De spa als plek voor concentratie, communicatie en interactie
Afstudeerproject Ing. Boris van Eijsden Technische Universiteit Eindhoven Architecture Building and Planning Afstudeerdatum : 9 juli 2008 Commissie: Prof. Ir. Jan Westra Ir. Maarten Willems Ir. Rob Willemse
Inhoudsopgave Sa menvatting
3
1. Inleiding
7
2. Van mythologie tot communicatiebolwerk
9
2.1 Het badritueel
10
2.2 Synergie tussen ondernemers
11
2.3 Spa+
15
3. Maastricht, voormalig 'Van Gent en Loos' terrein
16
3.1 Van Gent en Loos terrein
16
3.2 De vestingwerken
18
4. Uitgangspunten
20
5. Stedenbouwkundig ontwerp
22
6. Mediating water
27
7. Ontwerp van de spa+
29
7.1 Benadering vanuit de openbare ruimte
31
7.2 Het bedrijfsverzamelgebouw
36
7.3 Het gezondheidscentrum
39
7.4 De stoomtrap
39
7.5 De spa
42
7.6 Materialisatie
45
8. Conclusie
49
Literatuurlijst
50
2
SamenvoHing
Het ontwerp voor deze afstudeeropgave betreft de vorming van een gebouwtype , waarin de spa als een therapeut de startende ondernemer begeleidt. Het is een studie, waarin de visie van de architect zonder de invloed van projectontwikkelaars, een maatschappelijk probleem aan de tand stelt. Deze studie gaat in op het terugdringen van het grote aantal mentale en fysieke klachten zoals burn-outs en RSI, door overmatig computergebruik, een ongezonde werkomgeving en hoge werkdruk. Het doel van deze opgave is om een invulling te geven aan een gebouwtype, waarbij het bedrijfsverzamelgebouw voor de startende ondernemer, een relatie aangaat met de spa. Het gebouwtype krijgt de naam: spa+ . De ontwerpstrategie die hieruit voortkomt, is dat het gebouw als een 'maatpak' om de gebruiker heen wordt ontworpen, waarbij de onlosmakelijke verbintenis tussen de werkplek en ontspannen als ideaalbeeld wordt opgenomen.
De ongewone relatie tussen een bedrijfsverzamelgebouw en de spa, heeft als gevolg dat er spanningsvelden ontstaan bij het contact tussen de 'naakte' spa bezoeker met het 'formeel' te gebruiken programma. Door middel van het concept 'mediating water' worden deze spanningsvelden uitgesloten, maar kan het de verschillende programma's van de spa+ toch een relatie met elkaar laten aangaan. 'Mediating water' kan gezien worden als een bemiddelingsgebied tussen beide functies. Naast het uitsluiten van de spanningsvelden, is het ook, het ervaren van water. Hierdoor wordt de gebruiker van het formeel programma aan het denken gezet. over de betekenis en de waarneming van de visuele omgeving. Waardoor de ondernemer, op zorgvuldig gekozen momenten, verleid wordt tot een badgang.
De locatie waarin de spa+ wordt gesitueerd, speelt een belangrijke rol in het ontwerp. Het bevindt zich in het Maastrichtse ontwikv.elingsgebied Belvédère , tussen de overblijfselen van de vestingwerken. De morfologie vormt
3
een visuele verbinding tussen de hoge en de loge fronten, wo armee het door de overnome van het bostionoppervlak, een representatieve waarde krijgt. Het gebouwvolume wordt hierdoor ingezet om dit cultureel erfgoed op te waarderen, maar de genius loci biedt hiermee ook een belevingswereld, die de oorsprong van het bodritueel doet ervaren. Het terugbrengen van het ontbrekende bastion, heeft het idee opgeleverd om het schootsveld in te zetten als thema voor de gebouwstructuur. Dit levert een spel van ruimtelijke verhoudingen op die de zintuigen doen prikkelen.
Het ontwerp van de spa+ is een gebouw, waarin ontspanning de prestaties van de stortende ondernemer doen verbeteren. Het is een gebouw die naast ontspannen ook als communicatiebolwerk fungeert. Synergie tussen bedrijven wordt vanuit het formele bedrijfsverzomelgebouw, doorgezet naar de spa. 'Mediating water' zijn de momenten waarbij de ondernemer zijn gedachten even los laat van zijn werk. Deze momenten omvatten bijvoorbeeld , koffiepauzes, toiletgangen, parkeren, het ophalen van een geprint document of het gebruik maken van het archief. Het' Mediating water' vormt een gebied waarbij een subtiele verwijzing naar de spo wordt gevormd door de rimpelingen van de binnenvijver. De projectie van deze rimpelingen op de wonden, wijst de ondernemer de weg naar de baden.
De boden zijn in hoge ruimten geplaatst. Niets anders don het uitzicht op het stiltegebied dat door hoge massieve betonwonden, plafond en de vloer wordt omkaderd, biedt een setting waarbij de oorsprong van het bodritueel wordt ervaren. De badruimten zijn in de vorm van de schootsveldstructuur naast elkaar geplaatst. waardoor deze afzonderlijk bereikbaar zijn vanuit een centraal gebied in de spa. Dit is de stoomtrap. Deze trap vormt een kruispunt waarin de synergie tussen bedrijven en particuliere spo bezoekers kan worden voortgezet. Het is de plek waar ontmoetingen tot stand komen en waar de constante temperatuur van vijftig graden zorgt voor een ontsponnen omgeving.
4
• •
• •
•
•
'De architectuur van de moderne beweging bleef zonder publiek, overgeleverd aan machthebbers, bezitters en hun voornaamste vertegenwoordigers: de grondspeculanten en de culturele roofbouwplegers . Organisatie van het menselijk milieu, van de ruimte waarin de mens leeft, is niet alleen een bestaansnoodzaak, maar ook het meest directe en meest concrete middel tot communicatie via zelfpresentatie. Daarvoor is de mens juist op aarde: om het milieu waarin hij leeft vorm te geven en te transformeren, en zo gaandeweg, in een lange evolutie, de mens zelf gestalte te geven. De ruimte voor de mens wordt in de samenleving van vandaag ernstig bedreigd door agressieve machten die ze exploiteren uit winstbejag. De architect moet aan de kant van de mensen gaan staan die de architectuur gebruiken en ondergaan.'
1
I 'Dat is architectuur' sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Hilde Heynen, André Loeckx, Lieven de Cauter, Karina Van Herck, uitgeverij 010 Rotterdam, De architecten en hun publiek, Giancarlo de Carlo.
6
1 Inleiding
Verschrikt door de wekker blijkt het witte strand waarop hij lag een droom. Hij hoort de baby huilen en beseft dat hij niet te laat op kantoor mag komen. De kans om zijn grootste opdracht tot nu toe binnen te halen, mag niet gemist worden. Na het succesvol afronden van deze opdracht zit er waarschijnlijk meer werk aan te komen . Deze opdrachtgever heeft connecties met veel bedrijven waaraan hij zijn diensten zou kunnen verlenen. Een eigen onderneming starten vergt veel werk en tijd en dat betekent dat hij vaak tot in de late uurtjes moet doorwerken . De laatste tijd is opstaan een erg moeizaam proces. Kreunend van de pijn in zijn nek, tilt hij zichzelf uit bed en neemt een hete douche. De pijn en vermoeidheid worden even onderdrukt als hij denkt aan de vakantie. Nog maar twee maanden en dan lekker ontspannen ...
Uit de statistieken blijkt dat één op de tien Nederlanders te kampen heeft met een burn-out of RSI, door overmatig computergebruik, een ongezonde werkomgeving en hoge werkdruk. Deze fysieke en mentale klachten onder werknemers en ondernemers kunnen ingeperkt worden door het integreren van ontspanningsfaciliteiten in de werkplek. Met als ideaalbeeld dat de werkplek onlosmakelijk verbonden is met ontspanning.
Het citaat op pagina 2 van Giancarlo de Carlo uit 1969, is typerend voor de
ontwi":~:eling
van de architectuur. Anno
2008 blijkt deze tekst nog actueel. De architectuur wordt in deze tijd sterk beïnvloed door projectontwikkelaars, waarbij
het bouwen
een
zekere
winst
moet opbrengen . De
architect krijgt
hierdoor minder kans
om
maatschappelijke problemen aan de tand te stellen. Het vak architectuur is hierdoor zijn betekenis aan het verliezen. De architect is hoe langer hoe meer de verantwoordelijke voor slechts een zeer beperkt aspect van de bouw: 2
namelijk de uiterlijke vormgeving. Hierdoor wordt het de architect vaak onmogelijk gemaakt om studies te doen, waaruit
mogelijk
nieuwe
gebouwtypologieën
kunnen
ontstaan
die
de
maatschappelijke
ontwikkelingen
" Van ruim te tot rizoom' standpunten in de Nederlandse architectuur, uitgeverij 010 Rotterdam , Holland op zijn breedst, Ole Bouman.
7
ondersteunen en/of voorkomen. Vanuit de hierboven genoemde casus. waarvoor mogelijk een nieuw gebouwtype gestalte geeft aan de ontwikkelingen van dit maatschappelijk probleem, is de afstudeeropgave geformuleerd:
Hoe kan de spa fungeren als begeleidend therapeut voor de startende ondernemer?
Het doel van deze opgave is om een invulling te geven aan een gebouwtype, waarbij het bedrijfsverzamelgebouw voor de startende ondernemer (risicogroep voor burnouts en RSI) een relatie aangaat met de spa. Met als ontwerpstrategie dat het gebouw, in het verlengde van het bovengenoemde citaat van Giancarlo de Carlo,
als
een
'maatpak'
om
de
gebruiker
heen
wordt
ontworpen.
De
antwoordformulering
van
de
afstudeeropgave en het daaruit voortvloeiende ontwerp. zijn een resultaat van het vooronderzoek naar de essentie van het baden en de ideale werkplek voor de startende ondernemer in het bedrijfsverzamelgebouw. Hierbij moeten de verhoudingen tussen de verschillende gebruikers van het te ontwikkelen gebouwtype. onder de loep worden genomen. Een korte samenvatting van het geheel en een uiteenzetting van mijn eigen conclusie sluiten het geheel
af.
8
2 Van mythologie tot communicatiebolwerk Het typologisch onderzoek van de spa, heeft naar voren gebracht dat de moderne spa in veel gevallen een diversiteit aan baden, massagesalons en sportfaciliteiten overkoepelt. De oorsprong van het badritueel wordt hierbij vaak door uiterlijke vormgeving , middels betekenisloze verwijzingen, uitgebeeld. Voorbeelden
hiervan
zijn
terugkerende aankledingen als ornamenten en zuilen die verwijzen naar het Romeinse badhuis en de sterrenhemel afkomstig uit het Islamitische badhuis. Het ontwikkelen uit
wins~bejag
heeft ervoor gezorgd dat de spa vaak als een autonoom gebouw buiten de stad is
geplaatst. Waarbij het bezoekers moet aantrekken om een dag of weekend lang gebruik te maken van zijn faciliteiten. Hoewel deze spa gebouwen in een rustige setting buiten de stad zijn geplaatst, wordt hier de diversiteit aan baden massaal gebruikt. De vraag die hierbij gesteld kan worden is of de moderne spa haar, misschien wel belangrijkste, relatie met de stad en het stedelijk bestaan weer moet aangaan? Kan de spa weer het 'badhuis' worden zoals de Romeinen deze in het stedelijk bestaan integreerden, waarin men zich dagelijks kon weiden aan het badritueel en waarbij mensen elkaar ontmoetten? In deze paragraaf wordt teruggegrepen naar de oorsprong van het badritueel, het beschouwen van het Romeinse badhuis en het ondef7oeken naar de ideale werkomgeving voor de startende ondernemer. Dit heeft als doel, het omzeilen van de invloed van projectontwikkeling uit winstbejag , waardoor een gebouw ontstaat dat de gebruiker dient .
9
2.1 Het badritueel Na een succesvolle dag jagen, vindt Actaeon een fontein waarin de godin van het bos vermoeid van de jacht, omringd door haar nimfen, haar maagdelijke lichaam baadt in het sprankelende water. Het is Artemis de godin van het jagen en boogschieten, beschermster van de dieren , kinderen, en de zwakken, bewaakster van de bossen en waterbronnen. Ze wordt ook vaak als godin van de maan genoemd of wordt vaak geassocieerd met de maan, omdat de maan de bron van al het water is. Wanneer Artemis ontdekt dat Actaeon haar bespiedt tijdens haar badritueel, wordt hij meteen gestraft en verandert zij de jager in een hert ... 3
Geneeskundige behandelingen: De essentie van het baden is afkomstig uit de ontspannende en zuiverende eigenschappen van water, waarbij het badritueel dankzij mythen wordt omringd door een magische en goddelijke aura . Vanuit de Griekse mythe over de badende godin Artemis
4
,
kan de essentie van het baden worden
omschreven als een ritueel, met voyeurisme als spanningsveld . Het badritueel kan hoofdzakelijk gezien worden als een groot verdienste na het leveren van inspanningen. Het is een ritueel waar men ongestoord kan ontspannen en waarbij men dicht bij de natuur komt te staan. Het badritueel vindt zijn oorsprong bij het baden in waterbronnen . Waterbronnen zijn natuurlijke verschijnselen, waaraan vanwege de smaak, kleur of temperatuur bijzondere of bovennatuurlijke eigenschappen zijn toegeschreven. De oude Grieken dachten dat in deze bronnen goden , geesten en nimfen huisden . Zij bouwden daarom altaren en tempels voor deze goden, omdat zij dankbaar waren voor de genezende werking van het baden in de waterbronnen. De badrituelen zoals wij ze in deze tijd kennen, werden bijna allemaal door Hippocrates (460 v.Chr. - 377 v.Chr., Griekenland)
twee millennia geleden al toegepast. Zijn badrituelen zijn te beschouwen als geneeskundige
behandelingen. Deze behandelingen bestonden onder meer uit baden en begietingen met koud, lauwwarm en warm water, minerale baden, baden met zeewater, stoombaden, natte omslagen en wikkels, warme kruiken, en
J Peter Zumthor Therme Vals. Scheidegger En Spiess, Sigrid Hauser en Peter Zumthor. , Zie weergave mythe Artemis pogina 8
10
modder en kruidenpakkingen. Deze geneeskundige ontwikkeling bracht de eerste kuuroorden voort die de Grieken in de buurt van de waterbronnen bouwden .5
De Romeinse badcultuur: Naar het voorbeeld van de oude Grieken begonnen de Romeinen in de loop van de derde eeuw voor Christus een badkamer in te richten in hun huis. Dit was een luxe die alleen de rijken zich konden veroorloven. In die tijd werden er nog geen openbare badinrichtingen gebouwd vanwege de strikte zeden. Maar na een tijd begon men meer waarde te hechten aan reinheid dan aan shUe zeden, zodai in de tweede eeuw voor Christus in Rome de eerste openbare Romeinse badhuizen ontstonden. Agrippa bouwde in 33 V.Chr. de eerste openbare badhuizen die thermae (thermen) werden genoemd . Het woord thermae is afgeleid van het Griekse bijvoeglijk naamwoord thermós, dat 'warm' betekend. 6 Tussen het gebruik van de Romeinse badhuizen en het gebruik van de moderne spa zijn verschillen te ontdekken. Het Romeinse badhuis is te omschrijven als een ontmoetingsplek. De Romeinen gingen niet alleen naar het badhuis om zich te reinigen en te baden, maar voor hen was het ook een plek om vrienden te ontmoeten. Het onderhouden van sociale contacten stond hier centraal, het badhuis werd gebruikt om een netwerk van contacten op te bouwen. Dit was goed voor de bezoekers, maar ook voor bijvoorbeeld de muziekanten die er optraden. Zij zagen hier een kans om gevraagd te worden voor het optreden bij feesten en partijen. Het badhuis was een veelzijdig gebouw met diverse soorten baden. Er waren zweetbaden, warme en koude baden, zwembassins en kuipbaden, waarin de badrituelen van Hippocrates werden voortgezet. Om het badhuis als ontmoetingspek te laten fungeren, bevonden zich binnen de muren van het badhuis ook vaak tuinen, wandelplaatsen, stadia, vertrekken om uit te rusten, gymnastiekzalen, massagesalons en zelfs bibliotheken en musea. Bezoekers van het badhuis konden hierdoor hun dagelijkse bezigheden combineren met een badgang, hierdoor werd de kans op ontmoetingen tussen een wisselend publiek vergroot.
l 'Water! Als medicijn' Cécile R.L. Boot, Frons J. Meijman en Peter Vonk. "'Gescheidenis van de bouwkunst' overzich t van het bouwen in de westerse wereld. Thieme Meulenhoff Utrecht, W.J. van Heuvel en Ir. B.D. Verbrugge.
11
'Transparant' scherm: De plattegrond van de Thermen van Caracalla [206 n.Chr. - 216 n .Chr.) creëert een beeld van de relatie tussen de baden en de diverse andere programma's in het badhuis . In dit badhuis bevonden zich naast baden onder andere ook turnzalen, tuinen, kantoorruimten en een bibliotheek. Op de plattegrond is te zien dat het warmwaterbad [caldarium). koudwaterbad (frigidarium) en de lauwwaterbaden (tepidaria) zich in het centrum van het gebouw bevinden. De zweetruimte (sudatorium) en het buitenbad (natatio) bevinden zich aan de uiteinden van de gespiegelde plattegrond en zijn vanuit de hoofd baden bereikbaar via een gang, waaraan ook de kleine turnzalen (sphaeristeria) en buitenhof zijn gekoppeld . De grote turnzaal doorkruist het centrum van de plattegrond, waardoor het warmwaterbad en koudwaterbad van elkaar zijn gescheiden . Zuilen staan op de scheiding tussen de baden en turnzalen, conversatieruimte en verkeersruimten. Hierdoor ontstaat een 'transparant' scherm dat het contact tussen de ruimten behoudt en waardoor het water in de baden als een spran elend vlak tussen de massale zuilen verleidt tot baden .
,
Thermen van Coracalla 6
B
- - -
~
-
-
+ -
- - -- - >-
'Gescheidenis van de bouwkunst' overzicht van het bouwen in de westerse wereld, Thieme Meulenhoff Utrecht, W.J. van Heuvel en Ir . B.D. Verbrugge .
12
2.2 Synergie tussen ondernemers
De komst van het bedrijfsverzamelgebouw: In Nederland schieten de bedrijfsverzamelgebouwen als paddestoelen uit de grond. Doordat ondernemers van elkaars kennis en netwerk profiteren en faciliteiten delen, zou dit gebouwtype als vanzelf een soort creatief milieu bieden, dit leidt tot meer werk en meer omzet voor iedereen. Het
b.v.g.?
biedt
naast
kleine
kantoorunits
ook
faciliteiten
als
een
telefoonservice,
een
secretariaat,
kopieermogelijkheden, vergaderruimte, beveiliging en een gezamenlijke ICT-ondersteuning. Vaak gelden in het b.v .g . aantrekkeliJke huurcondities, zoals bijvoorbeeld kortlopende contracten of een lage huur. Gemeenten willen de creatieve en innovatieve bedrijvigheid sfimuleren door startende ondernemers bij elkaar te plaatsen in één gebouw. Voor deze doelgroep worden vaak bestaande fabrieksgebouwen verbouwd, omdat deze door hun grote vloeroppervlak een goede setting vormen voor ondernemers die zijn aangewezen op synergie met andere bedrijven. 8
3_ .. PIIlt ~ ·tI
n
6 • 1.~
e .... ID!H'IIJUIn ~..
"
t~
t I
1.
iftIlI . .
,umIW
.1""'Qi
7 B.v.g.: afkorting van bedrijfsverzamelgebouw , 'De Architec t', jaargang 38, Sdu uitgev ers, januari 2007, pag.76
13
De verkeersruimte als ontmoetingsplek: De plattegrond van het in 2007 opgeleverde b.v .g. in Den Haag, geeft een beeld van het open karakter van het b.v.g .. Hier heeft een bestaand fabrieksgebouw, de Caballero fabriek, een herbestemming gekregen als b.v.g. Aan de plattegrond is te zien dat de configuratie van het programma is ontstaan
uit
de
functionaliteit.
Deze
configuratie
heeft
als
doel
om
van
dit
fabrieksgebouw
een
'communicatiebolwerk' te maken . De werkplekken zijn daarom verbonden aan extra brede verkeersruimten, waardoor het contact tussen de werkplekken en verkeersruimten de synergie tussen de ondernemers versterken. De verkeersruimten krijgen hierdoor de nieuwe betekenis als ontmoetingsruimten waarin onderlinge contacten kunnen ontstaan .
De virtuele ruimte: Naast de vorming van het b .v.g. als 'communicatiebolwerk', is de ontwikkeling van de werkplek een essentieel onderdeel om het b .v.g. als een 'maatpak' om de startende ondernemer heen te vormen. Actueel is de flexibele werkomgeving, waarmee Erik Veldhoen in Nederland de basis heeft gelegd voor de 'nieuwe' werkplek. In zijn onderzoek verdeel,t hij de werkomgeving in fysieke, mentale en virtuele ruimten. De fysieke ruimte is te omschrijven als een plek die men inneemt in een drie dimensionale ruimte, waarin men zich kan verplaatsen. De mentale ruimte is onlosmakelijk verbonden met de fysieke ruimte. Deze is te vergelijken met het 'denken' . Het bewegen in de mentale
ruim~en
kan alleen door de hulpmiddelen die de fysieke ruimten ieder individu heeft
meegegeven , als zijnde herinneringen waarmee het voorstellingsvermogen gevoed wordt.
De virtuele ruimte
kunnen we omschrijven als de ruimte waarin digitale informatie kan worden opgeslagen . De komst van internet heeft dan ook geleid tot nieuwe mogelijkheden in de fysieke ruimten, met als gevolg dat de hedendaagse werkplek op een flexibele manier kan worden vormgegeven. Dit heeft niet alleen gevolgen voor de fysieke ruimte, maar er horen ook een ander gedrag, werkprocessen en interacties bij.9 De werkplek van deze tijd is dan ook niet meer te omschrijven als de 'oude' fysieke ruimte, waarin bureau, stoel e.a. hulpmiddelen zich bevinden. De komst van de virtuele ruimte maakt het mogelijk om het b.v.g. flexibel in te delen. Hierbij hebben de ondernemers de keuze om
• 'The art of worki ng' De integrale betekenis van onze virtuele, fysieke en mentale werkomgeving, Erik Veldhoen. Academie Service uitgeverij Den Haag
14
een plek in te nemen die op dat moment passend is bij hun werkzaamheden . De functionering van deze flexibele werkomgeving zorgt dan ook voor een doelgerichte beleving .
2.3 De spa+ De kernpunten die in paragraaf 2.1 en 2.2 zijn behandeld, vormen de uitgangspunten voor het ontwerpproces van de spa+. In het vervolg van deze scriptie wordt het gebouwtype als spa+ omschreven. Het vormt de
afkor~ing
van
de samenstelling van het programma van de spa met het bedrijfsverzamelgebouw. Hierbij is het noemen van de spa essentieel, omdat de spa als een onlosmakel ijk geheel het programma van het b.v.g. moet versterken. Na een analyse van de bouwlocatie worden deze uitgangspunten gekoppeld aan de stedenbouwkundige uitgangspunten, waaruit vervolgens de spa+ is ontstaan.
15
3 Maastricht, voormalig 'Van Gent en Loos' terrein De gekozen locatie voor deze opgave bevindt zich in de stad Maastricht. Anders dan in veel andere Nederlandse en Europese steden neemt hier de bevolkingsomvang en de werkgelegenheid al jaren gestaag toe . De stad is een aantrekkelijke vestigingsplaats voor onder meer Europese instituten die profiteren van de gunstige centrale ligging. De werkgelegenheid drijft voor een groot gedeel e op industriële activiteiten, maar daarnaast neemt het belang van Maastricht als kennis en dienstenstad toe.
10
Deze ontwikkelingen maken de stad een goede en reële omgeving
om de spa+ in te vestigen.
3.1 Van Gent en Loos terrein Het ontwikkelingsgebied Belvédère is gesitueerd in het noordwesten van Maastricht en vormt een belangrijke schakel in de ontwikkeling van de stad. Hierin geeft het de komende decennia vorm aan een nieuwe stadsdeel. Het is een verouderd industriegebied dat wordt herbestemd voor negenduizend nieuwe woningen, bestemmingen voor werkgelegenheid en cultuur. Vrijetijdsvoorzieningen krijgen hier meer ruimte en de verkeersstromen worden ingrijpend aangepast.
11
De locatie die voor deze opgave is gekozen , is het voormalige 'Van Gent en Loos' terrein. Dit terrein was onderdeel van de industrie in deze omgeving, maar is sinds maart 2008 getransformeerd naar een tijdelijk parkeerterrein. Het voormalig 'Van Gent en Loos' terrein bevindt zich aan de rand van dit gebied waar het grenst aan het stadscentrum. De bedrijvigheid van deze stedelijke omgeving en de toegankelijkheid van de locatie, biedt het juiste klimaat voor de startende ondernemers in de spa+. De aanwezigheid van de vestingwerken, waarin cultuur en natuur de bron zijn van een stilte gebied, geven deze locatie de ideale setting voor een spa.
10 11
'Maastricht maakt een stadsdeel' cahiers céramique 1+ 11. Jo hn Cüsters en Joop Huisman, Gemeente Maastricht. www.belvedere-maastricht.nl. 11 mei 2008
16
3.2 De vestingwerken In het ontwikkelingsgebied Belvédère heeft nog geen verkaveling plaatsgevonden. Om deze reden is het perceel voor de spa een gekozen gebied dat is voortgekomen uit bestudering van het nieuwe masterplan . De bouwlocatie is de plek waar ooit een bastion de aangrenzende vestingmuren met elkaar verbond. Een bastion is onderdeel van de vestingwerken en heeft een vijfhoekige vorm . Deze vorm zorgde ervoor dat er géén dode hoek ontstond bij de aansluiting met de aangrenzende muur.
Hierdoor werd het voor de vijand moeilijker het verdedigingswerk te
betreden. Deze vestingmuren zijn overblijfselen van de verdedigingswerken die Maastricht van 1655 tot 1867 beschermde:l in tijden van oorlog. Aan de zuidwest zijde van de bouwlocatie zijn de hoge fronten gelegen. Dit is een gebied van ongeveer tien hectaren, waarin vestingmuren , bastions, capponières ( ten behoeve van de buskruit opslag)
en andere
verdedigingsbouwwerken te bezichtigen zijn.
Hoge fronten
Schietgaten gericht op de droge grach t
18
Capannière (buskruit opslag)
Lage fronten
Aan de noordoost zijde van het perceel zijn de lage fronten gelegen. De lage fronten zijn ook onderdeel van de vestingwerken. Het verschil tussen de hoge en de lage fronten is dat er bij de lage fronten geen droge grachten voor de bastions zijn geplaatst. maar hier loopt water dat afkomstig is van de Maas voor de bastions langs. In tegenstelling tot de hoge fronten, zijn de lage fronten slecht onderhouden. Dit omdat deze de laatste eeuw omringd werden door het te herinrichten industrieterrein. Met als gevolg dat de lage fronten slecht toegankelijk voor bezoekers waren en hierdoor een ideale plek voor rondhangende jeugd vormde. De hier aanwezige capponière is daardoor ernstig aangetast. Door bezonning en de slechte bereikbaarheid van de vesting muur aan de waterkant. zijn er in de voegen van de muur zeldzame planten ontstaan. Ook is hierdoor in dit gebied de zeldzame muurhagedis te vinden. In 1992 is dit gebied als beschermd natuurmonument aangewezen 12.
" http://www.cnme.nl/nl/kam_zelf_kijken/natuurgebieden. 9 januari 2008
19
4 Uitgangspunten
Uit de voorafgaande paragrafen zijn de uitgangspunten ontstaan die als rode draad tijdens het ontwerpproces hebben gefungeerd. De uitgangspunten zijn ondersteunend aan de gestelde opgave. Het doel van de opgave is een invulling te geven aan het nieuwe gebouwtype, waarbij het gebouw als een 'maatpak' om de spa bezoeker en de startende ondernemer heen wordt ontworpen.
Uitgangspunten voor het ontwerpen van de spa+:
De spa dient de magische en goddelijke aura van het badritueel aan de bezoeker over te brengen. De beleving van de ruimten moet daarom door materialisatie, een spel van ruimtelijke verhoudingen en lichtinval een rustieke omgeving vormen. 2
Het gebouw moet het synergetisch karakter van het b.v.g. doortrekken naar de spa, dit betekent dat de spa een
zone
voor communicatie
moet
bieden . Deze
moet een centrale plaats innemen
waardoor
ontmoetingen tussen de ondernemers onderling en de spa bezoeker [particulier) kunnen plaatsvinden. De communicatiezone moet hierbij het eerste uitgangspunt niet in de weg staan. 3
Het 'transparante' scherm dat door de zuilen in de thermen van Caracalla werden gevormd, moet zijn betekenis in een passende architectonische vorm ingezet worden. Het doel hiervan is om de startende ondernemer op het juiste moment te verleiden tot een badgang .
20
Stedenbouwkundige uitgangspunten:
4
He': masterplan van het ontwikkelingsgebied Belvédère dient als stedenbouwkundige onderlegger.
S
De vestingwerken zijn een belangrijk onderdeel van de Maastrichtse geschiedenis. Het opwaarderen van de lage fronten is een vereiste. Het verbinden van de verwaarloosde lage fronten met de hoge fronten, is om deze reden een belangrijk stedenbouwkundig uitgangspunt. De morfologie van het gebouw moet hierop aansluiten.
6
De aanwezigheid van zeldzaam groen en kleine diersoorten, dient te worden gerespecteerd. Het behouden van het stilte gebied ter plekke van de loge fronten is daarom een noodzaak.
7
Het doel van deze opgave is om een invulling te geven aan een gebouwtype, waarbij de risicogroep voor burn-outs en RSI wordt ondersteund door de spa. Het regelmatig gebruiken van de baden werkt preventief. Maar voor degenen waarbij deze klachten toch voorkomen, is het opnemen van een gezondheidscentrum noodzakelijk. Hierdoor ontstaat een efficiënt samenwerkingsverband tussen het voorkomen en behandelen van deze mentale en fysieke klachten.
21
5 Stedenbouwkundig ontwerp De leidraad voor het vormen van de stedenbouwkundige ruimte is het opwaarderen en behouden van het cultureel erfgoed. Het uitgangspunt is het creëren van een verbinding tussen de hoge en lage fronten. De morfologie wardt hierop gebaseerd.
Verbinding tussen de fronten
Representeren oan het stadscentrum
22
Representeren van het ontbrekende bastion: De bouwlocatie is gesitueerd op de plek van het ontbrekende bastion, die de vestingwerken ooit met elkaar verbond. De contouren van de plattegrond moeten ervoor zorgen dat het gebouw het ontbrekende bastion, en daarmee de verbintenis tussen de vestingwerken, representeert. Dit betekent dat het gebouw een visuele verlenging vormt van de vesting muur vanaf de loge fronten . Deze vesting muur vindt zijn ondergrond op 6 meter onder het natuurlijke maaiveld. Op dit niveau werd de aanliggende verdiepte gracht middels kijk en schietgaten bewaakt. Het ontbrekende bastion was een vijfhoekige verlenging van deze 6 meter diepe vestingmuur, die zijn richting vervolgde naar de hoge fronten. De hoge fronten daarentegen zijn op het natuurlijke maaiveld gebouwd . De morfologie van de spa+ volgt daarom niet alleen de contouren van het bastion, maar vormt tevens een compromis tussen de hoogtematen van de hoge en de lage fronten. De spa+ sluit aan op de 6 meter verdiepte gracht, terwijl de gebouwmassa zich boven het natuurlijke maaiveld aan de omgeving presenteert. De totale hoogte van het gebouw is hoger dan de vesting muur van de lage fronten, maar is lager dan de hoge fronten. Het vormt hiermee door zijn proporties de missende schakel, die zowel het hoge als het lage deel van de vestingwerken representeert.
23
appartem (sph" ent
)7j='_
.
'''ï
__
C
nn
Links: het gebouw representeert het on tbreken d e bastion aan de stad.
Re c hts: de afstand tussen het w andelgebied en het stiltegebied b ied t een ru stieke omgeving voor de spa .
Behouden van het stiltegebied: De vijfhoekige vorm van de plattegrond biedt naast de representatieve waarde , ook een visuele verlenging van de openbare wandelroute. Momenteel is de wandelroute uitgezet in het gebied van de hoge fronten, maar deze dient te worden verlengd naar de lage fronten. Hierdoor wordt het (nu nog) cultureel geheim bloot gelegd voor bezoekers . De vestingmuur die aan de waterkant ligt is slecht bereikbaar voor wandelaars waardoor er zich in de voegen van de muur, zeldzame planten zijn gaan wortelen. Ook is hier door de onbereikbaarheid de zeldzame muurhagedis te vinden. Het is van belang dat de lage fronten vanaf de waterkant onbereikbaar blijven, maar de vestingmuur moet wel aan de wandelaar worden getoond. De wandelroute wordt daarom aan de noordzijde bovenlangs (op het natuurlijke maaiveld) doorgetrokken. De verdiepte gracht blijft hierdoor zijn functie als stilte gebied behouden, waardoor het een aantrekkelijke setting wordt ter oriëntatie van de baden.
25
Het gebouw sluit aan op de verdiepte gracht en neemt de beweging van de vestingmuur over. De ontspannende werking van het baden slu it aan op de rus tieke omgeving van het stiltegebied.
26
6 Mediating water De ongewone relatie tussen een b.v.g. en de spa, heeft als gevolg dat er spanningsvelden ontstaan bij het contact tussen de 'naakte' spa bezoeker met het 'formeel' te gebruiken programma. Deze spanningsvelden vormen de mogelijkheid tot schaamte en voyeurisme, waardoor de vorming van het 'maatpak ' bemoeilijkt wordt. Door midde l van het concept 'mediating water' worden de spanningsvelden uitgesloten , maar kan het de verschillende programma's van de spa+ toch een relatie met elkaar laten aangaan. Het woord 'mediating' is afkomstig van de professionele vorm van conflict bemiddeling. Hierbij is de 'mediator' een leidend persoon, die de conflicterende partijen hun probleem zelf laat oplossen.
13
Bemiddelingsgebied tussen werkplek en boden
11
http://nLwikipediO.org/wiki/Conflictbemiddeling, 20 opril 2008
27
Ervaring van de baden in het b.v.g .
aankomst voetgangel's I ~;:::-::'=------,
Rela tieschema
Water als afs tand houder
Het concept 'mediating water ' zet het water in als 'mediator' . Het sluit daarbij niet alleen de spanningsvelden uit, maar hiermee wordt ook de betekenis van het 'transparante' scherm (zie toelichting in paragraaf 2.1) ontwikkeld. 'Mediating water ' betekent daarnaast het ervaren van water, waardoor de gebruiker in het formeel programma aan het denken wordt gezet over de betekenis en de waarneming van de visuele omgeving . De ervaring van het water verleidt de ondernemer, op zorgvuldig gekozen momenten, tot een badgang. Uit de ontwikkeling van dit concept is het relatieschema voortgekomen, waarmee het programma doelgericht kan worden geconfigureerd.
28
7 Ontwerp van de spa+ Het maken van een verbinding tussen de vestingwerken is een gegeven waarop het ontwerp van de spa+ is gebaseerd. Dit heeft als doel de genius loci
14
in het gebouw te ervaren. Terugkijkend naar de Griekse mythe die in
paragraaf 2.1 staat beschreven, is op te merken dat het badritueel een verdienste is na gedane inspanningen. In de geschiedenis zijn deze inspanningen vaak te omschrijven als het strijden, aanvallen, verdedigen ofwel overleven. De omgeving en zijn genius loci bieden een belevingswereld die gelijk staat aan de oorsprong van het badritueel. Het terugbrengen van het vijfhoekige bastion heeft hierdoor het idee opgeleverd om het schootsveld
15
in te zetten
als thema voor de gebouwstructuur. Dit levert een spel va'! ruimtelijke verhoudingen op die de zintuigen doen prikkelen.
\>.
.~~ '~d:i..xi
\
'JN-l
• !>~l-l fl!:nJocl<,
' I
Principewerking van het schootsveld in de vestingwerken .
Structuur van schootsvelden vertaald noar een ontwerpschets.
Genius loci is te omschrijven ols de geest van de plek. Het 'schootsveld' is een onderdeel van de ves tingwerken. Di t zijn gaten waarach ter kanonnen opgesteld stonden om de vijand in oorlogstijden mee te belagen. Deze gaten hebben een diepte die muurdik is en lopen van smal naar breed uit, waardoor de loop von het kanon op verschillende hoeken kon worden opgesteld. 14
15
29
7.1 Benadering vanuit de openbare ruimte De benadering vanuit het stadscentrum doet voorkomen alsof het gebouw drie aparte functies overkoepelt. B.v.g., gezondheidscentrum en spa hebben ieder een eigen entree, die bereikbaar is wanneer men de open routing van het gebouw binnenstapt. Deze routing vormt een openbare ruimte die uit de vijfhoekige bouwmassa lijkt te zijn gehold. Massieve muren omsluiten dit binnengebied, waardoor de ervaring van de genius loci wordt versterkt. De entree van het gezondheidscentrum en het b.v.g. zijn in het centrum van dit binnengebied geplaatst. Bij het benaderen van de spa, wordt de geest van de vestingwerken benadrukt door de circa zestig meter lange hellingbaan. Bij het volgen van dit dolende en smaller wordende pad lijken de massieve muren steeds hoger te rijzen, waardoor de entree als een donker gat op de entree van een bunker lijkt. Bij het betreden van de spa, stapt de bezoeker een ruimte in waarbij de structuur van het schootsveld een ruimtel ijke metamorfose doet ontstaan. Vanuit de smalle donkere entree, vormt het schootsveld en .het zes meter hoge plafond, een enorm uitzicht over het stilte gebied.
Entree spo.
31
o
-=--1~
(
~ IJ
\\
\
\ \
\\
DJ
A
_
-"'" begane grond
.6 _
o // // // // //
/
Ji ,I I" ' ,I "
I'
, I
,I"
verdieping - 1
z::~ ----~--.
o
, /;/" " /;/
"
" ""
""
/",,'>"'" ".;;::::::/
"" "" 11
11
11 1/ 1 1
:r--__ :
~
"""""LO'~ ~.
I~I----------~~~... 'I
" !": JI
'I
I! 11
'- I
1
1
~(
1
11 J.'
I,"
""
,
11
/f /f
11
"
11
11 I! /f
11 "
"
'I
"
" ': "
/I 11
~
/1 ~II)/ / /
:.
/
'I
I'
I," 11
i'I
/
(1
/
~
\
\
A - - - =6. :
/
-. doorsnede A - A
doorsnede B - B lOm
7.2 Bedrijfsverzamelgebouw
Het b.v.g. vindt zijn toegang tussen de massieve muren van het binnengebied. Het b.v.g . biedt ruimte aan circa honderd startende ondernemers , waarvoor het oppervlak als een vrij inaeelbare plattegrond is vormgegeven . De zware constructieve betonwanden die richting geven aan de schootsveldstructuur, zijn de scheidende elementen die van deze vrij indeelbare plattegrond de menselijke moot doen behouden. De plattegrond biedt de gewenste synergie tussen de ondernemers, maar biedt ook de mogelijkheid om de ruimte in te delen zodat doelgericht gebruik wordt gemaakt van de flexibele werkomgeving . De opgave formulering geeft de gewenste relatie tussen de kantoorfunctie en de baden aan. De ontwikkeling van het concept 'mediating water' geeft hier een antwoord op , in de vorm van een bemiddelingsgebied. In dit gebied zijn de momenten bij elkaar gebracht, waarbij de ondernemer zijn gedachten even los laat van zijn werk . Deze momenten omvatten bijvoorbeeld , koffiepauzes. toiletgangen. het ophalen van een geprint document, het gebruik maken van het archief of het parkeren van de auto. Het zijn de momenten waarop het 'mediating water' als transparant scherm wordt ingezet, waardoor een subtiele verwijzing naar de spa, de ondernemer doet verleiden tot een badgang. Het 'mediating water' gebied, is de plek waar de pantry's en de toiletten te vinden zijn. Tussen de pantry's en de wanden die de to iletgroep afschermen, bevinden zich de trappen die leiden naar de toegang van de spa. De subtiele verwijzing naar de spa wordt gevormd door de rimpelingen van de binnenvijver, die door hun reflectie, op de wanden van dit gebied worden geprojecteerd . Het is de binnenvijver die de richting naar de spa aangeeft. Dit is het moment, waarop rust wederkeert. het moment waarin de ondernemer zich fysiek en mentaal kan opladen alvorens hij weer moet p resteren.
Volgende pagina: doorsnede 'mediating water' in het b.v.g. Pagina 37: 'mediating water' v erleidt de startende ondernemer tot een badgang .
36
- ............
EPOM.a, dm ... t.o'
.......
,.... ....
~~
_
~ II".
",*•.+.
..........._ t
~.....4 ...... ...... ........ _._... ............ .........
• .... . . . . • ......~....... _ ...-"'_ .. _. _ . ........... 4 . . . . . . . . . . . . . . . _ ....... _"''''''... ... .. . . . . . .
.....
. ... ......... ..
I
O~-"U. ~
000-"-" ..
Pa ,,,
'an _lOeit
~-..- ~ ~}
-
"""~
•DI.'.,......,... I
I-----------~----
doorsnede C
doorsnede D
o
)111
7.3 Het gezondheidscentrum
Het gezondheidscentrum is het bouwdeel, waarin huisarts, tandarts en fysiotherapeut hun praktijk koppelen aan de aanwezige apotheek en een gymzaal. Deze combinatie zorgt voor een samenwerkingsverband, waarbij doorverwijzingen ter plekke kunnen worden gerealiseerd. Patiënten die het advies meekrijgen om meer rust en ontspanning te nemen, krijgen door de aanwezigheid van de spa de kans om dit advies direct uit te voeren . Voor degenen die in het gezondheidscentrum werken, vormt 'mediating water' ook hier een bemiddelingsgebied, tussen werken en ontspannen. Op vergelijkbare momenten die in paragraaf 7.2 zijn beschreven, verleidt de projectie van een bewegend wateroppervlak tot een badgang .
7.4 Stoomtrap Bij het ontwerpen van de spa+ is het van essentieel belang om een gebouw te maken , waarbij de drie verschillende functies niet alleen met elkaar gecombineerd worden, maar deze moeten een onlosmakelijke geheel vormen. Naast het bieden van ontspanning, moet het gebouw ook als communicatienetwerk fungeren. 'Mediating water' vindt hierbij zijn inzet in de vorm van de stoomtrap. Deze trap verbindt de toegang naar de spa vanuit de kantoorfunctie en het gezondheidscentrum (drie meter onder peil), met de hoofdtoegang van de spa (zes meter onder peil) waar de particuliere spa bezoeker, zijn spa bezoek start. De trap is precies onder de zestig meter lange hellingbaan gesitueerd en vormt daarmee ook dezelfde hellingshoek. Het is een trap die een donkere sfeer uitstraalt. doordat deze is ingesloten door massieve betonnen wanden en het betonnen plafond, dat de bovenliggende hellingbaan draagt. De verhoudingen van deze trap vormen een klimaat waarin de temperatuur makkelijk op een constant niveau kan worden gehouden. Om deze reden, worden stoomuitlaten aangebracht, die de constante temperatuur van vijftig graden op peil houden. De trap krijgt hierdoor naast verkeersruimte ook de functie als stoombad. De stoomtrap vormt een plek voor ontmoeting, waarbij communicatie en ontspannen één worden.
39
Aan de loopkant van de trap, worden in de massieve muur smalle doorgangen geperforeerd, waarachter de baden schuilen. Door deze indeling van de plattegrond wordt de trap een belangrijk element van het gebouw, waarin het een centraal punt inneemt als communicatiezone.
Volgende pagina: stoomtrap.
40
7.5 De spa
De structuur van schootsvelden vormen de ruimten waarin de baden zijn gesitueerd. Vanuit de hoofdrouting vormt de structuur van schootsvelden van smal naar breed uitlopende ruimten, waardoor de oriëntatie naar het stiltegebied benadrukt wordt. Het doel van deze structu ur is om een groot contrast tussen de routing en de baden te creëren. De hoofdrouting van de spa is te omschrijven als de in paragraaf 7.4 beschreven stoomtrap. Deze wordt ingesloten door zware massieve muren, alsof men zich in de kern van de vestingwerken begeeft. Vanuit deze ietwat donkere ruimte , zijn via smalle en lage gangen de hoge en lichte badruimten te bereiken. Het spel van deze ruimtelijke verhoudingen en de hoge ruimten georiënteerd op het stiltegebied, vormen een belevingswereld die de zintuigen prikkelt, zodat een moment van beschouwing, verbazing of gewoonweg rust kan ontstaan. Vanuit de smalle en donkere gang, wordt door deze hoge ruimten en het op één niveau brengen van het vloerveld met het wateroppervlak, een enorm uitzicht naar het natuurrijke stiltegebied tentoongesteld .
Volgende pagina: een smalle betonnen doorgang vormt de to egang van elk bad. Pagina 43: het gebruik van hoge ruimten ingesloten daar zware betonwanden geven een zekere sereni tei t aan het baden .
42
-.
7.6 Materialisatie
De constructie wordt in schoonwerk beton uitgevoerd, de constructie speelt hierdoor een grote rol in de uiterlijke vormgeving en de belevingswereld van het gebouw . Met het gebruik van schoonwerk beton is het mogelijk om een spel van ruimtelijke verhoudingen te kunnen creëren, waarbij mini'l1aal gebruik van materialen , een serene omgeving vormen . Glanzend zwarte gietvloeren vormen in het bedrijfsverzamelgebouw oppervlakten die nat lijken, het is een subtiele verwijzing naar de baden in het gebouw. De vloeren in de spa zijn eveneens gietvloeren , maar deze zijn voorzien van een antisliplaag en krijgen hierdoor een matzwarte kleur. Door het gebruik van het gebouw, zal door condens, waterdamp en natte voeten de vloer worden voorzien van een natte glanzende afwerklaag. De gevels zijn in beton, maar worden voorzien van een afwerklaag waardoor het totale gebouw een relatie aangaat met de omringende vestingwerken. Het beton wordt voorzien van een zwarte 'high resistan c e' verflaag, die achteraf wordt gepolijst en geëmailleerd. Hierdoor lijkt het gebouw zwart geblakerd door roet. Aan de uiteinden van de schootsvelden is deze betonnen gevel als een lijst vormgegeven, waartussen stalen lamellen , de baden voorzien van privacy.
Schoonwerk be ton
Zwortgebla kerde b e tongevel
Zw a rt e gietvlo er
Water en lic ht
45
1- ----- =:e~~lng~--------- ~gevelopbouw: I
isolatiemateriaat dampremmende laag betonnen dakconstructie
-II
lijst van gewapend beton, verankerd
8.an i
hoofddraagconstructie V.Z,.v. een elastische 'high resistence' verflaag. gepohjst en geëmailleerd in Ral
uitvoeren in schoonwerk beton
'" '"
8 '"
'"
f
o o
o
~ardglazen panelen v.z.v. uv-werende coating met een lichte reflectie
"lJo "s
I
1230
1470
~.~
horizontaal vlak V,Z, V,
onderwaterverlichling
iI
afwerking is v.z.v. een
resistence' verflaag, geêmailleerd in Rat
I I
II
I
I
[
II
-l
I
slalen kozijn v,z.v. demonlabe-le stalen kokerprofiet
I
uitvoeren in schoonweri<. beton
I <Xl
___
opbouw : van gewapend beton. hoofddraagconstructie
I
7021
------~~~~~----~--
1 ------- !-o::::~_-_1_2-3~0~_-_-_-_-...:~:~-~~~~~==--=-II
' .,
I
I
i I
I
~ f.hoofddraagconstructie
II
L___ _
uitvoeren in schoonwerk beton
II
--------- '-- -----------"---~
detail 1 bovenaansluiting gevel
detail 2 onderaansluiting gevel
o
m
-.
zuid - oosl gevel
noord - oosl gevel '0 m
noord - west gevel
-. zuid - west gevel lOm
8 Conclusie
Na mijn mening moet de spa terugkeren in het stadsbeeld, zij moet daarbij naast het bieden van ontspanning wel ingezet worden als plek voor communicatie en interactie. De integr-alie van een bedrijfsverzamelgebouw speelt hierbij een belangrijke rol . Hierdoor ontstaat niet alleen een wisselwerking tussen het presteren en ontspannen, maar hiermee wordt tevens een omgeving gecreëerd waarin synergie tussen de be d rijven onder1ing en de particuliere spa bezoeker ontstaat. Tenslotte ben ik van mening dat hei aan de tand stellen van een maatschappelijk probleem, een architectuur kan opleveren die vergelijkend is met de precieze pasvorm van het 'maatpak'.
49
Literatuurlijst 'Dat is architectuur' sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Hilde Heynen , André Loeckx, Lieven de Cauter, Karina Van Herck, uitgeverij 010 Rotterdam .
'Van ruimte tot rizoom ' standpunten in de Nederlandse architectuur, uitgeverij 010 Rotterdam, Holland op zijn breedst, Ole Bouman.
'Peter Zumthor Therme Vals', Sigrid Hauser en Peter Zumthor. Scheidegger En Spiess uitgeverij.
'De Architect', jaargang 38, Sdu uitgevers, januari 2007
'The art of working' De integrale betekenis van onze virtuele , fysieke en mentale werkomgeving , Erik Veldhoen ,
Academic Service uitgeverij Den Haag.
'Maastricht maakt een stadsdeel' cahiers céramique 1+ 11, John Cüsters en Jaap Huisman, Gemeente Maastricht.
50
