De rol van prestatieafspraken bij duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsprojecten

Habi_deel_omslag soldaat

14-12-2005

17:44

Pagina 1

Vernieuwend Ruimtegebruik

De rol van prestatieafspraken bij duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsprojecten

Karin Soldaat


Inhoud Inleiding De komende jaren worden veel naoorlogse woonwijken vernieuwd in het kader van de stedelijke vernieuwing. Zowel in de renovatie als in de nieuwbouw bestaan er kansen voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen. Het doel van duurzaam bouwen is om de gezondheids- en milieueffecten van het bouwen, de gebouwen en de gebouwde omgeving te reduceren. Uit verschillende onderzoeken blijkt echter dat de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten nog niet vanzelfsprekend is. Stedelijke vernieuwingsprojecten kenmerken zich door een complex besluitvormingsproces, waarin doelen en belangen van verschillende partijen samen komen. De partijen moeten samen werken om deze doelen te bereiken. In dit literatuuronderzoek is onderzocht in hoeverre prestatieafspraken bij deze samenwerking een rol zouden kunnen spelen om de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen te bevorderen. Colofon Dit onderzoek kwam tot stand in het kader van het onderzoeksprogramma Corpovenista, waarin wordt samengewerkt door een achttal grote woningcorporaties (de Alliantie, de Key, Kristal, Staedion, Vestia, Woonbron, de Woonplaats en Ymere), Aedes (de vereniging van woningcorporaties), Onderzoeksinstituut OTB Technische Universiteit Delft en onderzoeksgroepen van de Universiteiten van Utrecht en Amsterdam (zie: www.corpovenista.nl). Corpovenista is onderdeel van het wetenschappelijk programma binnen het Habiforum-kennisontwikkelingsprogramma ’Vernieuwend Ruimtegebruik’. Dit onderzoek werd tevens mogelijk gemaakt door SBR. Dit rapport is digitaal verkrijgbaar via www.corpovenista.nl Habiforum Dit is een publicatie van Habiforum in het kader van het programma Vernieuwend Ruimtegebruik. Habiforum is een kennisnetwerk dat ruim 2.000 experts verbindt, die samen nieuwe vormen van duurzaam ruimtegebruik ontwikkelen én in de praktijk brengen. Het programma omvat praktijkprojecten (proeftuinen) en wetenschappelijk onderzoek. Het wordt uitgevoerd in nauwe samenwerking met het InnovatieNetwerk Groene Ruimte en Agrocluster en de universiteiten van Delft, Rotterdam, Amsterdam (VU en UvA), Utrecht en Wageningen. Door deze samenwerking ontstaat er synergie tussen wetenschap, praktijk en beleid. Habiforum wordt gefinancierd vanuit Bsik, het kenniseconomieprogramma van de Rijksoverheid, en uit bijdragen van publieke en private partijen. Zie ook: www.habiforum.nl

3


Karin Soldaat

Gouda, december 2005 Dit is een uitgave van Habiforum in het kader van het programma Vernieuwend Ruimtegebruik. Habiforum Büchnerweg 1, 2803 GR Gouda Postbus 420, 2800 AK Gouda Telefoon (0182) 540 655 Fax (0182) 540 656 E-mail: [email protected] Auteursinformatie Karin Soldaat is werkzaam bij: Onderzoeksinstituut OTB Technische Universiteit Delft Jaffalaan 9, 2628 BX Delft Postbus 5030, 2600 GA Delft Telefoon (015) 278 30 05 Fax (015) 278 44 22 E-mail: [email protected] ©Copyright 2005 by Onderzoeksinstituut OTB No part of this report may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from the copyrightholder.

5


Inhoud Samenvatting

1

2

3

Inleiding

11

1.1 Aanleiding

11

1.2 Doelstelling, probleemstelling en onderzoeksvragen

12

1.3 Opbouw van het rapport

12

Prestatieafspraken in de volkshuisvesting

14

2.1 Inleiding

14

2.2 Kenmerken en functies van prestatieafspraken

14

2.3 Vorm en inhoud van prestatieafspraken

16

2.4 Prestatieafspraken en duurzaamheid

17

Instrumenten ter bevordering van duurzaam bouwen

21

3.1 Inleiding

21

3.2 Juridische instrumenten

21

3.3 Economische instrumenten

22

3.4 Communicatieve instrumenten

25

3.4.1 Instrumenten gericht op de woning en woonomgeving

25

3.4.2 Procesondersteunende instrumenten

27

3.5 De betekenis van de verschillende instrumenten voor het maken van prestatieafspraken 4

5

6

Duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsprojecten

29 31

4.1 Inleiding

31

4.2 Actoren betrokken bij stedelijke vernieuwing

31

4.2.1 Gemeenten

31

4.2.2 Woningcorporaties

33

4.2.3 Bewoners

34

4.2.4 Energiebedrijven

35

4.2.5 Projectontwikkelaars

36

4.3 Barrières

36

4.4 Kansen

38

4.5 Implicaties voor prestatieafspraken

40

4.5.1 Implicaties van barrières voor het maken van prestatieafspraken

40

4.5.2 Implicaties van kansen voor het maken van prestatieafspraken

42

Classificatie van duurzaamheidmaatregelen

43

5.1 Inleiding

43

5.2 Classificatie van maatregelen per criterium

44

Conclusies en aanbevelingen

50

6.1 Conclusies

50

6.2 Aanbevelingen voor beleid, praktijk en onderzoek

51

Literatuur

53

Begrippenlijst

56

Bijlage A

GPR Gebouw

Bijlage B

Duurzaamheidprofiel van een locatie (DPL)

60

Bijlage C

Classificatie van duurzaamheidmaatregelen

61

6

58


Samenvatting In de komende jaren worden veel naoorlogse wijken vernieuwd in het kader van de stedelijke vernieuwing. Zowel in de renovatie als in de nieuwbouw bestaan er kansen voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen. Het doel van duurzaam bouwen is om de gezondheids- en milieueffecten van het bouwen, de gebouwen en de gebouwde omgeving te reduceren. In 2004 heeft de overheid de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen bij de bouw en renovatie van gebouwen bijna volledig overgelaten aan lokale overheden en marktpartijen. De implementatie van duurzaam bouwen maatregelen is nu grotendeels afhankelijk van vrijwilligheid van partijen. Uit verschillende onderzoeken blijkt echter dat de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten nog geen vanzelfsprekendheid is. Stedelijke vernieuwingsprojecten kenmerken zich door een zeer complex besluitvormingsproces, waarin doelen en belangen van verschillende partijen samen komen. De partijen moeten samen werken om hun doelen te bereiken en zijn daarbij van elkaar afhankelijk. Mogelijk kunnen prestatieafspraken bij deze samenwerking een rol spelen om de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen te bevorderen. Een prestatieafspraak is een schriftelijke overeenkomst waarin de prestaties zijn opgenomen die partijen zijn overeengekomen. In de volkshuisvesting is nog weinig ervaring opgedaan met het maken van arrestatieafspraken over duurzaamheid. In de industriële sector daarentegen maken overheid en industrieën al sinds 1992 lange termijn afspraken over het verbeteren van de energie-efficiënte. Gemiddeld tussen 25 en 50 procent van de energiebesparing kan worden toegeschreven aan een beleidsmix van lange termijn afspraken en ondersteunende maatregelen. De vraag is of prestatieafspraken ook een rol kunnen spelen bij de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in de volkshuisvesting en specifiek in stedelijke vernieuwingsprojecten. Prestatieafspraken in de volkshuisvesting Sinds de verzelfstandiging van de woningcorporaties in de jaren ‘90 zijn prestatieafspraken een belangrijk instrument om de volkshuisvestingsopgave in goede banen te leiden. Door de invoering van het Besluit Beheer Sociale Huursector (BBSH) in 1993 en de bruteringsoperatie in 1995 veranderde de rol van de overheid van een sturende naar een meer faciliterende rol en kwam er meer verantwoordelijkheid bij de woningcorporaties te liggen. Gemeenten en corporaties moeten nu samenwerken om de doelen in de volkshuisvesting te kunnen behalen. Deze doelen worden in veel gevallen vastgelegd in prestatieafspraken. Prestatieafspraken kunnen een procedurele functie, een inhoudelijke functie en/of een verantwoordingsfunctie hebben. De juridische status van een prestatieafspraak is sterk afhankelijk van het karakter en de functie van een afspraak. Prestatieafspraken en duurzaamheid Slechts in 45 procent van de landelijk afgesloten prestatieafspraken komt duurzaamheid of duurzaam bouwen terug. Dit zou deels verklaard kunnen worden door de breedheid, complexiteit en ambiguïteit van het begrip duurzaamheid. Partijen kunnen sterk verschillen over de inhoud van het begrip duurzaamheid, waardoor het moeilijk is om te onderhandelen over afspraken. Wanneer wel prestatieafspraken gemaakt worden over duurzaamheid of duurzaam bouwen, worden de afspraken veelal kwalitatief vastgelegd. Alleen op het gebied van energiebesparing worden kwantitatieve prestatie-eisen vastgelegd in de vorm van de EPC. Voor andere duurzaamheidthema’s, zoals water en materialen, zijn dergelijke prestatie-eisen nog niet geformuleerd. Het niet 7


voorhanden hebben van dergelijke prestatie-eisen maakt het voor betrokken partijen lastig om in prestatieafspraken zowel kwalitatieve als kwantitatieve afspraken over deze thema’s op te nemen. In de industriële sector dragen lange termijn afspraken die de overheid met de gehele sector heeft gemaakt substantieel bij aan het verbeteren van de energieefficiëntie. Om dat te kunnen bereiken, moeten ten eerste ambitieuze doelen worden gesteld. Ten tweede zijn effectieve ondersteunende maatregelen nodig. Ten derde moeten er betrouwbare procedures voorhanden zijn om de resultaten te monitoren. In de volkshuisvesting kunnen sectorbreed geen bindende afspraken worden gemaakt, omdat Aedes haar leden niet kan dwingen tot het uitvoeren van maatregelen of het behalen van bepaalde doelstellingen. Instrumenten ter bevordering van duurzaam bouwen In Nederland zijn diverse instrumenten voorhanden die kunnen worden ingezet om de implementatie van duurzaam bouwen te stimuleren. Daarbij kan een onderscheid worden gemaakt in juridische, economische en communicatieve instrumenten. Voor het maken van prestatieafspraken zijn vooral bestaande communicatieve ontwerpinstrumenten interessant. Dit geldt in het bijzonder voor de EPL, de GPR en de DPL, omdat deze instrumenten als een prestatie-eis vormgegeven zijn. Andere ontwerpinstrumenten kunnen worden gebruikt om ervoor te zorgen dat voldaan wordt aan de prestatie-eisen. Voor financiële instrumenten geldt dat in prestatieafspraken bijvoorbeeld kan worden opgenomen dat partijen meedingen naar een subsidie of aanspraak maken op een fiscale regeling. Juridische instrumenten vallen buiten het bereik van prestatieafspraken; de afspraken worden juist gemaakt om ambities boven bestaande weten regelgeving vast te leggen. Barrières voor duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsprojecten De implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten is nog geen vanzelfsprekendheid. Hiervoor zijn verschillende barrières aan te wijzen, die tevens het maken van prestatieafspraken over duurzaam bouwen bemoeilijken. Wanneer partijen zich echter bewust zijn van de barrières, kunnen zij hier bij het maken van prestatieafspraken rekening mee houden. Zolang er in het Bouwbesluit nog geen prestatie-eisen voor bepaalde duurzaamheidthema’s opgenomen zijn, moeten partijen op zoek gaan naar alternatieven voor het vormgeven van afspraken over deze thema’s. Belangrijke bestaande alternatieven zijn de EPL, de GPR en de DPL. Mogelijk kan ook de classificatie die in dit rapport gemaakt is daarvoor gebruikt worden. Wanneer financiële en/of technische beperkingen zich voordoen, kunnen partijen bijvoorbeeld afspreken dat een haalbaarheidsstudie moet aantonen welke concepten het meest duurzaam zijn binnen het vastgestelde budget. Om communicatieproblemen op te lossen tussen partijen die een locatie ontwikkelen en partijen die een bouwproject ontwikkelen, kan in prestatieafspraken bijvoorbeeld opgenomen worden welke partij zorg draagt voor de communicatie tussen beide partijen. Wanneer partijen meer aandacht hebben voor het oplossen van sociale en economische problematiek, kan het zinvol zijn om de afspraken voornamelijk te richten op duurzaam bouwen maatregelen die een bijdrage kunnen leveren aan de sociale duurzaamheid van de wijk, zoals bijvoorbeeld groenvoorzieningen en speelgelegenheden. Hoewel duurzaamheid bij bewoners niet echt leeft, zullen er wel degelijk maatregelen zijn die hen aanspreken. Het kan dan gaan om maatregelen die een bijdrage leveren aan wooncomfort of gezondheid. Maatregelen waarvan de effectiviteit afhankelijk is van goed gebruik van een maatregel, kunnen beter alleen geïmplementeerd worden wanneer duurzaamheid bij bewoners echt leeft. 8


Indien betrokken partijen niet genoeg kennis en ervaring hebben om prestatieafspraken over duurzaamheid te maken, kunnen zij vroegtijdig een gespecialiseerde partij vragen een DuBo visie voor een locatie vast te stellen. Deze informatie kan vervolgens mee worden genomen bij het maken van prestatieafspraken. Om te voorkomen dat er een kloof ontstaat tussen de bouwende en beherende partij, is het zinvol om in prestatieafspraken op te nemen dat het beheer van woningen aansluit bij de keuzes die gemaakt worden bij het bouwen. Tenslotte kunnen partijen proberen de kloof tussen constructie en gebruik te dichten door het maken van prestatieafspraken. Wanneer maatregelen een bepaald gebruik vereisen (bijvoorbeeld gebalanceerde ventilatie), kan het nuttig zijn om af te spreken dat elke nieuwe bewoner toelichting krijgt op de werking van het systeem. Classificatie van duurzaamheidmaatregelen Zolang er nog geen prestatie-eisen geformuleerd zijn voor de thema’s water, materialen en binnenmilieu, zoeken partijen naar oplossingen om toch prestatieafspraken te kunnen maken. In dit kader zijn inmiddels de EPL, de GPR Gebouw en de DPL ontwikkeld. Deze instrumenten zijn bruikbaar voor het vaststellen van prestaties. Ze lichten echter niet de samenhang tussen verschillende thema’s van duurzaam bouwen uit. Deze samenhang zou de implementatie van prestatieeisen kunnen bevorderen. In het bijzonder bij afwezigheid van wetgeving en sterke incentives vanuit de overheid, liggen de meeste kansen voor prestatieafspraken voor duurzaam bouwen bij maatregelen die meer bieden dan alleen ecologische duurzaamheid. Ten eerste is de zichtbaarheid van maatregelen van belang voor partijen die hun imago op het gebied van duurzaam bouwen willen verbeteren. Ten tweede is de mate waarin maatregelen bijdragen aan comfort, leefbaarheid en veiligheid zeer belangrijk. Maatregelen die aan deze punten een bijdrage leveren, zullen diverse partijen, waaronder bewoners, aanspreken. Tevens is het voor betrokken partijen relevant om te weten op welk schaalniveau maatregelen worden toegepast, in verband met de fase waarin het maken van prestatieafspraken van belang is. Daarnaast is het ook voor de bouwende partijen interessant om te weten of en in hoeverre het gebruik door bewoners invloed kan hebben op de effectiviteit van een maatregel. Dit kan inzicht geven in de mate waarin een maatregel terugverdiend kan worden. Daartoe worden maatregelen met en zonder een gebruikscomponent onderscheiden, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen maatregelen waarvan de effectiviteit afhankelijk is van dagelijks gebruik en maatregelen waarvan de effectiviteit afhankelijk is van beheeractiviteiten. Aan de hand van de Nationale pakketten duurzaam bouwen is een classificatie gemaakt van bestaande maatregelen naar bovengenoemde karakteristieken. Conclusies en aanbevelingen De huidige rol van prestatieafspraken bij de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten is beperkt. Dit komt ten eerste door de aard van prestatieafspraken die in de Nederlandse volkshuisvesting worden gemaakt. Ten tweede vormt het ontbreken van prestatie-eisen op het gebied van materialen, water en binnenmilieu een groot struikelblok voor het maken van prestatieafspraken. Ten derde zijn er veel barrières die het opnemen van duurzaam bouwen maatregelen in prestatieafspraken bemoeilijken. Er kan geconcludeerd worden dat er nog een lange weg te gaan is voordat prestatieafspraken daadwerkelijk een belangrijke rol kunnen spelen. Beleid, praktijk en onderzoek moeten zich richten op het slechten van de barrières die in dit onderzoek naar voren zijn gekomen. Centrale sturing vanuit de overheid is van groot belang. Ten eerste zou financiële stimulering duurzaam bouwen een impuls kunnen geven. Tevens kan het invullen 9


van de milieupijler in het Bouwbesluit stimulerend werken. Daarnaast zou de overheid een rol moeten spelen in de verspreiding van kennis over duurzaam bouwen. Tenslotte leert de vergelijking met de industrie dat het uitermate belangrijk is dat de overheid bindende afspraken maakt met de gehele sector. Dit is echter in de huidige structuur niet voor de hand liggend. Voor de praktijk geldt dat op lokaal niveau een betere communicatie tussen partijen die zich in verschillende stadia van het bouwproces bevinden, kansen kan scheppen voor de implementatie van duurzaam bouwen. Tevens moeten partijen zoeken naar oplossingen voor financiële beperkingen die de implementatie van maatregelen kan tegenhouden. Daarbij moeten succesformules breed gecommuniceerd worden. Dat geldt overigens voor alle kennis op het gebied van duurzaam bouwen. Voor het maken van prestatieafspraken geldt dat partijen op zoek moeten naar manieren om eisen op het gebied van materialen, water en binnenmilieu vast te leggen. Gezamenlijk met instrumenten als de DPL of de GPR Gebouw kan de classificatie die in dit rapport is weergegeven daartoe een eerste aanzet vormen. De formulering van prestatie-eisen voor alle duurzaamheidthema’s moet de komende tijd centraal staan in het milieukundig onderzoek naar duurzaam bouwen. Aangezien het hier gaat om fundamenteel wetenschappelijk onderzoek, is er sprake van lange termijn doelstellingen. Tot nu toe is er nog weinig bekend over het kwantificeren van de invloed die het gedrag van gebruikers kan hebben op de effectiviteit van duurzaam bouwen maatregelen. In het kader van de implementatie van prestatieafspraken is het van belang om daarin inzicht te krijgen, zodat partijen die investeren in gebruiksafhankelijke technieken meer inzicht krijgen in de risico’s die een dergelijke investering met zich meebrengt. Ook kunnen technieken aan de hand van de resultaten in de toekomst aangepast worden aan het gedrag van gebruikers en kunnen betere voorspellingen worden gedaan over het effect van de maatregelen.

10


1 Inleiding 1.1 Aanleiding In de komende jaren worden veel naoorlogse wijken vernieuwd in het kader van de stedelijke vernieuwing. De naoorlogse woningvoorraad voldoet in veel wijken niet meer aan de wensen van de bewoners. Daarnaast hebben de wijken veelal een eenzijdige bevolkingsopbouw, met veel sociale problematiek. Ook economisch gezien gaat het niet goed in de naoorlogse wijken: er is veel werkeloosheid en faillissement dreigt voor buurtwinkels. Door middel van stedelijke vernieuwingsprojecten trachten professionals de wijken weer een positieve impuls te geven. Deze projecten zijn kansrijk wanneer een combinatie van sociale en fysieke maatregelen wordt toegepast. Sociale maatregelen vallen buiten het onderwerp van dit rapport. De fysieke aanpak van wijken staat centraal, waarbij woningen die niet meer voldoen aan de eisen van de bewoners, gerenoveerd of gesloopt en vervangen worden door nieuwe woningen. Zowel in de renovatie als in de nieuwbouw bestaan er kansen voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen. Het doel van duurzaam bouwen is om de gezondheids- en milieueffecten van het bouwen, de gebouwen en de gebouwde omgeving te reduceren (VROM, 1993). Duurzaam bouwen maatregelen zijn gericht op het minimaliseren van de milieueffecten van materiaalgebruik, energiegebruik en watergebruik gedurende de constructie, het gebruik en de sloop van een gebouw. Milieueffecten die zich in deze fasen voor kunnen doen zijn onder andere uitputting van grondstoffen en brandstoffen, bijdrage aan het broeikaseffect en vermindering van de ozonlaag (Klunder, 2005). Op zowel internationaal als nationaal niveau is beleid geformuleerd om deze milieueffecten tegen te gaan. Wereldwijd hebben geïndustrialiseerde landen in 1997 het Kyoto protocol vastgesteld met daarin afspraken over de vermindering van de uitstoot van CO2 en de termijnen waarbinnen deze doelen gehaald moeten worden. De landen zetten zich ervoor in om de uitstoot van broeikasgassen in 2008-2012 met gemiddeld 5% te verminderen ten opzichte van het niveau in 1990. Per land gelden uiteenlopende reductiepercentages. Nederland moet zijn broeikasgasemissies in 2008-2012 met 6% hebben gereduceerd ten opzichte van 1990 (VROM, 2005a). In 2000 produceerden huishoudens 23 miljoen ton CO2-emmissies in Nederland, wat overeenkomt met 12% van de totale CO2-emmissie (Boon en Sunnika, 2004). Door energiebesparende maatregelen in bestaande woningen en in nieuw te bouwen woningen toe te passen, kan de CO2 uitstoot worden verminderd en een bijdrage worden geleverd aan het Kyoto protocol. Tot voor kort is het nationale beleid gericht geweest op het verankeren van duurzaam bouwen in praktijk en beleid. Echter, in 2004 heeft de overheid de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen bij de bouw en renovatie van gebouwen bijna volledig overgelaten aan lokale overheden en marktpartijen (VROM, 1999). De overheid stimuleert nog in geringe mate de implementatie van energiebesparende maatregelen. Zo zijn in het Bouwbesluit voor nieuwbouw bepalingen op dit gebied opgenomen en partijen kunnen projecten met energiebesparende maatregelen ‘groen financieren’. Voor de bestaande bouw en andere duurzaam bouwen maatregelen bestaat er geen wet en regelgeving. De implementatie van duurzaam bouwen maatregelen is dan ook grotendeels afhankelijk van vrijwilligheid van partijen. Uit verschillende onderzoeken blijkt echter dat de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten nog geen vanzelfsprekendheid is (Bus, 2001; Van der Waals, 2001; Boon, 2004). Stedelijke vernieuwingsprojecten kenmerken zich door een zeer complex besluitvormingsproces, waarin doelen en belangen van verschillende partijen samen komen. De partijen moeten samen werken om hun doelen te bereiken en zijn daarbij 11


van elkaar afhankelijk. Boon (2004) concludeert in haar onderzoek dat prestatieafspraken bij deze samenwerking een rol kunnen spelen om de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen te bevorderen. Een prestatieafspraak is een schriftelijke overeenkomst waarin de prestaties zijn opgenomen die partijen zijn overeengekomen. In de volkshuisvesting is echter nog weinig ervaring opgedaan met het maken van prestatieafspraken over duurzaamheid. In de industriële sector maken de overheid en industrieën al sinds 1992 lange termijn afspraken over het verbeteren van de energie-efficiëntie. De overheid sluit deze afspraken met energie-intensieve industriële sectoren. Deze afspraken dragen substantieel bij aan de energiebesparing in deze sector. Uit onderzoek blijkt dat gemiddeld tussen 25 en 50 procent van de energiebesparing kan worden toegeschreven aan een beleidsmix van lange termijn afspraken en ondersteunende maatregelen. De vraag is of prestatieafspraken ook een rol kunnen spelen bij de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in de volkshuisvesting en specifiek in stedelijke vernieuwingsprojecten.

1.2 Doelstelling, probleemstelling en onderzoeksvragen Het doel van dit state-of-the-art rapport is om inzicht te bieden in de rol die prestatieafspraken kunnen spelen bij de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten. Daartoe wordt door middel van een literatuurstudie de praktijk van prestatieafspraken, van duurzaam bouwen en van stedelijke vernieuwingsprojecten in Nederland in kaart gebracht. De volgende probleemstelling staat centraal: In hoeverre kunnen prestatieafspraken een rol spelen bij de implementatie van duurzaamheidmaatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten? Deze probleemstelling kan onderverdeeld worden in de volgende onderzoeksvragen: Wat zijn de kenmerken, functies, vorm en inhoud van prestatieafspraken in Nederland en op welke manier wordt duurzaamheid in prestatieafspraken opgenomen? Welke instrumenten worden in Nederland toegepast om de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen te bevorderen en welke betekenis kunnen deze instrumenten hebben voor het maken van prestatieafspraken? Welke rol speelt duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsprojecten? Hoe gaan betrokken actoren met duurzaam bouwen om? Welke barrières en kansen kunnen worden onderscheiden voor de implementatie van duurzaam bouwen en welke gevolgen hebben deze barrières en kansen voor het maken van prestatieafspraken? Welke instrumenten kunnen gebruikt worden voor het maken van prestatieafspraken?

1.3 Opbouw van het rapport In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op prestatieafspraken. Vervolgens wordt in hoofdstuk drie aandacht besteed aan instrumenten die het doel hebben om de implementatie van duurzaamheid te bevorderen. In hoofdstuk vier komt aan bod hoe in stedelijke vernieuwingsprojecten met duurzaamheid wordt omgegaan en welke implicaties dit heeft voor het maken van prestatieafspraken. Een classificatie van duurzaam bouwen maatregelen wordt in hoofdstuk vijf uitgewerkt. Tenslotte worden in hoofdstuk zes geconcludeerd in hoeverre prestatieafspraken een rol kunnen spelen bij de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke

12


vernieuwingsprojecten en worden aanbevelingen gedaan voor beleid, praktijk en onderzoek.

13


2 Prestatieafspraken in de volkshuisvesting 2.1 Inleiding Sinds de verzelfstandiging van de woningcorporaties in de jaren ‘90 zijn prestatieafspraken een belangrijk instrument om de volkshuisvestingsopgave in goede banen te leiden. Door de invoering van het Besluit Beheer Sociale Huursector (BBSH) in 1993 en de bruteringsoperatie in 1995 veranderde de rol van de overheid van een sturende naar een meer faciliterende rol en kwam er meer verantwoordelijkheid bij de woningcorporaties te liggen. Gemeenten en corporaties moeten nu samenwerken om de doelen in de volkshuisvesting te kunnen behalen. Deze doelen worden in veel gevallen vastgelegd in prestatieafspraken. Een prestatieafspraak is een schriftelijke overeenkomst waarin de prestaties zijn opgenomen die gemeenten en corporaties zijn overeengekomen. Prestatieafspraken dwingen de partijen om hun verantwoordelijkheid te nemen en beleid te voeren. Voor gemeenten en corporaties geldt dat zij niet alleen eigen beleid ontwikkelen, maar ook gezamenlijke doelen nastreven. In dit rapport wordt gesproken over prestatieafspraken, andere benamingen zijn bijvoorbeeld convenant, akkoord of prestatieovereenkomst. Het opstellen van prestatieafspraken is geen verplichting. Desondanks wil VROM het maken van prestatieafspraken wel stimuleren. VROM ziet het activiteitenoverzicht uit het BBSH als een aanknopingspunt voor gemeenten en corporaties om tot afspraken te komen (Kromhout en Van Grinsven, 2004). In paragraaf 2.2 worden kenmerken en functies van prestatieafspraken nader besproken. Vervolgens wordt in paragraaf 2.3 ingegaan op de inhoud van prestatieafspraken. Tenslotte wordt in paragraaf 2.4 de plaats van duurzaamheid in prestatieafspraken besproken.

2.2 Kenmerken en functies van prestatieafspraken Prestatieafspraken werken naast andere overeenkomsten en het beleid dat gemeenten en corporaties voorhanden hebben. In theorie bestaan prestatieafspraken uit een diagnose, doelen, aanpak en een evaluatie. In de praktijk blijkt echter dat deze onderdelen zijn vastgelegd in verschillende documenten. Zo liggen diagnose en doelen vaak al vast in een gemeentelijke woonvisie, komt de aanpak terug in bijvoorbeeld een convenant woonruimteverdeling en kan voor de evaluatie bijvoorbeeld de ISV-monitor worden gebruikt. Prestatieafspraken ontstaan dus niet uit het niets, maar zijn ingebed in de reeds bestaande beleids- en uitvoeringspraktijk. Afhankelijk van de lokale situatie beschrijven sommige prestatieafspraken het hele veld van samenwerking en overleg, terwijl andere overeenkomsten zich alleen richten op onderwerpen die ergens anders nog niet goed vastgelegd zijn (Kromhout en Van Grinsven, 2004). De functies die aan prestatieafspraken kunnen worden toegeschreven, kunnen worden onderverdeeld naar een procedurele functie, een inhoudelijke functie en een verantwoordingsfunctie. De procedurele functie van prestatieafspraken is met name de functie van overlegplatform. In de huidige volkshuisvestingspraktijk werken verschillende actoren samen in een netwerk: ze zijn afhankelijk van elkaar voor het realiseren van hun doelstellingen. In dit netwerk kunnen partijen het maken van prestatieafspraken gebruiken om inzicht te krijgen in elkaars doelstellingen. Deze confrontatie met de situatie en de visie van andere actoren is van groot belang in het proces van beleidsafstemming. Het maken van prestatieafspraken creëert niet alleen helderheid, het kan ook leiden tot meer begrip voor elkaars situatie en tot een beter onderlinge verstandhouding. 14


Wat betreft de inhoud van de afspraken bestaat het risico dat partijen laag inzetten om zeker aan de afspraken te kunnen voldoen. Het gevolg is dan dat alleen die zaken worden vastgelegd die anders ook wel uitgevoerd zouden worden. De kans om tot afspraken te komen die dit niveau ontstijgen wordt groter wanneer partijen elkaar meer te bieden hebben en er ook een uitruil van prestaties mogelijk is. In paragraaf 2.3 wordt verder ingegaan op de inhoud van prestatieafspraken. Tenslotte kunnen prestatieafspraken gebruikt worden voor de verantwoording van het handelen van één of meerdere partijen. De bedrijfsvoering van woningcorporaties staat al sinds de verzelfstandiging in de jaren ’90 ter discussie. Toetsbare prestatieafspraken kunnen een rol spelen in het doorzichtig maken van het handelen van corporaties en dus ook in de verantwoording. Minister Dekker heeft hier in het kader van de 56 wijken aanpak een belangrijke stap in gedaan. Zij heeft de gemeenten waarin deze 56 wijken liggen gevraagd voor het einde van 2004 prestatieafspraken te maken met lokale marktpartijen, waaronder woningcorporaties. Medio 2007 moeten er in deze wijken aantoonbare resultaten geboekt zijn. Dat betekent dat de prestatieafspraken volop in uitvoering zijn en als voorbeeld kunnen dienen voor andere wijken (VROM, 2004). In een overkoepelende prestatieafspraak kunnen verschillende typen afspraken voorkomen, van vrijblijvende tot harde afspraken. In de ‘Handreiking Samen meer presteren’ (Aedes en VNG, 2002) worden verschillende typen afspraken onderscheiden, samenhangend met de bedoeling en functie van de afspraak: – Een procesafspraak is bedoeld om te ordenen en te regelen en structureert de manier van samenwerken (data vergaderingen, etc.) – Een uitspraak is bedoeld om zaken te bevestigen. Deze afspraken zijn beschrijvend van aard, bijv.: ‘de corporatie is verantwoordelijk voor…’ – Een intentieafspraak is bedoeld om doelstellingen vast te leggen. De afspraak beschrijft een doel dat aan handelen gerelateerd is: ‘gemeente en corporatie streven naar…’ – Een handelingsafspraak is bedoeld om activiteiten te plannen en af te stemmen. Het gaat om de planning en uitvoering van de activiteiten. – Een garantieafspraak is bedoeld om waarborgen te bieden: ‘De corporatie verplicht zich tot…’ – Een transactieafspraak legt het ruilen of handelen tussen gemeente en woningcorporatie vast. Welk type afspraak voor een bepaald onderwerp wordt gekozen hangt samen met de aard van het onderwerp, de verantwoordelijkheden en taken van de partijen op het betreffende moment en met het moment in de beleidscyclus. Uit het onderzoek blijkt dat garantie- en transactieafspraken weinig voorkomen. Handelingsafspraken komen het meeste voor. Daarbij gaat het om het definiëren en plannen van activiteiten. Daarnaast zijn er veel afspraken die tot doel hebben om verantwoordelijkheden en doelstellingen vast te leggen en om de communicatie tussen partijen te structureren (Kromhout en Van Grinsven, 2004). De juridische status van een prestatieafspraak is sterk afhankelijk van het karakter en de functie van de afspraak. Wanneer de afspraken resultaatgericht vastgelegd zijn en condities voor sancties opgenomen zijn, zou een van de partijen juridische stappen kunnen ondernemen wanneer de andere partij in gebreke blijft. Het opnemen van kwantitatieve prestaties kan de beoordeling van de prestaties bevorderen. Daarentegen kan weinig waarde worden toegekend aan de juridische status van een afspraak, wanneer deze meer het karakter heeft van een intentieverklaring, met vage en onduidelijke afspraken (Van den Heuvel, 1998).

15


2.3 Vorm en inhoud van prestatieafspraken Aangezien niet is vastgelegd hoe een prestatieafspraak eruit zou moeten zien, bestaat er een grote diversiteit aan prestatieafspraken. Prestatieafspraken kunnen zowel naar vorm als inhoud verschillen. Zo kunnen afspraken verschillen in looptijd, werkingsgebied (lokaal/regionaal) en in het aantal partijen dat erbij bestrokken is. Er is sprake van een bilaterale overeenkomst wanneer één corporatie en één gemeente betrokken zijn en we spreken van een multilaterale overeenkomst wanneer meer corporaties of gemeenten betrokken zijn. De inhoud van prestatieafspraken was in eerste instantie met name gericht op specifieke onderwerpen, zoals het aantal te bouwen woningen en de grootte van de woningvoorraad. Prestatieafspraken over actuele onderwerpen in de volkshuisvesting, zoals aanpasbaar bouwen en duurzaam bouwen werden slechts incidenteel gemaakt. Hier kwam voor duurzaam bouwen in 1994 verandering in, toen het eerste convenant Duurzaam Bouwen werd gesloten. Dit eerste dubo-convenant heeft als voorbeeld gediend voor vele andere regio’s en gemeenten. Uit onderzoek komt echter naar voren dat ondertekening van een convenant niet per definitie leidt tot uitvoering en dat tijd, geld en kennis hierbij knelpunten kunnen vormen (Boon, 2002). In 2004 heeft RIGO in opdracht van VROM onderzoek gedaan naar de prestatieovereenkomsten die corporaties in 2003 naar VROM hebben gestuurd. In de afspraken die de 30 grote gemeenten hebben gemaakt, wordt relatief veel aandacht besteed aan herstructurering en aan de nieuwbouwproductie. Ook zijn veel afspraken over de doelgroep en de kernvoorraad opgenomen. Het onderzoek laat tevens zien dat het grootste deel van de afspraken kwalitatief worden vastgelegd. Een voorbeeld van een kwalitatieve afspraak is: ‘gemeente en corporaties houden elkaar op de hoogte van plannen met betrekking tot onderhoud en ontwikkeling van de buurt’. Onderwerpen die zich het meeste lenen voor kwantitatieve uitspraken zijn: nieuwbouwproductie, verkoopbeleid en kernvoorraad. Daarentegen zijn weinig kwantitatieve afspraken gemaakt over onderwerpen die horen bij de prestatievelden leefbaarheid en wonen en zorg. De negen prestatievelden uit de nota Mensen, Wensen, Wonen (VROM, 2000) zouden voor woningcorporaties als basis kunnen dienen voor het vaststellen van prestatieafspraken. Deze prestatievelden staan in kader 2.1 op de volgende pagina genoemd.

16


Kader 2.1 Prestatievelden uit de nota Mensen, Wensen, Wonen In de nota Mensen, Wensen, Wonen (MWW) (VROM, 2000) zijn de woonambities uitgewerkt in negen prestatievelden, waar lokale partijen zich voor moeten inzetten −

Verruimen van de slaagkansen en keuzemogelijkheden van woningzoekenden met een bescheiden inkomen

−

Beperken van woonlasten voor de doelgroep

−

Creëren van huisvestingsmogelijkheden voor statushouders, studenten, ouderen en gehandicapten en andere zorg behoefenden en andere huishoudens in een kwetsbare positie

−

Versterken van de samenhang tussen woon-, zorgen welzijnsdiensten en het verbreden

−

Vergroten van de differentiatie van het woningaanbod en het verhogen van de

van het assortiment aan woondiensten woonkwaliteit. −

Bevorderen van eigenwoningbezit, in het bijzonder onder lage inkomensgroepen.

−

Verhogen van de kwaliteit van de van de leefomgeving en het versterken van de sociale

−

Bevorderen van duurzaamheid, levensloopbestendigheid en energiezuinigheid van woningen

samenhang. en woonmilieus −

Vergroten van de zeggenschap bij bewoners, zowel bij de ontwikkeling van nieuwe als bij het beheer van bestaande woningen en woonmilieus.

Bron: Nota Mensen, Wensen, Wonen (VROM, 2000)

2.4 Prestatieafspraken en duurzaamheid Alhoewel duurzaamheid samen met levensloopbestendigheid en energiezuinigheid één van de prestatievelden vormt van de nota MWW is het is geen vanzelfsprekendheid dat duurzaamheid wordt opgenomen in prestatieafspraken die gemeenten en corporaties met elkaar sluiten. Uit onderzoek van de RIGO (2004) blijkt dat landelijk slechts in 45 procent van de prestatieafspraken duurzaam bouwen voorkomt. Met name de vier grote steden blijven ver achter op dit percentage. In de prestatieafspraken die partijen daar sluiten komt slechts in vier procent het onderwerp duurzaam bouwen terug. Deze resultaten komen overeen met de resultaten uit het onderzoek van Boon (2004). In dit onderzoek zijn in de casestudies in Den Haag en Rotterdam geen prestatieafspraken gemaakt over duurzaamheid. De vraag is waarom partijen het onderwerp duurzaamheid of duurzaam bouwen niet opnemen in hun prestatieafspraken. De breedheid, complexiteit en ambiguïteit van het begrip duurzaamheid zouden hier een rol in kunnen spelen. Wanneer partijen het over duurzaamheid hebben, wil dat niet zeggen dat ze het begrip op dezelfde manier interpreteren. Zo blijkt uit een onderzoek van GIDO dat gemeenten sterk verschillen in hun invulling van het begrip duurzaamheid. In de onderzochte gemeenten wordt duurzaamheid vaak beperkt tot milieuonderwerpen, zoals geluid, bodem, luchtkwaliteit, water en energie. In andere gevallen worden ook de economische en sociale pijler van duurzaamheid meegenomen. Tevens worden de doelen met betrekking tot duurzaamheid door gemeenten veelal vaag omschreven (GIDO, 2002). Wanneer woningcorporaties ook geen duidelijke doelstellingen hebben met betrekking tot duurzaamheid, is het moeilijk onderhandelen bij het maken van prestatieafspraken. Uiteraard beïnvloeden ook andere factoren, zoals financiële en technische overwegingen, het wel of niet opnemen van duurzaamheid in prestatieafspraken. Op de barrières en kansen voor duurzaamheid binnen stedelijke vernieuwingsprojecten wordt in hoofdstuk 4 ingegaan. Daarbij zal ook aan bod komen welke gevolgen deze barrières en kansen hebben voor het maken van prestatieafspraken.

17


Wanneer wel prestatieafspraken gemaakt worden over duurzaamheid of duurzaam bouwen, worden de afspraken veelal kwalitatief vastgelegd. Dat kan bijvoorbeeld op de volgende wijze: ‘de corporaties maken bij nieuwbouw en renovatie zoveel mogelijk gebruik van duurzame materialen en nemen energiebesparende maatregelen’. Slechts 11 procent van de afspraken is kwantitatief geformuleerd (Kromhout en Van Grinsven, 2004). In de onderstaande kaders wordt aan de hand van twee bestaande prestatieafspraken geschetst hoe duurzaamheid daarin is opgenomen. Deze voorbeelden laten zien dat gemeenten flink kunnen verschillen in ambitieniveau. In de gemeente Hoorn blijven partijen aan de veilige kant, door de op dat moment wettelijke verplichte eis van ‘EPC is gelijk aan 1’ op te nemen. De gemeente Leiden stelt hogere eisen en geeft ook aan dat er een energievisie wordt gemaakt. Kader 2.2 Prestatieafspraken gemeente Hoorn t.a.v. duurzaamheid −

De woningcorporatie voldoet bij renovatie of verbouwtrajecten aan de energieprestatieafspraken van de gemeente Hoorn, dat wil zeggen EPC is gelijk aan 1 of EPL is gelijk aan 6.

−

De maatregelen die nodig zijn voor het realiseren van deze EPC waarde worden aangegeven in een Energie Prestatie Advies.

−

De woningcorporatie laat bij woningen gebouwd voor 1998 voordat een renovatie of verbouwing plaats heeft eerst een EPA uitvoeren.

Bron: Prestatiecontract 2004 (Intermaris Woondiensten en de gemeente Hoorn)

Kader 2.3 Prestatieafspraken gemeente Leiden t.a.v. duurzaamheid −

De corporaties volgen zowel bij nieuwbouw als bij beheer het Nationaal Pakket Duurzaam bouwen conform het Plan van aanpak Duurzaam Bouwen van de gemeente Leiden (1999).

−

Ultimo 2004 hebben de Leidse corporaties voor alle Leidse corporatiewoningen een Energie Prestatie Advies (EPA) opgesteld.

−

Vanaf 2003 wordt er bij herstructurering en nieuwbouw gestreefd naar een EPL van 6,5. De Energie Prestatie op Locatie is een maat voor de energiezuinigheid van een gebied, die wordt uitgedrukt in een score van 1 (laagste) tot 10 (hoogste). Daarbij worden maatregelen gehonoreerd die wel en niet-gebouw gebonden zijn.

−

In 2003 stelt de gemeente een energievisie op voor Leiden Noord. De Leidse corporaties leveren daartoe de benodigde gegevens aan. Op basis van de resultaten van de pilot in Leiden Noord wordt in 2004 een energievisie voor de hele stad gemaakt.

Bron: Prestatieafspraken Leiden 2003-2004

In de bovenstaande prestatieafspraken wordt vrijwel alleen aandacht besteed aan energiebesparing. Andere facetten van duurzaamheid en duurzaam bouwen blijven onderbelicht. In Nederland zijn op het gebied van energie al veel prestatie-eisen geformuleerd. Zo is er de EPC (Energie Prestatie Coëfficiënt) voor nieuw te bouwen woningen en de EPL (Energie Prestatie voor Locaties) voor het ontwikkelen van nieuwbouwlocaties. Voor bestaande woningen kan een EPA (Energie Prestatie Advies) worden uitgevoerd. Voor andere duurzaamheidthema’s, zoals water en materialen, zijn dergelijke prestatie-eisen nog niet geformuleerd. De poging om voor materialen een prestatie-eis te formuleren in de vorm van een MMG (materiaalgebonden milieuprofiel) zijn in 2003 gestrand (Nationaal Dubo Centrum, 2003). Het bleek wetenschappelijk niet haalbaar om de verschillende milieubelasting van materialen ‘op te tellen’ tot een cijfermatig uitgedrukte prestatie-eis. Het niet voorhanden hebben van dergelijke prestatie-eisen maakt het voor betrokken partijen lastig om in prestatieafspraken zowel kwalitatieve als kwantitatieve afspraken over deze thema’s op te nemen. Het opstellen van prestatieafspraken garandeert nog niet dat duurzaamheidmaatregelen ook daadwerkelijk worden geïmplementeerd. 18


Respondenten in het onderzoek van Boon (2004) geven aan dat prestatieafspraken een rol zouden kunnen spelen in de implementatie van duurzaamheidmaatregelen in de stedelijke vernieuwing, mits randvoorwaarden worden gesteld aan het opstellen van prestatieafspraken en de uitvoering ervan. Deze randvoorwaarden, die overigens voor alle onderwerpen gelden waar prestatieafspraken over worden gemaakt, staan in onderstaande kaders weergegeven. Kader 2.4 Randvoorwaarden voor het opstellen van prestatieafspraken Randvoorwaarden voor het opstellen van prestatieafspraken in het planvormingsproces −

Het gesprek voor een prestatieafspraak dient geopend te worden binnen de range van financiële kaders.

−

Een prestatieafspraak dient niet dichtgetimmerd te worden; er moet onderhandelingsruimte in zitten.

−

Partijen in de planvorming dienen voldoende macht te hebben om eisen te stellen en te kunnen onderhandelen.

−

Ambities dienen vanaf het begin van het planvormingsproces integraal te worden geformuleerd en hoog op de agenda te staan, zodat het onderwerp kan meeliften op bestaande procedures.

Bron: Boon (2004)

Kader 2.5 Randvoorwaarden voor het uitvoeren van prestatieafspraken Randvoorwaarden voor het uitvoeren van prestatieafspraken −

Als prestatieafspraken niet worden nagekomen, dienen partijen met elkaar in gesprek te blijven en elkaar aan te blijven spreken.

−

Al bij het opstellen van de prestatieafspraak dienen partijen na te denken over de consequenties voor betrokken partijen wanneer prestatieafspraken niet worden nagekomen.

−

Partijen dienen tijdig (en met reden waarom) aan te geven wanneer de prestaties niet gehaald of uitgevoerd kunnen worden.

−

Hoewel alle partijen verantwoordelijk zijn voor het proces, dient één partij aangewezen te worden die verslag doet van de prestaties en die het proces structureel bewaakt.

−

Partijen dienen het proces voor het opstellen en uitvoeren van een prestatieafspraak overzichtelijk te organiseren.

Bron: Boon (2004)

In de volkshuisvesting dragen prestatieafspraken nog niet substantieel bij aan de implementatie van duurzaamheidmaatregelen en daarmee aan een vermindering van de milieubelasting. Dit in tegenstelling tot andere sectoren. Zo maken in de industriële sector de overheid en industrieën al sinds 1992 lange termijn afspraken over het verbeteren van de energie-efficiëntie. De overheid sluit deze afspraken met energie-intensieve industriële sectoren. Deze afspraken dragen substantieel bij aan de energiebesparing in deze sector. Uit onderzoek blijkt dat gemiddeld tussen 25 en 50 procent van de energiebesparing kan worden toegeschreven aan een beleidsmix van lange termijn afspraken en ondersteunende maatregelen. Deze afspraken zijn dus waardevolle beleidsinstrumenten voor de verbetering van de energie-efficiënte, mits voldaan wordt aan een aantal voorwaarden. De eerste voorwaarde is dat er ambitieuze doelen worden gesteld. Dat betekent dat er doelen worden gesteld, die zonder de afspraak niet gehaald zouden worden. Ten tweede moeten er effectieve ondersteunende maatregelen voorhanden zijn, zoals maatregelen die investeringen in energiebesparing stimuleren, maatregelen die de samenwerking tussen industrieën en energiebedrijven stimuleren op het gebied van warmte en energie en regulerende beleidsinstrumenten binnen het kader van het nationale milieubeleid. In de derde 19


plaats moeten er betrouwbare procedures zijn om de resultaten te monitoren (Rietbergen, et.al, 2002). De overheid kan in de huidige volkshuisvestingpraktijk geen bindende lange termijn afspraken maken met de gehele sector, omdat Aedes, de koepelorganisatie van woningcorporaties, haar leden niet kan dwingen tot het uitvoeren van maatregelen of tot het halen van bepaalde doelstellingen. Wel heeft Aedes in het Nationaal Akkoord Wonen (NAW, 2001) toegezegd dat ze haar leden zal stimuleren tot de toepassing van verscheidene duurzame maatregelen. Op lokaal niveau zouden in de volkshuisvesting bovengenoemde drie voorwaarden wel bij kunnen dragen aan het maken van prestatieafspraken betreffende de energie-efficiëntie van bestaande of nieuw te bouwen woningen. In het volgende hoofdstuk worden de beschikbare ondersteunende instrumenten voor het bevorderen van de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen uitgewerkt.

20


3 Instrumenten ter bevordering van duurzaam bouwen 3.1 Inleiding Naast prestatieafspraken kunnen ook andere instrumenten gebruikt worden om de implementatie van duurzaam bouwen te bevorderen. In de literatuur wordt een onderscheid gemaakt in juridische, economische en communicatieve instrumenten. In dit hoofdstuk wordt per type instrument uitgelegd wat er onder wordt verstaan, welke instrumenten er op het gebied van duurzaam bouwen voorhanden zijn en voor welke actoren deze instrumenten relevant zijn. Tenslotte wordt in de laatste paragraaf de betekenis van de verschillende instrumenten voor het maken van prestatieafspraken kort uiteengezet.

3.2 Juridische instrumenten Onder juridische instrumenten valt de weten regelgeving met betrekking tot duurzaam bouwen. Door middel van weten regelgeving kan de overheid partijen verplichten om duurzaam bouwen te implementeren. Dit beleidsinstrument wordt op het gebied van duurzaamheid echter alleen ingezet op het gebied van energie. In de huidige praktijk kunnen twee juridische instrumenten worden onderscheiden: het Bouwbesluit en prestatieafspraken of convenanten. Vanaf 2006 gaat de EU-richtlijn Energieprestaties van gebouwen van kracht. >

Bouwbesluit

Het Bouwbesluit zou een middel kunnen zijn om bepaalde doelen op het gebied van duurzaamheid vast te leggen. Echter, de vijfde pijler van het bouwbesluit, ‘Voorschriften uit oogpunt van milieu’ is nog niet ingevuld. Hiertoe is wel een poging gedaan met de ontwikkeling van het ‘materiaalgebonden milieuprofiel gebouwen’ (MMG). Deze poging is echter mislukt, omdat het wetenschappelijk onmogelijk bleek om de verschillende milieubelasting van materialen ‘op te tellen’ tot een cijfermatig uitgedrukte prestatie-eis. Voor het MMG werd niet voldoende draagvlak gevonden en in het voorjaar van 2003 is de ontwikkeling ervan beëindigd (Nationaal Dubo Centrum, 2003). In het Bouwbesluit zijn wel voorschriften uit het oogpunt van energiezuinigheid opgenomen. Hierin zijn alleen voor de nieuwbouw eisen opgenomen op het gebied van thermische isolatie, beperking van luchtdoorlatendheid en energieprestatie. In dit hoofdstuk staat ook de energie prestatie coëfficiënt (EPC) vermeld. Het Bouwbesluit is van belang voor alle partijen die bij de bouw van woningen en woongebouwen betrokken zijn. >

Prestatieafspraken/convenanten

Prestatieafspraken en convenanten zijn juridische instrumenten, wanneer ze voldoen aan bepaalde voorwaarden. Wanneer de afspraken resultaatgericht vastgelegd zijn en condities voor sancties opgenomen zijn, zou een van de partijen juridische stappen kunnen ondernemen wanneer de andere partij in gebreke blijft. Daarentegen kan weinig waarde worden toegekend aan de juridische status van een afspraak, wanneer deze meer het karakter heeft van een intentieverklaring, met vage en onduidelijke afspraken (Van den Heuvel, 1998). Wanneer geen juridische status kan worden toegediend aan prestatieafspraken en convenanten, zijn het communicatieve beleidsinstrumenten. Gemeenten kunnen prestatieafspraken sluiten met woningcorporaties, maar ook met commerciële partijen, zoals projectontwikkelaars.

21


>

EPBD

Op 4 januari 2003 is de EU-richtlijn Energieprestaties van gebouwen aangenomen. Deze richtlijn, die de lidstaten in 2006 in de eigen nationale regelgeving verwerkt moeten hebben, zal ervoor zorgen dat in de bouwvoorschriften sterk de nadruk komt te liggen op minimalisering van de energieconsumptie. De EPBD verplicht alle EUlanden tot vijf concrete activiteiten: 1 Het berekenen van de energieprestatie van gebouwen in alle EU-landen (waarbij rekening wordt gehouden met de plaatselijke klimaatomstandigheden). 2 Het vaststellen van minimumnormen voor energieprestaties door de lidstaten en toepassing daarvan bij nieuwbouw en de renovatie van grote gebouwen (meer dan 1000 m2). 3 Het invoeren van een systeem van energiecertificaten voor gebouwen, waardoor energiegebruik beter inzichtelijk gemaakt kan worden voor eigenaars, huurders en gebruikers. 4 Het regelmatig inspecteren van verwarmingsketels en airconditioningsystemen boven een bepaald vermogen. 5 Het doen van haalbaarheidsstudies voor alternatieve systemen van energievoorziening (SenterNovem, 2004a). Het ministerie van VROM werkt nog aan de definitieve uitwerking van de richtlijn voor de Nederlandse situatie. Bij de implementatie van de richtlijn zal zoveel mogelijk worden aangesloten bij de nu al bestaande weten regelgeving. Zo worden de energiecertificaten voor de nieuwbouw gebaseerd op richtlijnen uit het Bouwbesluit en de EPN. Voor de bestaande bouw vormt de Energie Index (EI) en het EPA-advies de basis voor de informatie die in het energiecertificaat wordt opgenomen. Aangezien iedere woning in de toekomst voorzien moet zijn van een energiecertificaat, heeft de EPBD gevolgen voor alle partijen die betrokken zijn bij de bouw en het gebruik van woningen. Het energiecertificaat heeft een communicatief karakter en wordt daarom in paragraaf 3.4 kort toegelicht.

3.3 Economische instrumenten Economische instrumenten kunnen worden ingezet om milieuvriendelijk gedrag voor actoren economisch aantrekkelijker te maken. Tevens kunnen door economische instrumenten imperfecties in de markt worden gecorrigeerd. Voorbeelden van economische instrumenten zijn belastingen, prijsmaatregelen, subsidies en heffingen. Alleen bedrijven met winstoogmerk kunnen gebruik maken van fiscale regelingen zoals de EIA, MIA en VAMIL. Tegenwoordig zijn er nog een aantal subsidies meer voorhanden om de implementatie van duurzaam bouwen te stimuleren. Renovaties of nieuwbouwprojecten komen nog in aanmerking voor een groene financiering op basis van de fiscale Groenregeling en voor de bestaande bouw komt er eind 2005/begin 2006 hoogstwaarschijnlijk een nieuwe subsidieregeling: de Regeling CO2reductie gebouwde omgeving. Andere tijdelijke subsidieregelingen met tender zijn TELI en LIFE-Milieu. Daarnaast kunnen slimme financiële constructies tussen partijen ervoor zorgen dat bepaalde maatregelen geïmplementeerd kunnen worden. Tenslotte heeft het Energie Prestatie Advies (EPA) het karakter van een economisch beleidsinstrument. >

Fiscale regelingen

Op dit moment bestaan er drie fiscale aftrekregelingen voor ondernemers die willen investeren in energie en andere milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen. De EnergieInvesteringsaftrek ( EIA) is bedoeld voor ondernemers die willen investeren in energiebesparende technieken en de toepassing van duurzame energie in hun onderneming. Door de EIA is 44 procent van de investeringskosten aftrekbaar van de 22


fiscale winst van een onderneming. De Milieu-investeringaftrek (MIA) en de Vrije Afschrijvingsregeling Milieu-investeringen (VAMIL) zijn fiscale aftrekregelingen voor ondernemers die investeren in milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen die voorkomen op de zogenaamde Milieulijst. Deze milieulijst wordt jaarlijks herzien (SenterNovem, 2005a). Voor de woningbouw zijn bijvoorbeeld een regenwaterinstallatie en een infiltratiesysteem opgenomen (VROM, 2005b). Helaas kunnen woningcorporaties geen gebruik maken van deze regelingen. >

Groen financieren

Een groene financiering is gebaseerd op de fiscale Groenregeling. Met deze regeling stimuleert de Nederlandse overheid sinds 1995 investeringen die een concrete bijdrage leveren aan natuur en milieu. De regeling stimuleert duurzame woningbouw door een groene hypotheek of een groene lening. Particulieren, woningcorporaties en beleggers kunnen gebruik maken van de regeling en de regeling is van toepassing op nieuwbouwprojecten, herbestemming van bestaande panden en woningen en voor renovaties van bestaande woningen die gebouwd zijn voor 1980. Bovengenoemde partijen kunnen voor projecten een Groenverklaring aanvragen. Een voorwaarde voor groene financiering is dat de stichtingskosten van een woning niet hoger mogen zijn dan € 272.268,-. Per woning kan maximaal € 34.034,- geleend worden. Een Groenverklaring wordt pas gegeven als aan de criteria van de Maatlat voor duurzame bouw of Maatlat voor duurzame renovatie zijn voldaan. Het gaat dan bijvoorbeeld om maatregelen op het gebied van milieuvriendelijke en duurzame materialen en energie- en waterbesparende voorzieningen. Het voordeel van groene financiering is een rentetarief dat circa 1 à 2 procent onder de marktrente ligt. Elk jaar wordt voor maximaal 5000 nieuwbouwwoningen en 5000 renovatiewoningen een Groenverklaring uitgegeven (SenterNovem, 2004b). >

Regeling CO2-reductie gebouwde omgeving

Naar verwachting wordt tussen december 2005 en maart 2006 een nieuwe subsidieregeling ingevoerd: de regeling CO2-reductie gebouwde omgeving. De conceptregeling is ter goedkeuring bij de Europese Commissie aangemeld en treed pas in werking na goedkeuring door de Commissie. Doelgroepen van de regeling zijn met name woningcorporaties, particuliere verhuurders, projectontwikkelaars, Verenigingen van Eigenaars (VVE's) en beleggers. De subsidie is uitsluitend bedoeld voor investeringen in energiebesparingsmaatregelen (zoals isolatie, HR++-glas en voorzieningen voor duurzame energie) in de bestaande bouw (woningbouw en utiliteitsbouw), omdat daar nog veel reductie te bewerkstelligen valt. Individuele burgers zullen alleen gezamenlijk (bijvoorbeeld als Vereniging van Eigenaars) gebruik kunnen maken van de nieuwe (tijdelijke) Regeling CO2-reductie gebouwde omgeving. Redenen daarvoor zijn de schaalgrootte die vereist is voor de te behalen energiebesparing en de noodzaak tot beperking van de uitvoeringslasten. Om in aanmerking te komen voor subsidie moet een project een CO2-reductie realiseren van minimaal 20 ton per jaar. Ter indicatie: voor woningbouw komt dit ongeveer neer op een renovatieproject van minimaal 20 woningen. Alle projecten moeten voor 1 juli 2008 zijn gerealiseerd. De subsidiehoogte hangt af van de CO2reductie die met het project wordt gerealiseerd. Dit wordt berekend aan de hand van een maatregelenlijst. De regeling moet ervoor zorgen dat de CO2-uitstoot per jaar met 0,6 megaton CO2 daalt (een megaton is een miljoen ton). Het totale budget bedraagt 34,5 miljoen euro (inclusief uitvoeringskosten) (Van Geel, 2005). >

TELI

De subsidieregeling Energiebesparing voor huishoudens met lage inkomens (TELI) is van kracht om huishoudens met lage inkomens te stimuleren meer gebruik te gaan maken van energiebesparende maatregelen. Deze huishoudens wonen vaak in 23


oudere, slecht geïsoleerde woningen. Zij zijn minder snel geneigd om geld uit te geven voor isolatie of energiezuinige apparaten, terwijl ze de financiële voordelen van energiebesparing juist goed kunnen gebruiken. In 2005 loopt een derde tender met een totaal bedrag van € 3.100.000. Dit geld wordt besteed aan projecten die huishoudens met lage inkomens informeren, adviseren en helpen bij energiebesparing. De subsidie per project bedraagt maximaal € 460.000 (SenterNovem, 2005b). >

LIFE

Het doel van LIFE is het ondersteunen van het Europese milieubeleid. LIFE-milieu is het milieu demonstratieprogramma van de Europese Unie. LIFE-milieu co-financiert projecten waarbij sprake is van het demonstreren van innovatieve methoden en technieken. Een van de vijf doelstellingen is om milieuoverwegingen te integreren in ruimtelijke ordening en planning, met inbegrip van stedelijke en kustgebieden. Het programma staat open voor elk bedrijf, instelling of (lokale) overheid. De subsidie is maximaal 30% voor projecten die (in de toekomst) inkomsten kunnen opleveren of tot lagere exploitatiekosten kunne leiden, en maximaal 50% voor andere projecten. De toegekende subsidie ligt in de praktijk doorgaans tussen de € 100.000 en € 1.000.000 (SenterNovem, 2005c). >

Financiële constructies

De kosten van maatregelen kunnen een barrière vormen voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen. Dit geldt met name voor maatregelen met een relatief hoge investering die in de gebruiksfase financiële voordelen opleveren én waarbij de investeerder niet gelijk is aan de gebruiker. Een woningcorporatie die investeert in zonnepanelen, verdient die investering niet via energiebesparing terug, omdat alleen de huurder profiteert door een lagere energierekening. De woningcorporatie zou de huur moeten verhogen om de investering rendabel te maken. Er is echter een grote kans dat huurders zich tegen deze huurverhoging verzetten, omdat zij nog niet weten of de maatregel die de woningcorporatie gaat uitvoeren in de toekomst een besparing oplevert. Novem (2002) heeft voor woningcorporaties vier financieringsconstructies uitgewerkt om deze problematiek aan te pakken: 1 De energienota wordt via de woningcorporatie verstuurd, waarop zowel de huur als de energiekosten staan vermeld. De huurder ziet dat zijn totale woonlasten zijn uitgesplitst in huur en secundaire lasten. Als het voorschot voor energie gelijktijdig en op hetzelfde niveau verlaagd wordt als de huur verhoogd wordt, blijven de woonlasten en dus het totaalbedrag van de factuur gelijk. Dit is echter een gevoelige constructie, omdat van tevoren moeilijk vast te stellen is hoe hoog het energieverbruik zal zijn. Dit is namelijk sterk afhankelijk van bewonersgedrag. 2 Een woningcorporatie selecteert middels een aanbesteding een energiebedrijf voor zowel de levering van energie aan haar huurders als voor het inzetten van de inkoopbesparing in de financiering van energiebesparende maatregelen. Deze constructie kan alleen toegepast worden voor maatregelen die geen onlosmakelijk deel van de huurwoning vormen, bijvoorbeeld een installatie. Het energiebedrijf neemt een bestaande installatie over en vervangt het door een energiebesparend alternatief. Vervolgens least de huurder de installatie van het energiebedrijf. De inkoopbesparing en energiebesparing kunnen weggestreept worden tegen het leasebedrag van de installatie. 3 Het sluiten van een energieprestatiecontract tussen bewoners, corporatie en een externe partij voor een langere periode (ongeveer 10 jaar). Een energieprestatiecontract is een constructie, waarbij met de gegenereerde energiebesparingen de investeringskosten en bijbehorende diensten voor het toepassen en monitoren van de energiebesparende maatregelen worden gefinancierd. 24


4 De corporatie geeft de huurder de garantie dat de totale woonlasten, bestaande uit huur en secundaire lasten gedurende een bepaalde periode niet meer zullen toenemen dan de normale inflatie. Ervan uitgaande dat de energieprijzen niet meer dan de normale inflatie stijgen en het woongedrag van de huurder niet verandert. Er wordt dus een garantie afgegeven op het huidige gebruik van de huurder van de woning. Dit wordt ook wel het ‘niet-meer-dan-anders’-principe genoemd. >

Energie Prestatie Advies

In 1999 hebben het ministerie van VROM en het ministerie van Economische Zaken in samenwerking met Novem het Energie Prestatie Advies ontwikkeld voor de bestaande bouw. In het advies worden aanbevelingen gedaan voor het verminderen van het energiegebruik van een bestaande woning. Het doel van de EPA is om inzicht te geven in het huidige energiegebruik van individuele woningen op basis van een energie-index. Op deze manier kan de energetische kwaliteit van een woning vergeleken worden met die van andere woningen van hetzelfde type. Het EPA geeft een indicatie van de toekomstige energetische kwaliteit van de woning wanneer de aanbevolen maatregelen zijn uitgevoerd. Tevens geeft het een overzicht van de kosten van de voorgestelde maatregelen en de tijd waarin deze kosten terug kunnen worden verdiend. Een EPA-advies is bestemd voor eigenaren, huurders, verhuurders en Verenigingen van Eigenaren van bestaande woningen waarvan de bouwvergunning is afgegeven vóór 1 januari 1998 (VROM, 2005c).

3.4 Communicatieve instrumenten Communicatieve instrumenten kunnen worden ingezet om individuen en organisaties over te halen zich vrijwillig milieuvriendelijker te gedragen. Dit kan bijvoorbeeld door middel van informatie over het milieu of duurzaam bouwen maatregelen. Informatie kan bijdragen aan de verandering van attitudes en meningen, waardoor mensen in hun gedrag meer rekening houden met het milieu. Informatie kan tevens de kennis vergroten over het milieu en over toepassingsmogelijkheden van milieumaatregelen. In Nederland bestaan veel communicatieve instrumenten op het gebied van duurzaamheid en duurzaam bouwen. Deze instrumenten kunnen ingedeeld worden in twee typen: instrumenten die zich richten op de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in de woning en de woonomgeving en procesondersteunende instrumenten die zich richten op plan- en besluitvormingsprocessen op het gebied van duurzaamheid. Binnen het eerstgenoemde type kan vervolgens een onderscheid worden gemaakt tussen informatieve instrumenten en instrumenten die actoren kunnen gebruiken bij het ontwerpen. In paragraaf 3.4.1 worden eerst de informatieve instrumenten toegelicht, namelijk het Energiecertificaat, de Voorbeeldprojecten duurzaam bouwen en de Nationale pakketten duurzaam bouwen. Vervolgens komen de ontwerpinstrumenten EPL, Eco-Quantum en Greencalc, de GPR Gebouw en de DPL aan bod. Van het tweede type komen in paragraaf 3.4.2 ROMBO, MILO, DuBes en de Toolkit Duurzame Woningbouw aan de orde.

3.4.1 Instrumenten gericht op de woning en woonomgeving >

Het Energiecertificaat

Het Energiecertificaat is een onderdeel van de EU-richtlijn Energieprestaties van gebouwen. De EPBD is in principe een juridisch instrument en het opmaken van een Energiecertificaat is dan ook een verplichting waar huiseigenaren vanaf 2006 aan moeten voldoen. Het certificaat zelf heeft echter een communicatief karakter, omdat het inzicht geeft in de energie-efficiëntie van een gebouw, maar geen energie-eisen oplegt. Het certificaat krijgt voor alle gebouwen dezelfde opbouw en karakteristieken. Waarschijnlijk werkt het Energiecertificaat in de toekomst als een onafhankelijk 25


‘keurmerk’ dat door iedereen (eigenaars, huurders en gebruikers) wordt (h)erkend. De eigenaar van een energiezuinige woning heeft daarmee een middel in handen om deze woning extra te profileren. Het voordeel voor de koper of huurder is een groter inzicht in de kwaliteit van de woning (VROM, 2005c). >

Voorbeeldprojecten

Het ministerie van VROM heeft in de jaren ’90 voorbeeldprojecten expliciet onderdeel gemaakt van het duurzaam bouwen beleid om zowel voor bouwende partijen als bewoners zichtbaar te maken wat er mogelijk was op het gebied van duurzaam bouwen. Naast de rol die voorbeeldprojecten spelen om te 'laten zien dat duurzaam bouwen eigenlijk niets bijzonders is', kunnen uitvoerende partijen in de bouw er ervaring opdoen met nieuwe bouwtechnieken, de organisatie van een project, de samenwerking met andere bouwpartners, enzovoort. Hoewel deze partijen niet altijd staan te trappelen om risicodragende projecten uit te voeren, biedt het ook hen een kans ervaring op te doen voor de toekomst. Tenslotte kunnen voorbeeldprojecten een aanjaagfunctie hebben voor toekomstige ontwikkelingen. Dit laat bijvoorbeeld de EPC-aanscherping goed zien.. De woningbouwprojecten in de 'Voorbeeldprojecten Duurzaam en Energiezuinig Bouwen' die onder de norm van 1995 met een eis van 1,4 vielen, haalden gemiddeld een EPC van 1,02. Daaronder zitten projecten met waarden tot zelfs tot 0,63. Dit voorbeeld laat zien dat de voorbeeldprojecten ook een aanjaagfunctie hebben om nieuwe ontwikkelingen te stimuleren en de weg vrijmaken naar aanscherping van de EPC naar 0,8 in 2006, zoals de plannen er nu liggen. Voorbeeldprojecten zijn een relevant voor zowel bouwende partijen als de toekomstige bewoners. >

Nationale pakketten Duurzaam Bouwen

De Nationale pakketten Duurzaam Bouwen Woningbouw zijn zowel beschikbaar voor nieuwbouw als voor beheer. De pakketten bestaan uit een verzameling van duurzaam bouwen maatregelen die gangbaar zijn in de bouwpraktijk. De pakketten kunnen gebruikt worden bij het afstemmen van de bouwopgave door de bouwpartners. De pakketten worden veel gebruikt. In 1998 bevatte 61% van alle bouwaanvragen onderdelen van de pakketten (VROM, 1999). De informatie uit de pakketten is nuttig voor iedereen die zich bezig houdt met de bouw en het beheer van woningen. In hoofdstuk 5 komen de pakketten nader aan de orde bij de classificatie van duurzaamheidmaatregelen. >

EPL

De Energie Prestatie op Locatie (EPL) is een instrument van de overheid om besparingen op fossiele brandstoffen te realiseren. De EPL ondersteunt gemeenten in hun energiebeleid voor nieuwbouwlocaties. De EPL is net als de EPN een maat voor brandstofbesparing, maar dan voor een hele nieuwbouwlocatie inclusief de energievoorziening die voor en/of in deze locatie is aangelegd. Het is een maat voor het vooraf berekende verbruik van fossiele brandstoffen voor die locatie. Hierbij geldt: hoe hoger de EPL, des te lager het verbruik. De EPL kent een schaal van 0 tot 10, waarbij 10 staat voor een ideaalsituatie waarbij geen fossiele brandstoffen meer worden gebruikt. Naarmate het ambitieniveau hoger is, is de EPL ook hoger. Bij de aanleg van een aardgas- en elektriciteitsnet op een nieuwbouwlocatie waar de woningen voldoen aan een EPN van 1,0 én zijn voorzien van een cv-ketel is de EPL 6,0. De Energie Prestatie op Locatie voor de bestaande bouw, EPL-bb, is een nieuw instrument om mogelijkheden voor besparingen op fossiele brandstoffen in bestaande woonwijken in kaart te brengen. De EPL-bb geeft een waardering met een maximumscore van 10 aan de energieprestatie van de wijk. De EPL-bb biedt zicht op (de effecten van) verschillende maatregelen voor vermeden CO2-uitstoot. Denk 26


bijvoorbeeld aan isolatiemaatregelen, warmteterugwinning uit ventilatielucht, aan dijkverzwaring door gebruik van restwarmte van elektriciteitscentrales en industrieën, of aan toepassing van duurzame bronnen als windenergie, biomassa, zonne-energie en bodemwarmte (VROM, 2005c). >

Eco-Quantum/Greencalc

Eco-Quantum en Greencalc zijn kwantitatieve instrumenten. Beide methoden zijn gebaseerd op de levenscyclusanalyse (LCA). Met behulp van de methoden kunnen de milieueffecten van woningen berekend worden. Architecten kunnen Eco-Quantum gebruiken om het ontwerp te optimaliseren. Gemeenten en ook woningcorporaties kunnen het gebruiken voor het formuleren, implementeren en evalueren van beleid. Eco-Quantum is van toepassing op de nieuwbouw. Greencalc brengt naast het milieueffect tevens milieukosten in beeld. Het bestaat uit vier modules: materialen, energie, water en mobiliteit. Deze modules bestaan uit verschillende scenario’s die verschillen in de mate van gewenste duurzaamheid. Greencalc kan voor dezelfde doeleinden worden gebruikt als Eco-Quantum. In Eco-Quantum wordt ook geëxperimenteerd met een VO-tool die in een vroeg stadium van het ontwerp bruikbaar is. Met behulp van deze tool kunnen scores berekend worden voor grondstoffen, emissies, energie en afval. Hoewel de VO-tool als hulpmiddel voor het ontwerp is ontwikkeld, zou de tool mogelijk ook gebruikt kunnen worden voor het vaststellen van prestaties. >

GPR Gebouw

De GPR Gebouw (www.gprgebouw.nl) kan gebruikt worden om in vroeg stadium opties te wegen voor het bereiken van vastgestelde duurzaam bouwen ambities op gebouw- of wijk-niveau. Een computermodel berekent op basis van ontwerpgegevens hoe de scores zich verhouden tot de ambities. De berekening van de verschillende scores is deels gebaseerd op rekeninstrumenten als Eco-Quantum en deels op het Bouwbesluit en normen. Voor meer informatie over de GPR zie bijlage A. >

DPL

Het Duurzaamheidprofiel van een locatie (DPL) is een instrument dat een bijdrage kan leveren aan de realisering van duurzame wijken. Met behulp van dit instrument kunnen gemeenten het duurzaamheidprofiel van een wijk berekenen en vergelijken met een referentiewijk. De sterke en zwakke punten van het duurzaamheidprofiel van een wijk worden zo zichtbaar. Het is een computermodel waarmee gemeenten zelfstandig en op basis van veelal beschikbare gegevens werken. Het DPL maakt met behulp van indicatoren concreet wat je kunt verstaan onder een duurzame wijk. Duurzaamheid omvat hier de drie P's: people, planet en profit, oftewel leefbaarheid, milieu en economie. Een volledig overzicht van de indicatoren is weergegeven in bijlage B. Het instrument is nog in ontwikkeling. Voor de eindfase van het ontwikkelingstraject lopen in 2005 vijf pilot projecten. Begin 2006 zal een verbeterd computermodel op de markt worden gebracht (VROM, 2005c).

3.4.2 Procesondersteunende instrumenten >

ROMBO

De ROMBO, Ruimtelijke Ordening en Milieu Beleids Ontwerp is ontwikkeld voor de stad Den Haag. De methode bestaat uit een aantal workshops en vergaderingen waarin deskundigen en belanghebbenden in de eerste fase kansen voor duurzaamheid identificeren: wat is technisch gezien mogelijk? Vervolgens worden deze kansen getoetst op hun economische haalbaarheid: wat hebben de verschillende partijen ervoor over? Tenslotte wordt er op bestuurlijke en maatschappelijke haalbaarheid getoetst. Deze toetsing vindt plaats in workshops en 27


vergaderingen op basis van argumenten en berekeningen. De gemeente Den Haag gebruikt de ROMBO-tactiek met name in situaties waarin opdrachtgevers een hoog ambitieniveau op het gebied van duurzaamheid nastreven en daar ook investeringen in tijd en geld voor over hebben.De tactiek dient tijdig in een ontwikkelproces te worden ingezet op een moment dat er nog veel vrijheidsgraden zijn. De ROMBO is geschikt voor het maken van wijkplannen, structuurvisies, stedenbouwkundige ontwerpen of het realiseren van gebouwen. Daarnaast kan het instrument ook worden ingezet bij herstructureringsprojecten of de ontwikkeling van nieuwe locaties. >

MILO

MILO staat voor milieukwaliteit in de leefomgeving. Het instrument biedt gemeenten, waterschappen en provincies concrete handvatten om de gewenste milieukwaliteit van gebieden te definiëren, en om milieuvoorwaarden en –ambities op de juiste manier en op het juiste moment in te brengen in de planvorming. Drie samenhangende zaken zijn in de MILO-denkwijze van groot belang: een degelijke milieugebiedsvisie, een integrale ruimtelijke benadering en een goede timing. In de milieugebiedsvisie worden de ambities vastgelegd, waarna in de volgende fase integratie van deze visie met andere terreinen, zoals verkeer en vervoer, economie en ruimtelijke ordening wordt bewerkstelligd. Door de milieugebiedsvisie vanaf het begin als een van de uitgangspunten te hanteren in het ruimtelijk planvormingsproces, kunnen betrokkenen uit alle betrokken sectoren tijdig rekening houden met de milieuvoorwaarden en –ambities. Meer informatie is beschikbaar op www.vng.nl. >

DuBes

DuBes (Duurzaam Beslissen) is een methode die kan worden toegepast op verschillende typen bouwprojecten, voor reële of fictieve situaties. DuBes is tot op heden alleen uitgewerkt voor stedelijke herstructureringsprojecten. DuBes is een simulatiespel waarin de deelnemers samen een programma van eisen opstellen. De DuBes tabel geeft een overzicht van allerlei beslissingen die ten behoeve van de herstructurering van een woonwijk moeten worden genomen. Dit varieert van beslissingen op het gebied van het woonprogramma en voorzieningen tot beslissingen op het gebied van energie, water en afval. Deze thema’s zijn vervolgens uitgewerkt in beslisvelden, die ook weer uitgewerkt zijn in een aantal opties. Aan de hand van het computerprogramma Media wordt een programma van eisen samengesteld (Van Bueren et.al., 2001) >

Toolkit Duurzame Woningbouw

De Toolkit Duurzame Woningbouw biedt projectontwikkelaars, gemeenten en architecten een handreiking bij het voldoen aan eisen ten aanzien van CO2-reductie, gezondheid en het binnenklimaat van woningen. Tevens geeft de toolkit handvatten voor de communicatie met betrokken bewoners. Met behulp van de kwaliteitsprofielen in deze toolkit kunnen partijen eerst hun ambitieniveau bepalen. Vervolgens kunnen ze plannen uitwerken aan de hand van 24 energieconcepten voor verschillende woningtypen en vier materiaalconcepten, die voorzien zijn van financiële kengetallen en prestatiekengetallen.

28


3.5 De betekenis van de verschillende instrumenten voor het maken van prestatieafspraken In het bovenstaande zijn juridische, economische en communicatieve instrumenten ten behoeve van de implementatie van duurzaamheid uitgewerkt. Maar hoe verhouden de besproken instrumenten zich tot prestatieafspraken? In hoeverre kunnen zij het maken van prestatieafspraken faciliteren en bijdragen aan de inhoud van prestatieafspraken? In kader 3.1 is aan de hand van een praktijkvoorbeeld, de nieuwbouwwijk Oosterheem in Zoetermeer, uitgewerkt welke betekenis verschillende instrumenten kunnen hebben bij het maken van prestatieafspraken over duurzaamheid. In het onderstaande wordt verder aandacht besteed aan de mogelijke rol van juridische, economische en communicatieve instrumenten. De juridische instrumenten die besproken zijn, vormen een verplichting waar nu of in de toekomst (EPBD) aan moet worden voldaan. Deze instrumenten vallen buiten het bereik van prestatieafspraken. Prestatieafspraken zijn namelijk bij uitstek een instrument om ambities boven bestaande weten regelgeving vast te leggen. In tegenstelling tot de juridische instrumenten, kunnen economische instrumenten wel een rol spelen in het samenstellen van prestatieafspraken. Zo kunnen partijen in de afspraken opnemen dat ze meedingen naar een subsidie of aanspraak gaan maken op een fiscale regeling. De subsidieaanvraag kan als bijlage bij de prestatieafspraak worden gevoegd. De uitgewerkte financiële constructies kunnen worden opgenomen in een prestatieafspraak tussen bijvoorbeeld een woningcorporatie en een energiebedrijf. De EPA wordt al veelvuldig opgenomen in prestatieafspraken wanneer het gaat om duurzaamheid (zie voorbeelden paragraaf 2.4). Vaak wordt vastgelegd hoeveel bestaande woningen binnen een bepaald tijdsbestek voorzien moeten zijn van een EPA-advies. Met name de communicatieve ontwerpinstrumenten die al in een prestatie-eis geformuleerd zijn, kunnen een belangrijke rol spelen bij het maken van prestatieafspraken. Dit geldt met name voor de DPL, EPL en de GPR Gebouw. Deze instrumenten maken het begrip duurzaamheid concreter en inzichtelijker. De andere ontwerpinstrumenten kunnen gebruikt worden om ervoor te zorgen dat voldaan wordt aan de geformuleerde prestatie-eisen. Dit betekent dat in een prestatieafspraak kan worden opgenomen dat Eco-Quantum en de Nationale Pakketten worden gebruikt om ervoor te zorgen dat aan de vastgestelde eisen wordt voldaan. Het Energiecertificaat kan in de toekomst ook worden opgenomen in de afspraken tussen gemeente en woningcorporatie. Ze kunnen bijvoorbeeld afspreken dat alle woningen van de woningcorporatie aan energielabel B moeten voldoen. De genoemde procesondersteunende instrumenten kunnen ook een rol vervullen bij het maken van prestatieafspraken. De drie genoemde instrumenten bewaken dat gedurende het proces duurzaamheid wordt meegenomen in de planvorming en de besluitvorming. Het resultaat van deze processen kan de basis vormen voor een prestatieafspraak tussen twee of meer partijen. Kader 3.1 Prestatieafspraken duurzaamheid nieuwbouwproect Oosterheem in Zoetermeer. Bij de ontwikkeling van het nieuwbouwproject Oosterheem in Zoetermeer is ervaring opgedaan met het gebruik van verschillende communicatieve instrumenten bij het maken van prestatieafspraken over duurzaamheid. De gemeente heeft zowel met projectontwikkelaars als woningcorporaties afspraken gemaakt. Oosterheem is een grote nieuwbouwlocatie in Zoetermeer, waar tot 2010 ongeveer 8500 woningen worden gebouwd, verdeeld over drie deelplannen. In elk deelplan is gebruik gemaakt van een verschillend instrument voor het maken van prestatieafspraken over duurzaamheid.

29


Bij deelplan 1 is naast een EPC van 1,0 gebruik gemaakt van een zogenaamde dubo-lijst, waarop ongeveer 100 concrete maatregelen stonden die moesten worden meegenomen bij de bouw van de woningen. De lijst was samengesteld door de gemeente en bevatte eisen voor de verschillende duurzaamheidthema’s. Peter Barendse van Ceres-Projecten merkt op dat er weinig onderhandelingsruimte in de lijst zat. Hij geeft dan ook de voorkeur aan een meer prestatiegericht instrument. Bij deelplan 2 is de EPC aaangescherpt naar 0,8 en is gebruik gemaakt van Eco-Quantum. In het VO stadium is met de gemeente onderhandeld over de hoogte van de te hanteren Eco-Quantum score. De gemeente heeft een voorstel gedaan en vervolgens heeft Ceres-projecten laten doorberekenen wat de mogelijkheden waren. Vervolgens is hier weer over onderhandeld. Peter Barendse is positief over het gebruik van Eco-Quantum in de prestatieafspraken. De bouwende partijen hebben meer vrijheid in de manier waarop ze de prestaties willen behalen. Ceresprojecten heeft veel aandacht besteed aan energie en materialen. Nadeel van Eco-Quantum is wel dat de berekeningen uit moeten worden besteed aan een externe partij. De plannen voor deelplan 3 worden nu ontwikkeld. Bij het maken van de prestatieafspraken zal gebruik worden gemaakt van de GPR Gebouw. De GPR Gebouw is gebruiksvriendelijker dan EcoQuantum en bevat naast de ‘standaard’ duurzaamheidthema’s ook gezondheid en woonkwaliteit. Peter Barendse denkt dat de berekeningen voor GPR Gebouw uit kunnen worden gevoerd door de architect. In principe wordt wel op dezelfde voet doorgegaan en wordt dus veel aandacht besteed aan energie en materialen. Woonkwaliteit is een moeilijk te definiëren begrip. In Oosterheem voldoen alle woningen aan het Politiekeurmerk. Daarnaast neemt Ceres-projecten zoveel mogelijk eisen uit Woonkeur op, afgestemd op de doelgroep van de woningen. In principe zou de gemeente moeten controleren of de bouwende partijen de overeengekomen prestaties hebben gehaald. Peter Barendse is van mening dat hier in de praktijk nog te weinig aandacht aan wordt besteed. Bron: Interview Peter Barendse, Ceres-projecten (2005), Gemeente Zoetermeer, (2005)

30


4 Duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsprojecten 4.1 Inleiding De stedelijke vernieuwing van naoorlogse wijken is in Nederland volop op gang. Door woningen te renoveren en woningen te slopen en nieuw te bouwen trachten betrokken actoren de wijken weer een positieve impuls te geven. Deze fysieke ingrepen bieden kansen voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen. Uit verschillende onderzoeken blijkt echter dat de implementatie van dergelijke maatregelen nog geen vanzelfsprekendheid is (Bus, 2001; Van der Waals, 2001; Boon, 2001). Bij stedelijke vernieuwingsprojecten in de Nederlandse praktijk zijn veel verschillende actoren betrokken. In paragraaf 4.2 wordt een overzicht gegeven van een vijftal partijen die veelal bij stedelijke vernieuwingsprojecten betrokken zijn. Per partij is aangegeven waar ambities ten aanzien van duurzaamheid mogelijk uit voort komen en wat de partij doet om deze ambities waar te maken. Daarbij komt aan bod welke barrières en kansen er bestaan voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen. In stedelijke vernieuwingsprojecten werken verschillende partijen samen in een netwerk. Dat betekent dat ze elkaar nodig hebben om hun ambities te bereiken. In het complexe besluitvormingsproces omtrent stedelijke vernieuwing hebben alle actoren hun eigen doelen, belangen en middelen ten aanzien van de implementatie van duurzaamheid. In dit proces kunnen factoren aanwezig zijn die de implementatie van maatregelen kunnen belemmeren en factoren die de implementatie kunnen bevorderen. In paragraaf 4.3. worden factoren besproken die de implementatie van duurzaamheid kunnen belemmeren. Vervolgens komen in paragraaf 4.4 de factoren aan de orde die de implementatie kunnen bevorderen. Tenslotte wordt in paragraaf 4.5 aandacht besteed aan de implicaties van de beschreven barrières en kansen voor het maken van prestatieafspraken.

4.2 Actoren betrokken bij stedelijke vernieuwing In deze paragraaf worden actoren besproken die veelal betrokken zijn bij stedelijke vernieuwingsprojecten. Deze actoren werken samen in een netwerk: ze hebben elkaar nodig om hun doelen te bereiken. Dit geldt ook voor de implementatie van duurzaamheidmaatregelen. De verhoudingen tussen actoren verschillen per situatie en dat geldt ook voor en de doelen en middelen van actoren. Het is dan ook niet mogelijk om voor dé gemeente de motivatie en doelen ten aanzien van duurzaamheid te verwoorden. Desondanks wordt in het onderstaande per actor beschreven waarom ambities op het gebied van duurzaam bouwen mogelijk wel of niet aanwezig zijn. Tevens wordt ingegaan op de manier waarop actoren ambities proberen waar te maken. De actoren die aan bod komen zijn gemeenten, woningcorporaties, bewoners, energiebedrijven en projectontwikkelaars.

4.2.1 Gemeenten >

Ambities duurzaam bouwen

De motivatie van gemeenten om ambities op het gebied van duurzaam bouwen te stimuleren wordt deels aangestuurd door overheidsbeleid. Twee belangrijke kaders in dit verband zijn het Gemeentelijk klimaatbeleid en het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV). Het Gemeentelijk klimaatbeleid is de verzamelnaam voor beleidsmaatregelen waarmee gemeenten zich richten op het terugdringen van de uitstoot van CO2. In het 31


kader hiervan heeft het Rijk financiële ondersteuning beschikbaar gesteld in de vorm van een BANS-klimaatsubsidie. Om hiervoor in aanmerking te komen, hebben gemeenten concrete projecten geformuleerd op onder andere het gebied van woningbouw en duurzame energie (SenterNovem, 2005d). Het ISV is een brede doeluitkering op het gebied van wonen, ruimte, culturele kwaliteiten en grootschalig groen in de stad. Uitgangspunt van het ISV is dat de planning en uitvoering van stedelijke vernieuwing eerst en vooral een verantwoordelijkheid is van gemeentebesturen. Zij vullen die verantwoordelijkheid in samen met andere partijen, zoals bewoners, woningcorporaties en projectontwikkelaars. In het Beleidskader stedelijke vernieuwing ISV-I zijn twaalf prestatievelden geformuleerd, waarvan duurzaamheid er één is. Dit betekent dat gemeenten in een meerjaren ontwikkelingsprogramma doelen ten aanzien van duurzaamheid hebben opgenomen. Het ISV-I heeft er derhalve voor gezorgd dat duurzaamheid bij gemeenten een plek kreeg in stedelijke vernieuwingsprojecten. Naast het overheidsbeleid kunnen ook andere factoren de ambities van gemeenten op het gebied van duurzaamheid beïnvloeden. Zo kunnen binnen de gemeentelijke organisatie mensen of afdelingen werkzaam zijn die zich sterk inzetten voor milieugerelateerde zaken. Tevens kan de politiek de ambities ten aanzien van duurzaamheid beïnvloeden. De ambities ten aanzien van duurzaam bouwen kunnen worden vastgelegd in verschillende documenten. Voorbeelden daarvan zijn een milieubeleidsplan, een woonvisie en een nota milieubewust bouwen. Het gebruiken van verschillende documenten kan leiden tot tegenstrijdigheden. In het kader van het klimaatbeleid is de energetici een belangrijk document. In deze energievisie wordt de gezamenlijke ambitie op energiegebied van de bij een locatieontwikkeling betrokken partijen vastgelegd. >

Waarmaken van ambities

Wanneer ambities ten aanzien van duurzaam bouwen worden vastgelegd in verschillende documenten, kan dit de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen bemoeilijken. Daarnaast kan interne verdeeldheid binnen de gemeente tussen verschillende afdelingen ertoe leiden dat ambities op het gebied van duurzaamheid niet worden waargemaakt. Gemeenten hebben andere partijen nodig voor het waarmaken van ambities op het gebied van duurzaam bouwen. Ze hebben zelf geen middelen of mankracht om woningen te bouwen of te renoveren. Hiervoor zijn ze afhankelijk van particuliere huiseigenaren, woningcorporaties of projectontwikkelaars. In de praktijk van de stedelijke vernieuwing werken gemeenten het meest samen met corporaties, omdat het grootste deel van de woningen in naoorlogse wijken eigendom is van woningcorporaties. Wanneer een gemeente extra milieueisen wil stellen aan het bouwproces, heeft zij in principe geen middelen om andere partijen daartoe te verplichten. Bouwprojecten moeten voldoen aan de minimumeisen die in het Bouwbesluit zijn opgenomen op het gebied van bruikbaarheid, veiligheid, gezondheid, energiezuinigheid en milieu. Op dit moment is de milieupijler nog niet ingevuld. Gemeenten kunnen in eerste instantie proberen om met betrokken partijen specifieke milieueisen te formuleren en over de implementatie afspraken te maken. Wanneer dit niet lukt, kunnen gemeenten voor het stellen van specifieke milieueisen (bijvoorbeeld van materiaalgebruik) een beroep doen op het ‘experimenteerartikel’ 7a van de Woningwet. Dit artikel biedt de minister van VROM de mogelijkheid om ontheffing te verlenen op het verbod tot het stellen van voorschriften voor duurzaam bouwen. Wanneer het verzoek gehonoreerd wordt, kan de gemeente eisen gaan stellen aan bouwprojecten. Van deze mogelijkheid wordt echter nog weinig gebruik gemaakt. Wel is in een aantal gemeenten in Nederland is een verordening duurzaam bouwen van kracht om het gebrek aan 32


milieueisen in het Bouwbesluit op te vangen. Zo’n verordening verplicht iedereen die een nieuwe woning wil bouwen tot de implementatie van een standaard pakket aan duurzaam bouwen maatregelen. In het onderstaande kader staan een aantal hoofdpunten uit de verordening die sinds 1999 van kracht is in de Gemeente Delft. Kader 4.1 Duurzaam bouwen verordening Delft Duurzaam bouwen verordening Gemeente Delft −

Elke aanvrager van een bouwvergunning moet, als het om nieuwbouw van een woning of woongebouw gaat, ook een vergunning duurzaam bouwen aanvragen.

−

De aanvrager moet een uitwerkingslijst met materiaalvoorkeuren invullen.

−

De vergunning duurzaam bouwen wordt alleen verleend als duurzame bouwmaterialen en voorzieningen worden gehanteerd die voldoen aan de uitwerkingslijst.

−

Beide vergunningaanvragen volgen hetzelfde tijdpad en worden door dezelfde ambtenaar van Bouw- & Woningtoezicht behandeld.

Bron: Nieuwsbank, 1999

4.2.2 Woningcorporaties >


Woningcorporaties zijn niet verplicht tot het toepassen van duurzaam bouwen maatregelen die niet in het Bouwbesluit vermeld staan. In 1998 heeft Aedes, als vertegenwoordiger van de woningcorporaties, het Duurzaam Bouwen Convenant opgesteld met andere partijen. Het doel van dit convenant is om meer duurzaam bouwen maatregelen toe te passen en meer aandacht te besteden aan energie-efficiënte in zowel bestaande bouw als nieuwbouw. Daarnaast stellen woningcorporaties ook lokaal of regionaal convenanten op met andere partijen met als doel duurzaam bouwen een stimulans te geven. Uit onderzoek blijkt echter dat deze convenanten niet per definitie tot uitvoering leiden en dat tijd, geld en kennis hierbij knelpunten kunnen zijn (Boon, 2003). Het Nationaal Akkoord Wonen (NAW) 2001-2005 kan voor corporaties ook een impuls vormen om zich in te zetten voor duurzame doelstellingen. In artikel 4 van het akkoord staan de doelstellingen op het gebied van duurzaamheid en gezondheid vermeld. In de verschillende leden van artikel 4 geeft Aedes aan dat ze haar leden zal stimuleren tot de toepassing van verscheidene duurzame maatregelen. Zo zegt Aedes bijvoorbeeld toe de corporaties te stimuleren om bij nieuwbouw zonneenergiesystemen of qua energierendement tenminste gelijkwaarde systemen toe te passen in 50 procent van de nieuwbouw (NAW, 2001). Het verbeteren van de kwaliteit van de woningvoorraad kan voor corporaties ook een stimulans vormen om duurzaam bouwen maatregelen te implementeren. Maatregelen kunnen naast lagere lasten voor het milieu ook zorgen voor een groter wooncomfort. Dit geldt met name voor maatregelen die gericht zijn op energiebesparing. De EPBD die in 2006 van kracht wordt, zal de woningcorporaties stimuleren om bewuster om te gaan met de energetische kwaliteit van de woningvoorraad. Alle woningen die verkocht of verhuurd worden, moeten voorzien zijn van een energielabel dat bewoners inzicht geeft in de kwaliteit van de woning. Veel woningcorporaties hebben nu al inzicht in de energetische kwaliteit van de woningvoorraad, door het opstellen van Energie Prestatie Adviezen. Maatschappelijk ondernemerschap kan ook een aanleiding vormen voor woningcorporaties om ambities op het gebied van duurzaamheid te formuleren. Ook het imago van een woningcorporatie zou ambities kunnen beïnvloeden. Tenslotte geldt ook bij woningcorporaties dat het formuleren van duurzaamheidambities sterk samenhangt met het enthousiasme, kennis en ervaring van het personeel.

33


>

Waarmaken van ambities

Woningcorporaties hebben ook andere partijen nodig om doelen op het gebied van duurzaamheid te realiseren. Bewoners zijn in dit opzicht erg belangrijk. Wanneer een woningcorporatie een complex wil renoveren, heeft zij daarvoor toestemming nodig van 70 procent van de huurders. Huurders zullen hoogstwaarschijnlijk alleen akkoord gaan, wanneer er geen huurverhoging tegenover staat en wanneer zij de voordelen van de ingreep inzien. Een andere belangrijke partij is de gemeente. Op het gebied van energiebesparing liggen er bijvoorbeeld mogelijkheden om krachten te bundelen en een win-win situatie te creëren. Gemeenten hebben in het kader van het klimaatbeleid namelijk subsidies kunnen aanvragen voor woningbouwprojecten. In een samenwerkingsverband kunnen corporaties en gemeenten deze projecten uit gaan voeren. De corporatie kan kennis en middelen inzetten om samen met de gemeenten deze projecten van de grond te krijgen (SenterNovem,2004c). Wanneer een corporatie ambitieuze doelen heeft, zoals het installeren van een warmtepomp of zonnepanelen, kan een woningcorporatie samenwerking zoeken met een energiebedrijf. Door middel van financiële constructies die in paragraaf 3.3 aan bod zijn geweest, kunnen corporaties en energiebedrijven ambities waarmaken.

4.2.3 Bewoners >


Duurzaam bouwen zit aan de vraagkant van de markt nog niet ‘tussen de oren’. Mede door het beperkte aanbod zijn bewoners veelal niet bekend met de kwaliteit die duurzaam bouwen maatregelen kunnen bieden. Uit gesprekken met professionals blijkt dat er vanuit bewoners nauwelijks vraag komt om duurzaam bouwen maatregelen toe te passen bij renovatie of nieuwbouw. Dit is, naast het hoge schaalniveau waarop de voordelen van duurzaam bouwen merkbaar zijn, onder andere te wijten aan een gebrek aan kennis over duurzaam bouwen. Daarnaast speelt ook de attitude van bewoners een rol: duurzaam bouwen wordt toch nog vaak geassocieerd met ‘geitenwollen sokken’. Wanneer bewoners wel bekend zijn met duurzaam bouwen, bestaan er wellicht twijfels over de financiële haalbaarheid en een eventuele huurverhoging. Tenslotte hechten bewoners in stedelijke vernieuwingsprojecten vaak meer belang aan het oplossen van sociale en economische problemen. >

Ambities waarmaken

Wanneer professionals bewoners van het nut van duurzaam bouwen willen overtuigen, kunnen zij een aantal strategieën hanteren. Ten eerste is het zinvol om de kennis van bewoners over duurzaam bouwen te vergroten. Dit kan bijvoorbeeld door bewoners mee te nemen naar voorbeeldprojecten of door een externe adviseur bij het proces te betrekken. Deze zogenaamde ‘change agent’ kan in het besluitvormingsproces de bewoners begeleiden en hen voorlichting geven over duurzaam bouwen maatregelen. In de wijk Duindorp in Den Haag zijn de bewoners die betrokken waren bij de plannen voor renovatie begeleid door een externe adviseur. Enkele zaken die deze bewoners belangrijk achtten zijn kort weergegeven in het onderstaande kader. Ten tweede moet het voor de bewoners duidelijk zijn dat zij er financieel niet op achteruit gaan. Dit kan bijvoorbeeld door alternatieve financieringsconstructies toe te passen. Tenslotte is het van belang de nadruk niet te zeer te leggen op de milieukant van duurzaam bouwen, maar op concepten die de bewoners aanspreken, zoals wooncomfort, gebruiksgemak en een gezond binnenklimaat.

34


Kader 4.2 Bewonerswensen Duindorp Bewonerswensen Duindorp Belangrijke duurzaam bouwen thema’s: −

Gezond binnenmilieu

−

Goede duurzame bouwwijze, met degelijk en milieuvriendelijk materiaalgebruik

−

Aandacht voor het instandhouden van de bestaande woningvoorraad

−

Flexibiliteit

−

Energiebesparing

Enkele genoemde aandachtspunten: −

Aanzicht van woningen ook duurzaam.

−

Voorlichting aan nieuwe bewoners over gedrag, gebruik van voorzieningen en energiebesparing.

−

Energiezuinig bouwen mag niet ten koste gaan van een gezond binnenmilieu.

−

Binnenklimaat moet op eenvoudige wijze regelbaar zijn (er moet gewoon een raam open kunnen).

Bron: Duindorp in de toekomst, visie op duurzaam bouwen. Verslag bewonersoverleg september 1999maart 2000.

4.2.4 Energiebedrijven >


Energiebedrijven hebben een winstoogmerk en zullen dan ook niet snel investeren in projecten die veel risico’s met zich meebrengen. De motivatie van energiebedrijven om een bijdrage te leveren aan duurzaam bouwen, kan voorkomen uit maatschappelijke verantwoordelijkheid of uit het willen versterken van het imago. Daarnaast kan de ontwikkeling van kennis over nieuwe technieken een drijfveer vormen. Voor energiebedrijven is het ook interessant om een bijdrage te leveren aan projecten die gericht zijn op diversificatie van de piekbelasting. > Waarmaken ambities Energiebedrijven kunnen direct of zijdelings betrokken zijn bij de implementatie van energiebesparende maatregelen. Zo kan een energiebedrijf een deel van de investering op zich nemen, wel of niet ondersteund door subsidies. Deze investering kan terug worden verdiend door slimme financiële constructies toe te passen (zie bijvoorbeeld paragraaf 3.3). Daarnaast kan het energiebedrijf ook een adviserende of faciliterende rol spelen. Een energiebedrijf kan andere partijen voorlichten op het gebied van energiebesparende maatregelen. Tevens kan het bedrijf voorwaarden scheppen voor de implementatie van bepaalde maatregelen, door bijvoorbeeld specifieke leidingen aan te leggen. Op een debat georganiseerd door de Nuon in 2003, gaven energiebedrijven aan dat het erg lastig is om ambities waar te maken op het gebied van duurzaamheid. Het beleid van de overheid is volgens de aanwezigen onbetrouwbaar op dit gebied. Zo blijven subsidies niet constant en worden projecten waar eerst groen licht voor wordt gegeven, in een volgende kabinetsperiode weer afgeblazen. De overheid kan de energiebedrijven stimuleren om meer aan duurzaamheid te doen door te zorgen voor een standvastig beleid op de lange termijn (Nuon, 2004).

35


4.2.5 >

Projectontwikkelaars


Projectontwikkelaars hebben, anders dan woningcorporaties, een winstoogmerk. Zij zullen veelal alleen in woningen investeren die weinig risico’s met zich meebrengen. Woningen moeten passen bij de wensen van de klant en moeten goed verkoopbaar zijn. Projectontwikkelaars die zich inzetten voor duurzaamheid zullen dit veelal doen, omdat de markt ernaar vraagt of om hun imago te versterken. Wanneer duurzaamheid een trend zou worden, zouden meer ontwikkelaars hier aandacht aan besteden. >

Waarmaken ambities

Aangezien vanuit de consument vaak geen vraag komt naar duurzaam bouwen, vormt de vraagkant geen motivatie om duurzaam bouwen maatregelen toe te passen. Een gemeente kan een projectontwikkelaar wel verzoeken om aandacht te besteden aan duurzaam bouwen en kan hier eventueel subsidies tegenover zetten. De financiële risico’s die investeringen in duurzaamheid met zich meebrengen, kunnen een barrière vormen voor de implementatie van duurzaamheid. De kopers of huurders moeten bereid zijn om eventuele meerkosten te betalen of de projectontwikkelaar moet strategieën verzinnen om de woningen voor dezelfde prijs aan te bieden als woningen zonder duurzaam bouwen maatregelen. In de huidige situatie besteden projectontwikkelaars over het algemeen nog relatief weinig aandacht aan duurzaam bouwen.

4.3 Barrières Met betrekking tot de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten, doen zich verschillende barrières voor op allerlei gebieden. Deze barrières worden in het onderstaande uitgewerkt. De informatie uit deze paragraaf is ten dele gebaseerd op de proefschriften van Van der Waals (2001) en Bus (2001). In beide proefschriften is de implementatie van duurzaamheidmaatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten aan de hand van de netwerkbenadering onderzocht >

Ontbreken prestatie-eisen in Bouwbesluit

Een grote barrière voor de implementatie van bepaalde duurzaam bouwen maatregelen is het ontbreken van prestatie-eisen in het Bouwbesluit. Alleen op het gebied van energie zijn prestatie-eisen geformuleerd in de vorm van de EPC. Voor andere duurzaamheidthema’s, zoals water en materialen, zijn dergelijke prestatieeisen nog niet geformuleerd. >

Financiële beperkingen

Verwachte meerkosten van opties voor CO2-reductie kunnen in stedelijke vernieuwingsprojecten een barrière vormen voor de toepassing van duurzaam bouwen maatregelen. Met name hoge investeringskosten vormen een barrière (Van der Waals, 2001). Over het algemeen geldt dat de oneerlijke verdeling van plussen en minnen van duurzaam bouwen maatregelen een barrière vormt voor de implementatie. In dit rapport kwam al eerder aan de orde dat de investeerder veelal niet gelijk is aan de gebruiker. En het is juist de gebruiker die in de gebruiksfase bijvoorbeeld energie kan besparen. Het is lastig om (een deel van) de investeringskosten te verhalen op de bewoners, omdat het onzeker is hoeveel winst een bewoner in de gebruiksfase kan behalen. Daarnaast moeten woningcorporaties ervoor zorgen dat de huur binnen de vastgestelde grenzen blijft (Van Bueren en Priemus, 2002). Het verschilt echter per project hoe er met financiële barrières om wordt gegaan. Van der Waals (2001) vond in zijn onderzoek dat maatregelen die in 36


het ene project te duur werden gevonden, in het andere project wel werden uitgevoerd. In twee projecten wezen woningcorporaties maatregelen af, omdat ze de huur laag wilden houden. Woningcorporaties hebben echter mogelijkheden om investeringen die ze niet terug kunnen verdienen in de huur te financieren: ze kunnen de winst van andere, meer winstgevende investeringen gebruiken of een beroep doen op hun financiële reserves. In projecten waar wel maatregelen geïmplementeerd werden, is van dergelijke strategieën gebruik gemaakt. Daarnaast kunnen ook subsidies worden aangevraagd om een mogelijke financiële barrière te slechten. De mogelijkheden voor subsidies zijn echter beperkt en partijen geven aan dat het beleid van de overheid op dit gebied niet constant is. >

Technische beperkingen

Met name in de bestaande bouw kunnen technische beperkingen de implementatie van specifieke duurzaam bouwen maatregelen bemoeilijken. De invloed van technische beperkingen op het wel of niet toepassen van duurzaam bouwen maatregelen is beperkt tot specifieke maatregelen en specifieke situaties Uit de casestudies die Van der Waals (2001) uitvoerde komen een aantal voorbeelden naar voren. Zo waren in een complex de radiatoren te klein om warmtepompen toe te kunnen passen. Elders was de suboptimale oriëntatie van het dak een reden om geen zonnecellen te implementeren. >

Kloof tussen ontwikkeling van locatie en ontwikkeling van bouwproject

Bij het ontwikkelen van een locatie zijn andere partijen betrokken dan bij het ontwikkelen van het bouwproject. Bij de ontwikkeling van de locatie worden de dichtheid van de bebouwing en de infrastructuur van transport, water, energie en afval vastgelegd. In deze fase kunnen veel maatregelen worden getroffen die de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen mogelijk maken. Bij het aanleggen van een leidingensysteem kan bijvoorbeeld rekening worden gehouden met de aanleg van een collectieve warmtepomp. Het probleem is echter dat de mensen die bezig zijn met het ontwikkelen van een locatie zich niet bewust zijn van de mogelijkheden die zij kunnen creëren voor duurzaam bouwen maatregelen (Van Bueren en Priemus, 2002). >

Sociale en economische problematiek

Sociale en economische problemen liggen samen met de fysieke staat van de woningen ten grondslag aan de motivatie om naoorlogse woonwijken te vernieuwen. De inwoners hebben veelal een lage sociaal-economische status en er is veel werkeloosheid. In een aantal door Van der Waals (2001) onderzochte projecten werd vrijwel geen aandacht besteed aan de implementatie van duurzaamheidmaatregelen, omdat de actoren meer gericht waren op andere kwesties, zoals economische ontwikkeling en het oplossen van sociale problematiek. Duurzaamheid geen prioriteit voor bewoners Bewoners zijn veelal niet bekend met duurzaamheid en vragen er niet naar. Bovendien liggen de prioriteiten van bewoners vaak bij het oplossen van sociale en economische problematiek in de wijk. Uit de casestudies die Bus (2001) in een aantal vernieuwingswijken uitvoerde, kwam naar voren dat het milieuaspect van duurzaamheid geen prioriteit heeft bij bewoners en dat ze zich zelfs verzetten tegen te hoge duurzaamheidambities. Bewoners ondernamen in samenwerking met het bedrijfsleven en locale politieke partijen acties om de ambities af te zwakken of terug te draaien. >

Gebrek aan kennis en ervaring

Op het moment dat er over ingrepen in een gebied moet worden besloten is er behoefte aan informatie. Wanneer geen van de actoren kennis heeft over het 37


implementeren van duurzaamheidmaatregelen of daar ervaring mee heeft, is het lastig om duurzaamheid op de agenda te krijgen. Dit kan opgelost worden door een onderzoek naar duurzaamheidmaatregelen uit te laten voeren. In de meeste casestudies die Bus (2001) en Van der Waals (2001) hebben uitgevoerd, hebben betrokken partijen hiertoe besloten. >

Onduidelijke doelstellingen

Bus (2001) vond in zijn onderzoek dat binnen de casestudies gedurende alle fasen van het planproces onduidelijkheid bestaat over de na te streven milieudoelstellingen. Aan het beging van de ontwerpfase worden in geen enkele case harde milieuvoorwaarden geformuleerd. Daarvoor wordt verwezen naar de uitwerkingsfase en uitvoeringsfase. Veel onzekerheden worden op deze manier doorgeschoven en worden deels de verantwoordelijkheid van andere instellingen en diensten. Een groot nadeel van deze werkwijze is dat naarmate het proces opschuift richting uitvoeringsfase, actoren geneigd zijn om hun prioriteiten dichter bij het eigen takenpakket te zoeken. Duurzaamheidaspecten kunnen hierdoor van de agenda verdwijnen. >

Kloof tussen bouwen en beheren van woningen

Er bestaat een kloof tussen het bouwen en beheren van woningen. De bouwende partij is met name geïnteresseerd in het opleveren van een woning die aan de wettelijke eisen én aan de wensen van de toekomstige bewoners voldoet. Zaken die een rol kunnen spelen in de beheerfase worden gewoonlijk niet betrokken in overwegingen over het ontwerp en de constructie. De bouwende partij en de beherende partij kunnen conflicterende belangen hebben, waardoor duurzaamheid van de agenda verdwijnt. >

Kloof tussen constructie en gebruik

Veel duurzaamheidmaatregelen vereisen een aanpassing in gedrag van gebruikers. Evaluatieonderzoek laat zien dat bewoners niet altijd het gewenste gedrag vertonen, waardoor milieuvoordelen die maatregelen bieden verminderen of zelfs teniet worden gedaan (Hertz, 1996). Investerende partijen lopen bij gebruiksafhankelijk maatregelen het risico dat de investering niet of minder snel terug kan worden verdiend ten gevolge van afwijkend gebruik. Hierdoor kunnen maatregelen een slechte reputatie krijgen en als gevolg daarvan minder vaak toegepast worden.

4.4 Kansen Naast barrières bestaan er uiteraard ook kansen om de implementatie van duurzaamheid op een hoger niveau te krijgen in stedelijke vernieuwingsprojecten. Deze kansen komen in deze paragraaf puntsgewijs aan bod. De informatie uit deze paragraaf is wederom grotendeels gebaseerd op de proefschriften van Van der Waals (2001) en Bus (2001). >

Wet- en regelgeving

Door middel van weten regelgeving kan de overheid de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen stimuleren (Van der Waals, 2001). Op dit moment is de weten regelgeving op dit gebied echter schaars. Wanneer de vijfde pijler van het Bouwbesluit, de milieupijler, ingevuld wordt, zou dit de implementatie van duurzaam bouwen flink stimuleren. Voordat alle partijen het over de inhoud eens zijn, is er echter nog een lange weg te gaan. Op korte termijn biedt de EPBD, die in 2006 geïmplementeerd wordt, kansen voor de implementatie van energiebesparende maatregelen in nieuwbouw en bestaande bouw.

38


>

Subsidies

Subsidies vormen een belangrijke stimulans voor de implementatie van (innovatieve) duurzaamheidmaatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten. In meerdere casestudies geven partijen aan dat ze dure maatregelen, zoals de toepassing van zonnecellen, niet hadden kunnen realiseren zonder subsidies. Door de subsidies gaan de investeringskosten omlaag en lopen de bouwende partijen minder risico (Van der Waals, 2001). Mogelijk draagt de ‘Regeling CO2-reductie gebouwde omgeving’ (zie paragraaf 3.3) in de nabije toekomst bij aan de implementatie van duurzaamheidmaatregelen in de bestaande bouw. Dit is mede afhankelijk van de betrouwbaarheid van het beleid van de overheid. >

Maatregelen die bijdragen aan kwaliteit

De mate waarin een maatregel bijdraagt aan de algehele kwaliteit van de woning kan de implementatie van die maatregel beïnvloeden. Wanneer een maatregel bijvoorbeeld bijdraagt aan het comfort en aan de verbetering van de bouwkundige kwaliteit van de woning, heeft deze maatregel een grotere kans van slagen dan een maatregel die hier niet aan bijdraagt (Van der Waals, 2001). >

Procesmanagement door een change agent

De implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten hangt sterk samen met de aanwezigheid van procesmanagement strategieën van een zogenaamde ‘change agent’. Dit is een actor van buiten de bouwsector die de actoren die betrokken zijn bij de besluitvorming beweegt tot de implementatie van maatregelen. De strategieën die een change agent kan gebruiken zijn voornamelijk gebaseerd op communicatie en vrijwillige medewerking, maar kunnen ook worden gekarakteriseerd door het gebruik van macht ten opzichte van de actoren. In de wijk Nieuwland in Amersfoort bijvoorbeeld, hebben de belangrijkste actoren de milieuopzichter zeggenschap gegeven ten aanzien van actoren in de bouwsector. Zo had deze opzichter de mogelijkheid om woningontwerpen te weigeren wanneer te weinig aandacht was besteed aan duurzaam bouwen. In het besluitvormingsproces kunnen in verschillende fases andere change agents actief zijn (Van der Waals, 2001). Voorbeelden zijn een energiebedrijf, een wethouder, of een milieuadviesbureau. >

Participatie van actoren buiten het bestaande netwerk

Uit onderzoek blijkt dat door de uitbreiding van het bestaande netwerk van actoren, de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen kansrijker kan worden. Dit kunnen verschillende actoren zijn, zoals energiebedrijven, adviesbureaus of de Europese Unie. Deze actoren kunnen de al bestaande actoren in het netwerk overtuigen van de implementatie van een maatregel (Van der Waals, 2001). Bus (2001) noemt in dit perspectief de aanwezigheid van een milieunetwerk. Actoren uit een milieunetwerk kunnen de actoren die aanwezig zijn in het stedelijke vernieuwingsnetwerk stimuleren om milieumaatregelen op te nemen in de projecten. >

Kennis

Kennis kan een stimulerende rol spelen in de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen. In veel van de door Van der Waals (2001) en Bus (2001) onderzochte projecten hebben actoren onderzoek uit laten voeren naar mogelijke duurzaamheidmaatregelen, om goed geïnformeerd beslissingen te kunnen nemen. Uiteraard leidde deze kennis in enkele gevallen ook tot de beslissing om bepaalde maatregelen niet te implementeren. De kennis die verschillende actoren reeds bezitten over duurzaamheidmaatregelen kan ook stimulerend werken. Dit is echter wel afhankelijk van de positie die deze actoren hebben in het netwerk en in hoeverre zij in staat zijn deze kennis op andere actoren over te brengen. 39


4.5 Implicaties voor prestatieafspraken 4.5.1 Implicaties van barrières voor het maken van prestatieafspraken In het onderstaande wordt per barrière besproken wat de implicaties kunnen zijn voor het maken van prestatieafspraken en hoe deze barrières geslecht kunnen worden. Over het algemeen zullen de genoemde barrières het maken van prestatieafspraken tegenwerken. Partijen die zich echter bewust zijn van de barrières, kunnen hier bij het maken van de afspraken rekening mee houden en ze kunnen proberen oplossingen te zoeken om barrières te slechten. Tevens kunnen prestatieafspraken een procesmatige rol vervullen in het wegnemen van bepaalde barrières. >

Ontbreken prestatie-eisen in Bouwbesluit

Het ontbreken van prestatie-eisen in het Bouwbesluit op het gebied van thema’s als water en materialen bemoeilijkt het maken van prestatieafspraken. Het gevaar bestaat om te vervallen in afspraken in termen van concrete maatregelen, zoals bijvoorbeeld ‘pas gebalanceerde ventilatie toe’. Dit kan leiden tot perverse effecten, omdat deze maatregelen los staan van het verdere ontwerp van de woningen of de locatie. Dit kan het ontwikkelen van verdergaande concepten in de weg staan. Het dient voorkomen te worden dat prestatieafspraken verstrengeld raken met het ontwerp. Op het gebied van energie is dit opgelost door het gebruik van de EPCwaarde. In een prestatieafspraak wordt de EPC vastgesteld. Vervolgens wordt tijdens het ontwerp besloten hoe de vastgestelde EPC bereikt wordt. Totdat dergelijke prestatie-eisen geformuleerd zijn, moeten partijen oplossingen zoeken om met deze thema’s om te gaan in prestatieafspraken. Zo kunnen partijen bijvoorbeeld afspreken om verdergaande waterbesparende maatregelen te treffen, waarbij minimaal vier maatregelen uit de Nationale pakketten toe worden gepast. Welke maatregelen dit zijn kan dan tijdens het ontwerp besloten worden. In hoofdstuk 5 wordt een classificatie van duurzaam bouwen maatregelen uit de Nationale pakketten gemaakt, die ondersteunend kan werken bij het maken van prestatieafspraken en een aanvulling kan vormen op het gebruik van de DPL, GPR Gebouw of EPL. >

Financiële en technische beperkingen

Financiële en technische beperkingen zullen het opnemen van duurzaamheid in prestatieafspraken niet bevorderen. Beide barrières brengen aanzienlijke (financiële) risico’s met zich mee en partijen zullen dan ook niet zo snel zaken gaan vastleggen. Ze zijn geneigd doelen te stellen, waar ze bij gewone bedrijfsvoering ook aan zouden voldoen. Partijen moeten zich er echter bewust van zijn dat het toepassen van duurzaam bouwen technieken niet per definitie duurder hoeft te zijn dan conventioneel bouwen. Er kan bijvoorbeeld afgesproken worden dat een haalbaarheidsstudie moet aantonen welke concepten het meest duurzaam zijn binnen het vastgestelde budget. Een afspraak kan ook zijn dat concepten met een terugverdientijd van minder dan X jaar uitgevoerd worden. Gedegen onderzoek naar mogelijke opties en naar slimme financiële constructies zou het maken van ambitieuzere afspraken kunnen stimuleren. >

Kloof tussen ontwikkeling locatie en ontwikkeling van bouwproject

Prestatieafspraken zouden een rol kunnen vervullen in het dichten van de kloof tussen de ontwikkeling van een locatie en de ontwikkeling van een bouwproject. Wanneer beide partijen zich bewust zijn van de mogelijkheden voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen, kunnen prestatieafspraken gebruikt worden om de communicatie tussen de partijen te bevorderen en de ontwikkeling van de locatie en het bouwproject op elkaar af te stemmen. Daarbij is goed procesmanagement noodzakelijk. Het is aan te bevelen om in prestatieafspraken duidelijk op te nemen 40


wie of welke partij zorgt voor de coördinatie tussen beide fasen, welke documenten aanwezig zijn en welke partijen betrokken bij het bouwproject tijdig bij de locatieontwikkeling betrokken moeten worden. >

Sociale en economische problematiek

De aandacht voor sociale en economische problematiek is niet bevorderlijk voor het opnemen van ecologische duurzaamheid in prestatieafspraken. Wanneer de prioriteiten van partijen gericht zijn op het oplossen van sociale en economische problemen, zullen zij minder oog hebben voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen. In dat geval kan het zinvol zijn om de afspraken voornamelijk te richten op duurzaam bouwen maatregelen die een bijdrage kunnen leveren aan de sociale duurzaamheid van de wijk en de woonomgeving, zoals groenvoorzieningen, speelgelegenheden en de wijkinfrastructuur. >

Duurzaamheid geen prioriteit voor bewoners

Het feit dat bewoners niet om duurzaamheid vragen, bevordert de opname van duurzaamheid in de afspraken niet. Bewoners worden vrijwel nooit betrokken bij het maken van prestatieafspraken. Dat neemt niet weg dat partijen bij voorkeur afspraken kunnen maken die bij de wensen van bewoners aansluiten. Het kan dan gaan om maatregelen die een bijdrage leveren aan wooncomfort en gezondheid. Maatregelen waarvan de effectiviteit afhankelijk is van goed gebruik van een maatregel, kunnen beter alleen geïmplementeerd worden wanneer duurzaamheid bij bewoners echt leeft. >

Gebrek aan kennis en ervaring

Een gebrek aan kennis en ervaring kan het maken van prestatieafspraken over duurzaamheid bemoeilijken. Partijen hebben vaak niet genoeg kennis over mogelijk toe te passen maatregelen en zijn niet op de hoogte van de werking en effectiviteit van bepaalde maatregelen. Het ontbreken van prestatie-eisen voor bepaalde duurzaamheidthema’s maakt het voor partijen nog moeilijker om prestatieafspraken te formuleren. Meer kennis over duurzaam bouwen maatregelen zou het maken van prestatieafspraken kunnen bevorderen. Deze kennis kan bijvoorbeeld verkregen worden door vroegtijdig een gespecialiseerde partij te vragen een DuBo visie voor een locatie vast te stellen. Dit wordt op het gebied van energievoorziening al steeds vaker gedaan. >

Onduidelijke doelstellingen

Onduidelijke doelstellingen vormen nu nog een barrière bij de implementatie van duurzaamheidmaatregelen. Het maken van prestatieafspraken kan deze barrière wegnemen, mits partijen in staat zijn duidelijke afspraken maken zonder te vervallen in het te groot detail niveau. >

Kloof tussen bouwen en beheren van woningen

Het maken van prestatieafspraken zou tevens een procesmatige rol kunnen spelen in het dichten van de kloof tussen de bouwende en beherende partij. Mogelijk hebben deze partijen uiteenlopende doelen ten aanzien van duurzaamheid. Deze doelen kunnen beide partijen naar voren brengen bij het maken van afspraken. In dit perspectief kunnen prestatieafspraken de functie vervullen van een overlegplatform. Het is in ieder geval belangrijk om in de afspraken op te nemen dat het beheer van woningen aansluit bij de keuzes die gemaakt worden bij het bouwen. Hiermee kan bijvoorbeeld worden voorkomen dat de beheerder conventionele verf gaat gebruiken in plaats van milieuvriendelijke verf.

41


>

Kloof tussen constructie en gebruik

De kloof tussen constructie en gebruik kan niet gedicht worden door het maken van prestatieafspraken. Voor veel maatregelen is nog niet aangetoond welke invloed het gebruik kan hebben op de efficiëntie en effectiviteit van een maatregel. Wanneer hier meer inzicht in wordt verkregen, kunnen technieken die niet goed functioneren worden aangepast. Uiteindelijk kan de kloof tussen constructie en gebruik verkleind worden en kunnen meer ‘bewezen technieken’ bijdragen aan het behalen van overeengekomen prestaties. Wanneer maatregelen een bepaald gebruik vereisen (bijvoorbeeld gebalanceerde ventilatie) kan het nuttig zijn om af te spreken dat elke nieuwe bewoner toelichting krijgt op de werking van het systeem. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van een gebruikershandleiding.

4.5.2 Implicaties van kansen voor het maken van prestatieafspraken De kansen om de implementatie van duurzaam bouwen te stimuleren, kunnen eveneens het maken van prestatieafspraken stimuleren. Een uitzondering hierop vormt de weten regelgeving. Wanneer deze in voldoende mate voorziet in de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen, kunnen prestatieafspraken overbodig worden. >

Subsidies

Subsidies verkleinen de kans op financiële risico’s en partijen zullen dan ook eerder de implementatie van maatregelen vastleggen in prestatieafspraken. Daarbij geldt wel de randvoorwaarde dat de subsidies toegankelijk zijn en stabiel. Dit is een taak van de centrale overheid. >

Maatregelen die bijdragen aan kwaliteit

Partijen zullen in prestatieafspraken eerder doelen vastleggen die bijdragen aan de algehele kwaliteit van de woning, waarbij de bijdrage aan comfort een rol speelt. Procesmanagement door een change agent In een prestatieafspraak kan opgenomen worden dat een procesmanager wordt aangesteld om de implementatie van de afgesproken maatregelen te begeleiden. Participatie van actoren buiten bestaande netwerk Over het toetreden van actoren van buiten het stedelijke vernieuwingsnetwerk kan moeilijk iets in prestatieafspraken worden vastgelegd, omdat deze actoren zich meestal zelf aandienen. Wel kunnen partijen afspraken maken over partijen die zij gaan consulteren tijdens het proces. >

Kennis

Wanneer meer kennis beschikbaar is, zullen partijen beter de voor- en nadelen en van maatregelen kunnen inschatten en de bijdrage van maatregelen aan de uiteindelijk te behalen prestatie. Omdat deze kennis nu vaak niet bij alle partijen aanwezig is, kan in de prestatieafspraken worden vastgelegd dat door middel van een onderzoek wordt onderzocht in hoeverre bepaalde prestaties haalbaar zijn, waarbij harde randvoorwaarden worden gesteld aan de toe te passen maatregelen.

42


5 Classificatie van duurzaamheidmaatregelen 5.1 Inleiding Op dit moment is het voor partijen die betrokken zijn bij stedelijke vernieuwingsprojecten lastig om prestatieafspraken te maken over een aantal duurzaamheidthema’s, omdat er nog geen prestatie-eisen voor deze thema’s zijn geformuleerd. Het gaat dan om de thema’s water, materialen en binnenmilieu. Zolang deze eisen niet geformuleerd zijn, zoeken partijen naar oplossingen om toch prestatieafspraken over deze thema’s te kunnen maken. In dit kader zijn inmiddels de EPL, de GPR Gebouw en de DPL ontwikkeld. Deze instrumenten zijn bruikbaar voor het vaststellen van prestaties. Nadeel is echter dat de prestaties berekend door verschillende instrumenten niet vergelijkbaar zijn. Dit maakt het vergelijken van resultaten of van prestaties die met verschillende instrumenten berekend zijn moeilijk. In het licht van de voorgaande hoofdstukken blijkt dat, bij afwezigheid van wetgeving en sterke incentives vanuit de overheid, de meeste kansen voor prestatieafspraken voor duurzaam bouwen liggen bij maatregelen die meer bieden dan alleen ecologische duurzaamheid. Dit punt komt niet naar voren in bovenstaande instrumenten, omdat deze instrumenten zich meer op het ontwerp richten dan op het proces. Aandacht voor het proces is echter ook van belang en daarom worden in dit hoofdstuk verschillende classificaties gemaakt naar kenmerken van duurzaam bouwen maatregelen die voor de plan- en besluitvorming interessant zijn. Ten eerste is de zichtbaarheid van maatregelen van belang voor partijen die hun imago op het gebied van duurzaam bouwen willen verbeteren. Ten tweede is de mate waarin maatregelen bijdragen aan comfort, leefbaarheid en veiligheid zeer belangrijk. Maatregelen die aan deze punten een bijdrage leveren, zullen diverse partijen, waaronder bewoners, aanspreken. Tevens is het voor betrokken partijen relevant om te weten op welk schaalniveau maatregelen worden toegepast, in verband met de fase waarin het maken van prestatieafspraken van belang is. Daarnaast is het ook voor de bouwende partijen interessant om te weten of en in hoeverre het gebruik door bewoners invloed kan hebben op de effectiviteit van een maatregel. Dit kan inzicht geven in de mate waarin een maatregel terugverdiend kan worden. Daartoe worden maatregelen met en zonder een gebruikscomponent onderscheiden, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen maatregelen waarvan de effectiviteit afhankelijk is van dagelijks gebruik en maatregelen waarvan de effectiviteit afhankelijk is van beheeractiviteiten. In dit hoofdstuk wordt aan de hand van de Nationale pakketten duurzaam bouwen een classificatie gemaakt van bestaande maatregelen naar bovengenoemde karakteristieken. In het Nationaal pakket duurzaam bouwen woningbouw voor nieuwbouw en beheer zijn maatregelen opgenomen op het gebied van energie, water, binnenmilieu, materialen, omgevingsmilieu en maatregelen die kunnen worden geschaard onder het thema ‘diversen’. De maatregelen betreffen zowel eengezins- als meergezinswoningen en ze zijn ingedeeld in vaste maatregelen en verplichte maatregelen. Tevens geven de pakketten inzicht in de kosten van de maatregelen en geeft het pakket nieuwbouw inzicht in de fase(n) in het bouwproces waarin partijen de maatregelen mee zouden moeten nemen. De fasen die in de internetversie van het pakket voor nieuwbouw worden onderscheiden zijn de initiatieffase, de ontwerpfase en de uitvoeringsfase. In het pakket beheer daarentegen worden de maatregelen onderscheiden naar type ingreep: nieuwbouw, reparatie/verzorgen, vervangen, verbeteren, toevoegen en algemeen beheer (SBR, 2005). 43


In de volgende paragraaf wordt per criterium omschreven wat eronder wordt verstaan en waarom de classificatie van belang is voor het maken van prestatieafspraken. Tevens wordt een voorbeeld gegeven voor het maken van prestatieafspraken. Ver-volgens wordt een deel van de maatregelen weergegeven die binnen deze classificatie vallen (voor de volledige classificatie zie Bijlage…).Deze maatregelen zijn afkomstig uit de pakketten Nieuwbouw en Beheer. Een groot deel van de maatregelen komt in beide pakketten voor en de maatregelen zijn vaak zowel van toepassing op eengezinswoningen als op meergezinswoningen. Uiteraard zijn er in de uitvoering wel verschillen tussen nieuwbouw en beheer.

5.2 Classificatie van maatregelen per criterium >

Schaalniveau

De maatregelen kunnen ingedeeld worden naar het schaalniveau waarop ze worden toegepast. Een onderscheid kan worden gemaakt in maatregelen in en nabij de woning en in maatregelen op wijkniveau. Voor maatregelen die van toepassing zijn op wijkniveau, is het nodig om deze in een vroeg stadium in de besluitvorming over de locatieontwikkeling in te brengen. Partijen dienen zich ervan bewust te zijn dat bij het realiseren van ambitieuze prestaties, er vaak voorwaarden worden gesteld aan de infrastructuur op wijkniveau. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer een centrale warmtevoorziening op wijkniveau geïnstalleerd moet worden (warmtepomp, warmtekracht of fuel cells). Daarom kan het nuttig zijn om al bij de locatieontwikkeling een energie- of dubovisie te laten ontwikkelen. Een ander voorbeeld is het gebruiken van passieve energie, waarbij oriëntatie en dus de plattegrond (wegen en transportinfrastructuur) een belangrijke rol speelt. Prestatieafspraken waarin maatregelen op wijkniveau opgenomen zijn, moeten ook in een vroeg stadium worden gemaakt. Een dergelijke afspraak kan er bijvoorbeeld als volgt uitzien: ‘Voor wijk X wordt een energievisie en een dubovisie opgesteld, zodat bij het aanleggen van de in infrastructuur rekening kan worden gehouden met de uitkomsten van deze visie’. In tabel 5.1 staan maatregelen weergegeven die meegewogen moeten worden in de fase van locatieontwikkeling. Tabel 5.1 Maatregelen op wijkniveau

Spec. nr.

Omschrijving

Pakket

2

Realiseer een energieprestatie die beter is dan de eis in het

Nieuwbouw e/m*

Bouwbesluit 3

Realiseer een extra gunstige energieprestatie

Nieuwbouw e/m

26

Pas beheer op afstand toe (telebeheer) bij blokverwarming

Beheer/Nieuwbouw e/m

389

Baseer het bouwplan op een gesloten grondbalans

Nieuwbouw e/m

392

Handhaaf en benut natuurlijke, landschappelijke en

Beheer/nieuwbouw e/m

cultuurhistorische elementen en structuren 393

Voorzie in een nestelgelegenheid voor vleermuizen en/of vogels


396

Pas natuurvriendelijke oevers toe

Nieuwbouw e/m

436

Zorg voor sociale veiligheid


Bron: Nationaal Pakket 8.0 (SBR, 2005)

44


>

Zichtbaarheid

Maatregelen die zichtbaar zijn, geven weer dat er in de woning aandacht is besteed aan duurzaamheid. Het kan dan gaan om grote toepassingen, zoals zonnecollectoren of een warmtepomp, maar ook om kleine ingrepen, zoals het weglaten van drempels om de toegankelijkheid van een woning te vergroten. Partijen kunnen met het toepassen van zichtbare maatregelen hun (groene) imago versterken. Tevens kan het een marketingmiddel zijn om bewoners aan te trekken die op zoek zijn naar een duurzaam gebouwde woning. Voorbeeld voor opname in prestatieafspraak: ‘Om het groene image van het project X te versterken wordt specifiek aandacht besteed aan de zichtbaarheid van duurzaam bouwen maatregelen, waarbij minimaal 3 maatregelen uit de Nationale Pakketten worden toegepast die daaraan een bijdrage leveren’. In tabel 5.2 wordt een selectie van de maatregelen getoond die aan het criterium zichtbaarheid voldoen. Het gehele overzicht is terug te vinden in bijlage C. Tabel 5.2 Maatregelen die zichtbaar zijn

Spec. nr.

Omschrijving

Pakket

11

Zet galerij, loggia of balkon dicht met (enkel) glas

Beheer/Nieuwbouw e/m*

32

Maak het ontwerp geschikt voor het gebruik van actieve zonne-energie


33

Plaats een zonneboilerinstallatie


37

Pas een lage-temperatuurverwarmingssysteem toe


63

Pas, indien verkrijgbaar, duurzaam geproduceerd hout toe


269

Werk badkamer- en toiletvloer met tegels af


385

Gebruik een closet met een watergebruik van maximaal 4 liter per spoeling Nieuwbouw e/m

393



404

Plaats een compostbak in de tuin


417

Pas geïntegreerde buitenzonwering toe bij intensief gebruik van passieve


zonne-energie Indien een vegetatiedak wordt toegepast: kies voor een onderhoudsarm

Nieuwbouw e/m

476

lichtgewicht vegetatiedak

479

Plaats een zonnecelinstallatie met extra vermogen


480

Pas een warmtepomp toe

Nieuwbouw e/m

482

Maak een serre aan de woning buiten de thermische schil


445

Plaats een regenton

Nieuwbouw e


45


>

Comfort/leefbaarheid/veiligheid

Wanneer maatregelen een bijdrage leveren aan comfort, leefbaarheid of veiligheid, kan dit een stimulans vormen om deze maatregelen op te nemen in prestatieafspraken. Deze maatregelen zijn voor (toekomstige) bewoners aantrekkelijk. Dit kan bijvoorbeeld als volgt in prestatieafspraken worden opgenomen: ‘In project Y wordt gestreefd naar een toename in comfort/leefbaarheid/veiligheid, waarbij zoveel mogelijk gebruik wordt gemaakt (minimaal 10) van de maatregelen uit de Nationale Pakketten die hieraan een bijdrage leveren’. In tabel 5.3 worden een aantal maatregelen getoond die een bijdrage leveren aan een of meerdere van de drie criteria. Voor het volledige overzicht van maatregelen wordt verwezen naar bijlage C. Tabel 5.3 Maatregelen die bijdragen aan comfort/veiligheid/leefbaarheid

Spec.

Omschrijving

Pakket

C/L/V

3


Nieuwbouw e/m*

C

7

Pas geen open trap in de woonkamer toe


C

8

Bied de mogelijkheid voor een gesloten keuken aan


C

12

Maak warmteweerstand begane grondvloer Rc >= 3 m².K/W


C

16

Gebruik HR++-glas met U <= 1,2 W/m².K in alle verwarmde ruimten


C

29

Zorg voor een ruimte in of bij de woning waar was gedroogd kan worden Beheer/Nieuwbouw e/m

C

31

Plaats een verhoogd aandeel van het glasoppervlak dichtbij het plafond


C

37



C

54

Beperk de hoeveelheid en onderhoudsfrequentie van het schilderwerk


C

67

Gebruik afwerkmaterialen met een lage emissie naar het binnenmilieu


C

384

Realiseer korte wachttijden voor warm tapwater


C

408

Plaats installaties en trappenhuis binnen 'geluidskern'

Nieuwbouw e/m

C

409

Zorg voor een verbeterde geluidsisolatie tussen verblijfsruimten


C

411

Beperk het geluidsniveau van installaties


429

Voorzie in uitbreidingsmogelijkheden voor telefoon, data en elektra


C

451

Gebruik een thermostatische mengkraan voor de douche


C

475

Beperk temperatuuroverschrijdingen in de zomer

Nieuwbouw e/m

C

491

Pas een klokthermostaat en radiatorthermostaatkranen toe


C

672

Bied de bewoner (toekomstige) uitbreidingsmogelijkheden van de woning Nieuwbouw e/m

nr.

C

46

C


430

Zorg voor integrale toegankelijkheid


C/L/V

420

Maak toilet en badruimte geschikt voor aanpassing voor mindervaliden


C/V

30

Zorg voor daglichttoetreding in bergingsgangen van meergezinswoningen Beheer/Nieuwbouw m

V/L

436



V/L

437

Pas ramen en deuren toe met verhoogde inbraakwerendheid


V/L

441

Zorg voor daglichttoetreding in het trappenhuis bij meergezinswoningen

Beheer/Nieuwbouw m

V/L


>

Gebruikscomponent

Wanneer een maatregel een gebruikscomponent heeft, heeft het gebruik van de bewoner of beheerder invloed op de effectiviteit van de maatregel. Hierbij kan onderscheid gemaakt worden in maatregelen waarvan de effectiviteit afhankelijk is van dagelijks gebruik en in maatregelen waarvan de effectiviteit afhankelijk is van beheeractiviteiten. Voor beheeractiviteiten kunnen naast bewoners ook een woningcorporatie of een beheerder verantwoordelijk zijn. Een voorbeeld van een maatregel waarvan de effectiviteit afhankelijk is van dagelijks gebruik is een waterbesparende kraan of balansventilatie. Wat betreft beheer gaat het om het gebruik van minder milieuvriendelijke materialen bij het beheer van de woning en om veranderingen die een bewoner of verhuurder aan kunnen brengen in de woning. Deze informatie kan nuttig zijn bij het maken van prestatieafspraken, indien partijen maatregelen waarbij gebruik een rol speelt willen opnemen of juist willen uitsluiten. Daarnaast is het voor de partij die verantwoordelijk is voor het beheer van de woning nuttig om te weten welke consequenties een maatregel voor het toekomstig beheer heeft. In prestatieafspraken kan bijvoorbeeld worden opgenomen: ‘Wanneer maatregelen worden toegepast waarbij gebruik invloed heeft op de effectiviteit van de maatregel, wordt er een duidelijke gebruikershandleiding overhandigd en worden alle nieuwe bewoners mondeling voorgelicht over het systeem’.In project Y wordt aandacht besteed aan de betrokkenheid van bewoners bij duurzaam bouwen maatregelen. Een ander voorbeeld is: ‘Wanneer maatregelen worden toegepast waarbij gebruik invloed heeft op de effectiviteit van de maatregel, wordt systematisch monitoring toegepast’. In tabel 5.4 staan een aantal maatregelen genoemd waarvan de effectiviteit afhankelijk is van het gebruik, ingedeeld naar dagelijks gebruik door bewoners en onderhoud. In de tabel wordt tevens weergegeven in welke mate de maatregelen gevoelig zijn voor gebruik. De gevoeligheid van een maatregel is de mate waarin gebruik van een maatregel invloed heeft op de effectiviteit van die maatregel. Voor het maken van prestatieafspraken is het nuttig om inzicht te hebben in de robuustheid van een maatregel met een gebruikscomponent. Beheersmaatregelen zijn over het algemeen minder gevoelig (aangeduid met *) dan maatregelen waarbij dagelijks gebruik invloed heeft op de effectiviteit (aangeduid met **). Voor het volledige overzicht van maatregelen wordt verwezen naar bijlage C.

47


Tabel 5.4 Gebruikscomponent en gevoeligheid van maatregelen GebruiksSpec. nr.

Omschrijving

Type pakket

component

G

54

Beperk de hoeveelheid en onderhoudsfrequentie van het schilderwerk Beheer/Nieuwbouw e/m*

Beheer

*

56

Maak verbindingen bereikbaar en demontabel


Beheer

*

146

Stem de uitvoering van niet-dragende wanden af op eisen ten aanzien Beheer/Nieuwbouw e/m

Beheer

*


Beheer

*


Beheer

*

van veranderbaarheid en toekomstig hergebruik 248

Gebruik als naaddichting: PE-rolband of EPDM-rubber; gebruik als kierdichting bij raam- en deuraansluitingen: EPDM- of EPT-rubber; gebruik achter aftimmerlatten: PE-band

261

Gebruik voor tegelwerk op vloeren oplosmiddelvrije vloertegelbevestiging

269



Beheer

*

291

Gebruik voor schilderwerk hout buiten: oplosmiddelarm verfsysteem


Beheer

*

413

Bied de bewoner gebruiksflexibiliteit voor de toekomst

Nieuwbouw e/m

Beheer

*

420

Maak toilet en badruimte geschikt voor aanpassing voor mindervaliden Beheer/Nieuwbouw e/m

Beheer

*

476

Indien een vegetatiedak wordt toegepast: kies voor een

Nieuwbouw e/m

Beheer

*

onderhoudsarm lichtgewicht vegetatiedak 46

Pas energiezuinige ventilatoren toe


Beheer

*

378

Breng individuele watermeters aan bij meerdere gebruikers in één


Beheer

*

gebouw 384



Beheer

*

29

Zorg voor een ruimte in of bij de woning waar was gedroogd kan


Gebruik

**

worden 33



Gebruik

**

36

Voorzie in een warmwateraansluiting voor een vaatwasmachine


Gebruik

**

37



Gebruik

**

48

Pas energiezuinige verlichting toe


Gebruik

**

383

Pas waterbesparende maatregelen toe


Gebruik

**

385

Gebruik een closet met een watergebruik van maximaal 4 liter per

Nieuwbouw e/m

Gebruik

**

spoeling

48


386

Tref verdergaande waterbesparende voorzieningen


Gebruik

**

401

Neem een GFT-afvalvoorziening in de keuken op


Gebruik

**

404



Gebruik

**

Pas geïntegreerde buitenzonwering toe bij intensief gebruik van


Gebruik

**

417

passieve zonne-energie 430



Gebruik

**

436



Gebruik

**

437

Pas ramen en deuren toe met verhoogde inbraakwerendheid


Gebruik

**

443

Lever een gebruikershandleiding mee


Gebruik

**

474

Pas een energiezuinig ventilatiesysteem toe

Nieuwbouw e/m

Gebruik

**

478

Plaats een zonnecelinstallatie


Gebruik

**

480


Nieuwbouw e/m

Gebruik

**

482

Maak een serre aan de woning buiten de thermische schil

Beheer/Nieuwbouw e

Gebruik

**

9

Neem een tochtportaal op

Beheer/Nieuwbouw e

Gebruik

**


49


6 Conclusies en aanbevelingen 6.1 Conclusies Het doel van dit rapport is om inzicht te bieden in de rol die prestatieafspraken kunnen spelen bij de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten. Aangezien er in stedelijke vernieuwingsprojecten weinig ervaring is met prestatieafspraken die gericht zijn op duurzaamheid, is in het rapport een verkenning uitgevoerd naar verschillende aspecten van prestatieafspraken, naar bestaande instrumenten om de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen te bevorderen en naar de kansen en barrières voor de implementatie van duurzaamheid in stedelijke vernieuwingsprojecten. Tevens is er een classificatie gemaakt van duurzaam bouwen maatregelen die kan worden gebruikt voor het maken van prestatieafspraken. De huidige rol van prestatieafspraken bij de implementatie van duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsprojecten is beperkt. Dit komt ten eerste door de aard van prestatieafspraken die in de Nederlandse volkshuisvesting worden gemaakt. Uit de voorbeelden uit hoofdstuk twee blijkt dat afspraken niet altijd even vooruitstrevend zijn. Vaak worden zaken vastgelegd die ook in een ‘business as usual’ scenario zouden zijn uitgevoerd. Tevens zijn de afspraken vaak meer kwalitatief dan kwantitatief geformuleerd. Daardoor zijn de uiteindelijke resultaten moeilijk te toetsen en ontbreken sancties bij het niet nakomen van afspraken. Tenslotte zijn veelal geen ondersteunende maatregelen voorhanden om de afspraken goed uit te voeren, zoals procesmanagement of subsidies. Ten tweede vormt het ontbreken van prestatie-eisen op het gebied van materialen, water en binnenmilieu een groot struikelblok voor het maken van prestatieafspraken over deze duurzaamheidthema’s. Op het gebied van energie zijn deze afspraken wel geformuleerd en in de praktijk blijkt dat deze eisen veelvuldig worden toegepast in prestatieafspraken. Nu is het voor partijen lastig om prestaties vast te leggen voor de andere genoemde thema’s, zonder te vervallen in het beschrijven van maatregelen die toegepast moeten worden. De in hoofdstuk 5 gemaakte classificatie kan mogelijk partijen helpen om dit gevaar te ondervangen. Ten derde zijn er, naast het ontbreken van prestatie-eisen voor bepaalde duurzaamheidthema’s, nog een aantal barrières die het opnemen van duurzaamheid in prestatieafspraken in de stedelijke vernieuwing bemoeilijken. Dat kunnen barrières zijn die te maken hebben met de duurzaamheidmaatregelen zelf, zoals financiële en technische beperkingen. Daarnaast kunnen actoren in het netwerk meer aandacht besteden aan sociale en economische problematiek. Een gebrek aan kennis en ervaring ten aanzien van duurzaam bouwen vormt een barrière die tevens kan leiden tot het formuleren van onduidelijke doelstellingen. Tenslotte zijn er in de bouwsector partijen aanwezig die hun activiteiten niet altijd goed op elkaar afstemmen. Het gaat om een drietal kloven: de kloof tussen de partijen die een locatie ontwikkelen en partijen die een bouwproject ontwikkelen, de kloof tussen het bouwen en beheren van woningen en de kloof tussen constructie en gebruik. Uit bovenstaande bevindingen kan geconcludeerd worden dat er nog een lange weg te gaan is voordat prestatieafspraken daadwerkelijk een belangrijke rol kunnen spelen in de implementatie van duurzaamheid in de stedelijke vernieuwing. Prestatieafspraken moeten hoofdzakelijk kwantitatief geformuleerd worden, om de uiteindelijke prestaties beter te kunnen toetsen en mogelijk sancties aan het niet behalen van prestaties te verbinden. Daarbij zijn voor het daadwerkelijk behalen van prestaties ondersteunende maatregelen belangrijk. Tevens is het van groot belang dat voor alle duurzaamheidthema’s prestatie-eisen geformuleerd worden, zodat partijen gemakkelijker over thema’s kunnen communiceren en deze ook eerder 50


vastleggen in prestatieafspraken. Tenslotte zijn er nog veel andere barrières die de opname van duurzaamheid in prestatieafspraken bemoeilijken en die tevens de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten kunnen tegenwerken. Pas wanneer deze barrières worden geslecht, zullen partijen het aandurven om tot harde toetsbare afspraken te komen die een bijdrage leveren aan het verduurzamen van de gebouwde omgeving. Dit betekent dat beleid, praktijk en onderzoek zich moeten gaan richten op het verkleinen van de genoemde barrières en tegelijkertijd op het mogelijk vergroten van de kansen die in het onderzoek naar voren zijn gekomen. In de volgende paragraaf wordt aanbevelingen gedaan voor beleid en praktijk en voor toekomstig onderzoek.

6.2 Aanbevelingen voor beleid, praktijk en onderzoek >

Beleid

Sinds begin 2004 heeft de overheid haar actieve beleid ten aanzien van duurzaam bouwen stopgezet. Voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen is centrale sturing echter van groot belang (Van der Waals, 2001; Van Hal, 2004). Financiële stimulering in de vorm van subsidies en fiscale maatregelen kunnen duurzaam bouwen een impuls geven. Daarnaast zal het invullen van de milieupijler in het Bouwbesluit stimulerend kunnen werken. Voordat echter voor alle duurzaamheidthema’s prestatie-eisen kunnen worden geformuleerd is aanvullende onderzoek nodig. Intussen kan de ontwikkeling van prestatie-eisen die niet in het Bouwbesluit worden opgenomen, zoals de DPL en de EPL, ook de implementatie van duurzaam bouwen stimuleren. Tevens zou de overheid een rol moeten spelen in het verspreiden van kennis over duurzaam bouwen. Tenslotte leert de vergelijking met de industrie dat het uitermate belangrijk is dat de overheid bindende afspraken maakt met de gehele sector. Dit is echter in de huidige structuur niet voor de hand liggend. >

Praktijk

Op lokaal niveau kan een betere communicatie tussen partijen die zich in verschillende stadia van het bouwproces bevinden, kansen scheppen voor de implementatie van duurzaam bouwen. Dat geldt voor de communicatie tussen partijen die een locatie ontwikkelen en bouwende partijen en daarnaast voor bouwende en beherende partijen. Procesmanagement kan de communicatie tussen partijen bevorderen. Wanneer de praktijk meer inzicht heeft in bewonersgedrag, kan zij deze inzichten meenemen bij de keuze van duurzaam bouwen maatregelen. Partijen moeten op zoek gaan naar oplossingen voor financiële beperkingen die de implementatie van maatregelen kan tegenhouden. Daarbij moeten succesformules breed gecommuniceerd worden. Dat geldt overigens voor alle kennis op het gebied van duurzaam bouwen. Voor het maken van prestatieafspraken geldt dat partijen op zoek moeten naar manieren om eisen op het gebied van materialen, water en binnenmilieu vast te leggen. De classificatie die in dit rapport is weergegeven kan daartoe een eerste aanzet vormen. >

Onderzoek

De formulering van prestatie-eisen voor alle duurzaamheidthema’s moet de komende tijd centraal staan in het milieukundig onderzoek naar duurzaam bouwen. Wanneer deze eisen voorhanden zijn, kunnen partijen beter afspraken maken ten aanzien van duurzaam bouwen en kan de implementatie van maatregelen bevorderd worden. Aangezien het hier gaat om fundamenteel wetenschappelijk onderzoek, is er sprake van lange termijn doelstellingen. Totdat deze eisen voorhanden zijn kunnen de verschillende partijen communicatieve instrumenten als de DPL en de EPL en 51


mogelijk de in dit onderzoek gepresenteerde classificatie gebruiken om prestatieafspraken vast te stellen. Uit dit onderzoek blijkt dat een belangrijke barrière voor de implementatie van duurzaam bouwen wordt gevormd door het feit dat de investeerder meestal niet degene is die de investering terug verdient. Bovendien bestaan er veel onzekerheden over de mate waarin investeringen terug kunnen worden verdiend, omdat veel maatregelen gebruiksafhankelijk zijn. Zo kunnen energiebesparende maatregelen teniet worden gedaan wanneer de gebruiker alle ruimten in de woning tot 24 °C stookt of kan gebalanceerde ventilatie geen besparend effect hebben wanneer bewoners de ventilatoren uitzetten. Tot nu toe is er nog weinig bekend over het kwantificeren van de invloed die het gedrag van gebruikers kan hebben op de effectiviteit van duurzaam bouwen maatregelen. Verschillende onderzoekers hebben dat reeds geconstateerd (Klunder, 2005; Priemus, 2005; Van Hal, 2004). In het kader van de implementatie van prestatieafspraken is het van belang om daarin inzicht te krijgen, zodat partijen die investeren in gebruiksafhankelijke technieken meer inzicht krijgen in de risico’s die een dergelijke investering met zich meebrengt. Ook kunnen technieken aan de hand van de resultaten in de toekomst aangepast worden aan het gedrag van gebruikers en kunnen betere voorspellingen worden gedaan over het effect van de maatregelen.

52


Literatuur Duindorp in de toekomst, visie op duurzaam bouwen. Verslag van bewonersoverleg september 1999-maart 2000 (niet gepubliceerd). Aedes and VNG, 2002, Samen meer presteren. Een handreiking bij het afsluiten van prestatieovereenkomsten tussen gemeenten en woningcorporaties, Hilversum/Den Haag (Aedes en VNG). Boon, C., 2003, Inhoud en werking van het regionaal convenant duurzaam bouwen, Delft (DUP Satellite). Boon, C. and G. Klunder, 2004, Prestatieafspraken in het planvormingsproces van duurzame stedelijke vernieuwing. Een verkenning naar de mogelijkheden en onmogelijkheden van prestatieafspraken voor duurzaam bouwen, Delft (OTB). Boon, C. and M. Sunikka, 2004, Introduction to sustainable urban renewal. CO2 reduction and the use of performance agreements: experience from the Netherlands, Delft (DUP Science). Bus, A.G., 2001, Duurzame vernieuwing in naoorlogse wijken, Groningen (Geo Pers). Gemeente Zoetermeer, 2005, Nota duurzaam bouwen. GIDO, 2002, Duurzame Stedelijke Vernieuwing. De worsteling van gemeenten met drie begrippen uit het Beleidskader stedelijke vernieuwing: omgevingskwaliteit, duurzaamheid en zorgvuldig ruimtegebruik, Naarden (GIDO Stichting). Hendriks, C.H.F., 1999, Duurzaam Bouwen, Delft (Eburon). Hertz, B., 1996, Bewonersgedrag in Duurzaam Bouwenprojecten, in: Milieu, 4, pp. 161-169. Intermaris Woondiensten en gemeente Hoorn, Prestatiecontract 2004. Klunder, G., 2005, Sustainable solutions for Dutch housing. Reducing the environmental impacts of new and existing houses, Delft (DUP Science). Kromhout, S. and A. Van Grinsven, 2004, Prestatieovereenkomsten tussen gemeenten en woningcorporaties. Analyse van de overeenkomsten in 2003, Amsterdam (RIGO). Nationaal Dubo Centrum, 2003, Normcommissie MMG opgeheven, mogelijk vervolg in Europees verband, www.dubo-centrum.nl/nieuws/nieuwsitem.php?recID=345. Nieuwsbank, 1999, Verordening Delft maakt duurzaam bouwen verplicht, www.nieuwsbank.nl. Novem, 2002, Woonlasten centraal. Energiebesparing in corporatiewoningen. Nuon, 2004, Debat 'Duurzaamheid onder hoogspanning', www.corporate.nuon.com. Prestatieafspraken Leiden 2003-2004.

53


Priemus, H., 2005, How to make housing sustainable? The Dutch experience, in: Environment and Planning B: Planning and Design 32, pp. 5-19. Rietbergen, M.G., J.C.M. Farla, and K. Blok, 2002, Do agreements enhance energy efficiency improvement? Analysing the actual outcome of long-term agreements on industrial energy efficiency improvement in The Netherlands, in: Journal of Cleaner Production 10, pp. 153-163. SBR, 2005, Nationaal Pakket 8.0, www.npdb.nl. SenterNovem, 2004a, Woningcorporaties en de EPBD: de nieuwe Europese richtlijn van gebouwen, www.senternovem.nl. SenterNovem, 2004b, Groen financieren: duurzame winst voor uw woningcorporatie, www.senternovem.nl. SenterNovem, 2004c, Samen werken aan energiebesparing: win-win situatie voor woningcorporaties en gemeenten, www.senternovem.nl. SenterNovem, 2005a, VAMIL, MIA en EIA, www.senternovem.nl. SenterNovem, 2005b, TELI, www.senternovem.nl. SenterNovem, 2005c, LIFE, www.senternovem.nl. SenterNovem, 2005d, Uitvoering klimaatbeleid, www.senternovem.nl/gemeenten/uitvoeringklimaatbeleid/index.asp. Van Bueren, E.M., I. Mayer, and P. Bots, 2001, Duurzaam Beslissen Spelsimulatie Alphen aan de Rijn, Delft (TU Delft). Van Bueren, E.M. and H. Priemus, 2002, Institutional barriers to sustainable construction, in: Environment and Planning B: Planning and Design 29, pp. 75-86. Van den Heuvel, J.H.J., 1998, Beleidsinstrumentatie. Sturingsinstrumenten voor het overheidsbeleid, Utrecht (Lemma). Van der Waals, J., 2001, CO2-reduction in housing. Experiences in building and urban renewal projects in the Netherlands, Amsterdam (Rozenberg Pu-blishers). Van Geel, P.L.B.A., 2005, Tijdelijke regeling Energiebesparing (CO2-reductie) in de gebouwde omgeving, in: KamerbriefKenmerk DBO2005056933. Van Hal, A., 2003, Het nieuwe duurzaam bouwen (KEI en NIDO). VROM, 1999, Beleidsprogramma duurzaam bouwen 2000-2004. Verankeren in beleid en praktijk, Den Haag (MVROM). VROM, 2000, Nota Mensen, Wensen, Wonen, www.vrom.nl. VROM, 2001, Nationaal Akkoord Wonen 2001-2005, www.vrom.nl. VROM, 2004, Prestatieafspraken 56 wijken belangrijke stap voor meer variatie woningaanbod, www.vrom.nl/pagina.html?id=18499. 54


VROM, 2005a, Online dossier klimaatverandering,http://www.vrom.nl. VROM, 2005b, Milieulijst VAMIL en Mia, www.minvrom.nl/vamil. VROM, 2005c, Energiebewust bouwen en wonen, www.vrom.nl.

55


Begrippenlijst Aedes

Koepelorganisatie van woningcorporaties.

BBSH

Besluit Beheer Sociale Huursector.

Bouwbesluit

Besluit van 7 augustus 2001, houdende vaststelling van voorschriften met betrekking tot het bouwen van bouwwerken uit het oogpunt van veiligheid, gezondheid, bruikbaarheid, energiezuinigheid en milieu.

DPL

DPL staat voor Duurzaamheidsprofiel van een Locatie; het is een dubo-instrument in ontwikkeling dat een bijdrage kan leveren aan de realisatie van duurzame wijken.

DuBes

Duurzaam Beslissen. Een simulatiespel waarin deelnemers samen een programma van eisen opstellen.

DuBo Eco- Quantum

Afkorting voor Duurzaam Bouwen. Een rekenmethode om in het ontwerpstadium de milieubelasting van woongebouwen gedurende de gehele levensduur te kwantificeren en vergelijkbaar te maken.

EI

Energie Index, een begrip uit de berekening van het Energie Prestatie Advies (zie EPA).

EIA

Energie Investeringsaftrek: fiscale aftrekregeling, bedoeld voor ondernemers die willen investeren in energiebesparende technieken en de toepassing van duurzame energie in hun onderneming.

Energiecertificaat

Onderdeel van de EU-richtlijn Energieprestatie van gebouwen (zie EPBD).

EPA

Energie Prestatie Advies, een advies voor energiebesparingsmaatregelen aan bestaande woningen, woongebouwen en utiliteitsgebouwen.

EPBD

Energy Performance Building Directive, EU-richtlijn Energieprestaties van gebouwen.

EPC

Energie Prestatie Coëfficiënt. Theoretisch berekend energieverbruik van een gebouw aan de hand van een genormeerde berekening, waarbij rekening wordt gehouden met het energieverbruik voor verwarming (isolatie en ventilatie), koeling, bevochtiging, ventilatoren, pompen, warm tapwater, verlichting bij een bepaald gebruikersgedrag.

EPL

Energie Prestatie op Locatie, een maat voor brandstofbesparing voor een gehele nieuwbouwlocatie, inclusief de energievoorziening die voor en/of in deze locatie is aangelegd.

56


EPN

Energie Prestatie Norm, genormeerde methode om de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) te bepalen.

GPR Gebouw

GPR Gebouw is een dubo-instrument, oorspronkelijk ontwikkeld door gemeente Tilburg als Gemeentelijke Praktijk Richtlijn voor duurzaam bouwen.

Greencalc

Een rekenmodel om de milieubelasting van gebouwen meetbaar en vergelijkbaar te maken.

ISV

Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing.

LCA

Levenscyclusanalyse.

LIFE

LIFE-milieu is het milieu demonstratieprogramma van de Europese Unie. LIFE-milieu co-financiert projecten waarbij sprake is van het demonstreren van innovatieve methoden en technieken.

MIA

Milieu-Investeringsaftrek: fiscale aftrekregeling voor ondernemers die investeren in milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen die voorkomen op de zogenaamde Milieulijst.

MILO

Milieukwaliteit in de Leefomgeving. Het instrument biedt gemeenten, waterschappen en provincies concrete handvatten om de gewenste milieukwaliteit van gebieden te definiëren, en om milieuvoorwaarden en – ambities op de juiste manier en op het juiste moment in te brengen in de planvorming.

MMG

Materiaalgebonden milieuprofiel.

NAW

Nationaal Akkoord Wonen.

Nota MWW

Nota Mensen, Wensen, Wonen.

Prestatieafspraak

Schriftelijke overeenkomst waarin de prestaties zijn opgenomen die partijen zijn overeengekomen.

ROMBO

Ruimtelijke Ordening en Milieu Beleids Ontwerp. Methode, bestaande uit een aantal workshops en vergaderingen waarin deskundigen en belanghebbenden in de eerste fase kansen voor duurzaamheid identificeren.

TELI

Subsidieregeling Energiebesparing voor huishoudens met lage inkomens.

VAMIL

Vrije Afschrijvingsregeling Milieu-investeringen: fiscale aftrekregeling voor ondernemers die investeren in milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen die voorkomen op de zogenaamde Milieulijst.

57


Bijlage A GPR Gebouw GPR Gebouw zet ontwerpgegevens van een gebouw om naar prestaties op het gebied van kwaliteiten duurzaamheid; van woonkwaliteit, toekomstwaarde én de gebruikelijke thema’s van duurzaam bouwen.

In het overzichtscherm staan: – de projectgegevens – de prestatie-eisen per module – de score per module – de behaalde CO2-reductie

58


In het consumentlabel staan: – de kwaliteit en duurzaamheid van een gebouw – de score uitgedrukt in maximaal vijf sterren – de prestatie op de verschillende thema's

De CO2-reductiemeter geeft inzicht in de CO2-reductie per gebouw per jaar. GPR Gebouw maakt gebruik van LCA gegevens om deze CO2-reductie te bepalen.

59


Bijlage B Duurzaamheidprofiel van een locatie (DPL)

60


Bijlage C Classificatie van duurzaamheidmaatregelen Classificatie Nationale pakketten Nieuwbouw en Beheer Maatregel komt alleen in pakket nieuwbouw voor Maatregel komt alleen in pakket beheer voor e

Maatregelen voor eengezinswoning

m

Maatregelen voor meergezingswoning

Spec. Variant Omschrijving

Uitvoering

Type pakket

nr.

Schaal-

Zichtbaar-

Comfort/

Gebruiks-

Gevoelig-

niveau

heid

leefbaarheid/

component

heid

woning

nee

comfort

nee

woning

nee

comfort

nee

wijk

nee

comfort

nee

veiligheid 2

10607

Realiseer een energieprestatie die beter is idem, inclusief hogere Rc-waarden nieuwbouw e/m dan de eis in het Bouwbesluit

2

270

Realiseer een energieprestatie die beter is normale compactheid en dan de eis in het Bouwbesluit

2

4025

3

10670

nieuwbouw e/m

glasoppervlak

Realiseer een energieprestatie die beter is idem, inclusief gunstige oriëntatie nieuwbouw e/m dan de eis in het Bouwbesluit Realiseer een extra gunstige

hogere Rc-waarden

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

standaard

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

gunstige oriëntatie

nieuwbouw e/m

wijk

nee

comfort

nee

energieprestatie 3

271


3

4053


5

2100

Hef koudebruggen op

toevoegen hwc platen balkon

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

5

867

Hef koudebruggen op

toevoegen buitenwanden, daken

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

6

404

Benut een berging of garage als

nieuwbouw e/m

woning

ja

7

569

nieuwbouw e/m

woning

ja

beheer

onverwarmde thermische bufferruimte

61

Pas geen open trap in de woonkamer toe

comfort

nee

*



Uitvoering

Type pakket

nr.

Schaal-

Zichtbaar-

Comfort/leefbaar Gebruiks-

Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

component

7

10342

Pas geen open trap in de woonkamer toe verplaatsen

beheer e/m

woning

ja

comfort

nee

7

405

Pas geen open trap in de woonkamer toe afsluiten

beheer e/m

woning

ja

comfort

nee

8

2240

Bied de mogelijkheid voor een gesloten

beheer e/m

woning

ja

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

nee

balkon/loggia

beheer e/m

woning

ja

comfort

nee

galerij

beheer e/m

woning

ja

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

nee

na-isolatie

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

vervangen

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

na-isolatie buitenkant

beheer e/m

woning

nee

nee

na-isolatie spouw

beheer e/m

woning

nee

nee

steenachtig binnenspouwblad

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

houten binnenspouwblad

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

buitenzijde op dakbeschot

beheer e/m

woning

nee

nee

schuimen onder pannen

beheer e/m

woning

nee

nee

toevoegen

keuken aan 8

406

Bied de mogelijkheid voor een gesloten keuken aan

11

2751


11

2779


11

407


12

274


12

3066

Maak warmteweerstand begane grondvloer Rc >= 3 m.K/W

12

2947


13

3689

Maak warmteweerstand gesloten geveldelen Rc >= 3 m².K/W

13

3731

Maak warmteweerstand gesloten geveldelen Rc >= 3 m.K/W

13

15859

Maak warmteweerstand gesloten geveldelen Rc >= 3 m².K/W

13

15894

Maak warmteweerstand gesloten geveldelen Rc >= 3 m.K/W

14

3815

Maak warmteweerstand hellend dak Rc >= 3 m².K/W

14

3857

Maak warmteweerstand hellend dak Rc >= 3 m.K/W

62



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

beheer e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

Gebruik HR++-glas met U <= 1,2 W/m².K vervanging enkel glas, vervangen beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

vervangen

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

reparatie

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

separaat aanbrengen kierdichting

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

centrale brievenbussen

beheer e/m

woning

ja

buitenbus

beheer e/m

woning

ja

comfort

nee

Breng een brievenbus met verbeterde

brievenbus met tochtwering met

beheer e/m

woning

ja

comfort

beheer

tochtwerendheid aan

borstel

nr. 14

3878

Maak warmteweerstand hellend dak Rc

isolatie binnenzijde

component

>= 3 m.K/W 15

3927

Maak warmteweerstand plat dak Rc >= 3 vervangen m².K/W

15

3948

Maak warmteweerstand plat dak Rc >= 3 na-isolatie m.K/W

16

4095

in alle verwarmde ruimten 16 16

4116 4137

Gebruik HR++-glas met U <= 1,2

incidenteel vervangen, naisolatie

W/m².K in alle verwarmde ruimten

bij dubbel glas

Gebruik HR++-glas met U <= 1,2

hoog-niveau na-isolatie

W/m².K in alle verwarmde ruimten 16

278

Gebruik HR++-glas met U <= 1,2 W/m².K in alle verwarmde ruimten

18

4355

Isoleer scheidingsconstructies tussen een toevoegen verwarmd gebied en een onverwarmd gebied op een niveau Rc >=2 m².K/W

19

4390

Pas verbeterde kierdichting toe bij bewegende delen in kozijnen

19

4418

Pas verbeterde kierdichting toe bij bewegende delen in kozijnen

19

4453

19

281

Pas verbeterde kierdichting toe bij bewegende delen in kozijnen Pas verbeterde kierdichting toe bij bewegende delen in kozijnen

20

10977


nee

tochtwerendheid aan 20

4525

Breng een brievenbus met verbeterde tochtwerendheid aan

20

63

4553

*



Uitvoering

Type pakket

nr. 20

10956


Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

component

centrale brievenbussen

nieuwbouw e/m

woning

ja

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

beheer

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

nee

beheer e/m

woning

nee

comfort

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

beheer

*

registratie per complex

beheer e/m

woning

ja

gebruik

**

registratie per complex

beheer e/m

woning

ja

gebruik

**

registratie per woning

nieuwbouw e/m

woning

ja

gebruik

**

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

wijk

nee

nee

tochtwerendheid aan 20

408

20

4574

22

4679


brievenbus met

tochtwerendheid aan

tochtwering/borstel


buitenbus

*

tochtwerendheid aan Isoleer kruipluiken en zorg voor een goede afdichting 22

283

Isoleer kruipluik en zorg voor een goede afdichting

24

17964

24

4835

Pas individuele registratie van het energiegebruik toe Pas individuele registratie van het energiegebruik toe

24

284

Pas individuele registratie van het energiegebruik toe

26

4934

26

409

Pas beheer op afstand toe (telebeheer) bij toevoegen blokverwarming Pas beheer op afstand toe (telebeheer) bij blokverwarming

27

285

Benut passieve zonne-energie

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort/veiligheid

gebruik

**

29

5180

Zorg voor een ruimte in of bij de woning

beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

29

410

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

beheer meer

woning

ja

waar was gedroogd kan worden Zorg voor een ruimte in of bij de woning waar was gedroogd kan worden 30

5250

Zorg voor daglichttoetreding in

vervangen

bergingsgangen van meergezinswoningen 30

5271

Zorg voor daglichttoetreding in bergingsgangen van meergezinswoningen

64

veiligheid/leefbaar nee heid

toevoegen

beheer meer

woning

ja




Uitvoering

Type pakket

nr. 30

411

Zorg voor daglichttoetreding in

nieuwbouw meer

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

woning

ja

bergingsgangen van meergezinswoningen 31

5319

Plaats een verhoogd aandeel van het

component


vervangen

beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

beheer e/m

woning

ja

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

nee

beheer e/m

woning

ja

gebruik

**

glasoppervlak dichtbij het plafond 31

412

32

5410

Plaats een verhoogd aandeel van het glasoppervlak dichtbij het plafond Maak het ontwerp geschikt voor het

verbeteren/toevoegen

gebruik van actieve zonne-energie 32

413

Maak het ontwerp geschikt voor het gebruik van actieve zonne-energie

33

5543


33

286


nieuwbouw e/m

woning

ja

34

414

Breng standaard geen

nieuwbouw e/m

woning

nee

gebruik

**

beheer

*

beheer e/m

woning

nee

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

nee

gebruik

**

radiatorvervanging

beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

vervangen/verbeteren/toevoegen

beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

wand- of vloerverwarming

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

beheer meer

woning

nee

nee

nieuwbouw meer

woning

nee

nee

comfort

rookgasafvoervoorziening aan ten behoeve van een open haard 36

5717


36

5696


37

5780

Pas een lagetemperatuurverwarmingssysteem toe

37

5815

37

22884

Pas een lagetemperatuurverwarmingssysteem toe Pas een lagetemperatuurverwarmingssysteem toe

37

288

Pas een lagetemperatuurverwarmingssysteem toe

38

7535

38

415

Isoleer circulatieleidingen voor warm

toevoegen

tapwater Isoleer circulatieleidingen voor warm tapwater

65



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

beheer e/m

woning

ja

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

nee

beheer e/m

woning

ja

nee

beheer e/m

woning

ja

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

nee

verbeteren

beheer e/m

woning

nee

nee

warmtedistritbutie aanwezig

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nr. 39

7563

Gebruik een cv/warmwatertoestel met

component

lage NOx-emissie 39

416

Gebruik een cv/warmwatertoestel met lage NOx-emissie

40

40

40

7626

7647

417

Gebruik een ketel met een zeer hoog

vervangen, zonder bouwkundige

rendement

aanpassingen

Gebruik een ketel met een zeer hoog

vervangen, met bouwkundige

rendement

aanpassingen

Gebruik een ketel met een zeer hoog rendement

41

8111

Zorg voor aansluiting op een warmtedistributienet

41

418

Zorg voor aansluiting op een

42

9688

Isoleer cv- en distributieleidingen

42

289

Isoleer cv- en distributieleidingen

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

43

9758

Pas een gesloten warmwatertoestel toe

vervangen gasgeiser

beheer e/m

woning

nee

nee

43

9779


aanleggen afvoer

beheer e/m

woning

nee

nee

43

9800


leidingwerk en nieuwe combiketel beheer e/m

woning

nee

nee

43

419


nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

44

43094

Maak warmteweerstand hellend dak Rc

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

warmtedistributienet

>= 3,5 m².K/W 45

43102

Maak warmteweerstand plat dak Rc >= 3,5 m².K/W

46

9870


beheer e/m

woning

nee

beheer

*

46

9849


nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

48

9898


beheer e/m

woning

nee

gebruik

**

48

291


nieuwbouw e/m

woning

nee

gebruik

**

66



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

component

heid

beheer meer

woning

nee

comfort

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

nr. 49

15677

Breng ventilatie op niveau Bouwbesluit

meergezinswoningen

(nieuwbouw) 50

10094

Optimaliseer het ontwerp op leidinglengtes

50

10066

Optimaliseer het ontwerp op

51

652

Pas geprefabriceerde producten toe

beheer e/m

woning

nee

nee

51

293

Pas geprefabriceerde producten toe

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

53

792

Voer ramen uit in hardglas

beheer e/m

woning

nee

nee

53

294

Voer ramen uit in hardglas

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

54

993

Beperk de hoeveelheid en

beheer e/m

woning

nee

comfort

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

beheer

*

kozijnen, leidingkokers

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

kozijnen, leidingkokers

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

Nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

ja

nee

leidinglengtes

onderhoudsfrequentie van het schilderwerk 54

421

Beperk de hoeveelheid en onderhoudsfrequentie van het schilderwerk

56

5878

Maak verbindingen bereikbaar en demontabel

56

295

Maak verbindingen bereikbaar en

60

423

Stem dakvorm af op ruimtebehoefte en

demontabel woningindeling 61

297

Bescherm opgaand werk door gevelontwerp

62

424

Stem dakvorm en maatvoering van hellende daken af op het gebruik van standaard hulpstukken

63

22919

Pas, indien verkrijgbaar, duurzaam geproduceerd hout toe

67



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

nieuwbouw e/m

woning

ja

nee

beheer e/m

woning

ja

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

nr. 63

425

Pas, indien verkrijgbaar, duurzaam

component

geproduceerd hout toe 64

17496

Stem de duurzaamheidsklasse van hout af op de toepassing

64

298

65

299

Stem de duurzaamheidsklasse van hout af op de toepassing Gebruik geen producten die (H)CFK's bevatten

65

299

Gebruik geen producten die (H)CFK's bevatten

66

300

66

300

Gebruik voor gipstoepassingen binnen: rogips of natuurgips Gebruik voor gipstoepassingen binnen: rogips of natuurgips

67

454

Gebruik afwerkmaterialen met een lage emissie naar het binnenmilieu

67

454

69

11033

Gebruik afwerkmaterialen met een lage emissie naar het binnenmilieu Verduurzaam stalen bouwproducten uitsluitend wanneer dit aantoonbaar noodzakelijk is

69

6905

Verduurzaam stalen bouwproducten uitsluitend wanneer dit aantoonbaar noodzakelijk is

71

302

Pas alleen PVC toe waarvan de kringloop gesloten wordt

71

302

Pas alleen PVC toe waarvan de kringloop gesloten wordt

72

426

Hergebruik bouwcomponenten

beheer e/m

woning

nee

nee

72

426

Hergebruik bouwcomponenten

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

68



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

cementmortel

beheer e/m

woning

nee

nee

cementmortel

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

schelpmortel

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nr. 73

427

Gebruik voor beton waar dit technisch

component

mogelijk is, klinkerarme cementsoorten 73

427

Gebruik voor beton waar dit technisch mogelijk is, klinkerarme cementsoorten

74

7451

Indien gebruik wordt gemaakt van beton, constructief beton gebruik dan waar mogelijk betongranulaat als grindvervanger

74

303

Indien gebruik wordt gemaakt van beton, constructief beton gebruik dan waar mogelijk betongranulaat als grindvervanger.

76

7950

Gebruik ontkistingsmiddelen op plantaardige basis of biologisch afbreekbare middelen op minerale basis; gebruik deze producten zuinig

76

304

Gebruik ontkistingsmiddelen op plantaardige basis of biologisch afbreekbare middelen op minerale basis; gebruik deze producten zuinig

77

22968

Gebruik voor metselwerk een schelpkalk(basterd)mortel of een cementmortel met een gering portlandklinkergehalte

77

45222


77

9666


81

305

Pas voor totale houtverduurzaming milieubewuste methoden toe

69



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

schoon zand met PE-folie

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

schoon zand

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

nr. 81

305

Pas voor totale houtverduurzaming

component

milieubewuste methoden toe 86

429

Gebruik zo laagwaardig mogelijk materiaal als bodemafsluiting

86

8062

Gebruik zo laagwaardig mogelijk

98

11374

Gebruik waar mogelijk halfverharding

vervangen

beheer e/m

woning

nee

nee

98

43367


vervangen

beheer e/m

woning

nee

nee

98

11304


houtsnippers inclusief zandbed

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

98

11325


alleen zand

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

98

430


schelpen, inclusief zandbed

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

112

23866

Gebruik waar mogelijk houten

berging

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

112

431

volledige fundering

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

vervanging, vloervervanging

beheer e/m

woning

nee

Nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

hout

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beton < 50

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

materiaal als bodemafsluiting

funderingspalen Gebruik waar mogelijk houten funderingspalen 116

432

Pas een prefab begane grondvloer toe

116

8363

Pas een prefab begane grondvloer toe

117

10227

Indien het casco bouwsysteem dit toelaat: pas als niet-woningscheidende verdiepingsvloer betonnen prefab systeemvloeren met een laag eigen gewicht en conform 074 of houten vloeren toe

117

22659

Indien het casco bouwsysteem dit toelaat: pas als niet-woningscheidende verdiepingsvloer betonnen prefab systeemvloeren met een laag eigen gewicht en conform 074 of houten vloeren toe

70



Uitvoering

Type pakket

nr. 117

22680

Indien het casco bouwsysteem dit

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

component

beton < 100

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beton 50-100

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

vernieuwen wand, kalkzandsteen

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

vervangen wand, gipsblokken

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

hergebruik bestaande wand

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

toelaat: pas als niet-woningscheidende verdiepingsvloer betonnen prefab systeemvloeren met een laag eigen gewicht en conform 074 of houten vloeren toe 117

433

Pas als niet-woningscheidende verdiepingsvloer betonnen prefab systeemvloeren met een laag eigen gewicht of houten vloeren toe

118

21304

Pas, indien bereikbaarheid van leidingen gewenst is, een flexibel vloersysteem toe

132

306

Gebruik voor buitenafwerking gevel: metselwerk of hout (conform 063/064/072)

132

22996

Gebruik voor buitenafwerking gevel: metselwerk of hout (conform S063/S064/S072)

146

15754

Stem de uitvoering van niet-dragende wanden af op eisen ten aanzien van veranderbaarheid en toekomstig hergebruik

146

8468


146

8489


71



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

component

heid

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

dooskap, vulling cellulose

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

Indien prefab dooselementen worden

houten binnenspouwblad, vulling

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

toegepast: gebruik vernieuwbare

cellulose

nr. 146

6011


154

15824

Indien prefab dooselementen worden toegepast: gebruik vernieuwbare grondstof of reststof als isolatiemateriaal

154

8517

grondstof of reststof als isolatiemateriaal 170

16667

Pas in buitengevels montagekozijnen toe

vervangen door aluminium

beheer e/m

woning

nee

nee

170

8573

Pas in buitengevels montagekozijnen toe

vervangen door vuren

beheer e/m

woning

nee

nee

170

309

Pas montagekozijnen toe

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

171

24779

Houd bij de materiaalkeuze voor kozijnen

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

keramische tegels

beheer e/m

woning

nee

nee

natuursteen

beheer e/m

woning

nee

nee

in buitengevels rekening met de toepassingscondities 171

24779

Houd bij de materiaalkeuze voor kozijnen in buitengevels rekening met de toepassingscondities

172

310

Pas kozijnreparatie toe bij beperkt aangetaste houten kozijnen

177

8713

Gebruik raamdorpels bestaande uit keramische elementen, staalplaat, natuursteen, gegoten composietsteen of prefab beton (conform 074)

177

8734


72



Uitvoering

Type pakket

Zichtbaar-


Gevoelig-

prefab beton

beheer e/m

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

woning

nee

nee

staalplaat

beheer e/m

woning

nee

nee

keramische tegels

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

natuursteen

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

prefab beton

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

staalplaat

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

beheer

nr. 177

8755

Gebruik raamdorpels bestaande uit

Schaal-

component

keramische elementen, staalplaat, natuursteen, gegoten composietsteen of prefab beton (conform 074) 177

8776


177

8629

Gebruik raamdorpels bestaande uit keramische elementen, staalplaat, natuursteen, gegoten composietsteen of prefab beton (conform S074)

177

8650


177

8671


177

8692


193

312

Gebruik als binnendeur hardboard met honingraatvulling van karton, massief spaanplaat (conform 414), multiplex of hout (conform 063/064)

73

*



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

nieuwbouw e/m

beheer e/m

woning

ja

comfort/veiligheid

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort/veiligheid

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

natuursteen

beheer e/m

woning

nee

nee

keramische tegels

beheer e/m

woning

nee

nee

nr. 193

312

Gebruik als binnendeur hardboard met

Zichtbaar-


niveau

heid

heid/veiligheid

woning

nee

Gevoelig-

component

heid

beheer

*

honingraatvulling van karton, massief spaanplaat (conform S067), multiplex of hout (conform S063/S064) 195

23066

Laat onderdorpels bij binnendeuren weg of vervaardig deze van hout (conform 063/064)

195

435

Laat onderdorpels bij binnendeuren weg of vervaardig deze van hout (conform S063/S064)

208

20917

208

436

Maak puibekleding van vernieuwbare grondstof of recyclebaar materiaal Maak puibekleding van vernieuwbare grondstof of recyclebaar materiaal

225

8871

Indien stalen trappen en balustraden worden voorzien van een gekleurde afwerklaag: gebruik een poedercoating

225

313

Indien stalen trappen en balustraden worden voorzien van een gekleurde afwerklaag: gebruik een poedercoating

237

437

Gebruik voor kiezelbakken, uitlopen e.d. producten met een beperkte emissie naar regenwater

239

438

Gebruik dorpels van natuursteen, keramische tegels of gegoten composietsteen bij natte ruimten

239

9011


74



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

natuursteen

nieuwbouw e/m

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

woning

nee

nee

keramische tegels

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

naadafdichting

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

kierdichting

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

naadafdichting

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

kierdichting

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

elastische kit

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

nr. 239

9067

Gebruik dorpels van natuursteen,

component

keramische tegels of gegoten composietsteen bij natte ruimten 239

9102


248

23094


248

9179


248

23136


248

314

Gebruik als naaddichting: PE-rolband of EPDM-rubber; gebruik als kierdichting bij raam- en deuraansluitingen: EPDM- of EPT-rubber; achter timmerlatten: PEband

252

23206

Gebruik als elastische kit: siliconenkit of polysulfidekit; gebruik als elastischplastische kit: watergedragen acrylaatkit

75



Uitvoering

Type pakket

Zichtbaar-


Gevoelig-

elastisch plastische kit

beheer e/m

niveau

heid

heid/veiligheid

component

heid

woning

nee

beheer

*

elastische kit

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

elastisch plastische kit

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

ja

comfort

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

beheer

*

nr. 252

23241

Gebruik als elastische kit: siliconenkit of

Schaal-

polysulfidekit; gebruik als elastischplastische kit: watergedragen acrylaatkit 252

9228


252

9249


257

9277

Gebruik voor pleisterwerk binnen: gips (conform 066) of kalk

257

316

Gebruik voor pleisterwerk binnen: gips (conform S066) of kalk

261

317

261

317

Gebruik voor tegelwerk op vloeren oplosmiddelvrije vloertegelbevestiging Gebruik voor tegelwerk op vloeren oplosmiddelvrije vloertegelbevestiging

265

318

Gebruik voor tegelwerk op wanden oplosmiddelvrije wandtegelbevestiging

265

318

267

9361

Gebruik voor tegelwerk op wanden oplosmiddelvrije wandtegelbevestiging Indien een dekvloer wordt toegepast, vervaardig deze dan van gips (anhydrietvloer)

267

9340

Indien een dekvloer wordt toegepast, vervaardig deze dan van gips (anhydrietvloer)

269

9389


269

439


76



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

acrylaatdispersie verf

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

high-solid verven

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

high-solid verven

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

beheer e/m

woning

nee

nee

geen voorbehandeling

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

watergedragen

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

verf

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

niet behandelen

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

verf

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

nr. 278

9437

Gebruik als beplating voor wand- of

component

plafondsystemen: gipsvezelplaat of gipskartonplaat 278

9437

Gebruik als beplating voor wand/plafondsysteem: gipsvezelplaat of gipskartonplaat

291

8244


291

8265


291

440


296

8202

Gebruik voor voorbehandeling op steenachtige ondergrond: watergedragen voorstrijk- of impregneermiddel

296

23276


296

322


300

323

Indien muurverf noodzakelijk is, gebruik minerale verf of oplosmiddelvrije dispersieverven

300

23311


300

323


77



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

geen plinten

nieuwbouw e/m

niveau

heid

heid/veiligheid

component

heid

woning

ja

comfort

nee

plinten hout

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

nee

geen behang en geen plinten

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

nee

papierbehang

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

nee

beheer e/m

woning

ja

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

ja

beheer

*

Stem maatvoering af op handelsmaten

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

Beperk het gebruik van eenmalig

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

gedeeltelijk verkleefd, 2-laags bit

beheer e/m

woning

nee

nee

kunststof

beheer e/m

woning

nee

nee

nr. 315

24268

Bied de bewoner voldoende keuzemogelijkheid ten aanzien van de afwerking van de woning

315

24296

Bied de toekomstige bewoner de keuzemogelijkheid voor de indeling, uitrusting en afwerking van de woning

315

441

Bied de toekomstige bewoner de keuzemogelijkheid voor indeling, uitrusting en afwerking van de woning

315

5229

Bied de toekomstige bewoner de keuzemogelijkheid voor de indeling, uitrusting en afwerking van de woning

318

5850

Pas een onbeklede, buiten de gevel hangende, dakgoot toe

318

442

Pas een onbeklede, buiten de gevel hangende dakgoot toe

353

443

354

23339

verpakkingsmateriaal 354

6060

366

6436

Beperk het gebruik van eenmalig verpakkingsmateriaal Pas bij platte daken een optimale bevestigingsmethode van het dakbedekkingssysteem toe

366

6464

Kies bij platte daken voor een bevestigingsmethode die leidt tot een gunstiger milieuprofiel van het dakbedekkingssysteem

78



Uitvoering

Type pakket

Zichtbaar-


Gevoelig-

rubber

beheer e/m

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

woning

nee

nee

glasvlies+PVC-folie, losliggend

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

Pas bij platte daken een optimale

glasvlies + PVC folie, mechanisch

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

bevestigingsmethode van het

bevestigd EPDM, losliggend

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

Pas bij platte daken een optimale

bitumineuse dakbedekking,

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

bevestigingsmethode van het

losliggend beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

laagbouw

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

gestapelde bouw

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer

*

nr. 366

6506

Kies bij platte daken voor een

Schaal-

component

bevestigingsmethode die leidt tot een gunstiger milieuprofiel van het dakbedekkingssysteem 366

6317

Pas bij platte daken een optimale bevestigingsmethode van het dakbedekkingssysteem toe

366

6352

dakbedekkingssysteem toe 366

6394

Pas bij platte daken een optimale bevestigingsmethode van het dakbedekkingssysteem toe

366

6415

dakbedekkingssysteem toe 369

17675

Streef naar 'schuimen kitarme' detaillering

369

6541

Streef naar 'schuimen kitarme' detaillering

371

6611

Scheid bouwplaatsafval in zoveel mogelijk relevante fracties

371

6590

Scheid bouwplaatsafval in zoveel mogelijk relevante fracties

378

330

Breng individuele watermeters aan bij meerdere gebruikers in één gebouw

378

902

Breng individuele watermeters aan bij meerdere gebruikers in één gebouw

378

923

Breng individuele watermeters aan bij meerdere gebruikers in n gebouw

79



Uitvoering

Type pakket

nr. 383

1203


verbetering bestaande

beheer e/m

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

component

heid

woning

ja

comfort

gebruik

**

voorzieningen 383

1224


beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

383

1175


toevoegen

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

384

16855

Realiseer korte wachttijden voor warm

beheer e/m

woning

nee

comfort

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

ja

gebruik

**

optie 1 (383, 384, 451, 445, 601) beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

optie 2 (383, 384, 451)

beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

wijk

nee

nee

beheer e/m

wijk

ja

nee

nieuwbouw e/m

wijk

ja

nee

nestkast

beheer e/m

wijk

ja

nee

zwaluwpan

beheer e/m

wijk

ja

nee

nestkast

nieuwbouw e/m

wijk

ja

nee

tapwater 384

444


385

1700

Gebruik een closet met een watergebruik van maximaal 4 liter per spoeling

386

17163

Tref verdergaande waterbesparende voorzieningen

386

17191

386

17065

Tref verdergaande waterbesparende voorzieningen Tref verdergaande waterbesparende voorzieningen

389

445

Baseer het bouwplan op een gesloten grondbalans

392

333

Handhaaf en benut natuurlijke, landschappelijke en cultuurhistorische elementen en structuren

392

333

Handhaaf en benut natuurlijke, landschappelijke en cultuurhistorische elementen en structuren

393

1875


393

446


393

1875


80



Uitvoering

Type pakket

nr. 393

446

Voorzie in een nestelgelegenheid voor

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

component

zwaluwpan

nieuwbouw e/m

wijk

ja

nee

coniferen

beheer e/m

woning

ja

beheer

*

gevlochten scherm

beheer e/m

woning

ja

beheer

*

onbehandeld zachthout

beheer e/m

woning

ja

beheer

*

Maak tuinafscherming/privacyschermen

perkoenpaaltjes onbehandeld

beheer e/m

woning

ja

beheer

*

door middel van beplanting, gevlochten

zachthout

nieuwbouw e/m

woning

ja

beheer

*

vleermuizen en/of vogels 395

14857

Maak tuinafscherming/privacyschermen door middel van beplanting, gevlochten scherm of hout, duurzaamheidsklasse 3/4; gebruik perkoenpaaltjes van nietverduurzaamd hout, duurzaamheidsklasse 4

395

14878


395

1924


395

1945

scherm of hout, duurzaamheidsklasse 3/4; gebruik perkoenpaaltjes van nietverduurzaamd hout, duurzaamheidsklasse 4 395

1903


81

gevlochten scherm



Uitvoering

Type pakket

nr. 395

1924

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

component

heid

onbehandeld zachthout

nieuwbouw e/m

woning

ja

beheer

*


perkoenpaaltjes onbehandeld

nieuwbouw e/m

woning

ja

beheer

*

door middel van beplanting, gevlochten

zachthout

nieuwbouw e/m

woning

ja

beheer

*


395

1945

scherm of hout, duurzaamheidsklasse 3/4; gebruik perkoenpaaltjes van nietverduurzaamd hout, duurzaamheidsklasse 4 395

447


haagbeuk

door middel van beplanting, gevlochten scherm of hout, duurzaamheidsklasse 3/4; gebruik perkoenpaaltjes van nietverduurzaamd hout, duurzaamheidsklasse 4 396

334

Pas natuurvriendelijke oevers toe

nieuwbouw e/m

wijk

ja

nee

401

6737

Neem een GFT-afvalvoorziening in de

beheer e/m

woning

ja

gebruik

**

401

450

nieuwbouw e/m

woning

ja

gebruik

**

keuken op Neem een GFT-afvalvoorziening in de keuken op 404

6772


beheer e/m

woning

ja

gebruik

**

404

451


nieuwbouw e/m

woning

ja

gebruik

**

407

452

Pas een woningscheidende constructie

eengezinswoning

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

meergezinswoning

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

met verbeterde geluidsisolatie toe 407

6835

408

453

Pas een woningscheidende constructie met verbeterde geluidsisolatie toe Plaats installaties en trappenhuis binnen 'geluidskern'

82



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

component

heid

beheer e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

deur met verbeterde geluidisolatie beheer e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

scheidingswand

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

deur met verbeterde geluidisolatie nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

eliminatie geluidlekken

beheer e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

doorzagen lichte afwerklaag

beheer e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

vermijden gemeensch. ventilatie

beheer e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

voorzetwand

beheer e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

beheer e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

nr. 409

7023

Zorg voor verbeterde geluidsisolatie

scheidingswand

tussen verblijfsruimten 409

7044

Zorg voor verbeterde geluidsisolatie tussen verblijfsruimten

409

6981

409

7002

Zorg voor een verbeterde geluidsisolatie tussen verblijfsruimten Zorg voor een verbeterde geluidsisolatie tussen verblijfsruimten

410

12068

Verhoog de geluidswering tussen woningen

410

12089

410

12110

Verhoog de geluidswering tussen woningen Verhoog de geluidswering tussen woningen

410

7072

Verhoog de geluidswering tussen woningen

411

7374


opnieuw inregelen installatie

411

7395


isolerende maatregelen

beheer e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

411

7416


vervangen kanalen

beheer e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

411

33287


nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

411

7129


nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

gebruik

** **

geluidarme ventilatie-unit

411

7157


ventilatiekanalen

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

gebruik

411

7178


demper

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

411

7199


lage ruis-ventilatie armaturen

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

411

7220


standleiding binnenrioleren

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

411

7241


haakse aansluiting op

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

standriolering 411

7262


geluidabsorberende bekleding standriolering

83



Uitvoering

Type pakket

nr.

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

component

411

7283


geruisarm toiletreservoir

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

411

7311


kunststof waterleiding

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

411

7332


toilet niet tegen wand woon-

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

beheer

*

beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

beheer e/m

woning

nee

beheer

*

beheer e/m

woning

ja

comfort/veiligheid

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort/veiligheid

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

nee

beheer e/m

woning

nee

comfort

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

beheer

*

beheer e/m

woning

ja/nee

slaapkamer 411

7353

413

43147


toiletruimte binnen geluidskern

Bied de bewoner gebruiksflexibiliteit voor de toekomst

417

24089

Pas geïntegreerde buitenzonwering toe bij verbeteren intensief gebruik van passieve zonneenergie

417

24060

Pas geïntegreerde buitenzonwering toe bij intensief gebruik van passieve zonneenergie

418

7598

Maak het gebouw geschikt voor meerdere programma's

420

7682

420

455

Maak toilet en badruimte geschikt voor aanpassing voor mindervaliden Maak toilet en badruimte geschikt voor aanpassing voor mindervaliden

428

43163

Voorzie in de basisvoorziening voor telefoon en CAI aansluiting

429

7761

429

339

Voorzie in uitbreidingsmogelijkheden voor telefoon, data en elektra Voorzie in uitbreidingsmogelijkheden voor telefoon, data en elektra

430

8020


comfort/leefbaarhei gebruik

**

d/veiligheid 430

457


nieuwbouw e/m

woning

ja/nee

comfort/leefbaarhei gebruik d/veiligheid

84

**



Uitvoering

Type pakket

nr. 436

7971


beheer e/m

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

wijk

ja/nee

component

veiligheid/leefbaar gebruik

**

heid 436

340


nieuwbouw e/m

wijk

ja/nee


**

heid 437

7887

437

7922

Pas ramen en deuren toe met verhoogde vervangen, verbeteren

beheer e/m

woning

ja

beheer e/m

woning

ja

inbraakwerendheid

458 7852

441

459


**

heid

Pas ramen en deuren toe met verhoogde

nieuwbouw e/m

woning

ja

inbraakwerendheid 441

**

heid

Pas ramen en deuren toe met verhoogde verbeteren inbraakwerendheid

437



**

heid

Zorg voor daglichttoetreding in het

beheer meer

woning

ja

nieuwbouw meer

woning

ja

trappenhuis bij meergezinswoningen


Zorg voor daglichttoetreding in het trappenhuis bij meergezinswoningen


443

341


beheer e/m

woning

ja/nee

comfort

gebruik

**

443

5752


nieuwbouw e/m

woning

ja/nee

comfort

gebruik

**

444

19113

uitvoering in APP, SBS of PVC

beheer e/m

woning

nee

nee

uitvoering in EPDM

beheer e/m

woning

nee

nee

uitvoering in EPDM

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

uitvoering in APP, SBS of PVC

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

fietsenberging

beheer e/m

woning

ja

comfort

nee

beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

Gebruik als bedekking voor platte daken dakbedekkingssystemen met een lange levensduur

444

19148

Gebruik als bedekking voor platte daken dakbedekkingsystemen met een lange levensduur

444

460


444

5633


450

23479

451

462

Maak een overdekte fietsenberging Gebruik een thermostatische mengkraan voor de douche

85

**



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

component

heid

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nr. 451

5131

Gebruik een thermostatische mengkraan voor de douche

452

343

Vervang loden leidingen

sanering

beheer e/m

woning

nee

nee

452

5040

Vervang loden leidingen

geen sanering

beheer e/m

woning

nee

nee

455

344

Houd bij detaillering kozijnen rekening

beheer e/m

woning

nee

nee

vernieuwen borstwering

beheer e/m

woning

nee

nee

naisoleren

beheer e/m

woning

nee

nee

met de mogelijkheid van (terug)plaatsen van zonwering 456

10442

456

13483

Vervang lichte borstweringen door metselwerk Vervang lichte borstweringen door metselwerk

458

10458

Maak CLV kanalen

beheer e/m

woning

nee

459

345

Beperk transmissieverlies / oververhitting

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

beheer e/m

woning

ja


nee

veroorzaakt door onevenredig groot glasoppervlak in de gevel 460

4849

Maak portieken/flat-entrees afsluitbaar

heid 462

346

Behandel bouwdelen die optrekkend vocht

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

beheer e/m

woning

ja

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

vertonen 463

463

Maak de berging van hout (conform 063/064/072) of metselwerk

463

463

Maak de berging van hout (conform

464

347

Maak de gevel schoon met water of

S063/S064/S072) of metselwerk gritstralen bij lage druk 465

348

Repareer beton met een mineraal middel

beheer e/m

woning

nee

nee

467

4474

Herstel bestaande dakbedekking

beheer e/m

woning

nee

nee

468

4714

Verhoog luchtdichtheid begane grondvloer reparatie

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

468

4750

Verhoog luchtdichtheid beganegrondvloer vervangen

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

468

4771

Verhoog luchtdichtheid beganegrondvloer toevoegen

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

86

**



Uitvoering

Type pakket

nr. 469

349

Verbeter vochtwering vanuit de

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoeligheid

niveau

heid

heid/veiligheid

component

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

beheer e/m

woning

nee

comfort

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

ja

kruipruimte 470

350

Verbeter vochtwering van massieve steenachtige gevels

471

351

Gebruik indien mogelijk vernieuwbare grondstoffen

471

37725

Gebruik indien mogelijk vernieuwbare

472

13914

Pas gebalanceerde ventilatie met

grondstoffen comfort

gebruik

**

warmteterugwinning toe 473

23542

Pas zelfregelende ventilatieroosters toe

beheer e/m

woning

ja

comfort

beheer

*

474

464

Pas een energiezuinig ventilatiesysteem

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

nee

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

ja

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

ja

beheer

*

nieuwbouw e/m

woning

ja

gebruik

**

toe 475

353

Beperk temperatuuroverschrijdingen in de zomer

476

23990

Indien een vegetatiedak wordt toegepast: lichtgewicht vegetatiedak kies voor een onderhoudsarm lichtgewicht vegetatiedak

476

354

Indien een vegetatiedak wordt toegepast: vegetatiedak kies voor een onderhoudsarm lichtgewicht vegetatiedak

477

355

Installeer een systeem voor het gebruik

478

14360


beheer e/m

woning

ja

gebruik

**

478

466


nieuwbouw e/m

woning

ja

gebruik

**

479

14452

Plaats een zonnecelinstallatie met extra

beheer e/m

woning

ja

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

ja

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

ja

gebruik

**

van hemelwater

vermogen 479

3402

Plaats een zonnecelinstallatie met extra vermogen

480

87

24032


warmtepompboiler



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

component

heid

nieuwbouw e/m

woning

ja

gebruik

**

beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nr. 480

357


482

14610

Maak een serre aan de woning buiten de

482

467

warmtepompboiler+cv

thermische schil Maak een serre aan de woning buiten de thermische schil 484

14729

Installeer een energiezuinige lift

beheer e/m

woning

nee

gebruik

**

484

3290

Installeer een energiezuinige lift

nieuwbouw meer

woning

nee

gebruik

**

485

468

Gebruik houten buitendeur (conform

beheer e/m

woning

ja

nee

nieuwbouw e/m

woning

ja

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

ja

comfort

gebruik

**

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

063/064/072) 485

468

488

43124

Gebruik houten buitendeur (conform S063/S064/S072) Maak warmteweerstand gesloten geveldelen Rc >= 4 m².K/W

491

35205

491

469

Pas een klokthermostaat en radiatorthermostaatkranen toe Pas een klokthermostaat en radiatorthermostaatkranen toe

493

359

Gebruik, indien gietbouw wordt toegepast, bouwstaalnetten op maat

496

15411

Maak warmteweerstand dak Rc >= 4 m².K/W

497

470

Plaats inregelvoorzieningen voor de

comfort

gebruik

verwarmingsinstallatie en zorg voor een goede inregeling 501

10256

Gebruik bij voorkeur producten waarvan de kringloop gesloten wordt

501

10256

601

23598

Gebruik bij voorkeur producten waarvan de kringloop gesloten wordt Beperk permanente verliezen van warm tapwater

88

**



Uitvoering

Type pakket

Schaal-

Zichtbaar-


Gevoelig-

niveau

heid

heid/veiligheid

heid

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

nr. 601

2996

Beperk permanente verliezen van warm

component

tapwater 612

2149

Maak voor ventilatoren en pompen gebruik van een (elektronische) toerenregeling

612

371

Maak voor ventilatoren en pompen gebruik van een (elektronische) toerenregeling

637

380

Realiseer scheiding van drager en inbouw

nieuwbouw e/m

woning

nee

672

386

Bied de bewoner (toekomstige)

nieuwbouw e/m

woning

ja/nee

comfort

nee

comfort

beheer

*

gebruik

**

uitbreidingsmogelijkheden van de woning 733

24175

Pas warmteregeling op ruimteniveau toe

beheer e/m

woning

ja

734

24764

Koppel de hemelwaterafvoer af van het

beheer e/m

woning

nee

nee

nieuwbouw e/m

woning

nee

nee

beheer e

woning

ja

rioleringsstelsel 734

24694

Koppel de hemelwaterafvoer af van het rioleringsstelsel

9

2310


tuinzijde, toevoegen

comfort

gebruik

**

9

2331


tuinzijde, 'klompenhok'

beheer e

woning

ja

comfort

gebruik

**

9

273


entreezijde

nieuwbouw e

woning

ja

comfort

gebruik

**

9

2289


tuinzijde

nieuwbouw e

woning

ja

comfort

gebruik

**

445

5535

Plaats een regenton

nieuwbouw e

woning

ja

gebruik

**

457

10450

Laat overbodige tuindeuren vervallen

beheer e

woning

nee

nee

89

vervanging tuindeuren

Habi_deel_omslag soldaat

14-12-2005

17:44

Pagina 2

Inhoud De komende jaren worden veel naoorlogse woonwijken vernieuwd in het kader van de stedelijke vernieuwing. Zowel in de renovatie als in de nieuwbouw bestaan er kansen voor de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen. Het doel van duurzaam bouwen is om de gezondheids- en milieueffecten van het bouwen, de gebouwen en de gebouwde omgeving te reduceren. Uit verschillende onderzoeken blijkt echter dat de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen in stedelijke vernieuwingsprojecten nog niet vanzelfsprekend is. Stedelijke vernieuwingsprojecten kenmerken zich door een complex besluitvormingsproces, waarin doelen en belangen van verschillende partijen samen komen. De partijen moeten samen werken om deze doelen te bereiken. In dit literatuuronderzoek is onderzocht in hoeverre prestatieafspraken bij deze samenwerking een rol kunnen spelen om de implementatie van duurzaam bouwen maatregelen te bevorderen.

Colofon Dit onderzoek kwam tot stand in het kader van het onderzoeksprogramma Corpovenista, waarin wordt samengewerkt door een achttal grote woningcorporaties (de Alliantie, de Key, Kristal, Staedion, Vestia, Woonbron, de Woonplaats en Ymere), Aedes (de vereniging van woningcorporaties), Onderzoeksinstituut OTB Technische Universiteit Delft en onderzoeksgroepen van de Universiteiten van Utrecht en Amsterdam (zie: www.corpovenista.nl). Corpovenista is onderdeel van het wetenschappelijk programma binnen het Habiforumkennisontwikkelingsprogramma ’Vernieuwend Ruimtegebruik’. Dit onderzoek werd tevens mogelijk gemaakt door SBR. Dit rapport is digitaal verkrijgbaar via www.corpovenista.nl

Habiforum Dit is een publicatie van Habiforum in het kader van het programma Vernieuwend Ruimtegebruik. Habiforum is een kennisnetwerk dat ruim 2.000 experts verbindt, die samen nieuwe vormen van duurzaam ruimtegebruik ontwikkelen én in de praktijk brengen. Het programma omvat praktijkprojecten (proeftuinen) en wetenschappelijk onderzoek. Het wordt uitgevoerd in nauwe samenwerking met het InnovatieNetwerk Groene Ruimte en Agrocluster en de universiteiten van Delft, Rotterdam, Amsterdam (VU en UvA), Utrecht en Wageningen. Door deze samenwerking ontstaat er synergie tussen wetenschap, praktijk en beleid. Habiforum wordt gefinancierd vanuit Bsik, het kenniseconomieprogramma van de Rijksoverheid, en uit bijdragen van publieke en private partijen. Zie ook: www.habiforum.nl

De rol van prestatieafspraken bij duurzaam bouwen in stedelijke vernieuwingsprojecten

Recommend Documents