoeren van retourstromen). In dit verband zijn er goede kansen voor innovaties en ruimere toepassingsmogelijkheden van informatietechnologie. De regionale logistieke parken kunnen worden voorzien van railterminals: multimodaliteit is voor dergelijke parken van essentieel belang. De functie van een logistiek park is tweeledig: faciliteren van logistiek gerichte activiteiten met ruimte en vervoersvoorzieningen, en het consolideren van goederenstromen. Logistieke parken zijn aantrekkelijke vestigingslocaties voor vervoersbedrijven, distributiecentra, magazijnen van de groothandel, retailorganisaties, importeurs, handelscentra, veilinghuizen, postdistributiecentra en VAL-activiteiten. Voorts is er plaats voor ondersteunende voorzieningen, zoals horeca, reparatiediensten en administratieve diensten. Als gekozen zou worden voor een landsdekkend netwerk van regionale distributiecentra, zou gedacht kunnen worden aan circa zestien distributieregio’s:

[ 169 ]

Amsterdam, Rotterdam, Haaglanden, Utrecht, Groningen, Leeuwarden, Alkmaar, Twente, Zwolle, KAN-gebied, Breda, Tilburg, Den Bosch, Middelburg/ Vlissingen, Eindhoven, Maastricht/Heerlen. De ontwikkeling van een logistiek park vergt hoge investeringen. Voor een deel gaat het om het structureren en coördineren van bestaande investeringen. De markt zal hierin een groot aandeel kunnen hebben, gezien de commerciële oriëntatie van de logistieke parken. In Duitsland is inmiddels een landsdekkend netwerk van Güterverkehrszentra (GVZ) ontstaan, met centra in onder meer Bremen, Hannover, Augsburg, München, Dortmund, Trier, Stuttgart en Neurenberg. In Frankrijk zijn grote logistieke parken van Garonor te vinden in Aulnay-sous-Bois (bij Paris), Cergy, Senart en Vitrolles (bij Marseille). Een logistiek park heeft een minimale omvang van 15 hectare, is voor ruwweg een kwart bebouwd, beschikt bij voorkeur over een railontsluiting met een railterminal, kent een hoogwaardige wegontsluiting, met onder meer goed bruikbare banen of stroken naar en in de steden en heeft in sommige gevallen ook een barge-terminal ten behoeve van de binnenvaart. De bedrijventerreinen Venlo trade port en trade port West bij Venlo voldoen in hoge mate aan deze typering. Een goede stadsdistributie is een van de basisvoorwaarden voor economisch vitale, bereikbare en duurzame steden. Het bedrijfsleven heeft hierbij een groot belang en zal in een te ontwikkelen infrastructuur moeten meefinancieren. Daarnaast zijn bijdragen van gemeenten en Rijk nodig om de positieve externe effecten te pareren en de besluitvormingscomplexiteit te doorbreken. Voorts is flankerend beleid nodig zoals een regulering van de toegankelijkheid van binnensteden voor milieuvriendelijk vrachtverkeer en geleidelijke afsluiting van de binnenstad voor vervuilend en grootschalig vrachtverkeer. De kosten van het logistieke park als bedrijventerrein vallen onder de investeringscategorie uitbreiding accommodatie bedrijven. Ten behoeve van het regionale en stedelijke goederenvervoer zouden wij kunnen uitgaan van een additionele investering van ƒ600 miljoen (€272,3 miljoen) tot ƒ700 miljoen (€317,6 miljoen) per logistiek park, waarbij het Rijk 30% bijdraagt, de desbetreffende gemeenten 10% en de marktpartijen 60%. Overigens zijn de regionale distributiecentra allerminst identiek. Afhankelijk van de omvang van het verzorgingsgebied, de kwaliteit van de dienstverlening en de positie in multimodale netwerken van goederenvervoer, dienen de optimale omvang, de precieze locatie en de inrichting van het logistieke park te worden bepaald. Daartoe is een nauwe samenwerking tussen de gemeenten en het bedrijfsleven in de regio onontbeerlijk. In het proefschrift van Van Binsbergen en Visser (2001) wordt een opzet met regionale logistieke parken uitgewerkt, waarmee een efficiënt systeem van stedelijk goederenvervoer kan worden gerealiseerd. Voor een dergelijk systeem zou het Rijk een bedrag van ongeveer ƒ3,5 miljard

[ 170 ]

Tabel 7.7 Investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor goederenvervoer, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster


ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

415,0 499,5 126,5 195,0 0,0 225,0 164,6 234,9 0,0

188,3 226,7 5 7,4 88,5 0,0 102,1 74,7 106,6 0,0

5 5,0 10,0 20,0 65,0 5,0 50,0 15,0 150,0 30,0

25,0 4,5 9,1 29,5 2,3 22,7 6,8 68,1 13,6

470,0 509,5 146,5 260,0 5,0 275,0 179,6 384,9 30,0

213,3 231,2 66,5 1 18,0 2,3 124,8 81,5 174,7 13,6

1.860,5 742,5

844,3 336,9

400,0 5 5,0

181,5 25,0

2.260,5 797,5

1.025,8 361,9


(€1,6 miljard) moeten uittrekken: gemiddeld ƒ220 miljoen (€99,8 miljoen) per regionaal logistiek park voor in totaal zestien regio’s (bedragen, genoemd in Priemus et al., 1998: I-270, met 10% opgehoogd). Door de voorspoedige ontwikkeling van de stedelijke economie sinds 1995 wordt de noodzaak om een geavanceerd systeem van stadsdistributie te introduceren, steeds groter. De keuze van de distributieregio’s en de grootte en inrichting van het logistieke park in elke regio zullen samen met marktpartijen moeten worden vastgesteld. Marktpartijen dienen vanaf een vroeg stadium bij de besluitvorming te worden betrokken. In de eerste jaren is nog een intensief kennistraject noodzakelijk (waarbij kan worden voortgebouwd op de studie van Van Binsbergen en Visser; 2001), waarna aan een beperkt aantal pilots kan worden gedacht. Vervolgens zou, als de resultaten daartoe aanleiding geven, het gehele concept kunnen worden verwezenlijkt, waarbij in elke regio maatwerk kan worden geleverd. Voor een relatief lange periode (2003-2020) is de genoemde rijksbijdrage van ƒ3,5 miljard (€1,6 miljard) nodig waarmee een totale investering van ƒ11,667 miljoen (€5,3 miljoen) kan worden gerealiseerd.

7.4.3 Gemeentelijke opgave De investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor goederenvervoer die door de steden zelf worden voorzien in de periode 2000-2014, respectievelijk 2000-2009 en 2010-2014 zijn ondergebracht in tabel 7.7. Voor de periode 2000-2014 voorzien de G30 een investeringsniveau van in totaal ƒ2.260,5 miljoen (€1.025,8 miljoen). Voor de investeringen in infrastructuur voor goederenvervoer gaan de steden uit van de verdeling van kostendragers volgens tabel 7.8.

[ 171 ]

Tabel 7.8 Verdeling van investeringen in stedelijke/ regionale infrastructuur goederenvervoer naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager Opvallend is dat 54% van de investeringen in de periode 2000-2009 nog niet is gedekt. De marktpotenties worden voor de periode tot 2010 zeer laag ingeschat: 6%. Wij gaan, evenals in 1998, uit van de volgende verdeling van kosten over de actoren Rijk : gemeente : markt = 30 : 10 : 60. Dit is dezelfde verdeling die wij in 1998 hanteerden.


2000-2009 %

2010-2014 %

37 3 6 21 33

24 6 29 2 40

100

100


7.4.4 Bevindingen De steden zelf volstaan met een investeringsvolume van ƒ2.260,5 miljoen (€1.0265,8 miljoen) voor de periode 2000-2015. De opbouw van een landsdekkend systeem met zestien logistieke parken kost in totaal ƒ11.667 miljoen (€5.294,3 miljoen) waarvan 30%, dat is ƒ3.500 miljoen (€1.588,2 miljoen) door het Rijk bij te dragen. Hoewel de ambities van de steden op dit punt (te) bescheiden zijn, volgen we de opgave van de G30 en gaan we uit van een totaal investeringsniveau van ƒ2.260,5 miljoen (€1.025,8 miljoen) in vijftien jaar, dat is ƒ151 miljoen (€68,5 miljoen) per jaar. Van het Rijk wordt voor de periode 2000-2014 ƒ678 miljoen (€307,7 miljoen) gevraagd, dat is ƒ45 miljoen (€20,4 miljoen) per jaar.

7.5 Stedelijke en regionale infrastructuur voor waterverkeer 7.5.1 Inleiding De investeringscategorie stedelijke en regionale infrastructuur voor waterverkeer omvat waterkeringen, kades, havens, steigers, sluizen, hellingen, kraanbanen, stuwen, duikers, dokken en gemalen.

7.5.2 Nationaal perspectief Een nationale raming, die houvast biedt bij het positioneren van gemeentelijke opgaven, kan niet worden opgesteld.

7.5.3 Gemeentelijke opgave De volgende investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor het waterverkeer uit tabel 7.9 worden door de steden zelf voorzien in de periode 2000-2014, respectievelijk 2000-2009 en 2010-2014.

[ 172 ]

Tabel 7.9 Investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor waterverkeer, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤

429,3 25 5,9 316,4 31 1,4 26,5 5,0 28,9 40,0 92,0

194,8 1 16,1 143,6 141,3 12,0 2,3 13,1 18,2 41,7

5 3,8 59,9 22,5 6,0 5,0 14,0 0,0 430,0 5,0

24,4 27,2 10,2 2,7 2,3 6,4 0,0 195,1 2,3

483,0 315,8 338,9 317,4 31,5 19,0 28,9 470,0 97,0

219,2 143,3 15 3,8 144,0 14,3 8,6 13,1 213,3 44,0

1.505,4 430,0

683,1 195,1

596,1 37,0

270,5 16,8

2.101,5 467,0

95 3,6 21 1,9



Tabel 7.10 Verdeling van investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor waterverkeer naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager


2000-2009 %

2010-2014 %

12 45 8 6 29

5 22 2 67 4

100

100


De G30 geven voor de periode 2000-2014 een totaal investeringsbedrag van ƒ2.101,5 miljoen (€953,6 miljoen) op. Voor de investeringen in stedelijke en regionale infrastructuur voor waterverkeer gaan de steden uit van de verdeling van kostendragers uit tabel 7.10. Voor de periode 2000-2009 zien de steden een rijksbijdrage van 12% en een aandeel van slechts 8% voor marktpartijen. Maar liefst 35% van de investeringsopgave is ongedekt (zie tabel 7.10). Voor de verdeling van de kosten tussen Rijk, gemeente en markt hanteren we de volgende sleutel 50 : 40 : 10.

7.5.4 Bevindingen De steden gaan voor de periode 2000-2014 uit van een totaal investeringsvolume van ƒ2.101,5 miljoen (€953,6 miljoen), waarvan de helft door het Rijk zou moeten worden opgebracht: ƒ1.051 miljoen (€476,9 miljoen). Op jaarbasis impliceert dit een totaal investeringsvolume van ƒ140 miljoen (€63,5 miljoen) en een rijksclaim van ƒ70 miljoen (€31,8 miljoen).

[ 173 ]

7.6 Communicatie-infrastructuur 7.6.1 Inleiding Investeringen in communicatie-infrastructuur omvatten glasvezel- en andere kabelnetwerken, voor ICT, televisie en telefoon (en integratie daarvan), alsmede zendmasten. Naast ICT-backbones gaat het in de toekomst ook steeds meer om de zogeheten ‘last mile’, waarmee woningen en bedrijven zijn verbonden met de ICT-hoofdstructuur.

7.6.2 Nationaal perspectief De aanleg van breedbandinternet en -telefonie staat volop in de belangstelling. In de bouwstenennotitie Breedband die onlangs door het kabinet aan de kamer is gestuurd, wordt onderstreept dat een eersteklas elektronische infrastructuur van belang is voor de economische en maatschappelijke ontwikkeling van Nederland. De uiteindelijke ambitie van het kabinet is dat alle bedrijven en huishoudens kunnen beschikken over breedbandige toegang tot internet en andere communicatie- en informatiediensten. Glasvezel lijkt de veelbelovendste en meest toekomstvaste infrastructuur voor breedbandinternet. Op korte termijn valt echter niet te verwachten dat de markt grootschalig in de kostbare nieuwe infrastructuur zal investeren. Gemeenten kunnen een rol vervullen om de investeringen in breedband aan te moedigen en te faciliteren. Een aantal gemeenten heeft al initiatieven ontwikkeld om de aanleg van breedband actief te ondersteunen, door het graafwerk te coördineren en of zelf op te treden als aanbieder om te voorkomen dat minder interessante gebieden verstoken blijven van breedbandcommunicatie. Een betere aansluiting tussen vraag en aanbod van telecommunicatievoorzieningen zal zich het eerst in de grote steden (Amsterdam, Den Haag en Utrecht) en de ‘mainports’ Rotterdam en Schiphol moeten manifesteren. Het nu volgende overzicht is gebaseerd op DDV, 1999: 39-44. De grote steden De stedelijke regio’s zullen in principe naast het aanbod van KPN ontsloten worden door verschillende aanbieders van telecommunicatiediensten. Zij zullen op termijn beschikken over een ruime keus uit infrastructurele voorzieningen en voldoende capaciteit. Op basis hiervan zal er een specialisatie in het dienstenaanbod tot stand komen, bijvoorbeeld gericht op de transport- en logistieke functie of op de concentratie van financiële activiteiten. Door de snel slinkende marges zullen operators een steeds scherper op de marktvraag toegesneden aanbod leveren. Dat zal ertoe leiden dat een bepaalde variëteit

[ 174 ]

Investeringscategorie 19: Communicatie-infrastructuur (Multimedia Centre te Tilburg) In samenwerking met een aantal externe partners, wil de gemeente Tilburg een multimediacentrum opzetten. In dit centrum worden verscheidene functies op het gebied van moderne media samengebracht. Gedacht wordt aan multimediafuncties, educatieve functies, culturele functies en zakelijke accommodatie. Dit Multimedia Centre zal gelegen zijn in het Veemarktkwartier, waar een ‘Cultureel kwartier’ ontwikkeld wordt binnen het kader van het Grotestedenbeleid. Het moet een broedplek worden voor de ontwikkeling van netwerken rondom het ontwerp, de productie en verkoop van producten en diensten op het gebied van moderne media. Het groeipotentieel, de veelzijdigheid en de kleinschaligheid van de multimediasector worden aangegrepen voor het realiseren van de doelstellingen van het Grotestedenbeleid in onderontwikkelde gebieden zoals het Veemarktkwartier. Als het multimediacentrum er eenmaal is, ontstaan talloze mogelijkheden voor (grensoverschrijdende) samenwerkingsprojecten, zoals uitwisseling van strategieën gericht op het stimuleren van culturele activiteiten en het creëren van werkgelegenheid in het Nederlands/Belgische grensgebied; samenwerking om de toegankelijkheid van multimedia voor zwakkere gebruikersgroepen te vergroten; stimulering van het gebruik van ICT (bijvoorbeeld door een wedstrijd te organiseren voor jonge multimediabedrijfjes); het organiseren van een cross-border forum over bedrijfsculturen; organiseren van een internationaal audiovisueel festival. Tot op heden zijn projectpartners uit Tilburg, Turnhout en Antwerpen betrokken bij het project. Momenteel wordt naar samenwerking gezocht met organisaties en locale autoriteiten die zich met soortgelijke projecten bezighouden in andere EU-staten.

in het dienstenaanbod niet in het gehele land tegen dezelfde voorwaarden aanwezig zal zijn. Bedrijven die vooral behoefte hebben aan veel capaciteit, zullen bij de keuze van hun vestigingsplaats met deze ontwikkeling rekening houden. Dit is al duidelijk te zien in de vestigingsplaatskeuze van telecomaanbieders, maar ook aan die van grootverbruikers als internet service providers. Om de kosten van fysieke aansluiting op elkaars netten zo laag mogelijk te houden, vestigen operators zich bij voorkeur in elkaars directe nabijheid. Dit is goed te zien aan de concentratie van operators rond de Amsterdamse ringweg. In Nederland vindt de voornaamste concentratie van internetgebruik plaats in de regio Amsterdam. Doordat het SARA-rekencentrum als een van de eerste werd opgenomen in het wereldwijde internet en snelle high-speed toegang kon bieden, had het een aanzuigende werking van bedrijvigheid met

[ 175 ]

Figuur 7.2 Geografische spreiding van telecombestedingen in guldens, per vierpositiepostcodes per km2, Amsterdam Oostzaan

Landsmeer

Figuur 7.3 Geografische spreiding van telecombestedingen in guldens, per vierpositiepostcodes per km2, Den Haag Wassenaar

Waterland

Haarlemmerliede en Spaarnwoude

Voorburg Diemen Haarlemmermeer

Nootdorp

Ouder-Amstel Amstelveen Aalsmeer

Rijswijk

Monster Abcoude

Wateringen

2.400.000 – 34.110.000

300.000 – 600.000

2.400.000 – 34.110.000

300.000 – 600.000

1.200.000 – 2.400.000

0 tot 300.000

1.200.000 – 2.400.000

0 tot 300.000

600.000 – 1.200.000

0

600.000 – 1.200.000

0

Bron: DDV, 1999

betrekking tot internetactiviteiten. Uit dergelijke ontwikkelingen valt af te leiden, dat het bieden van high-speed infrastructuren (2 Mbit/s en meer) op werkplekniveau stimulerend werkt voor de bedrijvigheid in deze explosieve sector. Doordat diverse internetaanbieders een zo goedkoop mogelijke toegang willen verkrijgen tot de high-speed verbindingen, ontstaat een toenemende vraag aan bedrijfslocaties rondom dergelijke knooppunten. Amsterdam In Amsterdam bevindt zich een grote concentratie van bedrijvigheid binnen de A10-ring, in Amsterdam Zuid-Oost en langs de A9 (zie figuur 7.2). Door de marktomvang (de totale telecombestedingen door bedrijven in Amsterdam, inclusief Amsterdam Zuid-Oost, bedragen ƒ186 miljoen (€84,4 miljoen) per jaar) zijn er naast KPN vele alternatieve telecomaanbieders met een eigen lokale infrastructuur (city carriers) actief, waaronder Worldcom/ MCI, Versatel, Hermes en Colt. Den Haag Figuur 7.3 laat zien, dat in de regio Den Haag de concentratie van telecombestedingen zich bevindt in het centrum en op de industrieterreinen aan de rand van de regio. De totale telecombestedingen door bedrijven in de gemeente bedragen ƒ73 miljoen (€33,1 miljoen) per jaar. Daarbij zijn de bestedingen van de rijksoverheid (ministeries en aanverwante diensten) niet meegenomen. Alternatieve aanbieders voor de vaste infrastructuur zijn Worldcom, Eneco en Casema. Door de marktomvang is het aannemelijk, dat hier in de toekomst meer aanbieders zullen komen.

Bron: DDV, 1999

[ 176 ]

Figuur 7.4 Geografische spreiding van telecombestedingen in guldens, per vierpositiepostcodes per km2, Utrecht

Figuur 7.5 Geografische spreiding van telecombestedingen in guldens, per vierpositiepostcodes per km2, mainport Rotterdam Voorburg

Maarssendijk Maarssen De Bilt

's Gravenzande

Zevenhuizen-Moerkapelle

Delft

Maassluis Schiedam Rozenburg

Vleuten - De Meern Westvoorne

Hellevoetsluis

IJsselstein

Spijkenisse

Barendrecht

Korendijk

Nieuwegein

2.400.000 – 34.110.000

300.000 – 600.000

1.200.000 – 2.400.000

0 tot 300.000

600.000 – 1.200.000

0

2.400.000 – 34.110.000

300.000 – 600.000

1.200.000 – 2.400.000

0 tot 300.000

600.000 – 1.200.000

0 Bron: DDV, 1999

Bron: DDV, 1999

Utrecht De gemeente Utrecht heeft maar een paar locaties met een concentratie van telecombestedingen (zie figuur 7.4). De totale telecombestedingen door bedrijven bedragen ƒ78 miljoen (€35,4 miljoen) per jaar. De mainports Rotterdam en Schiphol Het beleid rond de twee mainports in Nederland is erop gericht de sterke economische positie van Rotterdam en Schiphol te handhaven en waar mogelijk te versterken. De mainport Rotterdam wordt gezien als een economische motor van nationaal belang, waarbij de infrastructuur en dienstverlening op het gebied van informatie- en communicatietechnologie gezien wordt als een van de kritische factoren voor het winnen van de concurrentieslag. De concentratie van bedrijvigheid in Rotterdam en rondom de havens heeft geleid tot de ontwikkeling van verschillende vaste lokale infrastructuren. De concentratie van deze infrastructuur is af te leiden uit de spreiding en intensiteit van de telecommunicatiebehoefte per km2 in deze regio (zie figuur 7.5). De totale besteding aan telecommunicatie in Rotterdam bedraagt ƒ115 miljoen (€52,2 miljoen) per jaar. In de regio zijn diverse aanbieders van telecommunicatie-infrastructuur actief, waaronder (naast KPN) Worldcom, Hermes en Eneco. Bij de mainport Schiphol is ook een duidelijke concentratie waar te nemen. De infrastructuur is beperkt. Figuur 7.6 geeft de intensiteit in telecommunicatiebehoefte per km2. De bedrijven die zijn gevestigd op de luchthaven Schiphol besteden jaarlijks

[ 177 ]

Figuur 7.6 Geografische spreiding van telecombestedingen in guldens, per vierpositiepostcodes per km2, mainport Schiphol Haarlemmerliede en Spaarnwoude

Bloemendaal Zandvoort Heemstede Bennebroek Schiphol Hillegom

Haarlemmermeer Amstelveen

ƒ12 miljoen (€5,4 miljoen) aan telecommunicatie. Schiphol heeft een eigen lokale telecomoperator, Schiphol Telematics (ST). In ST participeren KPN, KLM en Luchthaven Schiphol.

Aalsmeer Lisse

Naar internationale netwerken 300.000 – 600.000 2.400.000 – 34.110.000 Telecommunicatie-infrastructuur is in Europa als gevolg 0 tot 300.000 1.200.000 – 2.400.000 van staatsmonopolies steeds 0 600.000 – 1.200.000 per land tot ontwikkeling gekomen. Ook worden vergunBron: DDV, 1999 ningen voor bijvoorbeeld mobiele communicatie nog steeds per land uitgegeven. Hoewel internationale standaardisatie tot een grote eenduidigheid heeft geleid, zijn er per land nog steeds duidelijke verschillen. De liberalisering maakt het echter steeds beter mogelijk om de dienstverlening en de daarbij behorende infrastructuur in de eerste plaats te laten aansluiten op de economische structuur van regio’s ongeacht of deze nu in een of meer landen zijn gelegen. Ook de vergelijkbaarheid van tarieven als gevolg van de komst van de euro maakt dienstverlening over de grenzen heen gemakkelijker. In Nederland is sinds kort Tritone actief. Tritone, een gezamenlijke onderneming van de energie- en kabelbedrijven van Heerlen en Maastricht met die van Aken en met Belgacom, is gericht op de dienstverlening in de grensregio. Het is een kwestie van tijd dat infrastructuren zullen worden aangelegd die niet meer primair zijn gestructureerd in de vorm van nationale netwerken maar die de dimensionering van de economische activiteit in de regio zullen volgen. Een nationale investeringsraming ontbreekt. Wel is duidelijk dat het tot nu toe een pure private investeringsactiviteit betrof.

7.6.3 Gemeentelijke opgave De investeringen in communicatie-infrastructuur die door de steden zelf worden voorzien in de periode 2000-2014, respectievelijk 2000-2009 en 20102014 zijn ondergebracht in tabel 7.11. Opvallend zijn de hoge claims in de noordelijke steden, die bijna tweederde

[ 178 ]

Tabel 7.1 1 Investeringen in communicatie-infrastructuur, per stedencluster en per periode: 2000-2010-2014 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster ƒ

2000-2009 ¤

ƒ

2010-2014 ¤

ƒ

2000-2014 ¤


246,5 29,2 468,0 93,1 25,2 126,3 0,0 1.231,0 0,0

1 1 1,9 13,3 212,4 42,2 1 1,4 5 7,3 0,0 5 58,6 0,0

0,0 0,0 10,0 31,5 8,9 5,0 0,0 600,0 0,0

0,0 0,0 4,5 14,3 4,0 2,3 0,0 272,3 0,0

246,5 29,2 478,0 124,6 34,1 131,3 0,0 1.831,0 0,0

1 1 1,9 13,3 216,9 56,5 15,5 59,6 0,0 830,9 0,0


2.219,2 692,7

1.007,0 314,3

65 5,4 0,0

297,4 0,0

2.874,6 692,7

1.304,4 314,3


Tabel 7.12 Verdeling van investeringen in communicatie-infrastructuur naar kostendrager, 2000-2009, resp. 2010-2014 Kostendrager


2000-2009 %

2010-2014 %

19 5 50 15 10

0 0 73 2 25

100

100


van alle G30-investeringen in communicatieinfrastructuur opgeven. Even opvallend is de omstandigheid dat de G4 in de periode 20102014 geen investeringen in de (tele)communicatie-infrastructuur voorzien. Voor de periode 2000-2014 noemen de G30 een investering van in totaal ƒ2.874,6 miljoen (€1.304,4 miljoen). Voor de investeringen in communicatie-infrastructuur gaan de steden uit van de volgende verdeling van kostendragers, zoals weergegeven in tabel 7.12. De steden claimen tot 2010 een rijksbijdrage van 19%. Zij zien slechts de helft van het investeringsbedrag door marktpartijen geleverd en noemen 5% als bijdrage van de gemeente. Een kwart van het investeringsbe-

drag is nog niet gedekt. Voor de verdeling van de kosten van communicatie-infrastructuur hanteren we de volgende verdeelsleutel: Rijk : gemeente : markt = 5 : 5 : 90. De kosten voor Rijk en gemeente hangen samen met de noodzaak om de aanleg en het gebruik van ICT-infrastructuur binnen publieke kaders te passen en met de positieve externe effecten van ICT-infrastructuur voor de digitale bereikbaarheid van steden.

[ 179 ]

7.6.4 Bevindingen Hoewel de stedelijke opgave ten aanzien van de investeringen in communicatie-infrastructuur onvolledig en ontoereikend is, baseren wij de bepaling van het totale investeringsvolume voor de periode 2000-2014 vooralsnog op deze opgave. Het gaat om een volume van ƒ2.875 miljoen (€1.304,6 miljoen), waarvan ƒ144 miljoen (€65,3 miljoen) door het Rijk bij te dragen. Op jaarbasis gaat het om een investeringsvolume van ƒ192 miljoen (€87,1 miljoen) en een rijksclaim van ƒ10 miljoen (€4,5 miljoen). Nader onderzoek van deze investeringscategorie die van toenemende betekenis is voor de economische vitaliteit en de digitale bereikbaarheid van de steden, is dringend geboden (zie Priemus, 2002).

[ 180 ]

8 Overige fysieke investeringen 8.1 Inleiding De investeringscategorie overige fysieke investeringen is in het onderzoek naar de stedelijke investeringsopgave opgenomen om een plaats te bieden voor investeringen die deel uitmaken van de stedelijke investeringsopgave, maar die niet ondergebracht kunnen worden in een van de andere categorieën. Het gaat hier nadrukkelijk om een restcategorie. Aan de gemeenten is gevraagd in principe alle investeringen onder te brengen in een van de andere categorieën. Mochten de gemeenten echter investeringen hebben die niet passen in deze categorieën, dan konden zij die opnemen in de laatste categorie: overige investeringen. Daarbij werd ook aan de gemeenten gevraagd aan te geven waarom de desbetreffende investeringen in geen van de investeringscategorieën ondergebracht konden worden.

8.2 Gemeentelijke opgave Van de dertig steden hebben er twaalf een opgave gedaan in de categorie overige investeringen. Voor twee bleek de investering bij nadere bestudering toch in een andere categorie te passen. Zo blijven tien steden over die een bedrag opvoeren in deze categorie. In het totaal gaat het om ƒ1.278 miljoen (€579,9 miljoen). Uiteindelijk blijkt echter veruit het merendeel van de in deze categorie opgevoerde investeringen buiten het bereik van dit onderzoek naar de (fysieke) stedelijke investeringsopgave te vallen. Hiervoor zijn twee redenen: de opgevoerde investeringen hebben geen (of slechts zijdelings) betrekking op fysieke zaken; de opgevoerde investeringen worden in het geheel opgebracht uit de private sector (‘de markt’), waardoor de publieke bijdrage nul is. Beide zaken worden hieronder toegelicht. Niet-fysieke investeringen In dit onderzoek gaat het om investeringen in de fysieke woon-, werken leefomgeving. Niet-fysieke investeringen maken hiervan geen deel uit. Toch zijn die door een aantal gemeenten opgegeven. In een aantal gevallen zijn ‘apparaatskosten’ opgevoerd. In de in dit onderzoek gehanteerde optiek zijn dat geen investeringen in de fysieke woon-, werken leefomgeving. In een aantal andere gevallen zijn claims die de gemeenten in het kader van het ICES-thema kennisinfrastructuur hebben opgevoerd als overige investering opgenomen in de stedelijke investeringsopgave. Wanneer het daarbij bijvoorbeeld gaat om onderwijskundige vernieuwingen, of het zorgdragen voor een betere aansluiting van onderwijs en arbeidsmarkt, gaat het echter niet om fysieke investeringen en dus vallen deze investeringen buiten dit onderzoek.

[ 181 ]

Private sector investeringen Het gaat in dit onderzoek om investeringen waarbij de publieke sector betrokken is. Investeringen die geheel vanuit de markt (door de private sector) worden gefinancierd, zijn niet meegenomen. Een aantal gemeenten heeft investeringen in woningbouw op uitbreidingslocaties opgenomen in de investeringscategorie overige fysieke investeringen. Deze investeringen zijn echter in dit onderzoek buiten beschouwing gebleven, ervan uitgaande dat daarbij de exploitatie steeds sluitend is. Hetzelfde geldt voor een aantal andere projecten die door gemeenten worden opgevoerd, maar waarbij wordt aangegeven dat de investeringen in het geheel voor rekening van marktpartijen komen. Deze investeringen worden in dit onderzoek verder buiten beschouwing gelaten. Naast deze twee groepen overige investeringen, die niet in het onderzoek naar de stedelijke investeringsopgave thuishoren, is nog een aantal projecten opgevoerd in de categorie overig, waarover te weinig informatie beschikbaar is om te beoordelen of ze al dan niet deel uitmaken van de stedelijke investeringsopgave zoals die hier is gedefinieerd. Het gaat hierbij in het totaal om een kleine ƒ40 miljoen (€18,2 miljoen) voor de periode 2000-2015. Omdat ons niet duidelijk is welke investeringen het hier betreft, en omdat het hier gaat om een zeer beperkt bedrag in de totale investeringsopgave, laten we deze investeringen verder buiten beschouwing.

8.3 Bevindingen De totale gemeentelijke opgave in de categorie overige fysieke investeringen bedraagt ƒ1278 miljoen (€579,9 miljoen) voor de periode 2000-2014. Bij nadere beschouwing blijkt echter dat veruit het merendeel van deze investeringen geen deel uitmaakt van de stedelijke investeringsopgave, zoals die is gedefinieerd in dit onderzoek. Blijkbaar dekken de negentien investeringscategorieën die zijn gehanteerd in dit onderzoek de totale stedelijke investeringsopgave goed af. Slechts voor investeringen ter hoogte van een kleine ƒ40 miljoen (€18,2 miljoen) voor de periode 2000-2014 beschikken we niet over voldoende informatie om te kunnen beoordelen of ze in een andere categorie ondergebracht worden, ten onrechte zijn opgenomen of dat dit inderdaad investeringen zijn die niet ondergebracht kunnen worden in een van de negentien investeringscategorieën. Het gaat hier echter om zo’n beperkt bedrag ten opzichte van de totale stedelijke investeringsopgave 2000-2014, dat we dit verder buiten beschouwing laten.

[ 182 ]

9 Kanttekeningen bij de stedelijke investeringsopgave In de hoofdstukken 3 tot en met 8 zijn thema voor thema de door de G30 nodig geachte stedelijke en regionale investeringen 2003-2014 gespecificeerd, zo veel mogelijk in relatie met cijfers die voortvloeien uit topdown redeneringen. De enquête onder de dertig steden leverde de stedelijke investeringsopgave op, die in de tabellen 9.1 tot en met 9.5 per investeringscategorie zijn gekwantificeerd. Vanuit stedelijk perspectief wordt aan de kwaliteit van de stedelijke woon- en leefomgeving een hoge prioriteit toegekend. De investeringen in de kwaliteit van de woon- en leefomgeving zijn geheel op de bebouwde kom gericht en omvatten voor de periode 2000-2014 een bedrag van bijna ƒ77 miljard (€34,9 miljard). Hiervan wordt ruim ƒ13 miljard (€5,9 miljard) bij het Rijk geclaimd. Op jaarbasis gaat het om een totaal investeringsniveau van ruim ƒ5 miljard (€2,3 miljard) en een rijksclaim van ƒ882 miljoen (€400,2 miljoen). Dit bedrag zou deel moeten uitmaken van het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing. De herstructurering van stadswijken is hierbinnen verreweg de grootste post: ruim ƒ4 miljard (€1,8 miljard) aan investeringen per jaar, waarvan ƒ604 miljoen (€274,1 miljoen) per jaar ten laste komt van het Rijk. De investeringen in economische vitaliteit bedragen voor de periode 20002014 ruim ƒ94 miljard (€42,7 miljard). Bij het Rijk wordt een bedrag van ruim ƒ15 miljard (€6,8 miljard) geclaimd. Op jaarbasis gaat het om een totaal investeringsniveau van ƒ6,3 miljard (€2,9 miljard) en een rijksclaim van ruim ƒ1,0 miljard (€0,5 miljard). Ook deze investeringscategorieën maken geheel deel uit van het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing. Zij verbinden de fysieke en economische pijler van het Grotestedenbeleid. Tellen we de investeringen in de kwaliteit van woon- en leefomgeving en die in de economische vitaliteit op, dan blijken de G30 een ISV te claimen (exclusief milieu-investeringen) van ƒ1,9 miljard (€0,9 miljard) op jaarbasis. De centrale departementen zijn hier die van VROM en Economische Zaken. In het huidige ISV zijn ook LNV-middelen opgenomen voor stedelijk groen en VROM-middelen voor bodem- en watersanering voorzover deze in de bebouwde kom tot 1970 worden gespendeerd. Voor de periode 2000-2009 is door het tweede Paarse Kabinet een ISV-budget van ƒ9,55 miljard (€4,3 miljard) uitgetrokken. Dit is gemiddeld ƒ0,96 miljard (€0,4 miljard) per jaar (inclusief de ISV-bedragen aan de provincies). De G30claim komt dus ruwweg neer op een verdubbeling van de rijksinzet. De investeringen in het cultureel erfgoed voor de periode 2000-2014 omvatten een bedrag van ƒ3,5 miljard (€1,6 miljard). Hiervan wordt 30% bij het Rijk geclaimd: ruim ƒ1,0 miljard (€0,5 miljard). Op jaarbasis gaat het om een

[ 183 ]

Tabel 9.1 Investeringen kwaliteit woon- en leefomgeving, 2000-2014 en per jaar (opgave G30) (in miljoenen guldens en euro's) Investeringscategorie



1. Herstructurering van stadswijken 60.433 27.423,3 9.065 4.1 13,5 4.029 1.828,3 2. Transformatie (voormalige) bedrijventerreinen 8.396 3.809,9 3.358 1.523,8 560 254,1 3. Fysieke voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur 81501 3698,31 815 369,8 543 246,4 Totaal

76.979 34.931,5 13.238 6.007,1 5.132 2.328,8

604 274,1 224 101,6 54 24,5 882 400,2

1) Ten opzichte van de claim voor multifunctionele accommodaties voor brede scholen uit het G4-Manifest lijkt deze claim laag. Geconstateerd moet worden dat ten tijde van de opgave voor dit onderzoek nog maar beperkt inzicht bestond in de investeringsbehoefte in deze categorie.

Tabel 9.2 Investeringen economische vitaliteit, 2000-2014 en per jaar (opgave G30) (in miljoenen guldens en euro's) Investeringscategorie

4. 5. 6. 7.

Periode 2000-2014 totaal Rijk ƒ ¤ ƒ ¤ 8.402,2 5.798,4 8.091,8 20.547,2



18.516 12.778 17.832 45.280

1.852 840,4 1.234 560,0 123 5 5,8 3.833 1.739,3 852 386,6 256 1 16,2 2.6751 1213,91 1.189 5 39,5 178,0 80,8 6.792 3.082,1 3.019 1.370,0 45 3 205,6

Totaal

94.406 42.839,6 15.152 6.875,7 6.294 2.856,1 1.010 458,3

1) De claim voor 2000-2014 komt tot stand door toerekening van 15% van de totale investeringen in HSL-sleutelprojecten aan het Rijk. De optelling van de claims van de verschillende steden valt lager uit, namelijk ruim ƒ2,0 miljard (ƒ0,9 miljard).

Tabel 9.3 Investeringen cultureel erfgoed, 2000-2014 en per jaar (opgave G30) (in miljoenen guldens en euro's) Investeringscategorie

8. Monumenten 9. Archeologie Totaal

Periode 2000-2014 totaal Rijk ƒ ¤ ƒ ¤ 3.179 1.442,6 280 127,1


954 84

432,9 38,1

212 19

96,2 8,6

64 29,0 6 2,7

3.459 1.569,6 1.038

471,0

231

104,8

70 31,8

[ 184 ]

Tabel 9.4 Investeringen duurzaamheid en veiligheid, 2000-2014 en per jaar (opgave G30) (in miljoenen guldens en euro's) Investeringscategorie

10. Natuur- en landschapskwaliteit 1 1. Verbetering duurzaamheid stedelijk vastgoed en energiegebruik 12. Riolering en beheersing grondwateroverlast 13. Bodem- en watersanering, afvalverwerking 14. Veiligheid stedelijk vastgoed Totaal



8.866 4.023,2 5.320 2.414,1

591

268,2

35 5 161,1

5.068 2.299,8 1.014 460,1 3.548 1.610,0 35 5 161,1 6.860 3.1 12,9 3.430 1.5 56,5 1.926 874,0 289 131,1

338 237 45 7 128

15 3,4 107,5 207,4 58,1

68 30,9 24 10,9 229 103,9 19 8,6

4.722,9 1.751

794,6

694 314,9

26.268 1 1.919,9 10.408

Tabel 9.5 Investeringen bereikbaarheid, 2000-2014 en per jaar (opgave G30) (in miljoenen guldens en euro's) Investeringscategorie

15. Stedelijke/regionale infrastructuur particulier personenvervoer 16. Stedelijke/regionale infrastructuur collectief personenvervoer 17. Stedelijke/regionale infrastructuur goederenvervoer 18. Stedelijke/regionale infrastructuur waterverkeer 19. Communicatie-infrastructuur Totaal



36.732 16.668,3 22.039 10.000,9 2.449

1.111,3 1.469 666,6

38.760 17.588,5 34.884 15.829,7 2.584 2.261 1.026,0 678 307,7 151 2.102 953,8 1.051 476,9 140 2.875 1.304,6 144 65,3 192

1.172,6 2.326 1.055,5 68,5 45 20,4 63,5 70 31,8 87,1 10 4,5

82.730 37.541,2 58.796 26.680,5

2.503,1 3.920 1.778,8

5.516

investeringsniveau van ƒ231 miljoen (€104,8 miljoen), waarvan ƒ70 miljoen (€31,8 miljoen) bij het Rijk wordt geclaimd. Het betreft hier zeer specifieke OCW-regelingen die bij voorkeur in een verruimd ISV zouden kunnen worden opgenomen. De investeringen in duurzaamheid en veiligheid, die een grote variëteit vertonen en deels een regionale reikwijdte hebben, bedragen voor de periode 20002014 ruim ƒ26 miljard (€11,8 miljard), waarvan ruim ƒ10 miljard (€4,5 miljard) bij het Rijk wordt geclaimd. Op jaarbasis gaat het om een investeringsniveau van ruim ƒ1,75 miljard (€0,8 miljard), waarvan ƒ694 miljoen (€314,9 miljoen) bij het Rijk wordt geclaimd. De primaire verantwoordelijkheid ligt hier bij de ministeries van VROM en LNV. Tellen we alle tot nu toe genoemde investeringscategorieën op, dan kunnen

[ 185 ]

we een totaal investeringsniveau (exclusief bereikbaarheid) becijferen van ƒ201 miljard (€91,2 miljard), waarvan bijna ƒ40 miljard (€18,2 miljard) bij het Rijk wordt geclaimd. Op jaarbasis gaat het om investeringen (exclusief investeringen in bereikbaarheid) ten bedrage van ruim ƒ13 miljard (€5,9 miljard) waarvan ƒ2,66 miljard (€1,2 miljard) bij het Rijk wordt gedeclareerd. Verreweg de hoogste bedragen hebben betrekking op lokale en regionale investeringen in bereikbaarheid. Voor de periode 2000-2014 betreft het maar liefst ruim ƒ82,7 miljard (€37,5 miljard), waarvan het merendeel bij het Rijk wordt geclaimd: ƒ58,8 miljard (€26,7 miljard). Vooral voor het collectief vervoer is hier een groot aandeel rijksbijdragen nodig (inclusief GDU-middelen). Op jaarbasis gaat het om investeringen ten bedrage van ruim ƒ5,5 miljard (€2,5 miljard), waarvan ruim ƒ3,9 miljard (€1,8 miljard) bij het Rijk wordt geclaimd. Deze bedragen zouden moeten worden opgenomen in het GDU+, respectievelijk het Regionaal Mobiliteitsfonds. Deze formule is uitdagend en biedt de kans om de synergie tussen investeringen in vastgoed en infrastructuur te vergroten. Maar alles wijst erop dat de vulling van deze regionale fondsen volstrekt ontoereikend zal zijn, waardoor de stad en de regio worden opgescheept met een aantal patstellingen. Private partijen staan in het algemeen niet klaar om te investeren in verlieslatend openbaar vervoer en ook bij de plannen voor capaciteitsaanpassing van autowegen en vaarwegen staan commerciële actoren niet te trappelen om de investeringen mee te financieren. Het Rijk dreigt dermate lage bedragen naar de regio te decentraliseren dat er voor de investeringsplannen geen oplossing wordt geboden, met als resultaat: onderuitputting van middelen door een tekort aan middelen. De verschillen tussen de stedelijk/regionale claims enerzijds en de door het Rijk tot nu toe genoemde GDU+-bedragen anderzijds zijn onvoorstelbaar groot. Het ministerie van Verkeer en Waterstaat is hier primair verantwoordelijk. Juist nu het economisch veel beter gaat met de steden, nemen de bereikbaarheidsproblemen toe. Een substantieel rijkscommitment is nodig, bij voorkeur in een voldoende gevuld regionaal mobiliteitsfonds, om de steden en regio’s in staat te stellen de bereikbaarheid te verbeteren. Het gaat hier om een investeringscategorie met een zware regionale component. Een door vele stadsbesturen onderschatte investeringscategorie is die in de communicatie-infrastructuur. In de afgelopen jaren zorgden particulieren voor de ICT-infrastructuur, maar alles wijst erop dat nu enkele publieke dimensies in beeld komen: de ‘last mile’, die elke woning en elk bedrijf hoogwaardig aansluit op de ICT-backbone, reductie van de kwetsbaarheid van de ICT-infrastructuur en beheersing van de lokale energiegevolgen. Volgens de gemeenten zelf is er een totale stedelijke en regionale investeringsopgave van circa €8,6 miljard op jaarbasis, waarvan circa 35%, dat is €3,0 miljard door het Rijk zou moeten worden bijgedragen. Wanneer we deze

[ 186 ]

Tabel 9.6 Stedelijke investeringsopgave 2000-2014: indicatieve verdeling van de financiering per investeringscategorie naar financieringsbron (horizon-taal gepercenteerd) Investeringscategorie % privaat % gemeente Kwaliteit woon- en leefomgeving 1. Herstructurering van stadswijken 75 10 2. Transformatie (voormalige) bedrijventerreinen 50 10 2)50 2)40 3. Fysieke voorzieningen voor onderwijs, zorg en cultuur Economische vitaliteit 4. Uitbreiding accommodaties bedrijven 80 10 5. Herstructurering accommodaties bedrijven 60 10 6. HSL-sleutelprojecten 75 10 7. Strategische stadsprojecten 75 10 Cultureel erfgoed 8. Monumenten 60 10 9. Archeologie 20 30 Duurzaamheid en veiligheid 10. Natuur- en landschapskwaliteit 10 30 1 1. Verbetering duurzaamheid stedelijk vastgoed en energiebesparing 70 10 12. Riolering en beheersing grondwateroverlast 5 85 13. Bodem- en watersanering, afvalverwerking 10 40 14. Veiligheid stedelijk vastgoed 75 10 Bereikbaarheid 15. Stedelijke/regionale infrastructuur particulier personenvervoer 0 40 16. Stedelijke regionale infrastructuur collectief personenvervoer 0 10 17. Stedelijke/regionale infrastructuur goederenvervoer 60 10 18. Stedelijke/regionale infrastructuur waterverkeer 10 40 19. Communicatie-infrastructuur 90 5 Totaal

45-50

15-20

% Rijk

% totaal

1)15

40 10

100 100 100

10 30 15 15

100 100 100 100

30 30

100 100

60 20 10 50 15

100 100 100 100 100

60 90 30 50 5

100 100 100 100 100

35

100

1) In het G4-Manifest wordt voor 30% van de totale investeringen in herstructurering van stadswijken (daar wordt gesproken over ‘stedelijke vernieuwing’) een beroep gedaan op rijksmiddelen. De claim in het G4-Manifest valt daardoor hoger uit dan de G4-claim in dit onderzoek (zie paragraaf 3.2.4). 2) Met deze investeringscategorie zijn overwegend middelen uit het rijklsbudget gemoeid, die lopen via de gemeente en non-profit private organisaties.

opgave van de steden confronteren met topdown analyses, constateren we dat de stedelijke ramingen vermoedelijk worden overschat waar het de uitbreiding en herstructurering van bedrijfsaccommodaties betreft. We bespeuren een onderschatting waar het de investeringen betreft in de veiligheid van stedelijk vastgoed, stedelijk goederenvervoer, riolering en beheersing van grondwateroverlast, herstructurering van stadswijken en de digitale bereikbaarheid van de stad. De G30 beseffen dat de financieringsmiddelen niet alleen door het Rijk zullen worden verschaft, maar ook door marktpartijen, woningcorporaties, de Europese Commissie, provincies en – last but not least – door de gemeenten zelf. Tabel 9.6 geeft per investeringscategorie een procentuele verdeling naar

[ 187 ]

financier aan, die aansluit op de voornemens van de G30. In de praktijk blijken grote delen van de investeringen voor 2010 en vooral vanaf 2010, nog ongedekt te zijn: de steden weten nog niet wie in deze nog niet gedekte delen van de investeringen zal voorzien. De publieke investeringen ter verhoging van de kwaliteit van de woon- en leefomgeving mikken op een forse multiplier. Een rijksbijdrage van 15% van het totale investeringsbedrag voor de herstructurering van stadswijken zou 75% van dit bedrag aan investeringen van marktpartijen moeten uitlokken. Dergelijke uitgangspunten zijn gebaseerd op aanvechtbare kengetallen, die in de praktijk moeten worden genuanceerd. In sterke woningmarktgebieden met een hoog opbrengst-potentieel, zoals in centraal Nederland en de Noordvleugel van de Randstad, kan dit een reëel uitgangspunt zijn. Maar in de economisch zwakke Zuidvleugel en in het meer perifeer gelegen woningmarktgebied met een geringe vraagdruk is dit een stuk minder eenvoudig. De omvang van de multiplier kan bij de herstructurering van relatief populaire stadswijken realistisch zijn ingeschat, maar bij de aanpak van de slechtste wijken deinzen particulieren veelal terug. Bij de herstructurering en de transformatie wordt veel verwacht van een bijzondere private organisatie: de woningcorporatie. Woningcorporaties onderkennen het belang van een krachtige aanpak van de herstructurering, maar zij worden wel geacht hun financiële continuïteit veilig te stellen. Doordat de meeste corporaties inmiddels regionaal zijn toegelaten en sommige zelfs landelijk, is de gemeente minder afhankelijk van één corporatie, maar bepalend is toch hoe de corporatie, waarvan het te herstructureren bezit in het geding is, er financieel voorstaat. Al beschikt de woningcorporatiesector over een Commissie Sluitend Stelsel, toch is er in deze sector nog geen ideale match tussen middelen en taken. In gebieden waar financieel minder sterke corporaties hun bezit hebben, is het moeilijk, soms zelfs onmogelijk, om de gemeentelijke herstructureringsambities te realiseren. Het appèl aan het adres van de corporaties om vooral veel woningen te verkopen om aan de vraag naar koopwoningen te voldoen en om middelen te genereren waaruit de stedelijke vernieuwing kan worden bekostigd, stuit al gauw op grenzen van de woningmarkt. Bovendien is de logische volgorde om eerst wijken te vernieuwen en ze dan pas te verkopen, en niet andersom: daardoor zou de stedelijke vernieuwing een mission impossible worden. Al met al zijn de stedelijke herstructurerings- en transformatieplannen wel heel sterk afhankelijk van de inzet en de financiële mogelijkheden van de corporaties gemaakt (vooral de opbrengsten uit massale verkoop van corporatiewoningen), waardoor in sommige situaties de uitvoerbaarheid van de herstructureringsplannen dubieus is. De rijksbijdrage varieert binnen de rubriek duurzaamheid en veiligheid sterk per categorie. Voor investeringen in natuur- en landschapskwaliteit (60%) en in bodem- en watersanering, inclusief afvalverwerking (50%) geldt een hoog

[ 188 ]

aandeel van het Rijk, voor het beheersen van grondwateroverlast en voor riolering (10%) en de veiligheid van stedelijk vastgoed (15%) is de rijksbijdrage relatief laag. De rijksbijdrage voor HSL-sleutelprojecten en strategische stadsprojecten wordt op 15% bepaald. Voor de uitbreiding van accommodaties van bedrijven volstaat een rijksbijdrage van 10%. Gezien de positieve externe ruimtelijke en milieu-effecten ramen we voor de herstructurering van accommodaties van bedrijven de rijksbijdrage op 30%. Voor investeringen in ICT-infrastructuur zou het Rijk met een bijdrage van 5% kunnen volstaan. Hoog zijn de relatieve rijksbijdragen voor investeringen in infrastructuur voor particulier personenvervoer (60%) en (vooral) voor collectief personenvervoer (90%). De investeringen van private partijen zullen in het algemeen worden geconcretiseerd als er positieve rendementsvooruitzichten zijn en als de risico’s binnen de perken blijven. Marktverkenningen zouden in een vroeg stadium moeten worden uitgevoerd om te peilen of op de actieve belangstelling van private partijen mag worden gerekend bij de realisering van stedelijke investeringen. De gemeente kan haar inbreng – binnen strakke financiële kaders – leveren dankzij de kapitaaldienst. Het Rijk kent zo’n institutie niet en moet de investeringen direct ten laste van de exploitatiebegroting brengen en dus in één jaar afschrijven. Er is vaak geconstateerd dat dit vanuit economisch optiek absurd is. Zeker voorzover de stedelijke investeringsopgave erop gericht is om opgelopen achterstanden weg te werken, en in die omvang dus geen eeuwige opgave is, zou de discussie over een vorm van kapitaaldienstfinanciering bij het Rijk moeten worden heropend. Een andere oplossingsmogelijkheid die nog te weinig is geconcretiseerd, is die van de fiscale incentives. Cofinanciering door het Rijk, die mede is gericht op het vergroten van het multipliereffect, zou vaker dan nu het geval is, de vorm kunnen hebben van fiscale steun aan private actoren die in de stad investeren. De investeringsplannen van de steden houden een aanzienlijke intensivering in van de huidige investeringsactiviteiten. Er lijkt hier sprake te zijn van een zeker plannersoptimisme dat in de praktijk zal worden doorkruist door procedurele stagnaties, de tijd die nodig is voor het vinden van financiers, en vertragingen in het verkrijgen van de nodige vergunningen. Onder de huidige omstandigheden levert ook de capaciteit van de bouwnijverheid knelpunten op. De tabellen 9.1 tot en met 9.5 zijn dan ook niet te beschouwen als een betrouwbare raming van de te verwachten investeringen van de G30, maar vooral als een kwantificering van het huidige ambitieniveau van de gemeentebesturen van de G30. Een vertrouwd dilemma dat destijds ook de klassieke stadsvernieuwing soms parten speelde, is dat zich enerzijds onderuitputting kan voordoen bij de besteding van toegekende middelen, terwijl anderzijds de ambities van de

[ 189 ]

stadsbesturen vèr uitgaan boven het vigerende niveau. Dit spanningsveld heeft voor een groot deel te maken met het feit dat de stedelijke vernieuwing (in beperkte zin) en de stedelijke transformatie (in brede zin) zich nog in een aanloopfase bevinden en in sterke mate afhankelijk zijn van particuliere initiatieven en risicoacceptatie. Dit is geen nieuw fenomeen. Toen in 1995 de VINEX-uitvoeringsconvenanten werden getekend, lag het toenmalige kabinet al vier jaar achter op de oorspronkelijke planning. Niettemin is later de VINEX-trein goed op stoom gekomen. Voor de veel complexere stedelijke transformatie-opgave geldt dit in nog sterkere mate. Na de VROM-nota Stedelijke Vernieuwing (1997) hebben alle betrokkenen veel meer tijd nodig dan was voorzien om tot concretisering en realisering van de plannen te komen. Het tempo wordt niet alleen bepaald door de slagvaardigheid van het lokaal bestuur en gemeenteambtenaren, maar ook en vooral door de samenwerking met de bevolking, de woningcorporaties, de betrokken marktpartijen en de coproductie van beleid van de betrokken publieke instanties. De intrinsieke samenhang van de verschillende plannen maakt de processen complex. Deze complexiteit is onvermijdelijk. Men kan de bereikbaarheidsaspecten en infrastructurele dimensie van stedelijke vernieuwing niet negeren. De herstructurering van een woonwijk mag zich niet tot woningen beperken. Het is onmogelijk en ook onvruchtbaar om bewonersgroepen of bepaalde vastgoedeigenaren buiten de procesarchitectuur te houden. Aanwezige monumenten kunnen niet genegeerd worden, evenmin als bodemverontreiniging, geluidsisolatie of stadsarcheologische consequenties. Complexiteit van het stedelijk investeringsbeleid is geen keuze, maar een onvermijdelijk verschijnsel, dat nog steeds wordt onderschat. De complexiteit kan het best worden tegemoetgetreden door in de procesarchitectuur met de samenhang der plancomponenten rekening te houden, allocatiemomenten te synchroniseren (bijv. ICES, MIT en ISV), een sectoroverschrijdend beleid te voeren, met allerhande risico’s en samenhangen van tevoren rekening te houden, de kosten daarvan tijdig te bepalen en de kosten, baten en risico’s tijdig ondubbelzinnig toe te delen aan de actoren die deze kosten, baten en risico’s het best kunnen beheersen. Zowel de vakdepartementen als de meeste steden abstraheren in het kwantificeren van hun ambities te veel van de weerbarstige praktijk, waarin men met de hier aangeduide complexiteit rekening moet houden, op straffe van financiële tegenvallers, patstellingen en verlies aan draagvlak. We constateren dat een aantal investeringsdepartementen in hun recente beleidsnota’s en hun ICES-claims volledig zijn losgezongen van de budgettaire mogelijkheden die het ministerie van Financiën heeft te bieden. Dit rijksbeleid heeft in de afgelopen jaren ertoe bijgedragen dat het ambitieniveau van de stadsbesturen flink is toegenomen, met als gevolg dat de kloof tussen droom en daad ongemakkelijk groot is geworden. Naast de wachtlijsten in de

[ 190 ]

gezondheidszorg en het hernieuwde cellentekort, dreigen er nu lange wachtlijsten van stedelijke investeringen te ontstaan die veel kans maken terecht te komen in de expositie ‘Nooit gebouwd Nederland’. Voor zowel de publieke als de private betrokkenen is het van groot belang dat kabinet en stadsbestuur weer met de benen op de grond komen te staan, en overeenstemming bereiken (deels via de Landsdeelconvenanten) over de te effectueren investeringen tot 1-1-2015. Niet alleen de omvang van de rijksbijdragen vormt een belangrijke bottleneck waardoor vele planinitiatieven voorlopig niet realiseerbaar zijn, ook de beperkte omvang van de financiële middelen en personele capaciteit bij de steden zelf stelt beperkingen. Daarbij gaat het niet alleen om het aantal in te zetten ambtenaren, maar ook om de vereiste kwalificaties die voor het met succes aanpakken van stedelijke investeringen zeer hoog zijn. In dit verband is het rapport van de Commissie-Van Rijn over de beloning van ambtenaren hoogst actueel. Rekening houden met de maatschappelijke complexiteit van de realisering van de stedelijke investeringsopgave kan ook impliceren dat wat minder wordt gekoerst op nationale modelmatige benaderingen, en meer op stedelijke en regionale ‘best practices’. Nu de druk op de stedelijke woningmarkt, zowel in de huur- als de koopsector, groter blijkt te zijn dan tot voor kort werd gedacht, kan het verstandig zijn om van grootschalige sloopplannen af te zien, uit te gaan van minder omvangrijke verkoopprogramma’s en meer aan te sluiten op de voorkeuren en draagkracht van de betrokken stadsbewoners en de marktinzichten van private actoren ter plaatse. In de contracten die recentelijk zijn afgesloten tussen regio’s en het ministerie van VROM na afloop van de verstedelijkingsronde is dat nog onvoldoende gebeurd. Dit brengt ons bij de bestuurlijke arrangementen, die nodig zijn om het stedelijk investeringsbeleid te concretiseren.

[ 191 ]

10 Bestuurlijke arrangementen 10.1 Inleiding Het realiseren van de stedelijke investeringsopgave wordt belemmerd door een gebrek aan financiële middelen. Private partijen staan gereed om de rendabele projecten te entameren, maar laten de onrendabele delen en projecten graag voor rekening van de overheden. Deze overheden hebben het financieel minder moeilijk dan zo’n tien jaar geleden, maar tegen de claims zoals deze nu alom op tafel worden gelegd, is geen rijksbegroting, geen provinciale begroting en geen gemeentebegroting bestand. Uiteindelijk zullen er politieke prioriteiten moeten worden gesteld. Omdat bij het leeuwendeel van de investeringen meer besturen zijn betrokken (een of meer Ministeries, de provincie, vaak een aantal gemeenten), is een effectieve coproductie van beleid nodig. Als het Rijk prioriteit geeft aan investering A, de provincie aan investering B, de ene gemeente aan investering A en de andere aan investering B (om over C maar te zwijgen), is een volmaakte patstelling gecreëerd. Zo’n patstelling treffen we aan rondom de A4 Midden Delfland, een aantal light-railprojecten en de Zuiderzeespoorlijn. Als coproductie van beleid heeft geleid tot een voldoende bestuurlijk draagvlak, zijn we er nog niet. Veelal zullen verschillende overheden een financiële bijdrage moeten leveren evenals een of meer private partijen. Het duurt meestal heel lang, en soms bijkans eeuwig, voordat de financiering werkelijk rond is. Hoe kan in zulke situaties worden voorkomen dat er niemand beweegt, waardoor er veel tijd verloren gaat, waarbij de kosten van het project verder oplopen en het financieringstekort niet afneemt maar toeneemt? De voortgang van de stedelijke vernieuwing en het stedelijk investeringsbeleid wordt niet alleen belemmerd door een gebrek aan geld, maar ook door het ontbreken van geschikte bestuurlijke arrangementen waarin de verantwoordelijkheden ondubbelzinnig over de publieke en private actoren zijn verdeeld. In dit hoofdstuk pakken wij enkele bestuurlijke arrangementen bij de kop die voor verbetering vatbaar zijn. In aansluiting op de knelpuntenanalyse geven wij aanzetten tot een oplossing, zodat op afzienbare termijn werkbare bestuurlijke arrangementen kunnen worden geïntroduceerd.

10.2 Het ISV als succesformule Daar waar stedelijke investeringen zijn gericht op de bebouwde kom, is de fysieke pijler van het Grotestedenbeleid in het geding. Het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) is hier het centrale beleidsinstrument. De eerste periode van het ISV loopt van 2000 tot 2005. De ISV-formule wordt gekenmerkt door (Dieleman, 2002): een directe relatie tussen dertig rechtstreekse gemeenten en het Rijk met toedeling van middelen op basis van gemeentelijke programma’s;

[ 192 ]

een provinciale rol die gericht is op het bevorderen van regionale afstemming en verdeling van middelen over de niet-rechtstreekse gemeenten; de aanwijzing door provincies van niet-rechtstreekse gemeenten die een programma moeten schrijven (nu 111 gemeenten); de mogelijkheid voor de overige gemeenten om ISV-projecten in te dienen bij de provincie; een beleidskader op hoofdlijnen van het Rijk als toets voor het gemeentelijk beleid; ISV-geld als ‘trigger money’ waarmee investeringen door andere partijen worden uitgelokt; een nauwe samenwerking met burgers, marktpartijen en corporaties; eenmalige verslaglegging en verantwoording aan het eind van de periode met de nadruk op behaalde doelstellingen en besteding binnen de financiële buitengrens van het ISV; een jaarlijkse rijksmonitor inzake het proces en het behalen van doelstellingen; integrale beleidsvorming voor stedelijke vernieuwing/Grotestedenbeleid.

In het ISV zijn de volgende opgaven gebundeld (Dieleman, 2002): stadsvernieuwing (Belstato-inhaaloperatie); programma voor herstructurering van vooral naoorlogse wijken (differentiatie woningvoorraad, openbare ruimte, groenvoorzieningen, bedrijvigheid en sociale en verkeersveiligheid); extra middelen voor historische woonomgeving en lokale milieuhinder; stedelijke economie (EZ deel, voor onder meer functiemenging, ruimte voor startende ondernemers en revitaliseren van verouderde bedrijfsterreinen); middelen voor stedelijke knooppunten (STEK); gelden voor geluidssanering (Wet geluidhinder); gelden voor bodemsanering in stedelijk gebied; middelen uit het Budget locatiegebonden subsidies (BLS) en uit het Budget woninggebonden subsidies (BWS). In artikel 1 van de Wet Stedelijke Vernieuwing is de reikwijdte van het ISV als volgt omschreven: “Op stedelijk gebied gerichte inspanningen die strekken tot verbetering van de leefbaarheid en veiligheid, bevordering van een duurzame ontwikkeling en verbetering van de woon- en milieukwaliteit, versterking van het economisch draagvlak, bevordering van de sociale samenhang, verbetering van de bereikbaarheid, verhoging van de kwaliteit van de openbare ruimte of anderszins tot structurele kwaliteitsverhoging van dat stedelijk gebied.” Over de formule van het ISV zijn de gemeentebesturen zeer te spreken, ook al vindt men vaak de vereiste multiplier, waarvan het Rijk uitgaat, te hoog. Over

[ 193 ]

het land verspreid zijn er grote verschillen in de verdiencapaciteit van de steden en in de marktpotenties. Het Rijk past standaardgetallen voor de vereiste multiplier toe. Echter, een rijksbijdrage die in de ene stad toereikend is, schiet in een andere stad tekort. Het ontschotten van sectorbeleid op rijksniveau en het werken met procesen project-vereisten waaraan stedelijke investeringen moeten voldoen, spreekt lokale bestuurderen aan. Zij beseffen dat zij ook binnen hun diensten verschillende beleidssectoren moeten integreren en dat ze resultaatgericht moeten werken. Zij beseffen ook dat zij steeds draagvlak bij de burgers moeten zoeken, moeten inspelen op de wensen en bijdragen van maatschappelijke organisaties en marktpartijen en dat regionale afstemming van beleid steeds belangrijker wordt. Aan de integraliteit van het ISV zijn vele beperkingen verbonden (Dieleman, 2002): 1. Een aantal onderwerpen ontbreekt ten principale zowel beleidsmatig als financieel in het ISV. Dit betekent dat gemeenten hun beleid in uiteenlopende trajecten moeten afstemmen met andere cruciale actoren. 2. Sommige onderwerpen maken op spagaatachtige wijze onderdeel uit van zowel het ISV als andere beleids- en subsidiestromen. 3. Een enkel onderwerp heeft het beleidsmatig gehaald tot in het ISV-beleidskader zonder heldere financiële dekking. Het ISV bestrijkt evenwel maar een relatief beperkt deel van de stedelijke investeringsopgave: de investeringen in het woon- en leefmilieu en de investeringen in de economische vitaliteit, alsmede enige investeringen in het milieu en het groen. Wie wil investeren in het cultureel erfgoed, wordt onmiddellijk geconfronteerd met onversneden sectoraal beleid, met eigen voorwaarden, procedures en instituties. Ook rondom investeringen ter versterking van duurzaamheid en veiligheid treffen we een veelheid van specifieke voorwaarden, procedures en instituties aan. De meest omvangrijke investeringscategorie, gericht op het verbeteren van de bereikbaarheid van stad en regio, wordt door de stadsbesturen nog steeds ervaren als een andere wereld, die los staat van de stedelijke vernieuwing. Hier heerst niet de stad maar de regionale directie van Rijkswaterstaat. Nog maar zeer schuchter heeft het ministerie van Verkeer en Waterstaat een decentraliseringsbeweging ingezet: de introductie van het Regionaal Mobiliteitsfonds en de verhoging van de maximale GDU-grens. Er wordt echter voorshands zo weinig geld gedecentraliseerd, dat zich een gapende kloof manifesteert tussen de behoefte aan stedelijke en regionale verkeersinfrastructuur enerzijds en de beschikbare financiële middelen anderzijds. Stadsbesturen zouden graag zien dat de ISV-formule wordt verbreed en steeds meer investeringscategorieën en departementen gaat omvatten. De

[ 194 ]

bemoeienis van het Rijk zou zich daarbij moeten concentreren op het programmaniveau. Het stadsbestuur dient binnen de programma’s de prioriteiten, fasering en synergie te kunnen bepalen, en zal over de besteding van deze middelen aan het Rijk verantwoording moeten afleggen. Uiteraard zou de verbreding van de reikwijdte van het ISV gepaard moeten gaan met een navenante toename van de beschikbare middelen. Op dit terrein zorgt de Impulsbrief van het kabinet in het kader van de volgende ICES-ronde voor een anticlimax.

10.3 Wijkontwikkelingsmaatschappijen In de VROM-begroting 2002 (ministerie van VROM, 2001: 18) lezen we dat het ministerie van VROM een impuls wil geven aan het tot stand komen van wijkontwikkelingsmaatschappijen (WOM’s). Dat is een publiek-private samenwerkingsvorm op basis van een langlopend contract tussen gemeente, corporatie(s) en projectontwikelaar(s). Versterking van de bewonersparticipatie is daarbij een van de aandachtspunten. Het ministerie van VROM zal de totstandkoming van WOM’s in 2002 verder stimuleren. Dit gebeurt onder meer door het vergroten van de inbreng van projectontwikkelaars, het instellen van deskundigenpools die gemeenten en andere betrokkenen bijstaan, het versterken van bewonersparticipatie, het uitdragen van successen van WOM’s en het wegnemen van belemmeringen in weten regelgeving. Voor de aanpak van herstructureringswijken vormt de WOM inderdaad een interessante formule. Het gemeentebestuur bepaalt in overleg met de betrokken ‘stakeholders’, hoe de wijkontwikkelingsmaatschappij wordt vormgegeven, wie erin participeren en hoe de financiële risico’s worden verdeeld. Ondanks de brochure van het Kenniscentrum pps terzake blijft de relatie tussen pps en Europees aanbesteden ingewikkeld. De minimumpositie van een WOM is dat de (grote) vastgoedeigenaren in de wijk en de gemeente erin participeren en dat op een stimulerende wijze vorm wordt gegeven aan de participatie van de bewoners in de besluitvorming. Met actieve woningcorporaties die in staat zijn een bijdrage te leveren aan de herstructurering, kunnen convenanten worden gesloten. De stadsvisie en de daarmee samenhangende woonvisie van het gemeentebestuur vormen daartoe het kader. De corporaties dienen prestatieplannen te formuleren waarin de bijdrage die zij leveren aan de stedelijke vernieuwing concreet wordt vastgelegd. De aankondiging in de VROM-begroting dat het Rijk zich zal inspannen om de inbreng van projectontwikkelaars te versterken, is curieus. Het is primair de verantwoordelijkheid van het gemeentebestuur om te bepalen welke samenwerkingsvorm per wijk zal worden toegepast, wie in de samenwerking wordt betrokken, en in hoeverre en hoe hierbij concurrentie zal worden geïntroduceerd.

[ 195 ]

10.4 Gebiedsgerichte aanpak op regionaal niveau De Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening stelt terecht vast dat woningmarkten, arbeidsmarkten en mobiliteitsmarkten steeds meer gemeentegrensoverschrijdend zijn. Het stadsgewest, in de vorm van een netwerkstad, is een adequaat schaalniveau voor de meeste processen op deze markten. De Vijfde Nota introduceert voorts het stedelijk netwerk als een relevant schaalniveau waarbinnen méér netwerksteden vallen. Ruimtelijke investeringen zullen steeds vaker een regionale reikwijdte hebben en zullen moeten worden geplaatst in een gebiedsgerichte benadering. Als dat gebied door een gemeentelijk bestemmingsplan kan worden afgedekt, is de situatie relatief eenvoudig. Via de inhoud van het bestemmingsplan kan de gemeente regie op de ontwikkeling uitvoeren, vaak deels ondersteund door het eigendom van de grond die de gemeente heeft verworven. Door de recente uitspraak van de Hoge Raad over samenwerkingsconstructies tussen agrariërs en ontwikkelingsmaatschappijen is de Wet Voorkeursrecht Gemeenten nu vooral een wassen neus geworden. Het voorkeursrecht kan gemakkelijk worden omzeild door een boer en een ontwikkelaar die samenwerken en van tevoren verkondigen dat ze de gemeentelijke regie zullen aanvaarden. Het zou de slagvaardigheid van de gemeenten zeer ten goede komen als het initiatiefvoorstel in de Tweede Kamer (Depla c.s.) over de Wet Voorkeursrecht Gemeenten zou worden gevolgd. Daardoor wordt omzeiling minder gemakkelijk en wordt de positie van de gemeente bij publiekprivate samenwerking versterkt. Het gemeentelijk voorkeursrecht dient ook van kracht te zijn, als alleen het economisch eigendom wordt overgedragen Voorts is het dringend gewenst dat de Grondexploitatiewet, gebaseerd op een smalle exploitatievergunning, snel in het Staatsblad wordt gepubliceerd, zodat ‘free riders’ kunnen worden aangepakt. De implementatieproblemen nemen kwadratisch toe als de gebiedsgerichte ontwikkeling betrekking heeft op een gemeentegrensoverschrijdend deel van de regio. Daar is samenwerking tussen gemeenten geboden, zo veel mogelijk op basis van de Wet Stedelijke Regio’s. De provincie en de stadsregio kunnen echter niet beschikken over instrumenten van grondbeleid, die de gemeente wel kan hanteren. Private actoren hebben in de dynamische regio’s vrij spel en plaatsen met grondposities de betrokken gemeenten voor voldongen feiten. Grondkostenverevening is binnen een gemeente al een hels karwei als de gemeente niet zelf gronden in eigendom heeft, maar lijkt volstrekt onmogelijk in gemeentegrensoverschrijdende gebieden. Juist in deze regio’s is een aanpak met projectenveloppen aantrekkelijk, waarbij overwinsten op de ene locatie kunnen worden ingezet om verliezen op andere plekken te voorkomen. Met bonafide ontwikkelaars kunnen de gemeenten daarover afspraken maken, mits de gemeenten samenwerken en op de grondmarkt een stevige

[ 196 ]

positie hebben. Zulke kostenvereveningen kunnen niet worden afgedwongen en dat betekent dat de gemeenten te vaak het nakijken hebben. Bij het kiezen van een gebiedsgerichte aanpak, is scope-optimalisatie van groot belang. Als de betrokkenen ervoor kiezen om alleen de lucratieve projecten tot ontwikkeling te brengen en de verliesgevende delen aan hun lot over te laten, komt de overheid later voor kostbare opgaven te staan. Bij een gebiedsgerichte aanpak moeten oplossingen worden gevonden voor de financiering van niet-rendabele activiteiten, zoals groenontwikkeling en verwezenlijking van verkeersinfrastructuur voor individueel en collectief vervoer. Als de gemeente verantwoordelijk is voor rode ontwikkeling in de bebouwde kom (mede dankzij het ISV rendabel te maken), en de provincie voor de ontwikkeling van landschappen (als zelfstandige opgave zodanig verliesgevende, dat vele groene investeringen niet worden geïmplementeerd), plaatsen we onszelf voor een onmogelijke opgave. Een aanpak met projectenveloppes waarbij lucratieve en niet-rendabele opgaven zo veel mogelijk zijn gekoppeld door verevening van kosten, vergt een pragmatische scope-optimalisatie. Overwogen zou kunnen worden de diverse met elkaar logisch samenhangende afzonderlijke gebieden op te nemen in één bestemmingsplan, waarbinnen kostenverevening een vertrouwd element is. Binnen dat gekoppelde bestemmingsplan heeft de meest gerede gemeente het voortouw of de provincie. In elk geval dient in zulke gevallen coproductie van beleid in praktijk te worden gebracht, conform letter en geest van het Bestuursakkoord Nieuwe Stijl (BANS). Met het programma Ruimte voor ruimte en met de herstructurering van het Westland wordt thans met deze aanpak de nodige ervaring opgedaan. De gebiedsgerichte aanpak zou zich moeten afspelen binnen de door de provincie of het Rijk aangegeven systeemgrenzen, bijvoorbeeld in de vorm van robuuste groene contouren, en blauwe en zwarte contouren die aangeven hoe de plannen zich moeten voegen naar het beloop van waterwegen en retentiegebieden, alsmede provinciale of nationale infrastructuurnetwerken. Rode contouren als van boven opgelegde grenzen passen niet bij een aanpak waarbij de betrokken gemeenten, de provincie en de duurzame private ‘stakeholders’ creatief samenwerken om de meest bevredigende oplossing te vinden. Bij zo’n aanpak past wel het denken in alternatieven en het al ontwerpend misschien opsporen van tot dan toe onbekende alternatieven. Deze alternatieven kunnen worden onderworpen aan een kosten-batenanalyse waarbij verschillende criteria in het geding zijn. De betrokken gemeenten en de provincies maken een keuze, op basis van betrouwbare kennis over de gevolgen van elk alternatief. Deze keuze wordt publiekelijk vastgelegd in de gemeenteraden en Provinciale Staten en leidt tot een ruimtelijk-functioneel programma, dat vervolgens – liefst in creatieve concurrentie – wordt uitgewerkt en gerealiseerd.

[ 197 ]

Voor het te realiseren ruimtelijk programma in een bepaald gebied dient primair de gemeente verantwoordelijk te zijn, bij een bovengemeentelijke aanpak is de provincie verantwoordelijk, en alleen in exceptionele gevallen (Europees HST-netwerk, ecologische hoofdstructuur) het Rijk. De vraag van burgers is richtinggevend, mits passend in ruimtelijke, milieu- en andere randvoorwaarden. Deze randvoorwaarden zijn lokaal en regionaal zeer gedifferentieerd. Een gebiedsgerichte aanpak dient ontwikkelingsgericht te zijn, waarbij soms de natuurontwikkeling centraal staat (binnen de ecologische hoofdstructuur), soms de ontwikkeling van natuur en de agrarische sector, bijvoorbeeld binnen provinciale en nationale cultuurlandschappen waarin een dynamische landbouw en veeteelt kunnen blijven bestaan en zich ontwikkelen, zolang deze zich voegen naar de eisen die dergelijke landschappen in ecologische zin stellen. Maar het Rijk dient bij zo’n gebiedsgerichte aanpak door private partijen en lokale, respectievelijk regionale publieke actoren, niet als stoorzender op te treden. Dat gebeurt thans bijvoorbeeld doordat het Rijk in heel Nederland de eis stelt van ten minste 33% particulier opdrachtgeverschap, ongeacht de vraag of de betrokken bewoners dat willen en ongeacht de vraag of dit wel past in de plannen van de gemeente. Terzijde zij opgemerkt dat particulier opdrachtgeverschap een aanduiding is voor vele categorieën, inclusief formules waarbij de bewoner wordt blootgesteld aan alle denkbare risico’s: problemen met milieuvergunning, bestemmingsplan en/of bouwvergunning, waardoor het project vertraging oploopt of zelfs geheel wordt afgeblazen. Voorts zijn er soms grote risico’s ten aanzien van de kwaliteit en/of de kosten. Er valt ook in de volkshuisvesting veel te zeggen voor vraagsturing, maar het is daarbij aanbevelenswaardig als gemeenten en private ontwikkelaars de vraag van de betrokken burgers en klanten volgen binnen de publiek bepaalde ruimtelijke kaders. Er is ook alle aanleiding om op dit terrein grenzen te verleggen en te experimenteren, maar dan op initiatief van de gemeente, ondersteund door een capabele procesbegeleider, en niet omdat de Staatssecretaris dat voorschrijft. Het rijksvoorschrift van 33% particulier opdrachtgeverschap belast thans ook de overeenstemming tussen VNG en Neprom over een smalle exploitatievergunning. Op basis van deze overeenstemming is invoering van de Grondexploitatiewet binnen handbereik. In navolging van de VROM-Raad constateren we dat het wenselijk is om op korte termijn de Grondexploitatiewet in te voeren op basis van de smalle exploitatievergunning. In tweede instantie zou de Grondexploitatiewet naar het regionale niveau moeten worden getild om gemeentegrensoverschrijdende afspraken tussen gemeenten en marktpartijen omtrent het verhaal van grondkosten, bij toepassing van projectenveloppen te kunnen afdwingen en zo ‘free riders’ geen kans te geven.

[ 198 ]

10.5 Bestuur in stedelijke gebieden15 Kenmerk van de stedelijke vernieuwing voor de G30 is dat er een directe relatie wordt onderhouden tussen het kabinet en de afzonderlijke steden. De steden worden geacht hun beleid niet in ‘splendid isolation’ te ontwikkelen, maar daarover overleg te plegen met marktpartijen, maatschappelijke organisaties, burgers en de regiogemeenten. De meeste maatschappelijke processen (woningmarkt, arbeidsmarkt, mobiliteit) vinden hun zwaartepunt evenwel op stadsregionaal niveau. Daarvoor zijn de centrale steden te klein en de provincies te groot. Deze constatering is niet nieuw en leidde ertoe dat op 1 juli 1994 de Kaderwet Bestuur in verandering in werking trad. Daarmee werd een mijlpaal bereikt in het beleid gericht op de vernieuwing van de bestuurlijke organisatie. Dat beleid had na de intrekking van de Wet Reorganisatie binnenlands bestuur in 1983 vanaf 1990 een nieuw startpunt gekregen met het verschijnen van de Nota Bestuur op niveau (BoN 1, Ministerie van Binnenlandse Zaken, 1990).16 De Kaderwet vormde de basis voor een tijdelijke interbestuurlijke projectstructuur op wettelijke basis: de bij gemeenschappelijke regeling ingestelde regionale openbare lichamen op grond van de Kaderwet Bestuur in verandering.17 In zeven stedelijke gebieden werden op grond van de Kaderwet samenwerkingsver-banden in het leven geroepen. Deze verbanden lopen in het jaar 2003 af. In de brief Bestuur in stedelijke gebieden van 12 maart 2001 geeft de minister van Binnenlandse Zaken aan hoe het daarna verder zou moeten gaan. Deze brief bevat een analyse van ervaringen, standpunten en ontwikkelingen op basis waarvan vervolgens de contouren van continuering van de regionale samenwerking na 2002 in een aantal stedelijke gebieden worden geschetst. De vernieuwing van de bestuurlijke organisatie in een aantal stedelijke gebieden werd destijds gebaseerd op de erkenning van het economische belang van deze gebieden, de noodzaak van inhoudelijke afstemming en integratie van beleid op een aantal beleidsterreinen en de vaststelling dat stad en ommeland van elkaar afhankelijk zijn. In de Kaderwetgebieden werd de moge-

15 Deze paragraaf is deels gebaseerd op de brief Bestuur in stedelijke gebieden d.d. 12 maart 2001 (Tweede Kamer 2000-2001, 27.633 nr. 1). 16 Deze nota was een vervolg op het voorlopige kabinetsstandpunt Bestuur en grote steden, dat in 1989 werd uitgebracht naar aanleiding van het advies Grote steden, grote kansen van de commissie Montijn en het advies Het bestuur in grootstedelijke gebieden van de Raad voor het binnenlands bestuur. 17 Voorzieningen ter bevordering van de totstandkoming van regionaal bestuur in daartoe aangewezen gebieden (Kaderwet Bestuur in verandering), kamerstukken II, 1992/1993/1994, 23 048.

[ 199 ]

lijkheid geopend om op regionaal niveau een doorzettingsmacht in te zetten, zo nodig tegen de wens van een individuele gemeente in. Bij de start van de Kaderwetgebieden in 1995 was het perspectief dat van de vorming van stadsprovincies. Na de referenda in Amsterdam en Rotterdam is dit perspectief verdwenen. Ondanks de onzekerheden omtrent de bestuurlijke organisatie na 2002 hebben de Kaderwetgebieden adequaat gefunctioneerd. De Kaderwet verplicht de gemeenten die behoren tot een aantal krachtens de Wet gemeenschappelijke regelingen (Wgr) vastgestelde samenwerkingsgebieden met een stedelijk karakter, een gemeenschappelijke regeling te treffen. Hierbij wordt een openbaar lichaam ingesteld ten behoeve van de uitoefening van een aantal in de wet vastgelegde taken. De volgende regionale openbare lichamen zijn geformeerd: het Regionaal Orgaan Amsterdam (ROA), de Stadsregio Rotterdam, het Stadsgewest Haaglanden, het Bestuur Regio Utrecht (BRU), het Knooppunt Arnhem-Nijmegen (KAN), het Samenwerkingsverband Regio Eindhoven (SRE) en de Regio Twente. Het minimumtakenpakket bestaat uit twee componenten: de taken die de deelnemende gemeenten krachtens de Kaderwet in de gemeenschappelijke regeling aan het openbaar lichaam moeten toekennen en de taken die door de Kaderwet zelf rechtstreeks aan de ingestelde openbare lichamen worden opgedragen. Het minimumpakket omvat de volgende taken: vaststellen van een regionaal structuurplan verdelen van woningbouwcontingenten budgetteren van locatiegebonden subsidies budgetteren van woninggebonden subsidies vaststellen van een huisvestingsverordening vaststellen van een regionaal verkeers- en vervoersplan exploiteren van het openbaar stads- en streekvervoer vaststellen van het regionaal grondbeleid behartigen van regionaal-economische zaken vaststellen van het regionaal milieubeleid. De meerwaarde die met deze taken en bevoegdheden gerealiseerd diende te worden, is mede gelegen in een aantal rijksnota’s waarin bestuurlijke opgaven voor het stedelijk gebied worden geformuleerd: de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra (Vinex, 1990), de Nota Volkshuisvesting in de jaren negentig (1989), het Tweede Structuurschema Verkeer en Vervoer (1990), de Nota Regio’s zonder grenzen (1990) en het Nationaal Milieubeleidsplan (1989). Uit evaluaties van het functioneren van de regionale openbare lichamen blijkt dat de samenwerking binnen de kaderwetgebieden nuttige resultaten heeft opgeleverd, vooral op het terrein van de ruimtelijke en economische ontwikkeling, volkshuisvesting en verkeer en vervoer. Voor de komende jaren doen zich opnieuw strategische opgaven voor op het niveau van de stadsregio, die handhaving en zelfs versterking van de regiona-

[ 200 ]

le samenwerking vragen. Men denke aan de uitvoering van Vinex- en Vinac-afspraken, de vormgeving en uitvoering van nieuwe opgaven van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, de aanleg en herstructurering van bedrijventerreinen en industriegebieden ten behoeve van werkgelegenheid, de ontwikkeling en herstructurering van woon- en werkgebieden, het vergroten van de woonmilieudifferentiatie, de planning en uitvoering van (rail)infrastructurele projecten ter oplossing van mobiliteitsproblemen, de exploitatie van het openbaar vervoer, de planning en uitvoering van recreatieve, toeristische en grote commerciële voorzieningen, de aanleg en inrichting van groengebieden en het groenblauwe raamwerk, het behouden van de kwaliteit van het landelijk gebied, stimuleren van (technologische) vernieuwingen in de agribusiness (glastuinbouw, landbouw) en het plannen van opslagcapaciteit voor water. Steeds meer is coproductie van beleid geïndiceerd in de vorm van het regionaal structuurplan, het regionaal verkeers- en vervoersplan, het regionaal grondbeleid en het regionaal huisvestingsbeleid. In de Nota Mensen, wensen, wonen; wonen in de 21e eeuw (ministerie van VROM, 2000) wordt opnieuw vastgelegd dat de decentrale verantwoordelijkheid van gemeenten ook in de toekomst onverkort het uitgangspunt blijft. De ISV-systematiek blijft gehandhaafd, waarbij de G30 door middel van meerjarige ontwikkelingsprogramma’s rechtstreeks prestatieafspraken maken met het Rijk. De overige gemeenten dienen met de provincies afspraken te maken. Wel zal in toekomstige GSB/ISV-ontwikkelings-programma’s het vraagstuk van de regionale woonmilieudifferentiatie en de mate van bovengemeentelijke afstemming op dat terrein zwaarder in de beoordeling worden meegenomen. Het rijksbeleidskader stedelijke vernieuwing zal daartoe worden aangepast. De dertig rechtstreekse gemeenten stellen ieder vanuit regionaal perspectief een woonvisie vast. Deze visie kan onderdeel zijn van bredere visies ten aanzien van ruimte, economie, wonen, welzijn en zorg, zoals bij de stadsvisies en ontwikkelingsprogramma’s in het kader van GSB/ISV. Wanneer in een stedelijk gebied stad en omliggende gemeenten, vanuit een gezamenlijk geformuleerd regionaal woonbeleid het zelf wenselijk achten en bereid zijn de beschikbare budgetten gezamenlijk op regionaal niveau in te zetten, moet dit mogelijk zijn. Ook in het kader van het Grotestedenbeleid is regionale afstemming van belang, vooral als het gaat om zaken als wonen, werken en bereikbaarheid. Zo’n afstemming heeft onder meer tot doel om de trend van het wegtrekken van midden- en hoge inkomens uit de stad te keren, om de onderlinge concurrentie van bedrijfslocaties op prijs en/of bereikbaarheid tegen te gaan en om buurgemeenten aan de ontsluiting van de centrumstad te laten meewerken. Op deze terreinen bestaat er een grote, natuurlijke verwevenheid tussen de centrumstad en omliggende gemeenten. Buurgemeenten (en de provincie) worden over het algemeen zelf niet geconfronteerd met de negatieve gevol-

[ 201 ]

gen van afwenteling van maatschappelijke problemen op de centrumstad. Daarom is in het kader van het grotestedenbeleid een afstemming over de ontwikkeling van de regio als geheel en over een evenwichtige verdeling van lusten en lasten van belang. Blijkens rijksbeoordeling van de stedelijke ontwikkelingsprogramma’s en de ex ante evaluatie door de planbureaus gaat die afstemming bij een aantal steden redelijk tot goed, maar bij andere steden verloopt de afstemming zeer moeizaam (CPB, 2000). Versterking van de regionale afstemming is nodig om een grotere effectiviteit van het Grotestedenbeleid te bereiken. Het kabinet constateert dat er brede steun bestaat voor continuering van een wettelijke regeling voor niet-vrijblijvende bovenlokale samenwerking in een aantal stedelijke gebieden. Het kabinet wil de Kaderwet Bestuur in verandering daarom vervangen door een nieuwe wettelijke voorziening voor onbepaalde tijd die in hoofdlijnen op dezelfde grondslagen als de Kaderwet berust: de Wet op de Stedelijke Regio’s. Het kabinet is van oordeel dat de bestuurlijke organisatie in Nederland gebaseerd dient te blijven op drie bestuurslagen. De inhoudelijke opgaven en de specifiek bestuurlijke constellatie rechtvaardigen alléén in een aantal stedelijke gebieden een bestuurlijke hulpstructuur in de vorm van voortgezette niet-vrijblijvende samenwerking tussen gemeenten op wettelijke grondslag. De keuze voor deze vorm van bovenlokale samenwerking garandeert directe zeggenschap van de betrokken gemeenten in de regionale bestuursvorm. Er is dus sprake van een bestuurlijke hulpstructuur ten dienste van de gemeenten waarbij de interne bestuursstructuur met een zekere afdwingbaarheid van beslissingen, zoals dat is geregeld in de Kaderwet, uitgangspunt is. Dit kan dus betekenen dat het belang van de regio boven het belang van een individuele gemeente gaat. Gemeenten dienen hierbij te beschikken over voldoende instrumenten voor het waarborgen van de democratische controle van de deelnemers op het samenwerkingsverband. Vooralsnog vormen de huidige zeven kaderwetgebieden het uitgangspunt. Een nadere beoordeling zou echter tot een hoger aantal stedelijke gebieden kunnen leiden. De gemeenten binnen de aangewezen gebieden krijgen een wettelijke opdracht tot het aangaan van een gemeenschappelijke regeling, zodat zij verplicht bepaalde lokale taken op regionaal niveau gezamenlijk uitvoeren. Tevens zullen door verwijzing van sectorale wetgeving rechtstreeks bevoegdheden aan het regionaal bestuur worden toegekend. Overwogen wordt om de regionale samenwerking minder vrijblijvend te laten zijn en de hindermacht van een minderheid te beperken. Binnen een zekere uniformiteit moeten verschillen in de uitvoering van het takenpakket kunnen ontstaan. Regionaal maatwerk moet mogelijk blijven. Opvallend is dat de brief d.d. 12 maart 2001 van de minister van Binnenland-

[ 202 ]

se Zaken en Koninkrijksrelaties in alle talen zwijgt over de stedelijke netwerken, zoals deze in de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening zijn gelanceerd. Op het stadsregionale niveau van de netwerkstad (zie de Startnota Ruimtelijke Ordening) is er dus wel duidelijkheid over de publieke besluitvorming na 2002; ten aanzien van de stedelijke netwerken wordt deze duidelijkheid nog nergens geboden. In de stadsregio’s blijven Rijk, provincies en gemeenten gezamenlijk verantwoordelijk voor de aanpak van de regionale problematiek. Elk van de drie bestuurslagen moet bij de verdere uitwerking via coproductie van beleid een deel van de oplossing leveren. Merkwaardig is het dat in dit verband niet wordt verwezen naar het Bestuursakkoord Nieuwe Stijl (BANS), dat de door kabinet, IPO en VNG onderschreven grondslag levert voor coproductie van beleid. Waar de voorgestelde stedelijke netwerken (Deltametropool, Brabantstad) het stadsgewestelijk niveau overschrijden, plaatsen de planbureaus (CPB et al., 2001a) vraagtekens bij de zin en praktische hanteerbaarheid van zo’n hoog schaalniveau. De stedelijke netwerken die de omvang en reikwijdte van netwerksteden hebben, bieden meer mogelijkheden. De reactie van de planbureaus impliceert in feite dat het kabinet wordt aangemoedigd om weer terug te keren naar de netwerksteden die in de Startnota Ruimtelijke Ordening werden gelanceerd. Slechts selectief zouden thema’s moeten worden bezien op het hogere schaalniveau van de stedelijke netwerken.

10.6 Groene, blauwe, rode en zwarte contouren De planbureaus (CPB et al., 2001a) zien de groene contour als een effectief en helder instrument, maar plaatsen grote vraagtekens bij de rode contour. Het trekken van de rode contouren zal een lastig proces zijn. Het vaststellen van rode contouren, zoals deel A van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening deze schetst, biedt geen oplossing voor ruimtelijke coördinatieproblemen. Als de rode contouren eenmaal zijn getrokken, zal het niet eenvoudig zijn om door transformatie van bestaand stedelijk gebied een groot deel van de kwantitatieve verstedelijkingsopgave en een grotere variatie in woon-werkmilieus te realiseren. Rode contouren belemmeren een creatieve coördinatie van binnenstedelijke en regionale transformaties. Voor het introduceren van groene contouren bestaat een breed politiek en maatschappelijk draagvlak. Alom beseft men dat ecologisch waardevolle gebieden bescherming verdienen. Dat geldt ook voor cultuurhistorische landschappen die deels een agrarische functie hebben, grotendeels vanuit natuurbeheer van essentiële betekenis zijn en vaak ook een belangrijke functie vervullen voor toerisme en openluchtrecreatie. Binnen de groene contouren dient de bescherming door of namens het Rijk te worden geboden. Dit stelt

[ 203 ]

eisen aan de handhavende taak van het Rijk en vergt contouren die steeds voor een relatief lange periode worden vastgelegd: bijvoorbeeld tien jaar. Binnen de groene contouren dient niet alleen bescherming (tegen rode ontwikkelingen) het parool te zijn. Ook hier geldt een ontwikkelingsgerichte benadering: natuurontwikkeling, respectievelijk versterking van de agrarische functie, als deze zich maar voegt naar de ecologische eisen die worden gesteld. De verantwoordelijkheid voor handhaving en ontwikkeling van provinciale landschappen ligt per definitie bij de provincie. Deze provinciale landschappen dienen ook binnen de groene contouren te worden gesitueerd. Buiten de groene contouren verkennen de betrokken publieke en private actoren de verschillende alternatieven. De uiteindelijke keuze die binnen een gebiedsgerichte aanpak wordt gemaakt, wordt door Provinciale Staten en de betrokken gemeenteraden vastgelegd in een Functioneel Programma, dat houvast biedt aan de burgers en marktpartijen en dat ruimte laat voor verschillende creatieve uitwerkingen. De inrichting van de ruimte moet de groene contouren (ecologische hoofdstructuur, cultuurlandschappen) respecteren, evenals de blauwe contouren (netwerk van waterwegen, meren en zeeën) en de zwarte contouren van het rijkswegennet en het spoorwegnet. De ontwikkelingen in het gebied omvatten niet alleen rode ontwikkelingen (wonen, werken), maar ook groene ontwikkelingen (versterking landschappen) en soms ook zwarte ontwikkelingen (verbeteren van verkeersinfrastructuur). De toekomstige inrichting van een netwerkstad wordt ten minste eenmaal per tien jaar vastgelegd in een structuurvisie, die is te beschouwen als een intergemeentelijk structuurplan op hoofdlijnen. Dit plan moet passen binnen het provinciaal streekplan dat aanwijzingen voor een intergemeentelijke structuurvisie kan bevatten. De door de gemeente vast te stellen bestemmingsplannen dienen op hun beurt te passen binnen de structuurvisie. Op korte termijn is een inhaalslag nodig om bestemmingsplannen te actualiseren. De werkelijkheid is vooral interactief. De intergemeentelijke structuurvisie behoort een schoolvoorbeeld te zijn van coproductie van beleid van provincie en gemeenten. Daarin dient alle ruimte te zijn voor bottom-up ideeën en wensen. Dringende wensen omtrent de inrichting van een bestemmingsplan kunnen leiden tot een aanpassing van de structuurvisie en – als de provincie de wijziging accepteert – tot een instructie van de provincie. In de dynamiek van een ontwikkelingsgerichte planologie komen de veranderingsimpulsen zowel topdown (van of via de provincie) als bottom-up (van de gemeente), waarbij initiatieven van marktpartijen en burgers in de procesgang alle kans dienen te krijgen.

[ 204 ]

10.7 Publiek-private samenwerking, financiering, risicodeling en benefit sharing Stedelijke vernieuwing en stedelijke investeringen zijn niet alleen de vrucht van publiekpublieke samenwerking (coproductie van beleid), maar zullen veelal ook vormen van publiek-private samenwerking vergen, waarbij zowel publieke als private actoren in de stad investeren. Enerzijds maakt het Rijk voortdurend reclame voor publiekprivate samenwerking, anderzijds getuigt departementaal beleid niet zelden van onbegrip over de logika van publiekprivate samenwerking. Private actoren doen alleen mee als de rendementsvooruitzichten positief zijn. Het ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft in enkele gevallen bijdragen voor hoogwaardig regionaal openbaar vervoer toegezegd, die ver achterblijven bij het vereiste investeringsniveau. Daarbij verwijst het departement naar de veelbelovende perspectieven van publiekprivate samenwerking, kennelijk in de verwachting dat de desbetreffende gemeenten marktpartijen zullen vinden die bereid zijn om het ontbrekende deel van de investeringen te financieren. Er zijn echter geen marktpartijen te vinden die bereid zijn hun geld te steken in investeringen die leiden tot jaarlijkse exploitatietekorten. Het zelfde geldt voor investeringen in groen en blauw. Aan publiek-private samenwerking kleeft nog een andere beperking. Wanneer een gemeente partner is in een publiek-private samenwerking met een marktpartij, wordt de gemeente vaak geconfronteerd met selectiemechanismen die voor een marktpartij vaak anders werken dan voor een gemeente. Zo zijn marktpartijen gewoonlijk niet geïnteresseerd in de herstructurering van de minst populaire stadswijken. Voor stadsbesturen ligt hier juist de hoogste prioriteit. Marktpartijen zien graag dat de gemeente de eerste risicovolle fasen voor haar rekening neemt, en aldus de weg baant voor de marktsector. Daarna is de weg vrij voor woningcorporaties. Pas als er nauwelijks nog rendementsrisico’s zijn, volgen de echte marktpartijen. Als de risico’s het hoogst zijn, moet de gemeente inspringen. En als de risico’s nagenoeg zijn verdwenen, is de markt bereid initiatieven te nemen. Dit risicomijdend, alleszins begrijpelijke marktgedrag zal vaak op gespannen voet staan met de investeringsprioritering van de gemeenten zelf. Ten slotte zien we strategie voorkeuren bij marktpartijen die veelal afwijken van die van de gemeente. Marktpartijen hebben een voorkeur voor rendabele strategieën, zoals de verkoop van vastgoed en vervangende nieuwbouw in de marktsector. Het stadsbestuur ziet hoogniveaurenovatie en samenvoeging veelal als een optie, en denkt veelal in termen van stedenbouwkundige herstructurering. Door ‘rent seeking’ gedrag van marktpartijen en de wens van gemeenten om sociale problemen op te lossen in een publiekprivate samenwerking te combineren, kunnen successen worden geboekt, als publieke en private partners een juist beeld hebben van het gedrag dat van de ander mag worden verwacht. Een zekere mate van ondernemersgedrag van stedelijke

[ 205 ]

functionarissen kan een verademing zijn, zoals van private actoren affiniteit mag worden verwacht met maatschappelijk urgente stedelijke vernieuwingsproblemen. Dat neemt niet weg dat stadsbesturen uiteindelijk worden afgerekend op hun bijdrage in het oplossen van maatschappelijke problemen en marktpartijen op hun rendement. Bij een gebiedsgerichte aanpak zijn gewoonlijk zowel publieke als private actoren betrokken. Van geval tot geval zal moeten worden bekeken welke formule wordt toegepast. Het hele scala van een compleet publieke ontwikkeling tot een nagenoeg volledig particuliere concessie is beschikbaar. Steeds vaker zullen er redenen worden gevonden voor een zodanige publiek-private samenwerking, dat zowel publieke als particuliere actoren financieel risicodragend deelnemen. Dat past bij een samenwerking tussen gelijkwaardige partners die beseffen dat zij in sterke mate van elkaar afhankelijk zijn en elkaars risico’s in hoge mate bepalen. Het komt vaak voor dat de overheid subsidies verleent, waarna marktpartijen zeer luisterrijke rendementen behalen, bijvoorbeeld doordat het economisch tij meezit. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de VINEX-grondkostensubsidies. In dergelijke gevallen kan de overheid ex ante de voorwaarde introduceren dat de bijdragen aan publiek-private projecten kunnen terugvloeien naar de schatkist, wanneer zou blijken dat mede door de verleende subsidies forse opbrengsten worden behaald. Het herverdelen van deze opbrengsten noemt men ‘benefit sharing’. Het Kenniscentrum PPS (2001) heeft recentelijk over deze formule een handleiding gepubliceerd. De overheid deelt alleen mee als de resultaten van het project hoger uitvallen dan een vooraf vastgesteld marktconform niveau. Benefit sharing wordt omschreven als een arrangement tussen de overheid als subsidieverstrekker en een of meer subsidieontvangers waarbij de overheid een financiële bijdrage verstrekt aan een project en waarbij de subsidieontvanger die overheid onder bepaalde voorwaarden laat meedelen in de toekomstige waarde- of opbrengstenstijging van de commerciële onderdelen van dat project, dat zonder die subsidie niet zou zijn ontstaan. Hierdoor kunnen overheid en marktpartijen van tevoren gemakkelijker overeenstemming bereiken over de vereiste hoogte van de overheidsbijdrage aan een project. Figuur 10.1 brengt de relatie tussen private investeringen en overheidssubsidies in beeld. Benefit sharing is mogelijk: als het project zowel commerciële als niet-commerciële functies kent; als er voldoende causaal verband is tussen vermogensvorming en subsidiëring; als er onvoldoende externe concurrentiedruk aanwezig is in de markt; als er een verschil van inzicht in de toekomstverwachtingen is of als de ‘business case’ een grote mate van onzekerheid kent.

[ 206 ]

Figuur 10.1 Benefit sharing Overheidssubsidie

HET PROJECT wederzijdse afhankelijkheid

Private investeringen

Commerciële functies bijvoorbeeld vastgoed, woningbouw, toerisme, entertainment

Niet-commerciële functies bijv. wegen en openbaar vervoer

verevening

De formule van benefit sharing komt dus in aanmerking als een of meer van de publieke actoren subsidies verstrekken voor componenten van de gebiedsgerichte ontwikkeling. Afgesproken wordt dan welk rendement voor elk van de deelnemende partijen redelijk wordt geacht. Wordt dit rendement overschreden, dan worden de extra opbrengsten aangewend om de subsidies terug te betalen (‘claw back subsidies’), onrendabele delen van het plan realiseerbaar te maken en/of de kwaliteit van het plan te verhogen. Zoals opgemerkt, is een krachtige reparatie van de Wet Voorkeursrecht Gemeenten nodig (en de introductie van een Wet Voorkeursrecht Provincies) om de publieke actoren in de relatie met private partijen een voldoende sterke positie te geven.

10.8 Regionaal Ontwikkelingsfonds, Regionaal Mobiliteitsfonds en ISV Bij een gebiedsgerichte aanpak waarin zowel infrastructurele voorzieningen als vastgoedontwikkelingen aan de orde zijn en eventueel ook groeninvesteringen geboden zijn, is het zeer aantrekkelijk om een regionaal ontwikkelingsfonds in te stellen, waarin zowel publieke als private partijen participeren. Hierin kunnen rijksbijdragen worden gestort, die bijdragen aan de realisatie van bepaalde voorzieningen, zoals bijdragen van het Rijk, de Europese Commissie en de provincie ten behoeve van de regionale groenstructuur, en bijdragen ten behoeve van infrastructuurvoorzieningen. Het Regionaal Mobiliteitsfonds zou uiteindelijk in het regionaal ontwikkelingsfonds kunnen worden opgenomen. Ook particuliere bijdragen (bijvoorbeeld overwinsten) kunnen in het fonds worden gestort. Het regionaal ontwikkelingsfonds dient zich primair te richten op de financiering van de inrichting van het gebied rondom de stad. Het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing dient juist binnen de bebouwde kom te worden aangewend. Delen van de bijdragen aan infrastructuur en groen vinden eveneens toepassing in de bebouwde kom. In het algemeen dienen ICES-bijdragen te worden ingezet als hefboom om samenwerking binnen het stede-

[ 207 ]

Figuur 10.2 Relatie tussen Regionaal Mobiliteitsfonds, Regionaal Ontwikkelingsfonds en ISV

Regionaal Mobiliteitsfonds lijk netwerk, respectievelijk de netwerkstad tot stand te brengen, de kloof tussen vastgoedexploitatie en infrastructuurontwikkeSMF ling te overbruggen, rood-voor-groen constructies te bevorderen en een ontschotting ISV tot stand te brengen in de middelen die de diverse ministeries inbrengen. Door ontschotting kunnen op het regionale niveau beleidsOverige componenten sectoren met elkaar worden verbonden. Naar Regionaal Ontwikkelingsfonds analogie van de meerjarige stedelijke ontwikkelingsprogramma’s zouden – parallel aan de intergemeentelijke structuurvisie, maar vaker te actualiseren – regionale ontwikkelingspro= bebouwde kom gramma’s kunnen worden opgezet. Deze proSMF = Stedelijk deel van het Regionaal Mobiliteitsfonds gramma’s vormen het ijkpunt bij het verantISV = Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing woorden van de publieke middelen. De ontschotting van publieke middelen mag niet gepaard gaan met een afnemende accountability. De geschetste aanpak brengt op het niveau van stedelijke netwerken en netwerksteden synergie tussen de ICES-beleidspakketten ‘bereikbaarheid’, ‘vitaliteit steden’ en ‘milieudruk/milieukwaliteit’. Het Kabinet heeft besloten om het instrument van het Regionaal Mobiliteitsfonds eerst in de Randstad te introduceren. Dat zou ook kunnen gelden voor het nog nader uit te werken instrument van het Regionaal Ontwikkelingsfonds. In tweede instantie zullen deze fondsconstructies ook buiten de Randstad moeten worden toegepast, eerst in de nationale en grensoverschrijdende stedelijke netwerken, later ook in de regionale netwerksteden. ‘Scope-optimalisatie’ wordt bereikt door investeringen in knooppunten te koppelen aan investeringen in lijninfrastructuur, waarbij de opbrengsten in de knooppunten kunnen worden ingezet om een deel van de infrastructuurkosten te dekken. Steeds gaat het om het bevorderen van coproductie van provinciaal en gemeentelijk beleid waarbij provincie en gemeente elk hun eigen verantwoordelijkheid hebben. Het is van belang dat het ISV en ook een deel van het RMF exclusief op de bebouwde kom gericht worden, respectievelijk blijven, zodat een incentivestructuur ontstaat die het bouwen in de bebouwde kom stimuleert en belemmeringen voor meervoudig ruimtegebruik wegneemt.

[ 208 ]

10.9 Digitale bereikbaarheid: de steden een zorg Tot nu toe zijn ICT-investeringen geheel door de private sector bekostigd. Er zijn echter redenen om te veronderstellen dat dit niet zo zal blijven. Investeren in ICT-backbones beloven een relatieve snelle terugverdientijd. Als echter de aandacht wordt gericht op de ‘last mile’, de verbinding per woning of bedrijf met de ICT-hoofdstructuur, valt een risicoselectie door private investeerders te verwachten: sommige adressen worden wèl verbonden, andere niet. Stadsbesturen kunnen de opvatting huldigen dat elk huishouden ‘recht’ heeft op een hoogwaardige ICT-verbinding, ondanks de individuele marginale kosten, zoals dat in de wereld van vaste telefoontoestellen wettelijk is geregeld. Bij ontstentenis van een dergelijke wettelijke regeling voor ICT-aansluitingen zou een stadsbestuur kunnen besluiten om met (bescheiden) bijdragen bij te springen om de aansluiting aan de glasvezelkabel op termijn voor elk huishouden te garanderen. Ook maatregelen om de energieconsumptie rondom bepaalde ICT-knopen te beperken, de kwetsbaarheid van het ICT-systeem te reduceren of de privacy te garanderen, zouden kunnen leiden tot publieke bijdragen. Het is in dit licht bezien zeer logisch dat in de Verkenning Economische Structuur van het kabinet naast de fysieke bereikbaarheid ook de digitale bereikbaarheid als beleidszwaartepunt is geïntroduceerd. Stadsbesturen doen er goed aan om hun beleid mede te richten op het verzekeren en verbeteren van de digitale bereikbaarheid van hun stad.

10.10 Naar een langere looptijd van het ISV Over het Grotestedenbeleid wordt veel gesproken. De betrokkenen zijn niet zozeer in woorden geïnteresseerd, als in daden. Van deze daden komt weinig terecht als de bestuurlijke complexiteit te groot wordt. Soms lijkt het alsof de gemeente met iedereen moet overleggen, dat vele departementen volharden in hun eigen sectorgebonden regelingen en dat rijksinstanties om de haverklap informatie vragen aan de gemeenten om de ontwikkelingen te kunnen monitoren. Vooral waar het de economische en de sociale pijler betreft, lijkt het bureaucratisch gehalte van het grotestedenbeleid de concrete resultaten soms in de schaduw te stellen. Om de effectiviteit en de efficiency van het Grotestedenbeleid te verhogen, is het voortdurend streven naar eenvoud een levensvoorwaarde. Voor alle deelnemende departementen (niet alleen voor VROM, EZ, LNV en BZK) geldt dat het stadsgericht beleid moet zijn gericht op ontschotting. Conform de recente aanbevelingen van het SCP dient het Rijk ondubbelzinnig de richting van het beleid aan te geven, maar de steden moeten vervolgens alle ruimte hebben om het beleid volgens eigen inzichten en prioriteiten in te richten. Daarbij

[ 209 ]

overlegt het gemeentebestuur met die instanties waarvan de gemeente bij de uitvoering van het beleid afhankelijk is, zoals het lokale bedrijfsleven, de woningcorporaties en de regiogemeenten. Aan de participatie van burgers wordt in de procesarchitectuur alle gelegenheid geboden. De beoogde beleidsresultaten worden van tevoren zo concreet mogelijk aangegeven. De feitelijke resultaten worden éénmaal gemeten (volgens landelijke afspraken), zodat rekenschap kan worden gegeven van het gevoerde beleid op basis van een ‘single audit’. Deze monitoring kan zowel nationaal als per stad leiden tot een bijstelling van het beleid. Om tot een succesvolle aanpak te komen, zijn ten slotte nog twee R’s nodig: gemeentelijke regie en regionale samenwerking. Voor de effectieve aanpak van de stedelijke vernieuwing is een langetermijnperspectief voor de stad van essentieel belang. Alleen vanuit zo’n perspectief kunnen effectieve afspraken met private partijen worden gemaakt over investeringen en exploitaties waarbij met termijnen van zeker dertig tot vijftig jaar wordt gerekend. In dit verband is het van belang dat de planperiode voor het ISV (nu tot 1-1-2010) wordt gelijkgetrokken met die voor de ICES (nu tot 1-12015). Ook voor het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing is een perspectief tot ten minste 1-1-2015 van essentieel belang

[ 210 ]

Literatuur ABF onderzoek & informatie, 2002, VHV MMX. Beleidsverkenning Volkshuisvesting 2000-2010, Delft (ABF). Berends, R., 2000, Zakboekje Monumenten 2001, Den Haag (Sdu Uitgevers). Berg, J.-J. van den, M. Gerritsen, E. Kuypers & O. Papa, 2002, Regionale samenwerking en afstemming GSB, Den Haag (B&A Groep Beleidsonderzoek & Advies). Binsbergen, A.J. van, en J.C.S.N. Visser, 1997, Haalbaarheidsstudie stadsdistributie-centrum Delft, Delft (Onderzoekschool TRAIL). Binsbergen, A.J. van, en J.C.S.N. Visser, 2001, Innovation Steps Towards Efficient Goods Distribution Systems for Urban Areas, Delft (Delft University Press). Centraal Planbureau, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Sociaal en Cultureel Planbureau & Adviesdienst Verkeer en Vervoer, 1998, Kiezen of delen: ICES-maatregelen tegen het licht, Den Haag (CPB). Centraal Planbureau (CPB), 1999a, De grondmarkt. Een gebrekkige markt en een onvolmaakte overheid, Den Haag (Sdu Uitgevers). Centraal Planbureau (CPB), 1999b, Bedrijfslocatiemonitor regionale verkenningen 2010-2020: in gesprek met de regio’s, Den Haag (CPB). Centraal Planbureau (CPB), 2000, Op weg naar een effectiever grotestedenbeleid, Werkdocument nr. 117, Den Haag (CPB). Centraal Planbureau (CPB), 2001a, Beoordeling voorstellen nieuwe investeringsimpuls, CPB notitie nr. 01/61 dd. 8 november. Centraal Planbureau (CPB), 2001b, Veroudering van bedrijventerreinen. Een structuur voor herstructurering, Den Haag (CPB). Centraal Planbureau (CPB), 2001c, Bedrijfslocatie Monitor, Den Haag (CPB). Centraal Planbureau, Milieu- en Natuur Planbureau, RPD-Planbureau en Sociaal en Cultureel Planbureau, 2001, tOETs: Ex Ante Evaluatie van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, Den Haag (CPB), 15 april. Centraal Planbureau, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Sociaal en Cultureel Planbureau en Adviesdienst Verkeer en Vervoer, 1998, Kiezen of

[ 211 ]

delen. ICES-maatregelen tegen het licht, Den Haag (CPB). Damen Consultants, 1998, KWR ’94-’96 Analyse Energie en Water, Rotterdam/Arnhem (Damen). Damen Consultants, 1999, Consequenties energetische aanpak van de woningvoorraad tot niveau 1985. Huidige situatie, aanpak en aangepaste situatie, Rotterdam/Arnhem (Damen). DDV Telecommunications & Media Consultants, 1999, Ruimtelijke verschillen in de telecommunicatie-infrastructuur, Den Haag (ministerie van EZ). Dieleman, J.C., 2002, Concept-notitie Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing II (ISV-II), Den Haag (VNG), 8 maart. ECN/RIVM, 1998, Optiedocument voor emissiereductie van broeikasgassen. Inventarisatie in het kader van de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid, Petten (ECN). ECN, 2001a, Het speelveld van lokaal klimaatbeleid, Petten (ECN). ECN, 2001b, EPA woningen. Nadere invulling van de EPA-doelstelling voor woningen, Petten (ECN). Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB), auteur: Otten, A.K., 2000, Herstructureringsplannen en woningbouwproductie, Amsterdam (EIB). ETIN Adviseurs, 2000, Herstructurering van bedrijventerreinen in de Randstad provincies, Tilburg (ETIN Adviseurs). ETIN Adviseurs, 2001, Werklocaties 2000. Hoofdrapport en Tabellenboek, Tilburg (ETIN Adviseurs). Gemeente Arnhem (2001), Projectgegevens revitalisering het Broek, Westvoortsedijk, Arnhem. Gemeente Deventer (2000) Schetsontwerp voor het herstel van het Rijsterborgherpark in de gemeente Deventer, Deventer. Gemeente Dordrecht, Stichting Woondrecht, Woningstichting Progrez , Stichting VHV Zwijndrecht/Dordrecht (2000) Raamwerk 2010: Plan van Aanpak ‘Nieuw wonen in Oud-Krispijn’, Dordrecht.

[ 212 ]

Gemeente Enschede (2001) Roombeek een wijk van kennissen: voorontwerp stedenbouwkundige structuurvisie, Enschede. Gemeente Groningen (2000), Ruimte voor bedrijvigheid: nieuwe bedrijventerreinen en vestigingsmogelijkheden in de gemeente Groningen 20002010, Groningen. Gemeente Hengelo (2001), Hart nieuws, nr. 4, Hengelo. Gemeente ’s-Hertogenbosch (2000) Samen investeren in een groeibriljant: vestingwerken s’-Hertogenbosch, ’s-Hertogensbosch. Gemeente Leeuwarden (2001), Stad van water en Cultuur: projectvoorstel, Leeuwarden. Gemeente Maastricht (1999), Ontwikkelingsprogramma stedelijke vernieuwing 2000-2004, Maastricht. Gemeente Nijmegen (2001), Waterplan Nijmegen: Stad aan de Waal, Nijmegen. Gemeente Tilburg (2001), Innovative Projects towards a United Europe, Tilburg. Gemeente Venlo (2001), Projectvoorstel ICES Kennispark Océ, mei 2001 (herbewerkte versie), Venlo. Gerritsen, E. en M.A. Allers, Decentrale Overheden in balans? Een atlas van de vermogensposities van de decentrale overheden, Groningen (COELO). Govera en Buck, 1997, Naar een logistieke visie voor de Randstad, Den Haag, oktober (Govera = Projectgroep Goederenvervoer Randstad). Heidemij Advies, 1996, Nieuwe kansen voor bestaande bedrijven. Een onderzoek naar de problemen en oplossingen van verouderde bedrijventerreinen in Nederland, Den Haag (ministerie van Economische Zaken). Joolingen P. van, B. van Steen (2000) Oud-Krispijn: ‘We gaan ervoor’, Tijdschrift voor de Volkshuisvesting, nr. 7, blz. 6-10. Keers, G.P., B. Kessels en T. Seijkens, 1997, Herstructurering bedrijventerreinen. ‘Scan’ behoefte 25 gemeenten Grote Stedenbeleid, Amsterdam (RIGO Research en Advies).

[ 213 ]

Keers, G., H. van der Reijden, T. Seijkens en S. Butter, 2001, Archeologische opgravingen bij bodemverstoringen, Financiële gevolgen van het Verdrag van Valletta 2001-2010, Amsterdam (RIGO Research en Advies BV). Kenniscentrum PPS, 2001, Benefit Sharing. Een nieuw instrument voor een doelmatige overheid, Den Haag (ministerie van Financiën). Kruythoff, H.M. en A. Haars, 2002, Herdifferentiatie van de woningvoorraad. Inventarisatie Meerjarenontwikkelingsprogramma’s G30, Stedelijke en Regionale Verkenningen 29, Delft (Delft University Press). Marion, A. van, 1996, Monumenten op en in de grond. Naar een integraal gemeentelijk monumenten- en archeologiebeleid, Den Haag (VNG). Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 1990, Bestuur en stedelijke gebieden, Bestuur op niveau, ’s-Gravenhage (Directoraat-Generaal Openbaar Bestuur). Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, 2001, Bestuur in stedelijke gebieden, Tweede Kamer 2000-2001, 27.633 nr. 1, Den Haag (Sdu Uitgevers), 12 maart. Ministerie van Economische Zaken, 1998, Energiebesparingsnota, Den Haag (ministerie van EZ). Ministerie van Economische Zaken, 2001, Verkenning Economische Structuur, Den Haag (ministerie van EZ). Ministerie van Economische Zaken, 2002, Beleidsagenda bedrijventerreinen met het actieplan herstructurering, Den Haag (ministerie van EZ), concept 21 maart 2002. Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer & Visserij (LNV), 1996, Balans visie stadslandschappen, Den Haag (ministerie van LNV). Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer & Visserij (LNV), 2000a, Twee miljard gulden extra voor natuurbeleid, Persbericht nr. 26, 13 juli 2000, Den Haag (ministerie van LNV). Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer & Visserij (LNV), 2000b, Natuur voor mensen, mensen voor natuur, Nota natuur, bos en landschap in de 21e eeuw, Den Haag (ministerie van LNV).

[ 214 ]

Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer & Visserij (LNV), 2001, Begroting 2002, Den Haag (Sdu Uitgevers). Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, 1998, Monumenten in de steigers, Werkgroep Monumentenzorg, Zoetermeer, april. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, diverse persberichten op website www.minocw.nl/monumenten. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, 2001, Monumenten uit de steigers, Zoetermeer, december. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1997, Meerjarenprogramma Infrastructuur en Transport 1998-2002, Verkeer en vervoer in een duurzame samenleving, Den Haag (Sdu uitgevers). Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2000, Nationaal Verkeers- en Vervoersplan, Den Haag (ministerie van V&W). Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 1997, Nota Stedelijke Vernieuwing, Den Haag (ministerie van VROM). Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 1998, Nieuwe sleutelprojecten op hoge snelheid, Den Haag (ministerie van VROM) Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 1999, Uitvoeringsnota Klimaatbeleid, Den Haag (ministerie van VROM). Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 2000, Nota mensen wensen wonen, wonen in de 21ste eeuw, Den Haag (ministerie van VROM). Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 2001, Vijfde Nota Ruimtelijke ordening. Ruimte maken – ruimte delen, deel A, Den Haag (ministerie van VROM). Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 2001, brief aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal over Kabinetsbeleid inzake externe veiligheid, TF 2001-019. Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Een Wereld en een Wil, Nationaal milieubeleidsplan 4, Tweede Kamer, vergaderjaar 2000-2001, 27 404, nrs. 1-2.

[ 215 ]

Ministeries van OCCW, VROM en LNV, 1999, Beleidsnotitie over de relatie tussen cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. NCM (Stichting Nationaal Contact Monumenten), 2001, Monumentenjaarboek 2001, Amsterdam. Nyfer, 1998, Geld uit de grond, financiering van infrastructuur, Den Haag (Sdu Uitgevers). Platform Stedelijke Distributie (PSD), 1997a, Gemeenten en goederenvervoer, Den Haag (ministerie van V&W). Platform Stedelijke Gemeenten (PSD), 1997b, PSD Projecten Programma, Den Haag (ministerie van V&W). Ploeg, F. van der, 2001a, Brief aan de Tweede Kamer over de Behoefteraming 2001, 18 december. Ploeg, F. van der, 2001b, Brief aan de Tweede Kamer over Nieuw beleid monumentenzorg, 18 december. Ploeg, F. van der, 2001c, Brief aan de Tweede Kamer over de Behoefteraming 2001, 18 december. Priemus, H., 2002, Economische structuurversterking, stedelijke vernieuwing en de ICT-revolutie, Stedelijke en Regionale Verkenningen 28, Delft (Delft University Press). Priemus, H., E. Kalle & R. Teule, 1997, De stedelijke investeringsopgave: naar vitale, ongedeelde en duurzame steden in Nederland, Stedelijke en Regionale Verkenningen 14, Delft (Delft University Press). Priemus, H., R.C. Kloosterman, B.W. Lambregts, H.M. Kruythoff. J. den Draak, 1998, De stedelijke investeringsopgave 1999-2010 gekwantificeerd: Naar economische vitaliteit, bereikbaarheid, sociale cohesie en duurzaamheid, Stedelijke en Regionale Verkenningen 16, Delft (Delft University Press). Priemus, H., & R. Konings, 1999, Stadsgewestelijk openbaar vervoer. Sleutel tot stedelijke vitaliteit, Infrastructuur, Transport en Logistiek 27, Delft (Delft University Press). Raad voor de financiële verhoudingen (Rfv), 2000, Brief aan de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Rfv 2000-U82787, 28 augustus.

[ 216 ]

Verplicht archeologisch onderzoek en documentatie in het kader van het Verdrag van Valletta (MER-plichtige ontwikkelingsprojecten), overig archeologisch onderzoek, documentatie en opgravingen bij stedelijkeontwikkelingsprojecten. Remkes, J.W., 2000, Brief dd. 4 juli 2000 bij de Voortgangsrapportage Nieuwe Sleutelprojecten, TK1999-2000, 26800XI nr.76. www.spoorzone.nl Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ), 1999b, Beleidsregels onderhoud en restauratie monumenten, Zeist (RDMZ). Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ), 2000, Jaarverslag 1999, Zeist (RDMZ). Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ), 2001, Jaarverslag 2000, Zeist (RDMZ). Rijksplanologische Dienst, 2000, Werklocaties 1999, Den Haag (Rijksplanologische Dienst). Schmitz, P.M.P.F. & J.B.M. Heijs, 2001, Hot Spots: ruimtelijke patronen van innovaties in Nederland, Den Haag (Senter). Staatssecretaris van LNV, Staatssecretaris van EZ (2001), Beleidsbrief Toerisme en Recreatie, Brief dd. 4 juli 2001 aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Stichting Nationaal Contact Monumenten, 2001, Monumentenjaarboek 2001, Amsterdam (NCM). Straub, A., 2001, Technisch beheer door woningcorporaties in de twintigste eeuw, Delft (Delft University Press). VNG, 2000, Notitie Onderwijshuisvesting, Bijlage bij persbericht ‘VNG pleit voor 975 miljoen extra investering onderwijshuisvesting’ van 7 november 2000, www.vng.nl/vereniging/actualiteit/persberichten. VNG, 2000, brief dd. 20 november 2000 aan de Vaste Commissie voor VROM uit de Tweede Kamer der Staten-Generaal inzake rioleringsbeleid, FEI/2000005202. VNG, 2001, brief dd. 11 oktober 2001 aan de Vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties uit de Tweede Kamer der Staten-Generaal,

[ 217 ]

onderwerp: Gemeentefondsbegroting 2002. VNG, zonder jaar, Toekomst voor het Verleden. VNG-voorstel voor een nieuw monumentenbeleid. Samenstelling: G. Karstens, Karstens BV en D. Snellen, SGBO Onderzoeks- en adviesbureau. Voskuilen, R.A.W., 2001, Beschrijving werkwijze behoefteraming RDMZ 2001, Bodegraven, PRC Bouwcentrum, 5 december. Waals, van der, J.F.M. , S.M.J. Vermeulen, W.J.V. Vermeulen, P. Glasbergen, P. Hooimeijer, 2000, Energiebesparing en stedelijke herstructurering, Utrecht (NETHUR). Winter, J.M. de, W.J.J. Manshanden, P. de Bruijn, 2001, De bouw geregionaliseerd: Ontwikkelingen in de jaren ’90 en prognoses voor 2000-2006 naar regio, type en bestemming, SEO/TNO Inro i.o.v Ministerie van VROM Amsterdam(SEO). Witteveen + Bos, 1999, Verkenning doelmatigheid uitvoering rioleringsbeleid, Den Haag (Witteveen + Bos).

[ 218 ]

[ 219 ]

Bijlage

1 Uitwerking stedelijke en regionale investeringscategorieën

Kwaliteit woon- en leefomgeving 1. Herstructurering van stadswijken Resterende klassieke stadsvernieuwing volgens de Belstato-posten en de herijking Belstato. Curatieve en preventieve herstructurering in het kader van het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing: planvorming/wijkbureaus, proceskosten, infrastructuur, groen en water, bodemsanering, geluidswering, funderingsherstel, bedrijven, winkels, sociaal-culturele voorzieningen, intensivering/meervoudig grondgebruik, woonomgeving (inclusief verbetering verkeersonveilige en sociaal onveilige situaties), woningvoorraad (sloop, verbetering, samenvoeging, nieuwbouw, aankoop particuliere huurwoningen door corporaties, woon-zorgvoorzieningen). Het gaat daarbij om investeringen in onderscheiden stadsvernieuwings-, herstructurerings- of aandachtsgebieden. 2. Transformatie (voormalige) bedrijventerreinen Herontwikkeling van bedrijventerreinen of braakliggende voormalige bedrijventerreinen waarbij sprake is van een functiewijziging, bijvoorbeeld omzetting in woon- of recreatiegebied (voorzover niet al begrepen in de resterende klassieke stadsvernieuwingopgave onder 1). 3. Overige investeringen in (fysieke) voorzieningen voor onderwijs, vorming, zorg en cultuur Investeringen die buiten het kader van de herstructurering van stadswijken (1) en buiten strategische stadsprojecten (6, 7) vallen. De bouw of renovatie van schoolgebouwen (inclusief ‘brede scholen’), kenniscentra (onder meer ICT), jongerenontmoetingsplaatsen, gebouwen voor kinderopvang, crisisopvangcentra, sociale pensions, dienstencentra, verzorgings- en verpleegtehuizen, zorgarrangementen, ziekenhuizen, sportaccommodaties, bibliotheken, musea en culturele centra. Economische vitaliteit 4. Uitbreiding accommodaties bedrijven Het creëren van nieuwe bedrijfsruimte: de aanleg van bedrijfsterreinen, de bouw van kantoren, bedrijfsverzamelgebouwen, MKB-voorzieningen en andere bedrijfsgebouwen (studio’s, ateliers, werkplaatsen, bedrijfsruimte in onderhuizen). 5. Herstructurering accommodaties bedrijven Het aanpassen van bestaande bedrijfsruimte en bedrijventerreinen aan de huidige eisen, maatstaven en doelen: kwaliteitsverbetering, verbetering belevingswaarde en functionaliteitsvergroting van gebouwen, ontsluiting, openbare ruimte; intensivering van het ruimtegebruik (bijvoorbeeld door de aanleg

[ 220 ]

van ondergrondse parkeervoorzieningen of parkeerruimte op het dak). 6. HSL-sleutelprojecten Grootschalige overbouwing infrastructuur, grote volumes hoogwaardige kantoorruimte, leisurefuncties, woningbouw, meervoudig grondgebruik en verbetering stedelijke openbare ruimte. 7. Overige strategische stadsprojecten Herstructurering/opwaardering/identiteitsversterking van stationsomgeving, stadscentra en overige kernwinkelcentra: versterking van voorzieningen op toeristisch, cultureel en recreatief gebied, kwaliteitsverbetering (inrichting) openbare ruimte, verbetering parkenstructuur en overige groenvoorziening, (her)oriëntatie op het water, aanleg/verbetering strategische wandel- en fietsroutes, strategische locatie van transferia, parkeergebouwen, busstations en fietsenstallingen. Cultureel erfgoed 8. Monumenten Restauratie van oude en jonge beschermde rijksmonumenten, provinciale en gemeentelijke monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten. 9. Archeologie Verplicht archeologisch onderzoek en documentatie in het kader van het Verdrag van Valletta (MER-plichtige ontwikkelingsprojecten), overig archeologisch onderzoek, documentatie en opgravingen bij stedelijke ontwikkelingsprojecten. Duurzaamheid en veiligheid 10. Investeringen in natuur- en landschapskwaliteit Verwerving en inrichting van nieuwe groen- en recreatiegebieden, herinrichting van bestaande groen- en recreatiegebieden, recreatief medegebruik open ruimte (inclusief water). 11. Verbetering duurzaamheid stedelijk vastgoed en energiegebruik Aanpassing van oudere woningen aan energieprestaties voor nieuwbouw. duurzaam renoveren, verwijdering van asbest, loden waterleidingpijpen uit woningen en andere gebouwen; aanbrengen van geluidsisolatie. Stimuleren duurzame energie. 12. Rioleringen en beheersing grondwateroverlast Uitbreiding van aansluitingscapaciteit, vergroting bergingscapaciteit, renovatie, herstel, afkoppelen schoon regenwater. Aanpassingen in bebouwde kom

[ 221 ]

tengevolge van stijgend grondwaterpeil. 13. Bodem- en watersanering, afvalverwerking Bodemsanering, drinkwaterzuivering, afvalwaterzuivering, (ondergrondse) afvalverzameling, modernisering (logistiek) afvalverwerking. 14. Veiligheid stedelijk vastgoed Het wegnemen van onveilige situaties in de stad. Investeringen in brand-, water- en stormveiligheid van fabrieken, openbare gebouwen en andere publiekstoegankelijke gebouwen en terreinen, in alarmsystemen, vluchtroutes en eventueel verplaatsing (mede in reactie op Enschede, Volendam en Tiel). Bereikbaarheid 15. Stedelijke en regionale infrastructuur voor particulier personenvervoer Infrastructuur stedelijk wegverkeer, verbetering verkeersonveilige situaties, overige parkeergebouwen en fietsenstallingen (buiten strategische stadsprojecten), carpool-voorzieningen, projecten regionale infrastructuur wegverkeer (‘onderliggend wegennet’) die mede, maar niet alleen door de gemeente gefinancierd kunnen worden en projecten waar ook het openbaar vervoer van profiteert. ‘Groene routes’, fietsverbindingen tussen stadsdelen en delen stadsgewest. 16. Stedelijke en regionale infrastructuur voor collectief personenvervoer Ontsluiting lokaal openbaar vervoer (bus- en trambanen en -haltes), light-rail en ander stadsgewestelijk openbaar vervoer (kwaliteitsverbetering en capaciteitsvergroting). 17. Stedelijke en regionale infrastructuur voor goederenvervoer Stedelijke en regionale distributiecentra, logistieke parken, en de inzet van specifieke voertuigen voor stadsdistributie. 18. Stedelijke en regionale infrastructuur voor waterverkeer Aanleg en/of renovatie van waterkeringen, kades, havens, steigers, sluizen, hellingen, kraanbanen, stuwen, duikers, dokken, gemalen. 19. Communicatie-infrastructuur Glasvezel- en andere kabelnetwerken voor ICT, televisie en telefoon (en integratie daarvan), zendmasten. Overige investeringen 20. Overige fysieke investeringen

[ 222 ]

Bijlage

2 Typering van de G30steden

Tabel B2.1 Grondgebruik uitgesplitst naar functie in de G30 in absolute aantallen hectare, 1 januari 1996 Agrarisch gebruik G4 Amsterdam 2.924,8 ’s-Gravenhage 489,0 Rotterdam 3.052,3 Utrecht 1.512,1 Zuidvleugel Rotterdam 3.052,3 ’s-Gravenhage 489,0 Schiedam 344,7 Dordrecht 3.706,0 Leiden 327,1 Regio Amsterdam Amsterdam 2.924,8 Alkmaar 5 72,6 Haarlem 497,3 Zaanstad 3.722,3 Regio Utrecht Utrecht 1.512,1 Amersfoort 2.134,8 Lelystad 12.804,0 Brabantstad Breda 2.969,9 Eindhoven 1.993,6 Helmond 1.816,5 ’s-Hertogenbosch 4.169,1 Tilburg 2.428,5

Bebouwde grond

Woongebied

Verkeer

Natuurlijk terrein

Water

Recreatie

Overige

7.652,4 3.965,0 10.085,1 3.002,3

4.798,9 3.017,7 4.617,8 1.846,9

1.274,5 315,9 1.834,1 751,2

50,7 5 73,4 446,1 1,8

5.337,0 1.468,2 9.562,8 267,7

2.223,8 909,5 2.070,9 661,1

1.65 5,4 139,7 2.993,4 91,9

10.085,1 3.965,0 909,0 1.798,4 1.339,1

4.617,8 3.017,7 582,5 1.200,1 963,7

1.834,1 315,9 15 3,0 447,6 192,3

446,1 5 73,4 1,8 588,1 -

9.562,8 1.468,2 166,4 1.886,4 99,4

2.070,9 909,5 267,9 596,5 31 1,6

2.993,4 139,7 1 12,0 275,4 38,7

7.652,4 1.507,1 1.759,0 2.15 7,7

4.798,9 1.104,9 1.391,7 1.501,2

1.274,5 190,5 199,6 445,2

50,7 16,7 29,9 486,4

5.337,0 1 13,7 265,9 854,4

2.223,8 312,4 313,1 410,9

1.65 5,4 5 5,5 70,1 182,8

3.002,3 2.169,9 1.491,9

1.846,9 1.519,8 978,9

751,2 385,3 1.098,3

1,8 26,9 3.438,2

267,7 76,7 52.987,3

661,1 294,4 75 7,3

91,9 165,7 446,1

2.541,3 4.031,0 1.717,5 2.633,8 3.1 16,1

1.625,4 2.768,8 1.180,6 1.748,7 2.066,1

476,5 687,0 260,5 540,3 387,8

22,9 87,3 37,5 96,1 44,9

141,3 95,8 99,8 625,9 102,7

35 5,6 689,2 160,7 446,4 494,0

156,2 344,1 141,9 199,5 306,9

[ 223 ]

Agrarisch

Bebouwde gebruik

Woongrond

Verkeer gebied

Natuurlijk

Water terrein

Recreatie

Overige

1.646,3 1.971,8

666,1 324,0

851,2 3,9

296,0 292,6

827,1 361,4

219,3 109,1

994,7 1.983,1 1.220,4

186,4 620,4 333,6

159,2 127,9

95,4 142,4 69,3

201,2 643,6 177,8

72,2 180,9 124,3

1.41 1,6 1.406,3 910,7

385,1 310,6 440,4

130,2 4,1 172,7

10,0 276,0 101,6

423,8 400,7 191,1

90,3 143,6 195,8

2.222,2 1.85 3,7 1.15 3,5

1.056,3 521,4 565,5

929,9 21,3 65,5

478,4 342,1 386,5

434,0 592,1 458,4

513,9 347,6 21 1,3

768,0 1.381,4

197,0 548,1

20,2 103,0

189,2 582,2

238,6 463,7

1 12,3 199,2

23.508.133,0 3.200.964,0 2.242.331,0 1.340.332,0 1.378.500,0 7.652.683,0

827.049,0

385.170,0

KAN-regio Arnhem 2.1 18,7 2.602,1 Nijmegen 709,4 2.801,8 Twentestad Almelo 1.608,1 1.500,2 Enschede 7.436,6 2.816,7 Hengelo 3.060,0 1.776,6 Limburgse steden Heerlen 1.1 17,0 2.016,9 Maastricht 2.398,2 2.178,3 Venlo 1.91 1,6 1.617,3 Noordelijke steden Emmen 20.028,4 2.985,9 Groningen 3.312,1 2.998,8 Leeuwarden 5.047,0 1.631,4 Deventer Zwolle Deventer 1.5 56,0 1.209,3 Zwolle 5.871,4 2.081,9 Nederland

Bron: CBS-Statline

[ 224 ]

Tabel B2.2 Bevolkingsontwikkeling in de G30, 1965-2001 (waargenomen) en 2001-2015 (prognose), in absolute aantallen en indexcijfers voor de periode 1965-2001 en 2001-2015

G4 Amsterdam ’s-Gravenhage Rotterdam Utrecht Zuidvleugel Rotterdam ’s-Gravenhage Schiedam Dordrecht Leiden Regio Amsterdam Amsterdam Alkmaar Haarlem Zaanstad Regio Utrecht Utrecht Amersfoort Lelystad Brabantstad Breda Eindhoven Helmond ’s-Hertogenbosch Tilburg

1965

2001

2015

Indexcijfers 1965-2001 (1965=100)

Indexcijfers 2001-2015 (2001=100)

866.300 598.700 731.600 267.000

736.500 443.700 595.100 256.200

747.900 406.700 584.000 247.500

85 74 81 96

102 92 98 97

731.600 598.700 82.000 88.000 99.400

595.100 443.700 76.200 120.400 1 17.500

584.000 406.700 78.900 127.700 122.800

81 74 93 137 1 18

98 92 103 106 105

866.300 47.500 172.000 1.000

736.500 93.200 148.800 136.000

747.900 96.800 145.900 147.500

85 196 86 n.v.t.

102 104 98 108

267.000 74.000 0

256.200 128.000 64.400

247.500 154.600 68.200

96 173

97 121 106

1 15.800 178.300 45.400 76.300 145.000

162.100 203.300 80.700 130.500 195.300

181.500 216.200 93.200 150.000 221.400

140 1 14 178 171 135

1 12 106 1 15 1 15 1 13

[ 225 ]

KAN-regio Arnhem Nijmegen Twentestad Almelo Enschede Hengelo Limburgse steden Heerlen Maastricht Venlo Noordelijke steden Emmen Groningen Leeuwarden Deventer Zwolle Deventer Zwolle Nederland

1965

2001

2015

Indexcijfers 1965-2001 (1965=100)

Indexcijfers 2001-2015 (2001=100)

130.400 139.800

139.400 15 3.500

151.800 169.000

107 1 10

109 1 10

5 5.800 134.300 65.900

70.300 149.900 80.400

71.500 15 7.100 83.500

126 1 12 122

102 105 104

75.900 94.900 59.300

95.000 122.200 90.500

94.600 126.300 65.700

125 129 15 3

99 103 73

0 152.500 86.200

107.200 173.800 88.800

1 14.500 187.900 98.400

1 14 103

107 108 111

59.200 58.500

85.000 106.800

89.900 122.900

144 183

106 1 15

12.212.269

15.987.075

17.204.906

131

108

Bron: CBS-Statline (waargenomen cijfers) e n gemeentelijk databestand ABF (prognose), OTB-bewerking

[ 226 ]

Tabel B2.3 Procentuele ontwikkeling van de leeftijdscategorieën 0-19 jaar en 65 jaar en ouder in de G30, in de periode 1982-2015 % 1982

G4 Amsterdam 21,5 ’s-Gravenhage 22,8 Rotterdam 24,1 Utrecht 24,5 Zuidvleugel Rotterdam 24,1 ’s-Gravenhage 22,8 Schiedam 26,6 Dordrecht 28,8 Leiden 25,4 Regio Amsterdam Amsterdam 21,5 Alkmaar 30,1 Haarlem 25,2 Zaanstad 30,5 Regio Utrecht Utrecht 24,5 Amersfoort 29,3 Lelystad Brabantstad Breda 26,6 Eindhoven 27,5 Helmond 32,0 ’s-Hertogenbosch 29,4 Tilburg 28,3

0-19 jaar % 2000 % punt % punt verschil verschil 1982-2015 2000-2015

% 1982

65 jaar en ouder % 2000 % punt %punt verschil verschil 1982-2015 2000-2015

20,5 22,4 23,1 19,9

0,2 0,6 -1,0 -3,3

1,2 1,0 -0,1 1,2

16,0 18,7 17,4 13,7

12,2 15,8 15,3 12,0

-3,8 -3,5 -2,3 -2,8

0,0 -0,6 -0,2 -1,1

23,1 22,4 22,9 24,9 21,3

-1,0 0,6 -4,1 -4,8 -4,1

-0,1 1,0 -0,5 -1,0 0,0

17,4 18,7 14,8 13,2 13,1

15,3 15,8 15,7 13,8 1 1,7

-2,3 -3,5 1,4 2,9 -0,1

-0,2 -0,6 0,4 2,3 1,3

20,5 24,5 21,1 23,5

0,2 -8,3 -4,0 -7,5

1,2 -2,7 0,1 -0,5

16,0 10,5 15,5 1 1,1

12,2 12,7 15,7 13,6

-3,8 6,2 1,0 5,8

0,0 4,0 0,8 3,3

19,9 25,7 26,9

-3,3 -3,8

1,2 -0,2 -2,4

13,7 12,8

12,0 12,0 9,6

-2,8 0,3 14,3

-1,1 1,2 4,8

22,8 20,9 24,6 23,2 23,4

-4,1 -5,9 -8,3 -7,1 -4,7

-0,2 0,7 -0,9 -1,0 0,2

13,2 1 1,8 9,3 10,4 1 1,0

14,9 15,3 1 1,7 12,6 12,5

3,2 5,0 5,3 4,5 3,7

1,5 1,5 2,9 2,3 2,2

[ 227 ]

% 1982

KAN-regio Arnhem 26,0 Nijmegen 26,2 Twentestad Almelo 32,0 Enschede 32,1 Hengelo 30,0 Limburgse steden Heerlen 26,7 Maastricht 26,2 Venlo 29,1 Noordelijke steden Emmen Groningen 23,8 Leeuwarden 28,4 Deventer Zwolle Deventer 28,6 Zwolle 30,3 Nederland

30,3

0-19 jaar % 2000 % punt % punt verschil verschil 1982-2015 2000-2015

% 1982

65 jaar en ouder % 2000 % punt % punt verschil verschil 1982-2015 2000-2015

21,4 21,1

-3,8 -4,6

0,8 0,6

13,6 1 1,6

13,5 13,3

0,3 3,1

0,4 1,4

25,0 23,3 24,0

-8,0 -8,3 -6,1

-1,0 0,4 -0,1

1 1,6 12,5 1 1,9

14,1 13,8 14,7

5,1 3,0 5,3

2,6 1,7 2,5

21,4 20,4 23,0

-7,6 -6,5 -8,3

-2,3 -0,7 -2,2

1 1,8 13,0 10,9

16,8 15,8 15,0

7,5 5,0 7,3

2,5 2,1 3,2

23,5 19,3 22,7

-3,0 -6,6

-1,3 1,5 -0,8

13,6 14,4

15,2 12,5 15,0

18,6 -1,3 1,0

3,4 -0,2 0,4

23,9 24,4

-5,2 -7,1

-0,5 -1,2

13,9 12,3

14,3 13,0

1,5 2,3

1,1 1,6

24,4

-7,1

-1,2

1 1,7

13,6

5,2

3,3

Bron: CBS-Statline (waargenomen cijfers) en gemeentelijk databestand ABF (prognose), OTB-bewerking

[ 228 ]

Tabel B2.4 Ontwikkeling aantal huishoudens en percentage één- en tweepersoons-huishoudens in de G30 in de periode 1998-2015 Totaal Totaal Totaal Huishoudens huishoudens huishoudens huishoudens 1998-2015 1998 2010 2015 (1998=100) G4 Amsterdam 387.100 ’s-Gravenhage 226.800 Rotterdam 295.100 Utrecht 123.700 Zuidvleugel Rotterdam 295.100 ’s-Gravenhage 226.800 Schiedam 34.700 Dordrecht 5 3.100 Leiden 5 7.100 Regio Amsterdam Amsterdam 387.100 Alkmaar 38.700 Haarlem 74.400 Zaanstad 56.600 Regio Utrecht Utrecht 123.700 Amersfoort 48.900 Lelystad 24.700 Brabantstad Breda 67.700 Eindhoven 95.300 Helmond 31.800 ’s-Hertogenbosch 5 7.000 Tilburg 86.800

Percentage een- en tweepersoonshuishoudens 1998 2015


398.900 208.600 294.100 126.200

405.900 205.600 296.100 130.200

105 91 100 105

75,4 72,4 72,3 76,1

75,1 72,5 72,8 75

-0,2 0,1 0,5 -1,2

294.100 208.600 36.300 5 7.800 59.500

296.100 205.600 37.400 59.700 61.400

100 91 108 1 12 108

72,3 72,4 69,9 68,8 70,7

72,8 72,5 71 70,9 72,2

0,5 0,1 1,1 2,1 1,4

398.900 42.200 73.400 62.600

405.900 43.800 74.000 65.100

105 1 13 100 1 15

75,4 63,5 72,4 64,4

75,1 68,2 73,3 66,9

-0,2 4,7 1 2,5

126.200 60.400 28.900

130.200 64.400 30.300

105 132 122

76,1 63,7 56,1

75 64,8 62,5

-1,2 1,1 6,4

77.500 103.000 38.700 67.200 100.900

80.700 106.800 40.700 71.500 105.500

1 19 1 12 128 123 122

67,1 74 61,4 70 72,2

67,9 74,4 63,1 71,6 73,3

0,8 0,3 1,6 1,6 1,1

[ 229 ]

Totaal Totaal Totaal Huishoudens huishoudens huishoudens huishoudens 1998-2015 1998 2010 2015 (1998=100) KAN-regio Arnhem 65.600 Nijmegen 74.300 Twentestad Almelo 27.900 Enschede 66.900 Hengelo 33.900 Limburgse steden Heerlen 43.000 Maastricht 56.600 Venlo 27.600 Noordelijke steden Emmen 42.800 Groningen 98.400 Leeuwarden 43.600 Deventer-Zwolle Deventer 35.300 Zwolle 45.300 Nederland

6.656.000

Percentage een- en tweepersoonshuishoudens 1998 2015


71.300 81.800

73.000 84.500

1 13 1 14

73 73,6

73,3 74,5

0,3 0,9

31.100 71.600 36.900

32.200 73.300 37.800

1 15 109 111

62 68,7 62,1

64,1 69,8 64,6

2 1 2,5

44.000 60.900 29.900

45.600 61.600 30.300

106 109 1 10

64,7 69,9 66,3

67,6 72 69,2

2,8 2,1 2,9

48.300 105.400 48.100

50.300 108.000 50.100

1 17 111 1 15

63,1 79,5 73,9

66,4 79,4 73,7

3,2 -0,1 -0,2

38.000 5 3.300

40.200 56.400

1 14 124

65,6 66,3

66,4 66,9

0,9 0,7

7.454.135

7.732.661

1 16

65,8

69,3

3,5

Bron: Gemeentelijk databestand ABF (prognose), OTB bewerking

[ 230 ]

Tabel B2.5 Aandeel allochtonen1) uit westerse en niet-westerse landen2) in de G30 op 1 januari 2001 (in procenten van de totale bevolking N = totale Niet-westerbevolking se landen G4 Amsterdam 734.594 ’s-Gravenhage 442.356 Rotterdam 595.25 5 Utrecht 256.420 Zuidvleugel Rotterdam 595.25 5 ’s-Gravenhage 442.356 Schiedam 76.102 Dordrecht 120.021 Leiden 1 17.022 Regio Amsterdam Amsterdam 734.594 Alkmaar 93.022 Haarlem 148.377 Zaanstad 136.1 15 Regio Utrecht Utrecht 256.420 Amersfoort 128.035 Lelystad 64.668 Brabantstad Breda 162.308 Eindhoven 203.397

Westerse landen

N = totale Niet-westerbevolking se landen 80.932 10 130.477 9 195.819 12

Westerse landen 10 9 8

15 11

11 12

12 13 10

10 13 10

6 6 9

21 14 15

3 8 8

7 9 7

11 7

9 7

9

9

Helmond ’s-Hertogenbosch Tilburg KAN-regio Arnhem 139.329 Nijmegen 15 3.705 Twentestad. Almelo 70.416 Enschede 150.449 Hengelo 80.433 Limburgse steden Heerlen 95.149 Maastricht 122.163 Venlo 90.500 Noordelijke steden Emmen 107.422 Groningen 174.250 Leeuwarden 89.45 3 Deventer-Zwolle Deventer 85.008 Zwolle 107.373

32 29 32 19

13 12 10 10

32 29 20 15 12

10 12 8 10 11

32 11 11 13

13 10 10 8

19 12 15

10 9 9

9 13

10 1 1 Nederland

15.987.075

1) Alle personen van wie minstens één ouder in het buitenland is geboren. 2) Tot de categorie niet-westers behoren allochtonen uit Turkije, Afrika, Latijns-Amerika en Azië met uitzondering van Japan en Indonesië. Op grond van hun sociaal-economische en culturele positie worden allochtonen uit Indonesië en Japan tot de westerse allochtonen gerekend. Wat Indonesië betreft gaat het vooral om mensen die in voormalig Nederlands Indië zijn geboren. In het geval van Japan gaat het in veel gevallen om werknemers van Japanse bedrijven en hun gezin. Bron: CBS-Statline, OTB-bewerking

[ 231 ]

[ 232 ]

Tabel B2.6 Omvang woningvoorraad van de G30, 1995-2000 (enkele jaren), prognose 2010 en 2015 en verwachte ontwikkeling 2000-2015 (2000=100) 1995 G4 Amsterdam 354.442 ’s-Gravenhage 205.901 Rotterdam 278.259 Utrecht 99.429 Zuidvleugel Rotterdam 278.259 ’s-Gravenhage 205.901 Schiedam 33.615 Dordrecht 48.429 Leiden 48.088 Regio Amsterdam Amsterdam 354.442 Alkmaar 38.348 Haarlem 65.569 Zaanstad 54.234 Regio Utrecht Utrecht 99.429 Amersfoort 45.615 Lelystad 24.080 Brabantstad Breda 64.856 Eindhoven 84.825 Helmond 30.319 ’s-Hertogenbosch 50.880 Tilburg 72.948

1996

1997

1998

1999

2000

Prognose 2010

Prognose Index 2015 2000-2015

359.686 206.564 279.869 100.087

361.696 209.701 281.723 100.875

364.417 210.796 282.665 100.523

369.064 212.704 283.610 100.837

371.895 214.984 283.707 102.170

399.039 222.989 298.084 120.61 1

408.268 224.95 7 303.931 125.917

1 10 105 107 123

279.869 206.564 33.984 49.704 48.5 58

281.723 209.701 34.5 58 50.245 48.907

282.665 210.796 34.600 50.713 49.332

283.610 212.704 34.689 51.363 49.505

283.707 214.984 34.689 51.641 49.759

298.084 222.989 37.5 39 54.865 52.990

303.931 224.95 7 38.698 56.512 54.168

107 105 1 12 109 109

359.686 38.844 65.654 54.992

361.696 39.237 66.1 10 5 5.701

364.417 39.5 33 66.317 5 5.81 1

369.064 39.645 66.695 56.385

371.895 39.894 67.101 56.772

399.039 42.874 69.65 7 62.588

408.268 43.956 70.395 64.565

1 10 1 10 105 1 14

100.087 46.806 24.5 5 3

100.875 48.372 24.849

100.523 49.526 25.234

100.837 51.021 25.992

102.170 52.301 26.495

120.61 1 63.340 28.495

125.917 67.043 28.495

123 128 108

65.813 86.097 31.318 51.562 74.072

66.450 86.956 31.912 52.436 75.864

67.175 87.05 7 32.813 5 3.170 77.693

68.549 88.5 34 33.489 54.002 79.516

69.756 89.504 33.777 54.412 80.651

80.159 96.938 38.804 64.096 91.419

84.218 99.718 40.684 68.969 96.476

121 111 120 127 120

[ 233 ]

1995

1996

KAN-regio Arnhem 60.238 60.350 Nijmegen 60.792 61.309 Twentestad Almelo 26.5 56 26.907 Enschede 59.474 60.526 Hengelo 32.446 33.013 Limburgse steden Heerlen 42.098 42.475 Maastricht 50.316 50.750 Venlo 27.742 28.030 Noordelijke steden Emmen 41.464 42.094 Groningen 79.078 79.382 Leeuwarden 41.707 41.827 Deventer Zwolle Deventer 29.018 29.373 Zwolle 40.664 41.129 Nederland

6.197.743

6.283.149

1997

1998

1999

2000

Prognose 2010

Prognose Index 2015 2000-2015

60.656 61.849

61.769 63.85 7

62.543 64.254

63.098 64.646

70.300 75.058

72.565 78.332

1 15 121

27.295 60.924 33.387

27.591 61.959 34.01 1

27.946 62.719 34.442

28.325 63.358 34.829

30.613 67.932 37.281

31.462 69.630 38.190

111 1 10 1 10

42.85 5 51.335 28.344

42.904 52.204 28.616

43.796 52.987 28.882

44.169 5 3.456 28.699

46.128 58.267 31.175

46.793 59.704 31.836

106 1 12 111

42.582 79.820 42.148

43.308 81.15 7 42.25 7

43.513 81.672 42.518

43.972 82.007 42.505

48.824 89.95 7 46.803

50.980 94.743 48.381

1 16 1 16 1 14

30.017 41.922

34.875 42.780

35.285 44.05 3

35.759 45.038

39.137 51.388

40.649 54.259

1 14 120

6.366.217

6.441.000

6.522.000

6.589.662

-

-

-


[ 234 ]

Tabel B2.7 Woningvoorraad naar bouwtype1) en grootte in de G30, per 1 januari 1997 en prognose per 1 januari 2005 % EG 1-3 kamers G4 Amsterdam 5,7 Rotterdam 6,2 ’s-Gravenhage 5,2 Utrecht 10,0 Zuidvleugel Rotterdam 6,2 ’s-Gravenhage 5,2 Schiedam 10,9 Dordrecht 12,3 Leiden 12,2 Regio Amsterdam Amsterdam 5,7 Alkmaar 15,3 Haarlem 14,4 Zaanstad 13,9 Regio Utrecht Utrecht 10,0 Amersfoort 12,2 Lelystad Brabantstad Breda 10,8 Eindhoven 9,4 Helmond 17,2 ’s-Hertogenbosch 12,3 Tilburg 13,1

% EG ≥4 kamers

% MG 1-3 kamers

% MG ≥4 kamers

% EG 1-3 kamers

% EG ≥4 kamers

% MG 1-3 kamers

% MG ≥4 kamers

8,3 19,7 15,1 34,2

5 3,4 36,3 38,8 24,7

32,6 37,9 40,9 31,0

5,6 6,8 6,8 9,4

10,6 21,2 15,4 33,1

52,9 31,8 38,3 27,7

31,0 40,3 39,5 29,8

19,7 15,1 22,1 44,0 38,8

36,3 38,8 36,7 27,1 32,3

37,9 40,9 30,3 16,6 16,8

6,8 6,8 10,7 1 1,9 1 1,6

21,2 15,4 23,7 45,2 40,4

31,8 38,3 36,7 27,5 32,5

40,3 39,5 28,9 15,5 15,6

8,3 5 3,6 45,5 5 3,8

5 3,4 20,3 22,7 16,3

32,6 10,8 17,4 16,0

5,6 14,9 14,2 13,2

10,6 5 3,3 45,4 5 3,7

52,9 21,4 23,3 18,4

31,0 10,4 17,1 14,7

34,2 56,7 -

24,7 18,6 -

31,0 12,6 -

9,4 13,7 -

33,1 56,9 -

27,7 18,5 -

29,8 10,9 -

58,9 62,9 65,9 5 5,7 59,7

18,8 18,1 12,4 19,3 16,5

1 1,5 9,5 4,5 12,6 10,7

10,6 9,5 17,1 1 1,8 12,6

59,0 61,9 66,7 56,2 59,7

20,5 20,0 12,1 21,3 18,5

9,9 8,5 4,0 10,7 9,3

[ 235 ]

% EG 1-3 kamers

% EG ≥4 kamers

KAN-regio Arnhem 12,6 Nijmegen 1 1,7 Twentestad Almelo 12,4 Enschede 1 1,0 Hengelo 12,5 Limburgse steden Heerlen 10,7 Maastricht 1 1,1 Venlo 12,0 Noordelijke steden Emmen Groningen 9,7 Leeuwarden 13,3 Deventer-Zwolle Deventer 13,7 Zwolle 1 1,5 Nederland

14,8

% MG 1-3 kamers

% MG ≥4 kamers

% EG 1-3 kamers

% EG ≥4 kamers

% MG 1-3 kamers

% MG ≥4 kamers

43,0 51,6

24,7 22,6

19,7 14,2

1 1,8 10,8

43,6 51,1

26,6 24,9

18,0 13,2

60,3 58,9 63,3

14,3 17,9 15,2

13,0 12,2 9,1

12,6 10,8 12,7

62,2 59,7 65,0

14,0 18,2 14,5

1 1,3 1 1,3 7,9

56,6 52,1 5 5,8

19,8 21,7 18,2

12,9 15,0 14,0

1 1,1 12,4 13,0

5 7,5 50,7 54,4

19,5 22,8 19,7

1 1,9 14,1 12,9

28,7 49,5

33,4 23,4

28,2 13,8

9,4 13,6

31,6 50,1

32,8 23,9

26,1 12,4

56,3 59,4

15,5 14,5

14,5 14,5

13,1 1 1,1

5 7,5 60,3

16,3 16,0

13,1 12,7

5 5,9

17,0

12,3

14,6

56,4

17,3

1 1,7

1) EG eengezinswoningen, MG gestapelde woningen Bron: PM, OTB bewerking

[ 236 ]

Tabel B2.8 Totale woningvoorraad van de G30 (in absolute aantallen) en verdeling naar eigendomsverhouding, woningtype en bouwjaarklasse (in percentages), 1 januari 2000 Totale woningvoorraad G4 Amsterdam 371.895 ’s-Gravenhage 214.984 Rotterdam 283.707 Utrecht 102.170 Zuidvleugel Rotterdam 283.707 ’s-Gravenhage 214.984 Schiedam 34.689 Dordrecht 51.641 Leiden 49.759 Regio Amsterdam Amsterdam 371.895 Alkmaar 39.894 Haarlem 67.101 Zaanstad 56.772 Regio Utrecht Utrecht 102.170 Amersfoort 52.301 Lelystad 26.495 Brabantstad Breda 69.756 Eindhoven 89.504 Helmond 33.777 s’-Hertogenbosch 54.412 Tilburg 80.651

% Koop

% Part. huurwoningen

% Sociale huurwoningen

% Eengezinswoningen

% Meergezinswoningen

% Bouwjaar voor 1945

% Bouw- % Bouwjaar jaar 1945-1971 na 1971

18,0 34,3 26,9 42,6

26,5 27,0 14,4 13,2

5 5,4 38,7 58,6 44,2

14,5 20,9 26,4 44,4

85,5 79,1 73,6 5 5,6

49,5 47,1 35,8 42,0

21,1 27,0 29,5 35,0

29,4 25,9 34,7 22,9

26,9 34,3 34,5 45,2 44,0

14,4 27,0 20,9 16,6 17,2

58,6 38,7 44,7 38,2 38,8

26,4 20,9 33,2 56,9 50,6

73,6 79,1 66,8 43,1 49,4

35,8 47,1 30,7 25,4 34,0

29,5 27,0 35,7 30,1 23,6

34,7 25,9 33,6 44,6 42,4

18,0 48,6 46,6 45,9

26,5 1 1,2 17,0 7,2

5 5,4 40,2 36,3 47,0

14,5 68,1 59,5 66,9

85,5 31,9 40,5 33,1

49,5 20,2 52,2 24,0

21,1 23,6 25,5 35,1

29,4 56,2 22,3 40,9

42,6 51,6 48,9

13,2 8,7 5,9

44,2 39,7 45,2

44,4 69,0 88,5

5 5,6 31,0 1 1,5

42,0 19,4 0,0

35,0 24,8 5,5

22,9 5 5,7 94,5

51,4 44,9 48,2 47,2 51,4

1 1,5 8,2 9,4 10,5 10,3

37,0 46,9 42,4 42,4 38,3

69,0 71,8 82,5 67,4 73,1

31,0 28,2 17,5 32,6 26,9

18,8 18,6 1 1,8 13,1 20,3

35,5 38,0 27,0 35,6 32,7

45,6 43,4 61,2 51,3 46,9

[ 237 ]

Totale woningvoorraad

% Koop

KAN-regio Arnhem 63.098 34,5 Nijmegen 64.646 37,4 Twentestad Almelo 28.325 49,9 Enschede 63.358 41,9 Hengelo 34.829 50,8 Limburgse steden Heerlen 44.169 42,3 Maastricht 5 3.456 38,2 Venlo 28.699 43,4 Noordelijke steden Emmen 43.972 50,3 Groningen 82.007 34,4 Leeuwarden 42.505 48,2 Deventer-Zwolle Deventer 35.759 43,1 Zwolle 45.038 46,8 G4 G30 Nederland

972.756 2.309.369 6.588.069

27,0 37,0 52,0

% Part. huurwoningen

% Sociale huurwoningen

% Eengezinswoningen

% Meergezinswoningen

% Bouwjaar voor 1945

% Bouw- % Bouwjaar jaar 1945-1971 na 1971

19,9 13,8

45,6 48,8

56,1 63,2

43,9 36,8

26,6 24,3

32,6 36,0

40,7 39,7

5,3 13,3 10,6

44,8 44,8 38,6

72,5 69,6 75,0

27,5 30,4 25,0

20,7 24,0 22,7

32,7 35,7 32,2

46,7 40,3 45,1

14,0 17,0 20,2

43,8 44,8 36,4

67,2 63,6 69,1

32,8 36,4 30,9

18,9 21,5 16,4

35,3 38,1 38,8

45,8 40,4 44,8

13,9 16,0 10,5

35,7 49,6 41,3

86,5 40,0 63,5

13,5 60,0 36,5

13,6 31,0 31,7

33,6 30,9 31,2

52,7 38,1 37,1

15,8 13,1

41,1 40,0

72,7 70,6

27,3 29,4

26,2 19,9

34,1 27,9

39,7 52,1

22,0 17,0 12,0

51,0 46,0 36,0

23,0 47,0 71,0

77,0 5 3,0 29,0

44,0 32,0 23,0

26,0 30,0 30,0

29,0 38,0 47,0


[ 238 ]

Tabel B2.9 Voorraadgegevens bedrijventerreinen in hectare in de G30, per 1 januari 1999 Netto oppervlak

G4 Amsterdam 2099 ’s-Gravenhage 270 Rotterdam 5647 Utrecht 329 Zuidvleugel Rotterdam 5647 ’s-Gravenhage 270 Schiedam 246 Dordrecht 454 Leiden 107 Regio Amsterdam Amsterdam 2099 Alkmaar 230 Haarlem 151 Zaanstad 464 Regio Utrecht Utrecht 329 Amersfoort 310 Lelystad 440 Brabantstad Breda 694 Eindhoven 788 Helmond 553 ’s-Hertogenbosch 499 Tilburg 820

Totaal netto uitgegeven

Uitgifte 1998

Totaal uitgeefbaar 1-1-1999

Terstond uitgeefbaar 1-1-1999 (incl. part.)

Extra beschikbaar tot 2005

1450 267 4723 241

19 0 42 0

649 3 923 88

281 niet beschikbaar 1 7,5 901 15 2 6,2

4723 267 212 41 1 105

42 0 1 3 1

923 3 34 43 3

901 15 1 7,5 25 0 9 niet beschikbaar 3 40

1450 201 137 397

19 7 3 1

649 28 14 67

281 niet beschikbaar 28 206 0 6 15 1 10

241 267 239

0 16 24

88 43 201

2 2 27

565 5 54 471 45 7 729

7 20 22 19 35

129 234 82 42 91

30 69 46 niet beschikbaar 58 40 24 26 27 372

6,2 79 15 3,3

[ 239 ]

Netto oppervlak

Totaal netto

KAN-regio Arnhem 276 Nijmegen 5 70 Twentestad Almelo 488 Enschede 5 36 Hengelo 462 Limburgse steden Heerlen 436 Maastricht 389 Venlo 612 Noordelijke steden Emmen 744 Groningen 696 Leeuwarden 366 Deventer Zwolle Deventer 291 Zwolle 513

Uitgifte uitgegeven

Totaal 1998

Terstond uitgeefbaar 1-1-1999

Extra uitgeefbaar 1-1-1999 (incl. part.)

beschikbaar tot 2005

191 396

10 14

86 173

70 42

5 25

446 456 415

11 15 30

41 80 47

34 75 45 niet beschikbaar 19 niet beschikbaar

308 333 569

2 4 43

128 56 43

41 niet beschikbaar 6 10 18 221

5 71 5 76 273

15 12 11

173 1 19 93

94 29 81

83 80 40

260 345

6 15

31 169

28 47

130 10

Bron: RPD, 2000, Werklocaties 1999

[ 240 ]

Tabel B2.10 Ontwikkeling van banen van werknemers1) in de G30 in 1995-1996 (peildatum 31 december) en banen van werknemers in 1999 als percentage van het aantal inwoners Totale werkgelegenheid 31-12-1995 G4 Amsterdam 374.800 ’s-Gravenhage 195.810 Rotterdam 292.180 Utrecht 163.060 Zuidvleugel Rotterdam 292.180 ’s-Gravenhage 195.810 Schiedam 27.350 Dordrecht 45.950 Leiden 49.1 10 Regio Amsterdam Amsterdam 374.800 Alkmaar 40.200 Haarlem 60.5 70 Zaanstad 49.990 Regio Utrecht Utrecht 163.060 Amersfoort 52.890 Lelystad 18.950 Brabantstad Breda 66.830 Eindhoven 1 14.210 Helmond 27.500 ’s-Hertogenbosch 63.750 Tilburg 76.5 30

31-12-1999

Werkgelegenheid als percentage van aantal inwoners Indexcijfers (1995=100) 31-12-1999 1995-1999

436.500 220.600 318.000 190.100

1 16 1 13 109 1 17

60 50,1 5 3,7 81,7

318.000 220.600 28.160 51.460 52.710

109 1 13 103 1 12 107

5 3,7 50,1 37,5 43,1 44,9

436.500 44.5 50 63.5 30 5 5.210

1 16 111 105 1 10

60 48 42,8 40,9

190.100 62.990 22.870

1 17 1 19 121

81,7 51,1 37,2

84.270 135.130 30.910 86.380 93.030

126 1 18 1 12 135 122

53 67,6 39 67,5 48,8

[ 241 ]

Totale werkgelegenheid 31-12-1995 KAN-regio Arnhem 77.5 50 Nijmegen 71.160 Twentestad Almelo 29.410 Enschede 56.430 Hengelo 34.800 Limburgse steden Heerlen 42.400 Maastricht 58.000 Venlo 36.220 Noordelijke steden Emmen 33.300 Groningen 93.370 Leeuwarden 54.1 10 Deventer Zwolle Deventer 34.080 Zwolle 59.090

31-12-1999

Nederland

5.677.400

Werkgelegenheid als percentage van aantal inwoners Indexcijfers (1995=100) 31-12-1999 1995-1999

87.180 81.220

1 12 1 14

63,5 5 3,5

32.130 66.100 36.620

1 10 1 17 105

48,6 44,4 46,4

48.230 65.720 40.270

1 14 1 13 111

50,6 54,1 62,4

39.150 104.400 62.930

1 18 1 12 1 16

37,1 61 70,9

39.5 30 70.460

1 16 1 19

47,8 67,5

6.465.900

1 14

40,8

1) Een baan is een werkkring van een werknemer. Als iemand meer dan een werkkring heeft, telt elke werkkring als een afzonderlijke baan. Bron: CBS – Statline.

[ 242 ]

Tabel B2.1 1 Banen van werknemers in G30 naar sector (in procenten) in 1995 en in 1999 (peildatum 31 december) % Financiële en zakelijke communicatie 1995 1999 G4 Amsterdam 28,5 32,3 ’s-Gravenhage 23,7 24,9 Rotterdam 22,6 25,4 Utrecht 26,9 31,1 Zuidvleugel Rotterdam 22,6 25,4 ’s-Gravenhage 23,7 24,9 Schiedam 20,6 22,2 Dordrecht 15,8 16,1 Leiden 17,1 17,9 Regio Amsterdam Amsterdam 28,5 32,3 Alkmaar 16,5 18,2 Haarlem 17,8 19,6 Zaanstad 20,1 20,9 Regio Utrecht Utrecht 26,9 31,1 Amersfoort 23,9 28,4 Lelystad 18,3 19,8 Brabantstad Breda 18,3 19,0 Eindhoven 22,1 27,1 Helmond 15,0 15,6 ’s-Hertogenbosch 23,2 24,1 Tilburg 17,5 19,4

% Industrie

% Bouw

% Handel % Vervoer en en horeca dienstverlening

1995

1999

1995

1999

1995

1999

1995

1999

% Overheid en overige diensten 1995 1999

7,3 4,2 1 1,6 5,1

6,0 3,5 9,4 5,1

3,0 3,4 4,9 3,2

2,7 3,0 4,7 3,6

19,7 13,2 16,6 15,4

19,3 13,4 16,9 14,0

7,4 8,5 13,7 10,3

7,4 7,7 1 1,9 8,5

33,2 45,5 29,4 37,8

31,5 46,1 30,6 36,5

1 1,6 4,2 16,6 16,5 7,3

9,4 3,5 15,9 15,0 7,9

4,9 3,4 5,1 6,6 3,4

4,7 3,0 5,6 6,9 3,3

16,6 13,2 23,6 18,7 16,1

16,9 13,4 21,2 19,6 16,5

13,7 8,5 5,5 6,2 3,6

1 1,9 7,7 6,1 5,8 4,0

29,4 45,5 26,9 33,8 50,9

30,6 46,1 27,8 34,7 49,2

7,3 9,6 13,8 -

6,0 8,8 12,2 -

3,0 3,6 3,7 7,2

2,7 3,3 2,8 7,0

19,7 21,6 17,5 23,6

19,3 23,5 19,4 25,2

7,4 6,5 8,5 4,4

7,4 5,3 5,7 5,2

33,2 39,9 38,1 -

31,5 39,3 39,6 -

5,1 10,6 -

5,1 8,9 -

3,2 5,5 4,4

3,6 5,1 4,1

15,4 17,6 17,5

14,0 18,8 19,1

10,3 6,7 4,1

8,5 5,9 4,4

37,8 35,6 43,3

36,5 32,6 40,4

14,9 26,0 26,5 13,1 -

12,9 20,6 25,5 1 1,3 -

5,1 3,7 3,9 4,2

5,8 3,9 6,4 4,1

21,9 15,4 21,3 21,1 19,1

23,1 15,3 21,0 21,6 19,6

5,1 4,6 4,1 7,5 5,0

5,3 4,9 4,6 6,4 4,2

33,7 27,5 25,7 29,8 36,2

32,7 27,4 26,2 28,1 34,1

[ 243 ]

% Financiële en zakelijke communicatie 1995 1999 KAN-regio Arnhem 27,1 28,2 Nijmegen 16,2 18,9 Twentestad Almelo 15,1 14,0 Enschede 14,9 17,8 Hengelo 17,3 17,1 Limburgse steden Heerlen Maastricht 17,2 18,6 Venlo 1 1,9 1 1,0 Noordelijke steden Emmen 13,8 17,3 Groningen 19,9 22,1 Leeuwarden 24,2 25,0 Deventer Zwolle Deventer 20,5 22,1 Zwolle 20,6 22,3 Nederland

16,8

19,6

% Industrie

% Bouw

% Handel % Vervoer en en horeca dienstverlening

% Overheid en overige diensten 1995 1999

1995

1999

1995

1999

1995

1999

1995

1999

10,3 15,4

7,3 14,0

3,6 3,8

3,5 3,5

15,3 15,8

15,3 16,5

6,7 4,3

5,9 3,8

36,0 42,9

38,5 42,1

28,5 17,7 27,7

26,1 16,7 25,2

4,8 5,8

4,9 4,5

15,9 17,8 16,5

17,3 16,4 18,5

2,7 4,2 6,6

2,5 3,9 6,4

32,3 39,3 24,8

34,4 39,7 25,4

13,2 18,3 24,3

1 1,9 15,6 22,3

5,0 3,1 3,0

3,9 2,4 2,4

17,0 16,3 19,4

17,3 16,8 21,7

6,2 9,3

6,9 8,5

35,7 36,8 30,5

35,7 37,1 32,6

29,1 9,7 1 1,3

22,5 8,4 9,1

7,8 4,1 3,8

7,5 4,5 3,5

15,7 14,7 13,4

17,7 15,4 13,3

2,9 7,2 5,0

3,9 7,3 3,6

26,3 41,7 37,8

25,9 40,6 40,3

21,9 10,9

18,0 9,9

4,2 4,1

4,6 3,7

17,4 17,1

18,1 16,8

4,0 8,4

3,8 8,6

31,0 35,6

30,6 35,5

16,3

14,7

5,9

5,8

20,3

20,7

6,6

6,5

31,7

30,4

Indien een – is gebruikt, zijn er geen gegevens beschikbaar. Bron: CBS-Statline

[ 244 ]

Tabel B2.12 Aantal huishoudens en hun procentuele verdeling over landelijke 20%-inkomensgroepen per 1 januari 1998 Aantal huishoudens G4 Amsterdam 368.300 ’s-Gravenhage 210.100 Rotterdam 278.100 Utrecht 106.400 Zuidvleugel Rotterdam 278.100 ’s-Gravenhage 210.100 Schiedam 33.700 Dordrecht 50.300 Leiden 51.300 Regio Amsterdam Amsterdam 368.300 Alkmaar 40.100 Haarlem 67.900 Zaanstad 56.400 Regio Utrecht Utrecht 106.400 Amersfoort 50.200 Lelystad 24.900 Brabantstad Breda 67.000 Eindhoven 89.200 Helmond 32.400 ’s-Hertogenbosch 5 3.900 Tilburg 78.000

Laagste 20% groep

Tweede 20% groep

Derde 20% groep

Vierde 20% groep

Hoogste 20% groep

33,3 29,0 31,9 26,3

24,5 23,5 23,9 23,8

17,5 18,1 17,9 18,4

12,3 14,6 14,2 15,2

12,4 14,8 12,1 16,3

31,9 29,0 24,1 22,6 25,9

23,9 23,5 22,6 20,9 20,5

17,9 18,1 20,1 19,7 17,5

14,2 14,6 17,8 19,1 16,4

12,1 14,8 15,5 17,8 19,7

33,3 22,4 22,0 17,7

24,5 21,1 22,2 20,3

17,5 19,7 19,9 19,9

12,3 19,8 17,8 21,7

12,4 17,0 18,1 20,5

26,3 17,5 22,8

23,8 19,6 21,7

18,4 20,3 20,1

15,2 20,6 18,9

16,3 22,0 16,5

20,5 23,8 22,0 19,7 23,6

20,4 21,4 22,0 20,4 21,4

19,5 19,9 21,9 20,0 19,4

19,5 18,6 19,4 19,7 19,2

20,0 16,3 14,7 20,1 16,4

[ 245 ]

Aantal huishoudens

Laagste 20% groep

Tweede 20% groep

Derde 20% groep

Vierde 20% groep

Hoogste 20% groep

27,4 28,9

23,3 23,2

19,5 18,1

16,0 15,4

13,8 14,4

24,3 27,8 19,7

24,3 23,3 22,4

19,4 19,7 21,2

17,9 16,5 20,9

14,0 12,8 15,8

23,8 25,5 22,9

24,3 21,2 21,7

21,0 20,2 20,5

17,8 17,7 18,3

13,1 15,4 16,5

KAN-regio Arnhem 62.400 Nijmegen 68.100 Twentestad Almelo 26.900 Enschede 62.300 Hengelo 33.100 Limburgse steden Heerlen 42.400 Maastricht 51.900 Venlo 27.500 Noordelijke steden Emmen 42.800 Groningen 80.000 Leeuwarden 39.700 Deventer Zwolle Deventer 30.300 Zwolle 42.800

19,8 35,7 29,8

22,9 23,3 23,1

23,0 17,4 19,3

19,6 13,3 16,0

14,7 10,3 1 1,7

22,7 20,4

24,0 20,4

21,9 21,2

18,6 20,4

12,8 17,6

Nederland

20,0

20,0

20,0

20,0

20,0

6.656.000

Bron: CBS-Statline

[ 246 ]

Bijlage

3 Werkwijze investeringsramingen herstructurering stadswijken

Mutaties woningvoorraad en verbetering woonomgeving De aantallen mutaties op landelijk niveau, weergegeven in de Nota Mensen, wensen, wonen, zijn gebaseerd op becijferingen van ABF Onderzoek & Informatie (2000), die stoelen op analyses van gegevens op wijkniveau (postcodegebiedniveau). De gegevens betreffen nieuwbouw, onttrekkingen, omzettingen, aanpassingen en woonomgeving. Voor de ingrepen in de G30-steden zijn de aantallen gegeven voor zowel het ‘trend’- als het ‘ambitieprogramma’. Ook zijn er kostenkengetallen geraamd voor de ingrepen, regionaal genuanceerd, echter alleen voor het trendprogramma. Met de landelijke kostenkengetallen voor het ambitieprogramma die uit de Nota Mensen, wensen, wonen kunnen worden afgeleid, kan echter de verhoging van de trendbedragen naar het ambitieniveau worden geschat. Nieuwbouw De totale nieuwbouw in de G30 volgens het ambitieprogramma bedraagt 438.000 woningen. Dit aantal is inclusief de woningen die aan de voorraad worden toegevoegd door functieverandering van niet-woningen. De aantallen woningen zijn uitgesplitst naar nieuwe uitleggebieden en bestaand stedelijk gebied (transformatiewijken in bestaand stedelijk gebied en overige wijken). Daarbij is echter de functieverandering (productie anderszins) buiten beschouwing gebleven. Dit blijkt te gaan om circa 30.000 woningen. Bij de raming van de herstructureringsopgave bezien wij alleen de nieuwbouw in het bestaande stedelijk gebied. Het aantal in de G30 is 306.462. Uitgesplitst naar marktsector en sociale sector gaat het om 104.580 woningen in de sociale sector en 201.882 woningen in de marktsector. ABF heeft de kosten/investeringen per mutatietype berekend op grond van de trend. Deze kosten zijn verfijnd naar regio. Ze zijn onderscheiden naar markten sociale sector. De kostenkengetallen van ABF moeten dus opgehoogd worden naar het ambitieniveau. De Nota Wonen gaat in de ambitievariant uit van gemiddelde stichtingskosten per sociale huurwoning van ƒ226.000 (€102.554,3) (prijspeil 2000). In de trendvariant is dit, ook voor heel Nederland, ƒ186.000 (€84.403,1) (prijspeil 1998). Het verschil is ƒ40.000 (€18.151,2) waarbij in de verhoging het prijspeil van 1998 is opgetrokken naar 2000 én rekening is gehouden met een extra kwaliteitsinvestering. Voor de marktsector is het ambitiebedrag ƒ275.000 (€124.789,6) en was het trendbedrag ƒ229.000 (€103.915,7); het verschil is dus ƒ46.000 (€20.873,9). Wij ramen de investeringen in de nieuwbouw voor de G30 door de regionaal en voor markt en sociale sector verbijzonderde investeringsbedragen per woning van ABF op te hogen met ƒ40.000 (€18.151,2) in de sociale sector en ƒ46.000 (€20.873,9) in de marktsector. De regionale verfijning blijft dus alleen voor het ophogingsbedrag achterwege. De gemiddelde stichtingskosten per

[ 247 ]

woning in de sociale sector bedragen aldus opgehoogd ƒ228.000 (€103.461,9) in de transformatiewijken in bestaand stedelijk gebied en ƒ227.000 (€103.008,1) in overige wijken (geen nieuwe uitleg). In de marktsector bedragen de stichtingskosten gemiddeld ƒ278.000 (€126.150,9) in transformatiewijken in bestaand stedelijk gebied en ƒ276.000 (€125.243,3) in de overige wijken. In totaal is het investeringsbedrag in de G30 ƒ23,441 miljard (€10,6 miljard) in de sociale sector en ƒ55,429 miljard (€25,2 miljard) in de marktsector, in het gehele bestaande stedelijke gebied. Bovenstaande bedragen hebben geen betrekking op de productie van woningen via functieverandering. Hiervoor zijn geen kostenkengetallen voorhanden. Voor deze 30.000 woningen nemen wij aan dat de stichtingskosten 20% lager zijn dan voor nieuwbouw in de marktsector. Dit brengt het geraamde investeringsbedrag voor de G30 op ƒ5.676 miljoen (€2.575,7 miljoen). We gaan ervan uit dat deze mutaties voornamelijk in de marktsector plaatsvinden. Onttrekkingen Onttrekkingen bestaan uit sloop en samenvoegingen. In de systematiek van de Nota Mensen, wensen, wonen levert elke samenvoeging (van twee kleine woningen) één onttrekking en één aanpassing (woningverbetering) op. Het aantal onttrekkingen in de G30 volgens de verhoogde ambitie is 256.000 woningen. Dit is een forse verhoging ten opzichte van het trendprogramma van 110.000 woningen; 66.000 in de sociale sector en 44.000 in de marktsector. De verdeling over de sociale sector en de marktsector in het ambitieprogramma is niet bekend; we gaan uit van dezelfde verdeling als in het trendprogramma. Om de investeringen volgens het ambitieprogramma te ramen, hogen we de kosten per woning uit het trendprogramma (waarbij weer de regionale differentiatie is toegepast), op met de landelijk gemiddelde toename, waarvan de Nota Mensen, wensen, wonen uitgaat. In het hoofdstuk Financiering van de woonopgave worden de investeringen in samenvoegingen geïncorporeerd in de post onttrekkingen. Met de 381.000 onttrekkingen is een bedrag van circa ƒ10 miljard (€4,5 miljard) gemoeid. Dit is per onttrekking ƒ26.247 (€11.910,4). Landelijk waren de gemiddelde kosten voor een onttrekking in het trendprogramma ƒ23.000 (€10.436,9) (prijspeil 1998). Het verschil is ƒ3.427 (€1.555,1). Dit bedrag tellen wij op bij de kosten per woning, uitgaande van de trend. Gemiddeld in de G30 komen de kosten in de sociale sector dan op ƒ21.000 (€9.529,4) en in de marktsector op ƒ19.000 (€8.621,8) per woning. Voor de dertig steden samen komt de raming aan onttrekkingskosten uit op ƒ3.635 miljoen (€1.649,5 miljoen) in de sociale sector en ƒ2.395 miljoen (€1.086,8 miljoen) in de marktsector. Totaal is dat ƒ6.031 miljoen (€2.736,7 miljoen). Omzettingen De component omzettingen omvat voornamelijk de verkopen van huurwo-

[ 248 ]

ningen. De aantallen zijn gesaldeerd met de aankoop van woningen ten behoeve van verhuur. In de Nota Mensen, wensen, wonen is ook het aantal verkopen in de ambitievariant fors verhoogd. Er heeft meer dan een verdubbeling plaatsgehad ten opzichte van de trendvariant, landelijk van 238.000 naar 538.000 duizend woningen, oftewel 50.000 per jaar. Bij de G30 gaat het in de ambitievariant om 296.000 woningen. In de trendvariant was dit 100.000 woningen, waarvan 63.000 sociale woningen en 38.000 marktwoningen. De toename in de G30 is naar verhouding dus groter dan in Nederland als geheel. Net als bij de onttrekkingen gaan we in de ambitievariant uit van dezelfde verdeling over de sociale en de marktsector als in de trendvariant. Het kostenkengetal dat aan omzettingen is gekoppeld, is de restant boekwaarde van de woning. Dit is dus het bedrag dat moet worden afgetrokken van de verkoopprijs van de woning om de werkelijke opbrengst in beeld te brengen. Ook deze bedragen zijn regionaal gedifferentieerd. Gemiddeld in Nederland houdt ABF rekening met een restboekwaarde van ƒ79.000 (€35.848,6)per huurwoning. In de G30 is dat gemiddeld ƒ73.000 (€33.126,0) (ƒ74.000 (€33.580,0) in de marktsector). De bedragen worden opgehoogd naar het prijspeil van 2000. Dit resulteert in een totale investering van ƒ13.662 miljoen (€6.199,5 miljoen) in de sociale sector en ƒ8.931 miljoen (€4.052,7 miljoen) in de marktsector. Totaal bedragen de investeringen ƒ22.592 miljoen (€10.251,8 miljoen). Aanpassing Onder aanpassing wordt verstaan woningverbetering en verbouw van woningen. In de trendvariant van de Nota Mensen, wensen, wonen gaat het om 660.000 reguliere verbeteringen en 21.000 verbeteringen van aangekocht bezit. Deze aantallen blijven in de ambitievariant gelijk. De verbouw van de 80.000 samenvoegingen is meegenomen in de investeringen voor onttrekkingen. Omdat de aantallen voor aanpassingen (exclusief samenvoeging) in de trend- en ambitievariant gelijkblijven, volstaat een kostenraming door prijscorrrectie van de investeringen volgens de trend. Dit brengt de investeringen in de G30 op ƒ5.600 miljoen (€2.541,2 miljoen) voor de sociale sector en ƒ8.131 miljoen (€3.689,7 miljoen) voor de marktsector. Totaal bedragen de investeringen ƒ13.731 miljoen (€6.230,9 miljoen). Woonomgeving De Nota Mensen, wensen, wonen trekt, gezien de verhoogde ambities, een bedrag van ƒ10 miljard (€4,5 miljard) uit voor de woonomgeving. In de trendvariant was dit, na herijking, ƒ4,6 miljard (€2,1 miljard). De Nota gaat uit van een bedrag van ƒ5,1 miljard (€2,3 miljard) voor leefbaarheid/stedelijke vernieuwing (bijlagen bij de Nota Mensen, wensen, wonen tabel 4.4, in guldens van 1998) dat voor rekening komt van de sociale huursector. Geïndexeerd naar het prijspeil van 2000 is dat ƒ5,4 miljard (€2,5 miljard). Wij nemen aan dat de

[ 249 ]

Tabel B3.1 Kosten en opbrengsten voor gemeenten in Nederland (> 30.000 inwoners) voor curatieve en preventieve herstructurering van stadswijken (in miljoen guldens en euro's, prijspeil november 1997, OTB-methode) Categorie

Curatief 1999-2010 ƒ ¤

Planvorming/wijkbureaus Proceskosten Infrastructuur Groen en water Bedrijven, winkels, voorzieningen Woonomgeving Totale investeringen Opbrengsten (gronduitgifte) Tekorten

21 1 949 791 316 264 1.581 4.1 12 1.054 3.058

95,7 430,6 358,9 143,4 1 19,8 717,4 1.865,9 478,3 1.387,7

Preventief 1999-2010 ƒ ¤ 316 1.054 527 316 21 1 1.054 3.478 843 2.635

143,4 478,3 239,1 143,4 95,7 478,3 1.5 78,2 382,5 1.195,7

Totaal 1999-2010 ƒ ¤ 527 2.003 1.318 632 475 2.635 7.590 1.897 5.693

239,1 908,9 598,1 286,8 215,5 1.195,7 3.444,2 860,8 2.583,4

Totaal 2000-2009 ƒ ¤ 439 1.669 1.098 527 396 2.196 6.325 1.581 4.744

199,2 75 7,4 498,3 239,1 179,7 996,5 2.870,2 717,4 2.152,7

Bron: Priemus et al., 1998, pp. 1-136 - 1-137, gebaseerd op Priemus et al., 1997, p. 1 13

Tabel B3.2 Kosten en opbrengsten voor gemeenten in Nederland (> 30.000 inwowoners) voor curatieve en preventieve herstructurering van stadswijken en in de G30, prijspeil november 2000), 2000-2009 (OTBmethode 1998 en verhoogde ambitie VROM 2000) Totale investering Nederlandse gemeenten OTB-methode x ƒ1.000 x ¤1.000 Planvorming etc. Proceskosten Infrastructuur Groen en water Bedrijven, winkels, voorzieningen Woonomgeving Totale investeringen Opbrengsten (gronduitgifte) Investeringen na aftrek opbrengsten

557 2.1 17 1.393 668 501 2.785 8.021 2.265 5.756

252,8 960,7 632,1 303,1 227,3 1.263,8 3.639,8 1.027,8 2.612,0

Per woning1) OTB-methode ƒ 87 333 219 105 79 437 1.260 356 904

Totaal G30 Totaal G30 OTB-methode2) verhoogde ambitie

¤ xƒ1.000 x ¤1.000 x ƒ1.000 x ¤1.000 39,5 151,1 99,4 47,6 35,8 198,3 5 71,8 161,5 410,2

202 768 506 242 181 1.01 1 2.910 822 2.088

91,7 348,5 229,6 109,8 82,1 458,8 1.320,5 373,0 947,5

1) Gerelateerd aan de totale woningvoorraad 1997 (6.366.217 woningen). 2) Gerelateerd aan de woningvoorraad van de G30 per 1 januari 2000 (2.310.5 51 woningen).

resterende ƒ4,6 miljard (€2,1 miljard) (in eerste instantie) voor rekening komt van de gemeente. Verder nemen wij aan dat het aandeel van deze investeringen dat neerslaat in de G30-gemeenten in de trend- en de ambitievariant gelijk is (62%). Dit komt neer op een investering in de woonomgeving van ƒ3,3

303 1.152 759 363 272 2.900 5.749 1.233 4.516

137,5 522,8 344,4 164,7 123,4 1.316,0 2.608,8 5 59,5 2.049,3

[ 250 ]

Tabel B3.3 Investeringen en opbrengsten in de sociale sector en de marktsector volgens de ambitievariant, bij een hypothetische verkoop van 100% van de nieuwbouwwoningen (rekenexercitie), G30, 2000-2009 (in miljoenen guldens en euro's) Verkoop bestaande woningen f ¤ Aantal woningen Verkoopopbrengst per woning Verkoopopbrengst totaal (in miljarden) Investeringen (in miljarden) Saldo (in miljarden)

179.447 200.000 35.889

81.429,5 90.756,0 16.285,7

Sociale sector Verkoop nieuwbouw f ¤ 104.580 230.000 24.05 3

47.456,3 104.369,4 10.914,8

1) Inclusief productie via functieverandering.

miljard (€1,5 miljard) ten laste van de sociale huursector en ƒ2,9 miljard (€1,3 miljard) ten laste van gemeenten. We merken hierbij op dat de investering in de woonomgeving op deze wijze conservatief is ingeschat. De ambitieverhoging is immers meer dan evenredig gericht op de grote steden. Overige investeringen van gemeenten Voor de investeringen van gemeenten in de herstructurering van hun wijken, grijpen wij terug op de bedragen die geraamd zijn in het kader van de Stedelijke Investeringsopgave I (Priemus et al., 1997) (zie tabel B3.1). De bedragen gelden voor een periode van twaalf jaar. Voor de twee ISV-perioden, 2000 tot en met 2009, gaan wij uit van 10/12 van de bedragen. De bedragen voor kosten en opbrengsten kunnen wij vervolgens indexeren naar het prijspeil van 2000 (CBS-consumentenprijsindex) en relateren aan de totale woningvoorraad per 1 januari 1997 (tabel B3.2). Dit levert voor elke categorie een gemiddeld bedrag per woning op in guldens van 2000. De bedragen per woning kunnen voorts weer toegepast worden op de woningvoorraad van de G30 per 1 januari 2000. Deze berekening houdt echter geen rekening met de verhoogde ambitie uit de Nota Mensen, wensen, wonen, in het bijzonder voor de woonomgeving. In de vorige paragraaf constateerden wij dat deze investeringspost in het ambitieprogramma fors is verhoogd tot ƒ10 miljard (€4,5 miljard). Wij gaan ervan uit dat landelijk gezien ƒ4,6 miljard (€2,1 miljard) voor rekening van gemeenten komt. Wij veronderstellen dat daarvan, net als in de trendvariant, 62% in de G30 neerslaat. Dat is ƒ2,9 miljard (€1,3 miljard) in de periode 2000-2009 en dus ƒ1.889 (€857,2) meer dan het bedrag dat al voor de verbetering van de woonomgeving was opgenomen. Ook de andere posten moeten aan de hand van de verhoogde ambitie naar boven worden bijgesteld. Landelijk gezien neemt het aantal voorgenomen mutaties volgens de Nota Mensen, wensen, wonen toe met circa 60% ten opzichte van het trendprogramma. Het lijkt dus redelijk om de toename van de overige kosten, maar ook van de opbrengsten in te schatten op 50%. De aldus

[ 251 ]

f

59.942 -49.638 10.304

Verkoop totaal ¤

27.200,5 -22.524,7 4.675,8

Verkoop bestaande woningen f ¤ 1 16.473 230.000 26.789

52.85 3,1 104.369,4 12.156,3

Marktsector Verkoop nieuwbouw1) f ¤ 231.882 380.000 88.1 15

105.223,5 172.436,5 39.984,8

f

Verkoop totaal ¤

1 14.904 -80.562 34.342

52.141,2 -36.5 5 7,4 15.583,7

Bron: Nota Mensen, wensen, wonen (MVROM, 2000), Bewoners Nieuwe Woningen, ABF-gegevens, tabel 3.1, (OTB-bewerking)

opgehoogde bedragen zijn in de laatste kolom van tabel B3.2 weergegeven. Deze exercitie levert een totaalbedrag op aan investeringen van de dertig gemeenten van ƒ5,7 miljard (€2,6 miljard). De opbrengsten uit gronduitgifte moeten hierop in mindering worden gebracht (deze zijn immers al opgenomen in de investeringen van de sociale sector en de marktsector). Er blijft dan een investeringsopgave over van ƒ4,5 miljard (€2,0 miljard). Investeringen versus opbrengsten in de sociale sector en de marktsector: een rekenexercitie Tegenover de investeringen in de woningvoorraad staan de opbrengsten van de nieuw gebouwde woningen en de verkopen van huurwoningen. De Nota Wonen gaat uit van een gemiddelde verkoopopbrengst van een sociale huurwoning van ƒ200.000 (€90.756,0). Het is aannemelijk dat een markthuurwoning een hogere verkoopopbrengst heeft. Gaan wij dus, bij wijze van rekenexercitie, van hetzelfde bedrag uit, dan is dit een minimumbedrag. Bij nieuwbouwwoningen is de gemiddelde opbrengst in de sociale sector ƒ230.000 (€104.369,5) en in de marktsector ƒ380.000 (€172.436,5). Het is echter niet bekend welk deel van de nieuwgebouwde woningen zal worden verhuurd en welk deel verkocht. Vast staat dat het merendeel van de marktwoningen zal worden verkocht en dat een minderheid van de nieuwe sociale woningen zal worden verkocht. Verder kunnen wij ervan uitgaan dat er in de marktsector (welhaast per definitie) geen verlies zal worden geleden. Als rekenexercitie gaan wij uit van een fictieve situatie waarbij alle nieuwbouwwoningen worden verkocht (zie tabel B3.3). Hoewel tabel B3.3 uitgaat van een hypothetische en niet-realistische variant, levert hij relevante informatie op. Ofschoon geen rekening is gehouden met kosten voor promotie en dergelijke, en een te laag verkoopbedrag voor markthuurwoningen is genomen, zal herstructurering in bestaand stedelijk gebied belangrijke winst opleveren in de marktsector. Dit is ook het uitgangspunt van de markt.

[ 252 ]

Ook in de sociale sector zou de herstructurering in bestaand stedelijk gebied van de G30 geen negatief resultaat opleveren, wanneer verondersteld wordt dat alle nieuwe woningen worden verkocht en alle gewenste verkopen van bestaande woningen plaatsvinden. Deze rekenexercitie gaat dus alleen op, wanneer de exploitatie van de nieuwe woningen die verhuurd worden, gelijk staat met de opbrengst indien de woningen verkocht zouden worden. Dit is sterk afhankelijk van allerlei externe ontwikkelingen. De Nota Mensen, wensen, wonen gaat ervan uit dat het eigen vermogen van woningcorporaties zal oplopen bij uitvoering van het ambitieprogramma 2000-2009. Daarbij zijn in de becijferingen echter ook alle ingrepen in nieuwe uitleggebieden meegenomen. In deze studie bekeken wij alleen de herstructureringsopgave in het bestaande stedelijk gebied. De Nota signaleert ook dat de resultaten sterk afhankelijk zijn van de ontwikkeling van de verkoopprijzen, de voortgang van de verkopen van bestaande huurwoningen en de ontwikkeling van de rente.

[ 253 ]

Bijlage

4 Investeringen in gebouwen voor gezondheidszorg en onderwijs

In deze bijlage worden elementen aangedragen voor een topdown raming van de investeringsopgave in fysieke voorzieningen voor gezondheidszorg en onderwijs. Voor culturele voorzieningen zien wij geen aanknopingspunten voor een topdown raming. In eerste instantie hebben de cijfers in deze bijlage betrekking op Nederland als geheel. In deze studie gaat het om de investeringen in de G30-steden. Om de bedragen om te slaan naar de G30-steden gaan we uit van de volgende redenering. Zowel gezondheidszorg als onderwijs zijn voor iedereen. De behoefte aan gezondheidszorg- en onderwijsvoorzieningen hangt daarom zeer nauw samen met de bevolkingsomvang in een bepaald gebied. Natuurlijk zijn er verschillen tussen gebieden met veel jongeren en gebieden met veel ouderen. In de eerste zal meer in onderwijs geïnvesteerd moeten worden, in de laatste meer in gezondheidszorg. Voor het doel van deze studie, het komen tot een raming van de investeringsbehoefte voor de G30-steden tot 2015, lijkt het echter redelijk als vuistregel aan te houden dat investeringen in zorg en onderwijs direct gerelateerd zijn aan het inwoneraantal. Dat betekent dat we ervan uitgaan dat de investeringen in de G30-steden zich verhouden tot de totale investeringen als het inwoneraantal van de G30-steden tot het totale inwoneraantal voor Nederland. Volgens de statistieken van het CBS woonden er in 2001 in heel Nederland 15.987.075 mensen. In de dertig grote steden woonden er 5.150.568. Dat is ongeveer een derde (32,2%) van de totale bevolking. Volgens deze redenering zullen in het vervolg van deze tekst de totale investeringen worden omgerekend naar elk van de stedenclusters die in dit onderzoek worden onderscheiden. Gezondheidszorg De sectoren gezondheidszorg en onderwijs komen aan de orde in het rapport De bouw geregionaliseerd (Winter e.a., 2001). Daarin worden de ontwikkelingen in de bouwsector in de afgelopen jaren beschreven, en worden prognoses gemaakt voor de periode 2001-2006. In het rapport valt te lezen dat volgens de meest recente prognoses van het College Bouw Ziekenhuisvoorzieningen (CBZ) de bouwinvesteringen voor de periode 2001-2006 voor de geestelijke gezondheidszorg circa ƒ500 miljoen (€226,9 miljoen) zullen bedragen en voor ziekenhuizen circa ƒ1.496 miljoen (€678,9 miljoen). Er wordt geconstateerd dat deze investeringen voornamelijk bestaan uit vervangende nieuwbouw. Het aandeel van de uitbreidingsbouw neemt echter toe, als gevolg van een verwachte inhaalslag van de achterstand die is opgelopen bij de realisatie van uitbreidingsplannen en door de verwachte bevolkingsgroei. Verder zijn er nog de verpleeg- en verzorgingshuizen. Hier is het kabinetsbeleid gericht op het scheiden van wonen en zorg, om ouderen in de gelegenheid te stellen zo lang mogelijk zelfstandig te wonen. Dit leidt tot een lagere bouwbehoefte voor de gezondheidszorgsector. In totaal ramen Winter e.a. (2001) voor de periode 2002-2006 een stabilisatie van de bouwproductie op ƒ2.156 miljoen

[ 254 ]

(€978,4 miljoen) per jaar. De verdeling van dit bedrag over de G30 (aan de hand van het inwoneraantal) wordt in tabel B4.1 gepresenteerd. Het is van belang te constateren dat de cijfers in tabel B4.1 de totale prognose voor investeringen in de bouw van zorgvoorzieningen betreffen. Dat wil zeggen dat ook exploitatie-uitgaven aan regulier onderhoud erin zitten. In dit onderzoek naar de stedelijke investeringsopgave gaat het om de extra investeringen, bovenop de exploitatie-uitgaven. Onderwijs Voor het onderwijs ramen Winter e.a. een gemiddelde jaarlijkse toename van de bouwproductie in de periode 2002-2006 met 3 procentpunt tot ƒ1.056 miljoen (€479,2 miljoen) per jaar in 2006. Er is een aantal redenen voor deze stijging. In de eerste plaats zal het aantal leerlingen toenemen: de verwachting is een jaarlijkse toename met circa 1 procent, van 3,4 miljoen (€1,5 miljoen). onderwijsvolgenden in 2000/2001 tot 3,6 miljoen (€1,6 miljoen) in 2006/2007. Verder zijn er door het kabinet een aantal onderwijskundige voorzieningen in gang gezet, die de behoefte aan investeringen in schoolgebouwen zullen doen toenemen. In een brief die de VNG naar aanleiding van de rijksbegroting 2002 aan de Vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties uit de Tweede Kamer stuurde (VNG, 2001), wordt becijferd tot welke extra investeringen die onderwijskundige vernieuwingen zullen leiden. De onderwijskundige vernieuwingen waar het om gaat zijn in de eerste plaats ‘weer samen naar school’, dat erop gericht is minder leerlingen te verwijzen naar het speciaal onderwijs. Dat vraagt om meer individuele begeleiding en maakt werken in kleinere groepen noodzakelijk, wat op zijn beurt extra leslokalen nodig maakt. Vervolgens is er de introductie van informatie- en communicatietechnologie in het onderwijs. Er wordt uitgegaan van uitbreiding van het aantal computers met één computer per tien leerlingen. Elke computer vraagt om extra ruimte. Dan is er de ontwikkeling van het Studiehuis, gericht op meer zelfstandig leren van de leerlingen. Hiervoor is een individuelere benadering van de leerlingen in de bovenbouw nodig en ook dat vraagt om extra ruimte. Tot slot moeten er werkplekken voor docenten worden gecreëerd. Docenten staan niet de hele dag voor de klas, maar worden wel geacht op de school aanwezig te zijn. Een plek per drie leraren is nodig. Voor al deze zaken heeft de VNG het extra ruimtebeslag in vierkante meters becijferd. Uit ervaring is bekend dat de bouw van een vierkante meter extra schoolruimte ongeveer ƒ3.000 (€1.361,3 miljoen) kost. Aan de hand van cijfers over het totaal aantal schoolgebouwen, het huidige ruimtebeslag, het aantal leerlingen en het aantal leerkrachten zijn met behulp van vuistregels de tota-

[ 255 ]

Tabel B4.1 Prognose jaarlijkse investeringen in de G30 in zorgvoorzieningen 2002-2006 (in miljoenen guldens en euro's) Stedencluster

Tabel B4.2 Jaarlijks benodigde extra investeringen in de G30 in onderwijsgebouwen (in miljoenen guldens en euro's)

Investeringen

Stedencluster

ƒ

¤

G4 Zuidvleugel Regio Amsterdam Regio Utrecht Brabantstad KAN-Regio Twentestad Limburgse steden Noordelijke steden Deventer/Zwolle

273,8 183,3 150,9 60,4 103,5 38,8 41,0 41,0 49,6 25,9

124,2 83,2 68,5 27,4 47,0 17,6 18,6 18,6 22,5 1 1,8

G4 Zuidvleugel Regio Amsterdam Regio Utrecht Brabantstad KAN-Regio Twentestad Limburgse steden Noordelijke steden Deventer/Zwolle

Totaal G30

694,4

315,1

Totaal G30

Investeringen ƒ

¤

69,9 46,8 38,5 15,4 26,4 9,9 10,5 10,5 12,6 6,6

31,7 21,2 17,5 7,0 12,0 4,5 4,8 4,8 5,7 3,0

177,2

80,4

le extra investeringen in schoolgebouwen door de VNG geraamd op ƒ5.504 miljoen (€2.497,6 miljoen). Daar komen nog bij de investeringen in aanpassingen in het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (VMBO), die worden geraamd op ƒ1.300 miljoen (€589,9 miljoen). Alles bij elkaar komt dit op totale extra investeringen van ƒ6,8 miljoen (€3,1 miljoen). De VNG geeft aan dat dit, uitgaande van de systematiek van het gemeentefonds, een structurele jaarlijkse investering (‘jaarlijkse kapitaallast’) van ƒ550 miljoen (€249,6 miljoen) betekent. Vervolgens wordt opgemerkt: “De VNG is van mening dat hiervoor op grond van artikel 2 van de Financiële Verhoudingswet (FVW) compensatie moet komen van het Rijk.” De ƒ550 miljoen (€249,6 miljoen) aan jaarlijkse investeringen zijn een gevolg van de onderwijskundige vernieuwingen. Daarnaast moet er in schoolgebouwen geïnvesteerd worden om de bestaande voorzieningen op een aanvaarbaar basisniveau te brengen en te houden en om de kwaliteit in algemene zin te verhogen. De VNG (2000) raamt de kosten hiervoor op ƒ480 miljoen (€217,8 miljoen) structureel per jaar. De totale raming van de benodigde jaarlijkse investeringen in onderwijshuisvesting van de VNG komt zo op ƒ550 miljoen (€249,6 miljoen) plus ƒ480 miljoen (€217,8 miljoen), dat is ƒ1.040 miljoen (€471,9 miljoen). Dat is in dezelfde orde van grootte als de raming van de investeringen in de bouw door SEO (Winter, 2001) namelijk ƒ924 miljoen (€419,3 miljoen) in 2001, oplopend tot ƒ1.056 miljoen (€479,2 miljoen) in 2006. De kans dat voor de investeringen in de basiskwaliteit van de onderwijsvoorzieningen extra financiering van het Rijk beschikbaar komt, is echter zeer beperkt. Deze investeringen zullen vooralsnog moeten worden opgebracht uit de reguliere gemeentemiddelen. De discussie tussen VNG en Rijk gaat over de ƒ550 miljoen (€249,6 miljoen) per jaar aan extra investeringen voor onderwijskundige vernieuwingen. In het kader van dit onderzoek naar de stedelij-

[ 256 ]

ke investeringsopgave is dat ook de relevante opgave, omdat het immers gaat om extra investeringen, niet om reguliere uitgaven. Het aandeel van de G30steden in deze ƒ550 miljoen (€249,6 miljoen) (aan de hand van het inwoneraantal) is in tabel B4.2 weergegeven. In 2000 heeft de VNG een claim voor verhoging van het gemeentefonds met ƒ975 miljoen (€442,4) neergelegd. De onderhandelingen over dit onderwerp zijn gaande. Het kabinet heeft toegezegd in de voorjaarsnota 2002 structureel ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen) extra voor scholen beschikbaar te stellen. Volgens de VNG is dat dus volstrekt onvoldoende. Door het ministerie van OCW zijn enkele ICES-claims ingediend op het terrein van de bouw en modernisering van schoolgebouwen. Het gaat om de volgende claims:

OC3: Modernisering schoolgebouwen VMBO OC4: Werkplekken leraren VO OC5: Het multifunctionele schoolgebouw

ƒ700 miljoen (€317,6 miljoen) ƒ270 miljoen (€122,5 miljoen) ƒ1.365 miljoen (€619,4 miljoen)

(CPB: A) (CPB: B) (CPB: B)

Het aantrekkelijke van deze claims is dat zij zich bevinden op het kruispunt van fysieke investeringen en investeringen in kennis. De claims van in totaal ƒ2.335 miljoen (€1.059,6 miljoen) worden door de planbureaus robuust c.q. opwaardeerbaar geacht. Als de G30 in deze claim evenredig participeren, gaat het voor de G30 om een ICES-bijdrage van ƒ752 miljoen (€341,2 miljoen).

[ 257 ]

Bijlage

5 Subsidiebeleid monumenten nu en in de toekomst

Rijksmonumenten: subsidiesystematiek en subsidies Besluit rijkssubsidiëring restauratie monumenten 1997 De belangrijkste subsidieregeling van het Rijk is het Besluit rijkssubsidiëring restauratie monumenten (Brrm) 1997. Er wordt onderscheid gemaakt tussen budgethoudende gemeenten en niet-budgethoudende gemeenten. Budgethoudende gemeenten zijn gemeenten waarin tenminste honderd beschermde monumenten gelegen zijn die beschikken over een in werking getreden monumentenverordening. Voor de overige gemeenten treedt de provincie op als budgethouder. De herziening van het Brrm in 1997 veroorzaakte een belangrijke verandering in de subsidiesystematiek ten opzichte van de jaren ervoor. Sindsdien wordt de verdeelsleutel van het landelijk voor subsidies beschikbare bedrag gebaseerd op de reële (bouwtechnische) restauratiebehoefte; daarvoor op het aantal monumenten in de budgethoudende gemeente of provincie. De restauratiebehoefte, uitgedrukt in kosten, zijn de kosten die gemaakt moeten worden om de zogenoemde monumentale waarde weer te herstellen; het betreft de (gedeeltelijk) subsidiabele kosten. De budgetten worden per jaar vastgesteld, ingaande het zesde jaar na het lopende dienstjaar. Budgethoudende gemeenten en provincies spelen een belangrijke rol in de verdeling van de budgetten. Eens in de vier jaar (te beginnen in 1997) dienen zij een behoefteraming in op grond van een bouwtechnische inventarisatie (volgens een vaste, omschreven methodiek) van alle rijksmonumenten binnen de gemeente. Zij dienen ook een uitvoeringsprogramma in, waarin de prioritering wordt aangegeven. Niet-budgethoudende gemeenten dienen hun inventarisaties in bij de provincie, die op zijn beurt de behoefteraming indient bij de RDMZ. Op grond van de behoefteramingen stelt de staatssecretaris van Cultuur de verdeling vast van de voor subsidies beschikbare gelden over de budgethoudende gemeenten en de provincies (op grond van standaardeenheden en normgetallen, zie Berends, 2000: 48-49). Het gemeentelijke uitvoeringsprogramma heeft betrekking op de periode waarvoor budgetten zijn vastgesteld. Gemeenten kunnen hun programma wijzigen, maar moeten hierover de RDMZ informeren. Eigenaren van monumenten kunnen de subsidie via de budgethouder daadwerkelijk aanvragen bij de Staatssecretaris. De subsidie kan alleen gehonoreerd worden als de gemeente of provincie voor de desbetreffende restauratie een budget heeft gereserveerd (Berends, 2000: 45-49). In 2001 is de restauratiebehoefte opnieuw geïnventariseerd. Deze inventarisatie is de basis voor de vaststelling van de budgetten voor 2007-2010. Er zijn in de inventarisatieronde 2001 twee categorieën monumenten onderscheiden: woonhuizen en boerderijen; overige (onder andere kastelen, historische buitenhuizen en buitenplaats, hofjes van liefdadigheid, kerken).

[ 258 ]

Voor deze categorieën worden aparte budgetten vastgesteld. Van het woonhuisbudget mag door de budgethouders eventueel de helft overgeheveld worden. De restauratiebehoefte voor woonhuizen en boerderijen werd geraamd op ƒ1.776 miljoen (€805,9 miljoen) en voor overige monumenten op ƒ2.904 miljoen (€1.317,8 miljoen). De landelijke budgetten voor 2007 werden vastgesteld op ƒ53.535 miljoen (€24.293,1 miljoen), respectievelijk ƒ70.965 miljoen (€32.202,5 miljoen). De behoefteramingen van afzonderlijke gemeenten zijn niet openbaar. De budgetten van de gemeenten vormen echter een belangrijke indicatie van de totale investeringsbehoefte. De verdeling van het budget over budgethouders vormt immers een waarheidsgetrouwe afspiegeling van de verdeling van de (subsidiabele) restauratiebehoefte. Niet alle restauratiekosten worden echter gesubsidieerd. De subsidiabele restauratiekosten zijn omschreven in de Beleidsregels onderhoud en restauratie monumenten (RDMZ, 4 januari 1999). De subsidie bedraagt in principe 20% van de subsidiabele restauratiekosten. Voor kerkelijke monumenten geldt een subsidie van 40%. Wanneer de eigenaar niet belastingplichtig is of tevens bewoner is van het pand waarvan hij privéeigenaar is en de restauratiekosten niet aftrekbaar zijn, bedraagt de subsidie 50% en voor kerkelijke monumenten 70%. Verder gelden subsidiepercentages van respectievelijk 30 en 40%, afhankelijk van de fiscaal-juridische status van de eigenaar, het al of niet gelden van een winstoogmerk en het soort monument (NCM, 2001: 50). Besluit rijkssubsidiëring grootschalige restauraties (Kanjers) Het Besluit rijkssubsidiëring grootschalige restauraties (Brgr) betreft grote restauratieprojecten die knelpunten vormen, de zogeheten kanjers. In het najaar van 1999 werd hiervoor een bedrag van ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen) beschikbaar gesteld. Berends stelt dat dit echter ‘een sigaar uit eigen doos betrof’ (2000: 13), want het bedrag werd in mindering gebracht op de beschikbaar gestelde restauratiebudgetten voor 1999 tot en met 2006. In 2000 werd nog eens ƒ100 miljoen (€45,4 miljoen) aan het bedrag toegevoegd. Op 31 januari 2001 is (landelijk) het bedrag van ƒ200 miljoen (€90,8 miljoen) verdeeld over 53 projecten die aan een aantal criteria voldoen. Onder andere moet óf de restauratie meer dan ƒ3 miljoen (€1,4 miljoen) subsidie vergen, óf een bedrag tussen de ƒ1 (€0,5 miljoen) en ƒ3 miljoen (€1,4 miljoen) dat groter is dan zesmaal het voor de budgethouder vastgestelde budget voor het jaar 2005 voor de desbetreffende categorie (NCM, 2000: 51). De subsidieverstrekking gebeurt rechtstreeks, dus buiten de Brrm-budgethouders om. Er waren overigens 121 subsidieverzoeken in het kader van het Brgr ingediend, waarvan er 69 in behandeling zijn genomen. Volgens Berends (2000: 13) is er nog steeds ƒ220 miljoen (€99,8 miljoen) nodig, een bedrag dat bovendien in tien jaar tijd verdubbelt door voortschrijdend verval.

[ 259 ]

Stichting Nationaal Restauratiefonds Behalve de rechtstreekse subsidiëring door het Brrm en het Brgr worden er ook financieringsfaciliteiten verstrekt door de Stichting Nationaal Restauratiefonds. Het gaat om het verstrekken van restauratiehypotheken, het voorfinancieren van subsidies en het verstrekken van aanvullende financiering voor restauraties en renovaties (de zogeheten totaalfinanciering). Voorfinanciering en totaalfinanciering zijn van groot belang om het tempo van restauraties hoog te houden. Een toegezegde subsidie kan immers betrekking hebben op een jaar dat nog ver in het verschiet ligt. De rente en aflossingen van leningen vloeien terug in een ‘revolving fund’, waaruit het geld opnieuw kan worden aangewend. Vanuit het ‘revolving fund’ kunnen zogeheten restauratiefondshypotheken worden verstrekt. (Ook jonge monumenten die wel geselecteerd zijn maar nog niet op de rijkslijst zijn geplaatst, komen hiervoor in aanmerking (NCM, 2001: 51-53)). In 1999 had dit een omvang van ƒ18 miljoen (€8,2 miljoen). Fiscale aftrek Particuliere eigenaren/bewoners van rijksmonumenten hebben recht op een speciale aftrekregeling voor fiscale onderhoudskosten. Dit wordt beoordeeld door het Bureau Monumentenpanden van de Belastingdienst (BBM). De fiscale aftrekmogelijkheden bepalen mede de hoogte van eventuele rijkssubsidies (NCM, 2001: 54). Aftrekbare kosten moeten verminderd worden met toegekende subsidies en met de drempel die voor de desbetreffende eigenaar geldt. Het hebben van fiscale aftrek is bepalend voor de hoogte van het subsidiepercentage. Besluit rijkssubsidiëring onderhoud monumenten (Brom) Voor een groot aantal categorieën rijksmonumenten kan ook voor sober en doelmatig uitgevoerde onderhoudswerkzaamheden subsidie worden verleend. Het gaat om het onderhoud van het mechaniek van een monument (bijvoorbeeld een gemaal of een molen) of het wind- en waterdicht houden van de buitenkant van een monument. Het gaat dus niet om onderhoud dat men doorgaans tot ‘normale exploitatiekosten’ rekent. De subsidie bedraagt 50% van de totale kosten die in een bepaald jaar gemaakt zijn, binnen bepaalde marges (minimum-maximum) die verschillend zijn per categorie. Voor kerkgebouwen bestaat een aparte regeling voor de procedure, op grond van een tienjarenplan. In 2001 kwam met het Brom ƒ12,3 miljoen (€5,6 miljoen) beschikbaar; in 2000 was dat eveneens ƒ12,3 miljoen (€5,6 miljoen) (NCM, 2001: 55-57; Berends, 2000: 69). Besluit rijkssubsidiëring historische buitenplaatsen (Brhb) Deze regeling betreft beschermde monumenten die bestaan uit complexen waarin van oorsprong één of meer gebouwen een compositorisch geheel vor-

[ 260 ]

Tabel B5.1 Gehonoreerde subsidieaanvragen (in guldens en euro's) voor grootschalige restauraties in de G30, ronde 2001 Gemeente

Leeuwarden Leeuwarden Enschede Arnhem Utrecht Alkmaar Amsterdam Amsterdam Haarlem Zaanstad Den Haag Leiden Leiden Rotterdam Schiedam ’s-Hertogenbosch ’s-Hertogenbosch Breda Breda Heerlen

Project

Benodigde subsidie ƒ

Grote of Jacobijnerkerk Pijpen, kademuren en kelders Synagoge Ned. Israelitische Hoofdsynagoge Willibrorduskerk Kapelkerk Beurs van Berlage Kerk H.H. Martelaren van Gorcum Toren Grote of St. Bavokerk Grote Markt Voorm. Essencefabriek Polak en Schwarz Vredespaleis Pieterskerk Voorm. Kamerlingh Onnes Laboratorium Van Nellecomplex Grote of St. Janskerk Basiliek van St. Jan Vestingwerken Grote of O.L. Vrouwekerk Kloosterkazerne Glaspaleis

Totaal Totaal Ned. (5 3 projecten) % G30-projecten in totaal Nederland

¤

1.383.298 4.208.331 3.303.542 2.164.675 4.904.479 3.892.000 19.217.029 3.469.739 3.305.220 1.620.476 3.986.905 7.752.549 1.949.671 5.802.982 4.909.002 42.039.684 14.592.937 6.35 3.447 2.708.094 6.476.087

627.713,3 1.909.65 7,4 1.499.082,0 982.286,7 2.225.5 5 5,5 1.766.1 12,6 8.720.307,6 1.5 74.498,9 1.499.843,4 735.339,9 1.809.178,6 3.517.95 3,4 884.722,1 2.633.278,4 2.227.608,0 19.076.776,9 6.621.986,1 2.883.068,6 1.228.879,5 2.938.720,2

144.040.147 275.106.258 52

65.362.569,0 124.837.777,2

Te honoreren ƒ 1.383.298 1.860.000 3.303.542 2.164.675 1.726.318 2.164.675 10.000.000 3.469.739 3.305.220 1.620.476 3.000.000 4.827.420 1.949.671 5.802.982 4.909.002 9.000.000 8.500.000 4.909.002 4.909.002 6.476.087

¤

627.713,3 844.031,2 1.499.082,0 982.286,7 783.369,0 982.286,7 4.5 37.802,2 1.5 74.498,9 1.499.843,4 735.339,9 1.361.340,6 2.190.587,7 884.722,1 2.633.278,4 2.227.608,0 4.084.021,9 3.85 7.131,8 2.227.608,0 2.227.608,0 2.938.720,2

85.281.109 38.698.880,1 196.818.243 89.312.224,8 43

Bron: Persbericht Ministerie van OC&W, 29/01/2001, bijlage 3

men met een tuin of met een park van ten minste 1 hectare, waarvan de aanleg dateert van vóór 1850 en herkenbaar aanwezig is. De subsidie bedraagt 70% van de kosten van restauratie volgens een plan en begroting, waarmee de minister van OC&W heeft ingestemd, maar met een maximum van ƒ80.000 (€36.302,4 miljoen) in een bepaald jaar. Bij meerjaren-subsidietoekenning kan het bedrag hoger zijn (NCM, 2001: 57). Belvedere-programma Het Belvedere-programma richt zich op het scheppen van gunstige voorwaarden voor de handhaving van de cultuurhistorische identiteit bij de ruimtelijke inrichting, oftewel voor de inpassing van cultuurhistorisch waardevolle zaken in nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. Dit doel is vastgelegd in de Beleidsnota over de relatie tussen cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting (1999) van de ministers van OC&W, VROM en LNV (Nota Belvedere). Het doel schept naast het oude concept ‘behoud door bescherming’ een nieuw concept ‘behoud door ontwikkeling’ (OC&W, persbericht 5 november 2001). De nota

[ 261 ]

Tabel B5.2 Niet-gehonoreerde subsidieaanvragen (in guldens en euro's) voor grootschalige restauraties in de G30, ronde 2001 Gemeente

Project

Niet-gehonoreerde aanvraag ƒ ¤

Alkmaar Amsterdam Den Haag Leiden Schiedam Schiedam Schiedam Eindhoven

Grote of St. Laurenskerk (gewelfbeschildering) R.K. Parochie O.L. Vrouwe Rozenkrans Heilige Jacobus de Meerdere Hooglandsekerk R.K. Kerk H. Jacobus de Meerdere St. Jacobsgasthuis Stadhuis R.K. Kerk H. Gregorius

Totaal G30-projecten Totaal Nederland % G30-projecten van totaal Nederland

4.097.840 4.284.267 7.772.15 5 13.275.367 3.143.839 1.092.100 1.254.983 3.962.398

1.859.518,7 1.944.1 15,6 3.526.850,2 6.024.098,9 1.426.61 1,9 495.5 73,4 569.486,5 1.798.05 7,8

38.882.949 61.45 7.705 63

17.644.313,0 27.888.290,7

Bron: Persbericht Ministerie van OC&W, 29/01/2001, bijlage 4

bevat de zogeheten Belvederekaart, met twee soorten gebieden, sectorale en gecombineerde. De sectoren betreffen archeologie, historische geografie en historische (steden)bouwkunde. Het programma betreft ook niet-fysieke zaken. Het voorziet in een budget van ƒ18 miljoen (€8,2 miljoen) per jaar in de periode 2003-2010 en voor 2000 een beginbudget van ƒ11 miljoen (€5,0 miljoen). Volgens de tijdelijke subsidieregeling kan maximaal 75% van een project met een goedgekeurd plan gesubsidieerd worden tot een maximum van ƒ150.000 (€68.067,0 miljoen), respectievelijk ƒ500.000 (€226.890,1 miljoen) afhankelijk van de categorie. In 2001 verschijnt de definitieve subsidieregeling. In de eerste subsidieronde (2000) werd aan 37 projecten subsidie toegekend. In de tweede subsidieronde kregen 48 projecten gezamenlijk ƒ5,8 miljoen (€2,6 miljoen) toebedeeld. Het aantal inzendingen bedroeg 125 (54 minder dan het jaar daarvoor) met een projectbegroting van ongeveer ƒ500 miljoen (€226,9 miljoen), waarvoor circa ƒ21 miljoen (€9,5 miljoen) subsidie werd aangevraagd (dus 4,2% van de investeringen). De projecten zijn ingediend door gemeenten en provincies, maar ook door particuliere organisaties (OC&W, persbericht 5 november 2001). Subsidieronde grootschalige restauraties 2001, G30 Van de 53 projecten die in 2001 als kanjer zijn aangemerkt, staan er twintig in vijftien G30-gemeenten. Tabel B5.1 geeft hiervan een overzicht. De tabel laat zien dat de aangevraagde subsidies in de G30-gemeenten iets meer dan de helft van de in totaal aangevraagde bedragen omvatten. De gehonoreerde bedragen voor deze projecten vertegenwoordigen met 43% echter een lager aandeel in het totale bedrag dat door de Staatssecretaris voor kanjers is uitgetrokken. Niettemin blijkt, dat de G30 een zeer substantieel deel van het

[ 262 ]

Tabel B5.3 Monumentenzorg op provinciale begrotingen 2001 Provincie

Aantal rijksmonumenten

Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht N-Holland Z-Holland Zeeland N-Brabant Limburg Flevoland

1.870 3.768 1.215 3.256 4.043 3.915 12.262 8.076 2.595 3.308 4.540 28

Nederland

48.876

Aantal provinciale monumenten

Subsidies Totaal bestedingen voor restauratie monumentenzorg en onderhoud x ƒ1.000 x ¤1.000 x ƒ1.000 x ¤1.000 280 1.65 5 493 760 8.500 1.495 1.600 3.240 363 1.100 3.500 29

607 54

706 5

245

1.617

127,1 751,0 223,7 344,9 3.85 7,1 678,4 726,0 1.470,2 164,7 499,2 1.588,2 13,2

23.014 10.443,3

2.180 3.693 798 1.302 10.100 2.564 1.950 8.500 1.391 3.15 3 4.5 32 184

Besteding monumentenzorg per monument ƒ ¤

989,2 1.675,8 362,1 590,8 4.583,2 1.163,5 884,9 3.85 7,1 631,2 1.430,8 2.056,5 83,5

1.166 980 65 7 400 2.498 65 5 159 580 409 95 3 998 6.5 54

529,1 444,7 298,1 181,5 1.133,5 297,2 72,2 263,2 185,6 432,5 452,9 2.974,1

36.5 30 16.5 76,6

735

333,5

Bron: NCM, 2001: pp. 59-60

totaal beschikbare budget incasseren. Van de zestien projecten die wel in behandeling zijn genomen, maar niet gehonoreerd, staan er acht in zes G30-gemeenten (tabel B5.2) De niet-gehonoreerde subsidies bedragen in totaal bijna ƒ39 miljoen (€17,7 miljoen), dit is 63% van het totaal niet-gehonoreerde bedrag. Van de 52 aanvragen die zijn afgewezen, komen er slechts twee uit G30-gemeenten, een uit Maastricht en een uit Heerlen. Overige instandhoudingsbijdragen Gemeenten en provincies zijn vooral aangewezen op het ISV voor bijdragen aan de instandhouding van monumenten. Uit tabel B5.3 blijkt dat alleen de provincies Drenthe, Noord-Holland en Limburg substantiële aantallen monumenten beschermen. Ook de andere provincies besteden echter geld aan het restaureren en onderhouden van monumenten; het gaat daarbij vooral om rijksmonumenten. In grote lijnen geldt dat provincies met veel monumenten per object minder uitgaven hebben dan provincies met weinig monumenten. Gemiddeld wordt per monument op jaarbasis ƒ735 (€333,5) uitgegeven. Over de bedragen die gemeenten besteden aan restauratie en onderhoud van gemeentelijke en andere monumenten zijn op dit moment geen recente gegevens voorhanden. Van Marion (1996) raamde de restauratiebehoefte 19952005 voor provinciale monumenten op ƒ70 miljoen (€31,8 miljoen) en voor gemeentelijke monumenten op ƒ900 miljoen (€408,4 miljoen).

[ 263 ]

Tabel B5.4 Objecten in het Koninkrijk der Nederlanden op de lijst van het Werelderfgoed Schokland als archeologisch monument in de Noordoostpolder (geplaatst in 1995) de 19de-eeuwse militaire Stelling van Amsterdam (geplaatst 1997) het 18de-eeuwse poldermolencomplex Kinderdijk-Elshout (geplaatst 1997) het Ir.D.F. Woudagemaal te Lemmer uit 1920 (geplaatst 1998) de 17de-eeuwse droogmakerij De Beemster (geplaatst 1999) Rietveld-Schröderhuis in Utrecht (geplaatst 2000) Willemstad (Curaçao), historische binnenstad (geplaatst 1997) Bron: NCM, 2001: 5 3

Particuliere fondsen In bepaalde gevallen, bijvoorbeeld bij kerken, kan een beroep gedaan worden op particuliere fondsen zoals het Prins Bernhard Cultuurfonds en het VSBfonds voor een bijdrage in de restauratiekosten. Het Prins Bernhard Fonds investeerde in 2000 zo’n ƒ5,5 miljoen (€2,5 miljoen) in de monumentenzorg. Het VSB-fonds stelt jaarlijks ƒ5 miljoen (€2,3 miljoen) beschikbaar voor restauraties (RDMZ, 2001). Internationale erkenning Monumenten kunnen op grond van verdragen ook internationale erkenning krijgen, alhoewel dit geen bescherming biedt in de zin van de Monumentenwet. Op de Lijst van het Werelderfgoed van de UNESCO staat cultureel en natuurlijk erfgoed dat van uitzonderlijke en universele betekenis is verklaard. Er staan in Nederland inmiddels zes monumenten op de lijst (van 500) en in de Nederlandse Antillen één (zie tabel B5.4). In voorbereiding voor plaatsing is de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de historische binnenstad van Amsterdam en de Van Nellefabriek in Rotterdam. Monumenten kunnen ook internationale erkenning verwerven in het kader van twee andere verdragen. Ten eerste de Haagse Conventie voor de bescherming van cultureel erfgoed in het geval van een gewapend conflict (markering door de RDMZ) en het Europees Verdrag van Malta, inzake de bescherming van het archeologische erfgoed (zie paragraaf 5.3). Monumentenzorg in de toekomst Onlangs is, op instigatie van staatssecretaris Van der Ploeg, een discussie gestart omtrent de modernisering van de monumentenzorg. De VNG heeft in dit kader haar standpunt over gewenste veranderingen vastgelegd in het voorstel Toekomst voor het verleden (VNG, z.j.). Twee essentiële punten uit het voorstel betreffen de bundeling van bestaande subsidieregelingen en de decentralisatie van de subsidieverstrekking naar het niveau van de gemeente. Een ander belangrijk punt is dat het onderscheid tussen rijks- en gemeentemonumenten wordt opgeheven, oftewel dat ook gemeentemonumenten in aanmerking komen voor subsidie uit de gebundelde geldstromen en fiscale aftrek. In tabel B5.5 is het overzicht van de voorgestelde wijzigingen uit het VNG-paper weergegeven.

[ 264 ]

Staatssecretaris Van der Ploeg van OC&W heeft per brief van 18 december 2001 de Tweede Kamer geïnformeerd over zijn voorgenomen nieuwe beleid (Van der Ploeg, 2001b). De monumentenzorg komt in een nieuwe fase: van herstel naar onderhoud. Er wordt aangenomen dat de restauratieachterstand goed is (wordt) ingelopen met behulp van de extra middelen die de laatste jaren daarvoor zijn uitgetrokken. Het beleid is erop gericht het planmatig onderhoud meer te stimuleren, zodat de frequentie van kostbare restauraties in de toekomst minder wordt. Het accent van de inzet van rijksmiddelen wordt verlegd van directe subsidies naar fiscale aftrek en laagrentende financiering door het NRF. De bedoeling is dat ook de regelgeving eenvoudiger wordt. De zogeheten ‘fiscaal relevante’ eigenaren, die belastingplichtig zijn voor de inkomstenbelasting of de vennootschapsbelasting, vormen 70% van alle eigenaren. Bij deze eigenaren wordt één grondslag voor de financiële ondersteuning gehanteerd (die van de fiscus), voor zowel restauratie als onderhoud. Voor eigenaren die geen fiscale aftrekmogelijkheden hebben (bijvoorbeeld gemeenten, waterschappen, kerkgenootschappen), blijven subsidies bestaan. Ook voor deze eigenaren worden echter restauratieen onderhoudssubsidies geïntegreerd in één regeling. Als basis voor de financiële steun moet een meerjarenplan worden opgesteld, dat in ieder geval in het onderhoud voorziet. Voor historische buitenplaatsen blijft een aparte subsidieregeling gehandhaafd. Ook de ruimtelijke inbedding van de monumentenzorg krijgt in het voorgestelde nieuwe beleid een nieuwe impuls. Onder meer zal de Staatssecretaris in de nabije toekomst overleg voeren met de minister van GSI en de staatssecretaris van Volkshuisvesting over de incorporatie van de opgaven voor monumentenzorg, archeologie, cultuurhistorie en architectuurbeleid in de herstructureringsopgave van Nederlandse gemeenten. De VNG-voorstellen zijn, blijkens de brief van de Staatssecretaris, merendeels niet overgenomen. Het kader bevat de samenvatting van het voorgenomen nieuwe beleid uit de brief van de Staatssecretaris (Van der Ploeg, 2001b). De uitvoering van monumentenzorg is, zoals uit de voorgaande paragrafen blijkt, een zaak van lange adem. Aan de restauratiebehoeften, recentelijk geactualiseerd, en de kosten die zijn gemoeid met het inlopen van achterstanden, zullen nieuwe inzichten met betrekking tot het omgaan met monumentenzorg (voorlopig) niets afdoen, zo mogen wij veronderstellen. Het VNGvoorstel gaat ervanuit dat de tot en met 2010 vastgestelde rijksbudgetten gehandhaafd zullen worden en tot dan in principe ook de financieringssystematiek, behoudens experimenten en eventueel overgangsregelingen. Uit de brief van staatssecretaris Van der Ploeg blijkt geen intentie om de omvang van de ondersteuning door het Rijk te verminderen ten opzichte van de middelen die voor de periode tot en met 2010 zijn uitgetrokken, zij het dat de bedding van de geldstroom wordt verlegd. Volgens de becijfering van het ministerie van OC&W in de onderliggende analyse is ook die verschuiving

[ 265 ]

beperkt. De lasten voor het ministerie van Financiën voor alle typen doelgroepen samen (eigenaren/bewoners, verhuurders en bedrijven) nemen toe van ƒ37,9 (€17,2) tot ƒ38,8 miljoen (€17,6 miljoen) per jaar. De lasten voor het ministerie van OC&W blijven gelijk op het niveau van ƒ37,5 miljoen (€17,0 miljoen) per jaar (OC&W, 2001). Als termijn van invoering van het nieuwe beleid wordt in de brief van de Staatssecretaris begin 2004 genoemd ‘op zijn vroegst’. Een overgangsregeling, waarbij de ‘fiscaal relevante’ eigenaren die willen restaureren al gebruik kunnen maken van financiering en fiscale aftrek volgens het nieuwe systeem, zou al medio 2002 van kracht moeten worden. Hiervoor zou de ƒ75 miljoen (€34,0 miljoen) die het kabinet bij de Najaarsnota 2001 beschikbaar heeft gesteld, ingezet moeten worden. Op het moment van schrijven, was de brief van 18 december 2001 nog niet door de Tweede Kamer behandeld. Overzicht voorgestelde wijzigingen uit VNG-voorstel voor een nieuw monumentenbeleid, Toekomst voor het verleden (VNG, z.j.) De regeling Alle bestaande regelingen (Brrm, Brom, Brhm, de kanjerregeling) worden gecombineerd tot één regeling/budget. De schotten tussen de categorieën verdwijnen. De nieuwe gemeentelijke monumentenregeling is van toepassing op zowel de rijks- als de gemeentelijke monumenten. Op basis van een vijftienjarenbeheerplan komen zowel restauratie- als onderhoudswerkzaamheden in aanmerking voor fiscale aftrek of subsidie. Voor het bepalen van de subsidie wordt rekening gehouden met de functie en de exploitatiemogelijkheden van het monument. Positie eigenaar/beheerder De eigenaar/beheerder zal zelf een keuze kunnen maken voor een financieringsmogelijkheid (fiscale aftrek/subsidie, uitgestelde lening) op basis van een in te dienen vijftienjarenbeheerplan. De eigenaar/beheerder krijgt binnen acht weken na indiening van een (subsidie)aanvraag een antwoord/reactie van de gemeente. De eigenaar/beheerder wordt betrokken bij de ontwikkeling van gemeentelijk monumentenbeleid en gebiedsgerichte uitvoeringsplannen. Rol gemeente De gemeente is het enige loket voor monumenten. De gemeente krijgt de regie in de beleidsontwikkeling en coördinatie bij de planontwikkeling en uitvoering. De gemeente is budgethouder indien ze kan en wil voldoen aan de eisen van een te ontwikkelen kwaliteitssysteem.

[ 266 ]

De gemeente kan de uitvoering van de werkzaamheden en de budgetten onderbrengen in een regionaal samenwerkingsverband of bij een centrumgemeente. De gemeente kan bij de uitvoering van de verschillende uitvoeringstaken gebruikmaken van een monumentensteunpunt.

Rol provincie De provincie zal gemeenten stimuleren en ondersteunen bij het ontwikkelen van een kwaliteitssysteem, zodat ze kunnen optreden als rechtstreekse gemeenten. De provincie zal ondersteuning bieden aan een eventueel te ontwikkelen regionaal samenwerkingsverband. De provincie zal in het Provinciaal Omgevingsplan en de streekplannen ruimte creëren voor een integraal monumenteninstandinhoudingbeleid. De provincie stimuleert ontwikkeling van monumentensteunpunten tot zelfstandig opererende advies- en ondersteuningsbureaus. Rol Rijk Het Rijk zal op basis van (vier- of vijf-)jaarlijkse gemeentelijke monumentenuitvoeringsplannen financiële middelen beschikbaar stellen voor het uitvoeren van het monumentinstandhoudingbeleid en ruimte beschikbaar maken voor verschillende dotaties. Het Rijk zal in overleg met de gemeenten/de VNG een kwaliteitssysteem ontwikkelen. Rol RDMZ De RDMZ zal zich ontwikkelen tot een kenniscentrum voor de verschillende organisaties die werkzaam zijn binnen de monumentenzorg. De RDMZ zal een beperkt aantal nader te benoemen monumenten beheren die een bovennationaal belang hebben. De RDMZ kan op verzoek adviseren bij de ontwikkeling en de uitvoering van onderhouden restauratieplannen. Samenvatting nieuw beleid monumentenzorg (Van der Ploeg, 2001) Voor eigenaren met recht op fiscale aftrek van onderhoudskosten wordt de restauratiesubsidie vervangen door een laagrentende lening. De omvang van deze laagrentende lening bedraagt 70% van de onderhoudskosten. Hierbij worden de subsidiabele kosten gelijkgesteld aan de fiscaal aftrekbare kosten. Voor deze eigenaren wordt het NRF het loket voor de laagrentende lening. Voor deze eigenaren wordt het bestek onderdeel van de vergunningaanvraag.

[ 267 ]

Onderzoek naar mogelijkheden om planmatig onderhoud te stimuleren door middel van fiscale maatregelen, zoals het verlagen van de drempel in box III en een regeling voor excessieve kosten van tuinonderhoud. Voor eigenaren zonder recht op fiscale aftrek wordt de verlening van restauratieen onderhoudssubsidies geïntegreerd in één regeling. De subsidieplafonds voor onderhoud verdwijnen en ook interieurs komen in aanmerking voor onderhoudssubsidie. Er komt per monumentencategorie één subsidiepercentage voor restauratie en onderhoud. Subsidie wordt alleen verleend op basis van een meerjarenplan. Deze eigenaren wenden zich alleen nog tot RDMZ en NRF voor directe subsidiëring. Onderzocht wordt of clustering van meerdere monumenten mogelijk is. Voor boerderijen met een agrarische functie wordt subsidie niet langer beperkt tot het rieten dak. Historische buitenplaatsen blijven gesubsidieerd op grond van het Brhb. Onderzocht wordt of bestaande beheersorganisaties meer faciliteiten kan worden geboden om als vangnet te kunnen fungeren voor moeilijk te exploiteren monumenten. De gemeente ondersteunt de eigenaar bij de ontwikkeling en uitvoering van restauratieen onderhoudsplannen voor woonhuizen. De RDMZ ondersteunt de eigenaar bij de ontwikkeling en uitvoering van restauratieen onderhoudsplannen voor overige monumenten. Voor de verspreiding van informatie en kennis wordt een kennisnetwerk ingericht. Er zal worden toegezien op naleving van de onderhoudsplicht na het ontvangen van subsidie. De fysieke staat van de monumenten zal worden gemonitord. Er komt een landelijke inspectie voor onafhankelijk toezicht op de naleving en uitvoering van de Monumentenwet 1988 en op de kwaliteit van het gehele proces van instandhouding. De planologische inbedding van het monument blijft gewaarborgd door gemeenten en provincies met behulp van het instrumentarium van de Wet op de Ruimtelijke Ordening. Bezien wordt hoe meer samenhang mogelijk is met de gebiedsgerichte aanpak in het kader van GSB/ISV. Het nieuwe stelsel wordt per 1 januari 2004 ingevoerd. Eigenaren met fiscale aftrek kunnen al vanaf medio 2002 hun restauratie met een laagrentende lening financieren.

[ 268 ]

Bijlage

6 Nationaal beleid en kostenraming archeologie G30

Nationaal beleid Het duurde zes jaar voordat het Nederlandse parlement instemde met de zogeheten goedkeuringswet (Staatsblad, 196, 9 april 1998) bij het Verdrag van Valletta (1992). Een belangrijke reden voor de lange tijd tussen ondertekening en instemming met de goedkeuringswet vormde de onzekerheid over de economische gevolgen van invoering van het verdrag. Verschillend onderzoek, uitgevoerd door de Universiteit van Amsterdam (1996), een second opinion hierop van het Nederlands Economisch Instituut en recentelijk uitgevoerd onderzoek door het RIGO (september 2001) geven hier meer inzicht in. Op basis van zijn brief van 17 april 2001 (Van der Ploeg, 2001a) heeft staatssecretaris Van der Ploeg (ministerie van OC&W) een wetsvoorstel opgesteld waarmee de Ministerraad heeft ingestemd en waarmee het verdrag in Nederland zal worden ingevoerd. In het voorjaar van 2002 zal Van der Ploeg dit wetsvoorstel aanbieden aan de Tweede Kamer. Naar verwachting zal deze wet medio 2003 in werking treden. Daarnaast is op 1 oktober 2001 het interimbeleid opgravingsbevoegdheid van kracht geworden, waarin de randvoorwaarden voor het verlenen van een opgravingsvergunning zijn vastgelegd en op 1 november 2001 is er een Rijksinspectie voor de Archeologie opgericht. Tevens is er een College voor de Archeologische Kwaliteit opgericht. De belangrijkste uitgangspunten van de nieuwe Monumentenwet die invulling geeft aan het verdrag van Malta zijn: 1. MER-plichtige bodemingrepen zijn archeologievergunningplichtig; dat wil zeggen bij het opstellen van een MER dient altijd archeologisch vooronderzoek plaats te vinden. De kosten van dergelijk onderzoek zijn voor de initiatiefnemer(s) van een MER. Het bevoegd gezag bij een MER (Rijk, provincie of gemeente) beslist over de omgang met de geconstateerde archeologische waarden; bij geconstateerde aanwezigheid van belangrijke bodemschatten verdient behoud in de bodem (door aanpassing/inpassing in het plan) altijd de voorkeur. Als dat niet mogelijk is, kan het bevoegd gezag besluiten een opgraving te (laten) verrichten c.q. archeologische begeleiding bij de bodemingreep te laten plaatsvinden; ook deze kosten zijn voor rekening van de initiatiefnemer(s) van de MER. 2. Bodemingrepen in archeologische attentiegebieden zijn ook archeologievergunningplichtig. De aanvrager van een archeologievergunning is verplicht archeologisch vooronderzoek te laten verrichten – en te betalen – teneinde B&W in staat te stellen een besluit te nemen over hoe om te gaan met mogelijk geconstateerde archeologische waarden in de bodem. Bij geconstateerde aanwezigheid van belangrijke bodemschatten verdient

[ 269 ]

behoud in de bodem (door aanpassing/inpassing in het plan) altijd de voorkeur. Als dat niet mogelijk is kan het bevoegd gezag besluiten een opgraving te (laten) verrichten c.q. archeologische begeleiding bij de bodemingreep te laten plaatsvinden; de kosten hiervan zijn ook voor de aanvrager van een vergunning. Archeologische attentiegebieden worden aangewezen door de provincie; ook gemeenten kunnen – binnen de bebouwde kom – een archeologisch attentiegebied aanwijzen. Niet alle bodemingrepen zijn vergunningplichtig; bij Algemene Maatregel van Bestuur wordt vastgesteld welke bodemingrepen zijn uitgezonderd. Voor ontgrondingen is een archeologievergunning nodig, ook buiten attentiegebieden. Gemeenten kunnen archeologievriendelijke bestemmingsplannen maken, waarbij de gemeente inventariseert welke archeologische waarden aanwezig zijn; de toekomstige ‘gebruiker’ van die grond weet dan op voorhand waar hij aan toe is. Een belangrijk uitgangspunt van het Verdrag van Valletta is dat degene die de bodem wil verstoren, gemotiveerd wordt om het archeologisch erfgoed te ontzien, bijvoorbeeld door planaanpassing of planinpassing. Is dit evenwel niet mogelijk, dan kan B&W besluiten tot het laten verrichten van een opgraving of archeologische begeleiding instellen. Degene die de bodem wil verstoren heeft de plicht een rapport te overhandigen waaruit blijkt welke archeologische waarden in de bodem aanwezig zijn. Op basis hiervan winnen B&W deskundig archeologisch advies in. De uitkomsten hiervan kunnen aanleiding geven tot nader vooronderzoek. In het huidige wetsvoorstel van de Staatssecretaris wordt vastgehouden aan het veroorzakerbetaalt-principe. Des te groter zal de stimulans zijn om alternatieven te zoeken voor de verstoring van archeologisch erfgoed. Dit principe wordt doorgetrokken van MER-plichtige bodemingrepen naar relatief kleinere bodemverstoringen in archeologische attentiegebieden. In een advies aan de Staatssecretaris (Rfv, 28 augustus 2000) stelt de Raad voor de financiële verhoudingen dat hij een regeling voor een tegemoetkoming in excessieve kosten van archeologische monumentenzorg onontbeerlijk acht in het kader van het waarborgen van een zorgvuldige afweging van archeologische belangen. De Raad vindt het niet passen om excessieve lasten louter voor rekening van de veroorzaker van de bodemverstoring en/of de gemeente, als aan te spreken vergunningverlener, te laten. De Raad stelt een getrapt systeem voor, waarbij eerst wordt vastgesteld welke kosten op zichzelf extreem hoog zijn, zowel absoluut als ten opzichte van de totale investering. Bij het in ontwikkeling zijnde beleid is dit een cruciaal punt: het gaat om de vraag of de betrokken investering en de betrokken investeerder de meerkosten redelijkerwijze

[ 270 ]

voor hun rekening kunnen nemen dan wel door kunnen belasten. Bij fors hoge meerkosten zou de gemeente als vergunnningverlenende instantie (dan wel het bevoegd gezag bij projecten die verplicht aan een milieu-effectrapportage onderhevig zijn) in beeld moeten komen om de kosten te verminderen, door een tegemoetkoming of door het aanbieden van een alternatieve locatie. De Staatssecretaris werkt deze benadering uit en komt nog met een Algemene Maatregel van Bestuur waarin hij aangeeft in welk geval hij opgravingskosten als excessief beschouwt en er een verantwoordelijkheid is voor het Rijk om deze kosten te mitigeren. Raming kosten archeologisch onderzoek G30, 2000-2010 Raap Archeologisch Adviesbureau te Amsterdam stelde ons omzetinformatie ter beschikking. Het bureau houdt zich bezig met inventariserend veldonderzoek (80%), bureaustudies (vervaardigen van archeologische verwachtingskaarten, gemeentelijke beleidsnotities, 10%) archeologische begeleidingen (5%) en archeologische diversen (5%). Het bureau heeft een landelijk marktaandeel van circa 85%. De omzet volgt een stijgende lijn: in 2001 40% meer dan in 2000 en in 2002 naar verwachting 15% meer dan in 2001. Verwacht mag worden dat deze stijging stabiliseert als het Verdrag van Malta goed en wel is ingevoerd. De verdeling over opdrachtgevers luidt: gemeenten: 43% markt (inclusief NS): 27 % Rijk (inclusief wetenschappelijke instellingen): 21% provincies: 8%. Daarbij moet worden aangetekend dat grotere gemeenten vaak over een gemeentearcheoloog beschikken en het archeologisch werk geheel of grotendeels in eigen beheer uitvoeren. De G30 zullen dus sterk ondervertegenwoordigd zijn in de clientèle van het bureau. In 2001 werden opdrachten uitgevoerd voor 14 van de G30-gemeenten, goed voor 4,3% van de omzet oftewel ƒ0,49 miljoen (€0,2 miljoen). Wij kunnen de investeringen voor archeologisch onderzoek in de G30 in de periode 2000-2010 als volgt (ruw) inschatten. Als basis nemen wij de omzet van Raap van 2001: ƒ11,3 miljoen (€5,1 miljoen). Eerst extrapoleren wij de bedragen van Raap naar de omzet van alle landelijke bureaus te zamen (x100/85). Wij nemen aan dat de gemeentelijke investeringen van de G30 ten minste twee keer het bedrag omvatten dat door de veertien G30-gemeenten is besteed. Het aantal onderzoekingen is wellicht nog veel groter, maar daartegenover staat dat in eigen beheer uitgevoerd onderzoek, met eigen personeel en met vrijwilligers, voordeliger is. Van de bedragen die door de andere kostendragers zijn besteed nemen wij aan dat een kwart van de projecten op het grondgebied van de G30 liggen.

[ 271 ]

Tabel B6.1 Stapsgewijze raming van de investeringen in archeologisch onderzoek in de G30, in miljoenen guldens en euro's, naar kostendrager, 2000-2010 Kostendrager

Gemeente w.v. 14 G30-gemeenten Rijk Provincie Markt Totaal

Omzet Raap 2001 (ƒ mln)

Omzet landelijke bureaus 2001 (x 100/85) mln ƒ ¤

ƒ

¤

4,86 0,49 2,37 0,90 3,05

2,21 0,22 1,08 0,41 1,38

5,72 0,5 7 2,79 1,06 3,59

1 1,30

5,13

13,30

Investeringen in G30 2001 mln

Investeringen Verdeling in G30 2000-2010 investeringen mln G30 (stijging 5% p.j.) 2000-2010 ƒ ¤ (%)

ƒ

¤

2,60 0,26 1,27 0,48 1,63

1,14 0,70 0,26 0,90

0,5 0,3 0,1 0,4

18,6 1 1,5 4,3 14,6

8,4 5,2 2,0 6,6

38,0 23,5 8,8 29,8

6,04

3,00

1,4

49,0

22,2

100,0

Verder nemen wij aan dat deze kostendragers geen archeologisch onderzoek in eigen beheer uitvoeren. De aldus verkregen bedragen voor 2001 extrapoleren wij over een periode van tien jaar, waarbij wij uitgaan van een gemiddelde stijging van 5% per jaar. Dit brengt ons op een totaalbedrag van ƒ49 miljoen (€22,2 miljoen), waarvan 38% voor gemeenten, 23,5% voor het Rijk, 8,8% voor provincies en 29,8% voor de markt. Tabel B6.1 vat de wijze van raming samen.

[ 272 ]

Bijlage

7 Investeringen in energiebesparing gebouwde omgeving

Energiebesparing in de woningvoorraad In de literatuur is verschillende keren ingegaan op de manier waarop de energiebesparingsdoelstellingen en de klimaatdoelstellingen in de bestaande woningvoorraad kunnen worden gehaald en welke investeringen daarmee gemoeid zijn. In de Energiebesparingsnota wordt gemeld dat woningen gebouwd vóór 1985 op het energetisch peil van woningen gebouwd in 1985 zouden moeten worden gebracht (ministerie van EZ, 1998). Met een investering van ƒ5.000 (€2.268,9) per bestaande woning van vóór 1985 en een totaal van ruim 3 miljoen woningen (buiten de sociale huur) van vóór 1985, zou dit op een totale investering van circa ƒ15 miljard (€6,8 miljard) tot het jaar 2010 uitkomen. Deze investeringen zouden in beginsel door woningeigenaren moeten worden opgebracht. In eerste instantie is hiervoor het vrijwillig instrument EPA (Energie Prestatie Advies) ontwikkeld waarmee woningeigenaren een beeld kunnen krijgen van de energetische kwaliteit van hun woning en een advies over de wijze waarop deze verbeterd kan worden. Inmiddels bestaat met behulp van het programma ‘Energiepremieregeling’ een uitgebreid scala aan subsidiemogelijkheden voor energiebesparende maatregelen in de woningbouw (www.energiepremie.nl). ECN en RIVM zijn in het Optiedocument ten behoeve van de Uitvoeringsnota Klimaatbeleid ingegaan op diverse opties voor CO2-reductie. Deze zijn doorgerekend met het Global Competition-scenario van het Centraal Planbureau (ECN/RIVM, 1998). In het Optiedocument wordt ervan uitgegaan dat in de bestaande voorraad een autonome daling van 60 PJ in 2010 (15%) verwacht kan worden, bijvoorbeeld als gevolg van vervanging van installaties. Ook wordt gemeld dat door sloop het aantal bestaande woningen, gebouwd vóór 1985, afneemt met 300.000. Van het totale woningbestand van vóór 1985 van 5 miljoen woningen zal 15% niet aangepakt kunnen worden door bijvoorbeeld toekomstige sloop. Met een investering van ƒ5.000 (€2.268,9) per bestaande woning van vóór 1985 en verhoging van de Regulerende Energie Belasting tot 2,5 maal het huidige niveau zou volgens de studie het gasverbruik verder kunnen dalen met 40 PJ, waarmee in totaal een extra CO2-reductie van 3,6 Mton zou kunnen worden bereikt. In 1998 heeft Damen Consultants een viertal pakketten energiebesparende maatregelen voor de bestaande Nederlandse woningbouw doorgerekend op kosten en besparingen (Damen Consultants, 1998). Het meest beperkte pakket maatregelen liet zien dat met een investering van ƒ2.100 (€952,9) per woning van de bestaande woningvoorraad tot 1995 een besparing van 3,1 Mton CO2-reductie behaald zou kunnen worden. Het pakket maatregelen bestond uit: de vervanging van 35% van het enkel glas door HR-glas

[ 273 ]

Tabel B7.1 Overzicht van kosten en CO2-reductie (volgens Damen Consultants, 1998) Energiebesparing

61 PJ (13%)

CO2-reductie Investering per woning Totale netto investering Gemiddelde terugverdientijd

3,1 Mton ƒ2.100 (circa ¤954) ¤5,9 miljard 16 jaar

het isoleren van 3% van ongeïsoleerde panelen dakisolatie van 10% van bitumen daken HR-ketel bij 21% van woningen met conventionele CV-ketels of elektrische verwarming spouwmuurisolatie waar mogelijk in bestaande woningen individuele bemetering waar mogelijk in bestaande woningen waterbesparende douchekoppen waar mogelijk in bestaande woningen. Een overzicht van kosten en CO2-reductie volgens deze studie is weergegeven in tabel B7.1.

Damen Consultants heeft in de studie Consequenties energetische aanpak van de woningvoorraad tot niveau 1985 onderzocht wat de consequenties zijn van de verbetering van de woningvoorraad van vóór 1985 tot het energetisch niveau van woningen gebouwd in 1985 (Damen Consultants, 1999). In de studie is onderscheid gemaakt in verschillende woningtypen en bouwjaarklassen. In tabel B7.2 zijn aantallen woningen van vóór 1985 in de totale Nederlandse woningvoorraad weergegeven. Uit tabel B7.2 blijkt dat in Nederland in totaal ruim vijf miljoen woningen staan die gebouwd zijn vóór 1985. Volgens de studie van Damen Consultants gaat het daarbij om 2,5 miljoen woningen in eigen bezit, bijna twee miljoen woningen in de sociale huursector en ruim een half miljoen woningen in de particuliere huursector. In de studie van Damen Consultants is aan de hand van de Kwalitatieve Woning Registratie 1994-1996 bepaald wat de energetische situatie van de huidige woningvoorraad is en wat de situatie is voor woningen gebouwd in 1985. Vervolgens is aan de hand van de berekeningsmethodiek EPB (Energie Prestatie Bestaande Bouw, een voorloper van het huidige Energie Prestatie Advies, EPA) berekend met welke maatregelen de energetische kwaliteit van de woningvoorraad van vóór 1985 op die van het niveau van de woningvoorraad van 1985 kan worden gebracht. In de studie is één pakket aan energiebesparende maatregelen doorgerekend, waarmee een totale primaire energiebesparing van 136 PJ (circa 9 Mton CO2) wordt bereikt tegen een investering van ƒ48,1 miljard (€21,8 miljard). Dit komt neer op een investering per woning van ƒ9.620 (€4.365,4) per bestaande woning van vóór 1985. Het grootste deel van deze kosten wordt bepaald door twee maatregelen: de na-isolatie van het hellend dak (ƒ17,1 miljard) (€7,8 miljard) en het plaatsen van HR++-glas (ƒ17,5 miljard) (€7,9 miljard). In de studie wordt de energiebesparing niet per maatregel uitgesplitst. Het aandeel van deze twee kostbare maatregelen in de totale energiebesparing is daarmee onbekend. De energiebesparing die in de totale woningvoorraad van vóór 1985 met het totale pakket aan energiebe-

[ 274 ]

Tabel B7.2 Aantallen woningen van vóór 1985 in de totale Nederlandse woningvoorraad Aantal woningen

Aantal woningen in %

Woningtype Vrijstaande woning Twee-onder-een-kapwoning Hoekeind-woning Tussenwoning Galerijwoning Portiekwoning Centrale hal

715.300 565.300 900.000 1.477.100 380.100 728.600 405.400

13,8 10,9 17,4 28,6 7,3 14,1 7,8

Totaal

5.172.700

100

In een studie van Van der Waals is een tabel opgeno1.5 32.000 29,4 men met enkele energiebe1.513.500 29 sparende maatregelen, inves1.180.900 22,6 teringskosten en potentiële 41 1.200 7,9 CO -reductie op basis van 2 466.000 8,9 verschillende bronnen (Van 1 12.700 2,2 der Waals et al., 2000). In de tabel is te zien dat de CO25.216.400 100 reductiedoelstelling van 2 Mton in de bestaande voorBron: Damen Consultants, 1999, op basis van KWR 1994-1996 raad technisch gezien relatief eenvoudig haalbaar is, bijvoorbeeld door het vervangen van alle verwarmingsketels door HR-ketels. Een deel van deze tabel is ter illustratie opgenomen in tabel B7.3. Een recente studie van ECN naar de haalbaarheid van de klimaatdoelstellingen in de bestaande voorraad wees uit dat, gezien het feit dat het Energie Prestatie Advies (EPA) als belangrijkste instrument is aangewezen om energiebesparing in de woningvoorraad te bereiken, een sterke groei van het aantal uitgevoerde EPA’s per jaar nodig is om de doelstellingen te halen (ECN, 2001). In deze rapportage wordt uitgegaan van een aanpak van zes miljoen woningen waarmee een meerinvestering van ruim ƒ6 miljard (€2,7 miljard) is gemoeid. De studie gaat daarbij als besparingsresultaat uit van een autonome besparing van 3,5 Mton CO2-reductie en 2 Mton extra CO2-reductie. Bij het begrip meerinvestering is ervan uitgegaan dat bij muur-, daken vloerisolatie de meerinvesteringen gelijk zijn aan de totale investeringen, maar bij vervanging van de HR-ketel is de meerinvestering gering (ten opzichte van een gewone ketel). Een groot deel van de kosten wordt gefinancierd door de overheid door middel van de subsidies van de Energiepremieregeling. De toepassing van de HR-ketel en betere glasisolatie blijken de meest energie- en kostenefficiënte maatregelen. Het percentage subsidie ten opzichte van benodigde investeringen wordt in de studie gesteld op ƒ2,5 miljard (€1,1 miljard) subsidie ten opzichte van totaal ƒ6 miljard (€2,7 miljard) meerinvesteringen, oftewel de meerinvesteringen worden voor 42% gesubsidieerd.

Bouwjaarklasse voor 1946 1946-1965 1966-1975 1976-1979 1980-1983 1984 Totaal

sparende maatregelen kan worden bewerkstelligd, is indrukwekkend. De besparingen overtreffen de doelstellingen van de Energiebesparingsnota en de klimaatdoelstellingen.

[ 275 ]

Tabel B7.3 Investeringskosten van en potentiële CO2-reductie door energiebesparende maatregelen (inclusief installatie en woningaanpassing, exclusief subsidies) Maatregel

Investering ƒ

¤

Isolatie begane-grondvloer 48 Spouwmuurisolatie 31 Buitenmuurisolatie 239 Isolatie hellend dak 161 HR-combiketel 3.500 HR++ glas ipv enkel glas 447 Zonneboiler 4.500

21,8 14,1 108,5 73,1 1.588,2 202,8 2.042,0

Potentiële CO2-reductie (Mton CO2)

per m2 per m2 per m2 per m2 per stuk per m2 per stuk

1.2 0.3 1)3.8 2.1 2.2 2.3 2)1.3

Totale investeringen (in miljoenen) ƒ ¤ 10.700 609 42.300 33.600 onbekend 12.800 16.700

4.85 5,4 276,4 19.194,9 15.247,0 onbekend 5.808,4 7.5 78,1

1) 10% spouwmuurisolatie en 90% buitenmuurisolatie. 2) Bij 3,7 miljoen woningen. Bron: Van der Waals, 2000, bewerking OTB)

Energiebesparing in bestaande utiliteitsbouw In een recente studie van ECN is onderzocht wat de mogelijkheden van lokale overheden zijn om de doelstelling van het klimaatbeleid op lokaal niveau uit te werken (ECN, 2001a). Hierin kwam onder andere naar voren dat op het gebied van utiliteitsbouw een groot deel van de besparingen door de gemeente zelf gerealiseerd kan worden. Het eigen energiegebruik van een gemeente wordt geschat op 29 tot 58 m3 aardgasequivalenten per inwoner. Voor Nederland als geheel komt dit, gerekend met een aantal van 15 miljoen inwoners, neer op 14 tot 28 PJ energiegebruik in gemeentelijke gebouwen. Dat is 4 tot 8% van het totale energiegebruik in de utiliteitsbouw. De studie werkt niet uit welke besparingen te bereiken zijn.

Stedelijke en Regionale Verkenningen De nummers 1 t/m 15 zijn niet meer verkrijgbaar. 1.

Louw, E., Vastgoedmarkt en ruimtelijke spreiding van kantoren, literatuurverkenning en hypothesevorming 1993/130 blz./ISBN 90-6275-865-7 2. Quist, L., Randstad Overleg Ruimtelijke Ordening, een onderzoek naar interprovinciale samenwerking 1993/145 blz./ISBN 90-6275-875-4 3. Priemus, H. en H. van der Wusten, Ruimtelijke en bestuurlijke inrichting van de Randstad 1993/215 blz./ISBN 90-6275-873-8 4. Heijde, J. van der, Doorwerking van de VINEX op provinciaal niveau, ruimtelijk beleid, woningbouw en bedrijfslocaties 1994/173 blz./ISBN 90-6275-913-0 5. Louw, E., De vastgoedmarkt op locatie, processen bij de realisatie van kantorenlocaties 1994/136 blz./ISBN 90-407-1024-4 6. Boelhouwer, P.J., H.M. Kruythoff en H. Priemus, Beleid voor de grote stad in de toekomst 1995/242 blz./ISBN 90-407-1172-0 7. Louw, E., H. Olden en H. Priemus, Op weg naar herontwikkeling van de Plaspoelpolder 1996/69 blz./ISBN 90-407-1231-8 8. Kalle, E., H. Kruythoff, V. Breuking en R. Teule, Zorg om naoorlogse stadsvernieuwingswijken 1996/199 blz./ISBN 90-407-1340-5 9. Hollander, B. den, H. Kruythoff, R. Teule, Woningbouw op VINEX- locaties: Effect op het woon-werkverkeer in de Randstad 1996/213 blz./ISBN 90-407-1346-4 10. Teule, R., Inkomen, doorstromen en uitsorteren: arm en rijk op de Nederlandse grootstedelijke woningmarkt 1996/333 blz./ISBN 90-407-1345-6 11. Konings, J.W., H.M. Kruythoff, C. Maat, Woningdichtheid en mobiliteit. Woon-werkverkeer op nieuwbouwlocaties in de provincie Noord-Brabant 1996/113 blz./ISBN 90-407-1394-4 12. Louw, E., Kantoorgebouw en vestigingsplaats. Een geografisch onderzoek naar de rol van huisvesting bij locatiebeslissingen van kantoorhoudende organisaties 1996/246 blz./ISBN 90-407-1395-2 13. Kalle, E. en R. Teule, Voortdurende zorg om stadsvernieuwing

13a.

14.

15.

16.

16a.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

1997/64 blz./ISBN 90-407-1414-2 Kalle, E. en R. Teule, Voortdurende zorg om stadsvernieuwing: bijlagen boek 1997/74 blz./ISBN 90-407-1413-4 Priemus, H., E. Kalle, R. Teule, De stedelijke investeringsopgave: naar vitale, ongedeelde en duurzame steden in Nederland 1997/204 blz./ISBN 90-407-1457-6 Lambregts, B.W. en M. Spaans, Ontwikkeling en financiering van publiek stedelijk vastgoed in België, Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië 1997/124 blz./ISBN 90-407-1637-4 Priemus, H, R.C. Kloosterman, B.W. Lambregts, H.M. Kruythoff, J. den Draak, De stedelijke investeringsopgave 1999-2010 gekwantificeerd. Naar economische vitaliteit, bereikbaarheid, sociale cohesie en duurzaamheid 1998/516 blz./ISBN 90-407-1706-0/€52,18 Priemus, H., R.C. Kloosterman, B.W. Lambregts, H.M. Kruythoff, J. den Draak, De stedelijke investeringsopgave 19992010 gekwantificeerd. Samenvatting 1998/16 blz./ISBN 90-407-1707-9/€4,54 Priemus, H., I. van Aalst, E. Louw, Implicaties van een vrije grondmarkt en een intensieve stedelijke herstructurering. Nederland 2030 revisited 1998/110 blz./ISBN 90-407-1744-3/€14,75 Priemus, H. en C. Maat, Ruimtelijk en mobiliteitsbeleid: interactie van rijksinstrumenten 1998/80 blz./ISBN 90-407-1788-5/€12,48 Aalst, I. van, B.W. Lambregts en R.C. Kloosterman, Groene ambities in de complete stad: de G21 doorgemeten 1998/99 blz./ISBN 90-407-1811-3/€19,28 Harts, J.J., C. Maat en M. Zeijlmans van Emmichoven, Meervoudig stedelijk ruimtegebruik. Methode en analyse 1999/118 blz./ISBN 90-407-1835-0/€21,55 Raat, R., Strategische ruimtelijke investeringen in de Zuidvleugel, 1999-2010 1999/94 blz./ISBN 90-407-1911X/€17,47 Spaans, M., Realisatie van stedelijke revitaliseringsprojecten. Een internationale vergelijking 2000/380 blz./ISBN 90-407-2051-7/€45,38 Harts, J.J., C. Maat, en M. Zeijlmans van Emmichoven, Monitoring stedelijke milieus. Menging en dichtheid 2000/126 blz./ISBN 90-407-2096-7/€20,42

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

30a.

Priemus, H., P. Nijkamp en F. Dieleman, Meervoudig ruimtegebruik. Stimulansen en belemmeringen 2000/136 blz./ISBN 90-407-2099-1/€15,88 Priemus, H. en E. Louw, Gemeentelijk grondbeleid. Regiefunctie bij de realisatie van ruimtelijk beleid 2000/112 blz./ISBN 90-407-2100-9/€14,75 Veentjer, M. en M. Willems, Duurzame stedelijke ontwikkeling. Een inventarisatie van scenario’s 2001/129 blz./ISBN 90-407-2186-6/€37,10 Vries, Jochem de, Grenzen verkend. Internationalisering van de ruimtelijke planning in de Benelux 2001/383 blz./ISBN 90-407-2263-3/€46,10 Priemus, H., Economische structuurversterking, stedelijke vernieuwing en de ICT-revolutie 2002/132 blz./ISBN 90-407-2291-9/€19,30 Kruythoff, H.M., A. Haars, Herdifferentiatie van de woningvoorraad. Inventarisatie Meerjarenontwikkelingsprogramma’s G30 2002/117 blz./ISBN 90-407-2290-0/€15,50 Priemus, H. R. Verhage en H.M. Kruythoff, De stedelijke investeringsopgave 2003-2014 2002, 299 blz./ISBN 90-407-2298-6/€46,10 Priemus, H. R. Verhage en H.M. Kruythoff, De stedelijke investeringsopgave 2003-2014. Samenvatting 2002, 26 blz./ISBN 90-407-2299-4/€5

[ 276 ]

Bijlage

8 Stedelijke investeringsopgave in kaarten

In het kader van dit onderzoek zijn de G30-steden verzocht om kaartmateriaal waarop de stedelijke investeringsopgave ruimtelijk is weergegeven. Wanneer investeringen in de verschillende categorieën in samenhang worden beschouwd, kunnen zij elkaar versterken en een meerwaarde opleveren voor de stad. Tevens is het in samenhang brengen van lucratieve en minder lucratieve projecten van belang voor het vinden van additionele financiering. Een dergelijke samenhang vereist een gebiedsgerichte insteek. Dat maakt het mogelijk zaken als scope-optimalisatie en projectenveloppes op lokaal niveau invulling te geven. Wij presenteren hier enkele voorbeelden van de ruimtelijke vertaling die de gemeenten maken van hun investeringsopgave als bouwstenen voor een gebiedsgerichte benadering van stedelijke investeringen. Het gaat om Arnhem, Breda, Enschede, Haarlem, Helmond, Leeuwarden, Maastricht, Rotterdam en Tilburg. Gezamenlijk geven de kaarten van deze steden een beeld van de variëteit binnen de G30, zowel qua ligging als qua omvang. De gemeenten hebben op deze kaarten op eigen wijze de ruimtelijke vertaling van hun investeringsopgave weergegeven. Bij een eerste beschouwing valt de verscheidenheid aan kaartbeelden op. Toch kunnen er grofweg drie methoden worden onderscheiden waarop de kaarten zijn opgebouwd. In het ene geval worden delen van de stad aangegeven waar investeringen plaatsvinden. Per deelgebied wordt aangegeven om welke categorie investeringen het gaat. Gehanteerde categorieën zijn bijvoorbeeld herstructurering/revitalisering, groen/recreatie, infrastructuur, bedrijventerreinen, uitleglocaties. In andere gevallen worden projecten aangegeven waarbij zonder kennis van de projecten niet meteen duidelijk is om welke categorie investeringen het gaat. Tenslotte zijn er kaarten waarop beide benaderingen worden gecombineerd.

[ 277 ]

[ 279 ]

[ 281 ]

[ 283 ]

DE NIEUWE KAART VAN ENSCHEDE stedelijk gebied juli 2001

[ 285 ]

[ 287 ]

[ 289 ]

MAASTRICHT

[ 291 ]

ROTTERDAM

[ 293 ]

[ 295 ]

[ 296 ]

Bijlage

9 Beschermde archeologische monumenten

Figuur B9.1 Beschermde archeologische monumenten in Nederland en gebieden naar trefkans1) van archeologische waarden

De betekenis van de kleuren op het landoppervlak is: hoge trefkans middelhoge trefkans lage trefkans zeer lage trefkans niet gekarteerd water archeologische rijksmonumenten zee zee

1) De trefkans zegt niets over de kwaliteit van de aanwezige waarden. In gebieden met een hoge trefkans kan de kwaliteit sterk aangetast zijn; in gebieden met een lage trefkans kan de kwaliteit juist hoog zijn. Bron: ROB, 2000, Archeologische monumentenkaart en indicatieve kaart van archeologische kaarten, tweede generatie

[ 297 ]

Figuur B9.2 Beschermde archeologische monumenten in G30-stedenclusters en gebieden naar trefkans1) van archeologische waarden

Knooppunt Arnhem-Nijmegen (KAN) 1) De trefkans zegt niets over de kwaliteit van de aanwezige waarden. In gebieden met een hoge trefkans kan de kwaliteit sterk aangetast zijn; in gebieden met een lage trefkans kan de kwaliteit juist hoog zijn.

Bron: ROB, 2000, Archeologische monumentenkaart en indicatieve kaart van archeologische kaarten, tweede generatie

Noord Brabant

Deventer en Zwolle De betekenis van de kleuren op het landoppervlak is: hoge trefkans middelhoge trefkans lage trefkans zeer lage trefkans

niet gekarteerd water archeologische rijksmonumenten contouren stedenclusters

[ 298 ]

Figuur B9.2 Beschermde archeologische monumenten in G30-stedenclusters en gebieden naar trefkans1) van archeologische waarden (vervolg)

Limbrug

Noorden

1) De trefkans zegt niets over de kwaliteit van de aanwezige waarden. In gebieden met een hoge trefkans kan de kwaliteit sterk aangetast zijn; in gebieden met een lage trefkans kan de kwaliteit juist hoog zijn.


twentestad

De betekenis van de kleuren op het landoppervlak is: hoge trefkans middelhoge trefkans lage trefkans zeer lage trefkans


[ 299 ]

Figuur B9.2 Beschermde archeologische monumenten in G30-stedenclusters en gebieden naar trefkans1) van archeologische waarden (vervolg)

Zuidvleugel van de Randstad

Noordvleugel van de Randstad

1) De trefkans zegt niets over de kwaliteit van de aanwezige waarden. In gebieden met een hoge trefkans kan de kwaliteit sterk aangetast zijn; in gebieden met een lage trefkans kan de kwaliteit juist hoog zijn.


utrecht en Flevoland De betekenis van de kleuren op het landoppervlak is: hoge trefkans middelhoge trefkans lage trefkans zeer lage trefkans



Nu het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV) van de grond is gekomen en de dertig steden die participeren in het Grotestedenbeleid (G30) meerjarige stedelijke ontwikkelingsvisies hebben geformuleerd, wensen stadsbesturen verder in de toekomst te kijken: de horizon verschuift van 2010 naar 2015. Dat was voor hen aanleiding om de stedelijke investeringsopgave opnieuw in beeld te brengen, in relatie tot het ICES-beleid in het algemeen en het Grotestedenbeleid in het bijzonder. De investeringen worden voor de periode 2003-2014 gerangschikt naar investeringscategorie en kostendrager, voor de G30 gekwantificeerd. De gegevens worden gepresenteerd per stedelijk cluster, waarbij goeddeels wordt aangesloten op het fenomeen ‘stedelijk netwerk’, gelanceerd in de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening. Ruimtelijke investeringen die financieel zijn afgedekt, en afzonderlijk kunnen worden beschouwd, zoals kantoren, winkelcentra en woningcomplexen in de marktsector, zijn in dit onderzoek niet opgenomen, voorzover deze buiten de herstructureringswijken worden gerealiseerd. Het onderzoek is uitgevoerd door het Onderzoeksinstituut OTB in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de 30 steden die participeren in het Grotestedenbeleid, met financiële steun van Habiforum


H. Priemus/R. Verhage/H.M. Kruythoff

H. Priemus R. Verhage H.M. Kruythoff

30

S T E D E L I J K E

ONDERZOEKSINSTITUUT OTB TECHNISCHE UNIVERSITEIT DELFT D U P SCIENCE

E N

R E G I O N A L E

V E R K E N N I N G E N

30

De stedelijke investeringsopgave

Recommend Documents