De pers over Over de Liefde Er tekent zich een nieuw humanisme af, gebaseerd op de liefde voor onze kinderen. Le Figaro Magazine

Over het boek Luc Ferry pleit in dit boek voor een nieuwe levensfilosofie gebaseerd op liefde, in plaats van het humanisme dat uitgaat van het recht en de rede. Het moderne gezin, en daarmee ook onze huidige maatschappij, is niet langer gebaseerd op het gearrangeerde huwelijk maar op een huwelijk uit liefde. Niet alleen privé, maar ook in maatschappelijke onderwerpen zou liefde een veel grotere rol kunnen spelen: de mens zet zich in voor zijn geliefden in plaats van voor een abstract hoger doel. De pers over Over de Liefde ‘Er tekent zich een nieuw humanisme af, gebaseerd op de liefde voor onze kinderen.’ – Le Figaro Magazine Over de auteur Luc Ferry is een van de belangrijkste filosofen van onze tijd. Hij was minister van Onderwijs onder minister-president Raffarin en publiceerde talloze, zeer succesvolle boeken in het filosofische genre waaronder Beginnen met filosofie (2007) en Beginnen met mythologie (2010).

Luc Ferry Over de liefde Een filosofie voor de eenentwintigste eeuw vertaald door peter klinkenberg

Leesfragment

uitgeverij de arbeiderspers · utrecht amsterdam · antwerpen

Copyright © 2010 Odile Jacob Copyright Nederlandse vertaling © 2012 Peter Klinkenberg / bv Uitgeverij De Arbeiderspers, Utrecht Oorspronkelijke titel: De l’amour Oorspronkelijke uitgave: Odile Jacob, Parijs Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van bv Uitgeverij De Arbeiderspers, Franz Lisztplantsoen 200, 3533 jg Utrecht. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from bv Uitgeverij De Arbeiderspers, Franz Lisztplantsoen 200, 3533 jg Utrecht. Omslagontwerp: Loudmouth, Robert Adriaansen 978 90978 295 7 / nur 730 730 isbnisbn paperback 908732 295 8732 7 / nur isbn e-book 978 90 295 8735 8 / nur 730 www.arbeiderspers.nl www.arbeiderspers.nl

Luc Ferry - De liefde binnenwerk_Opmaak 1 07-03-13 09:48 Pagina 11

voorwoord

De wereldwijde crisis waarin we gestort zijn heeft het gevoel versterkt dat de gebeurtenissen in de wereld zich buiten ons om voltrekken, dat de politieke oplossingen, zowel die van links als van rechts, geen greep meer krijgen op de werkelijkheid en dat de waarden waarop we ons beroepen steeds minder met onze levenswijzen overeenstemmen. We kunnen ons niet langer laten leiden door een schizofrenie of onoprechtheid die het heden denkt volgens de opvattingen van gisteren, waarvan het duidelijk is dat ze verouderd zijn. Dit boek stelt zich in de eerste plaats ten doel te laten zien waarom en op welke wijze tijdens deze langdurige verwarring, zonder dat we ons er nog van bewust zijn, een nieuw beginsel van zingeving bezig is te ontstaan dat ons in staat zal stellen om ons lot weer in eigen hand te nemen, om weer een samenhang aan te brengen in de wijze waarop we de wereld beschouwen en idealen te scheppen waaraan we geloof kunnen hechten. Ook wil het de diepgaande praktische veranderingen bestuderen die er op de belangrijke gebieden van het individuele en collectieve leven uit voortvloeien: het gezin, de politiek, de opvoeding en de kunst. Tussen de publieke belijdenis van de republikeinse waarden (die geen inzet van discussie meer vormen, omdat we ze allemaal onderschrijven, van uiterst rechts tot uiterst links) en wat we als de werkelijke zorg van ons leven beschouwen (de toekomst van onze kinderen, de man of de vrouw van ons leven, de komst van een samenleving die ieder in staat stelt zich volledig te ontplooien) gaapt tegenwoordig een onafzienbare kloof. Vandaar de uit11


zichtloze confrontatie tussen enerzijds regeringen die een groot aantal maatregelen nemen, die technisch of tactisch stellig gerechtvaardigd zijn, maar waarvan niemand meer het doel en de samenhang ziet, en anderzijds de bevolking waarvan zich woede, angst en verontwaardiging meester hebben gemaakt. Het zou ongepast zijn om alleen de politieke leiders de schuld te geven, want ieder van ons lijdt aan hetzelfde symptoom als zij: evenals zij verdedigen wij beginselen die niet meer overeenstemmen met de wijzen waarop we werkelijk handelen. Het zijn dezelfde mensen die dagelijks tegen de verlokkingen van de consumptie protesteren én elk half jaar een andere iPhone aanschaffen, die de terugkeer van het schooluniform bepleiten én hun kinderen toestaan zich spaarzaam gekleed op Facebook te tonen; ze zweren bij bio én rijden in auto’s die verre van integer zijn. Dat wordt dan genoemd ‘je tegenspraken accepteren’, een aanmatigende wijze om te zeggen dat we niets voor onze rekening nemen, behalve dan ons onvermogen idealen te kiezen waarmee we werkelijk zouden instemmen. Kortom, onze voorstellingen komen niet langer overeen met de werkelijkheid van onze persoonlijke ervaring, en dat veroordeelt ons tot een algemeen verbreide houding van ‘doe wat ik zeg, maar niet wat ik doe’. Hoe kunnen we deze kloof verklaren? Al meer dan anderhalve eeuw worden er door de kunsten, de filosofie en onze zeden onophoudelijk aspecten van het menselijk leven bevrijd die tot dan toe waren verwaarloosd, gemarginaliseerd of onderdrukt, en wordt er een grotere waarde aan toegekend: de seksualiteit en het onbewuste, de vrouwelijke kant van mannen en de mannelijke kant van vrouwen, het kinderlijke en het dierlijke, de natuur binnen ons. Baudelaire was niet de eerste die ‘zich verveelde als een dode rat’, maar hij was wel de eerste die er een kunst van maakte en alle rijkdom, echtheid en vrijheid van de verbeeldingskracht aan het licht bracht die zich tijdens die momenten van spleen kunnen ontplooien.Vanaf La Première Gorgée De Bière van Philip-

12


pe Delerm tot aan de liedjes van Bénabar, vanaf het weekend in Center Parcs tot aan het ‘recht geen volmaakte moeder te zijn’ blijven we zijn werk recycleren, zowel ten goede als ten kwade. Aan het einde van deze ontwikkeling, die paradoxaal genoeg wordt overgenomen en versterkt door het geglobaliseerde kapitalisme, terwijl ze radicaal antiburgerlijk beweerde te zijn, zijn de waarden van het privéleven de voornaamste waardebron van het openbare leven geworden. Alle belangrijke idealen die zin aan het leven gaven (God, het vaderland, de revolutie) zijn tegenwoordig verbleekt in Europa; voortaan is de liefde de enige waarde waar we allen zonder voorbehoud in geloven. Daarom zijn het onderwijs, de gezondheidszorg, de hulp aan afhankelijke personen, het behoud van de planeet voor de toekomstige generaties en, meer in het algemeen gesproken, alle initiatieven die tot ieders volledige ontplooiing bijdragen de hoofdpunten van het politieke debat geworden. Het probleem is dat de belangrijke begripskaders van het collectieve leven waarover we beschikken nu juist geen oog hebben voor de kant van ons leven die bepalend is geworden. Noch het liberalisme noch het socialisme of het nationalisme kent aan het privéleven een plaats toe in de dynamiek van het publieke leven. Integendeel zelfs, ze verbannen het principieel buiten de politieke sfeer. Dit vloeide natuurlijk voort uit het streven, dat legitiem blijft, om de volledige autonomie van het privéleven te waarborgen door het te onttrekken aan de onrechtmatige inmenging van de overheid. Maar tegenwoordig dienen we recht te doen aan de tegengestelde ontwikkeling, aangezien het duidelijk is dat de collectieve keuzen zich voor een steeds groter gedeelte laten leiden door nieuwe gemeenschappelijke verwachtingen die hun oorsprong vinden in met elkaar overeenstemmende individuele doelstellingen. Dit dwingt ons ertoe te erkennen dat we de politiek ten onrechte hebben gereduceerd tot belangenbehartiging, terwijl de hartstochten er altijd een doorslaggevende rol in heb-

13


ben gespeeld. Je hoeft Shakespeare maar te lezen om je dat te realiseren. Met andere woorden, we bevinden ons in een kentering tussen twee tijdperken, een van die zeldzame maar beslissende momenten waarop onze begripskaders en culturele bakens, die voortaan achterhaald zijn, ons niet langer in staat stellen om te bepalen in welke richting de gebeurtenissen verlopen en nog minder om doeltreffend hun koers te wijzigen, wat een diepgaande verandering van onze kijk op het leven noodzakelijk maakt. Toen ik Luc Ferry meer dan twintig jaar geleden ontmoette, hebben we elkaar onmiddellijk... de huid vol gescholden! Over nagenoeg alles: de moderne kunst, het onderwijs, de politiek... Ik wilde beslist dat men aan deze nieuwe bestaansvormen, die voortaan tot de kern van ons leven behoren, alle gewicht zou toekennen, terwijl hij er allereerst op bedacht was deze nieuwigheden een plaats te geven binnen een nieuw te formuleren ‘niet-metafysisch’ humanisme dat hun onherroepelijke verworvenheden behoudt. In elk geval waren we het erover eens dat we het daarbij niet konden laten en dat de beschikbare filosofieën niet langer toereikend konden zijn, hetzij omdat ze niet bestand waren tegen de tegenwerpingen van Nietzsche en zijn erfgenamen, hetzij omdat ze voortdurend met een dubbele tong spraken, door bijvoorbeeld een radicale kritiek te leveren op de opvatting dat er universele morele waarden kunnen bestaan, terwijl de buurman uit naam van dezelfde waarden voor schoft wordt uitgemaakt. Sindsdien zijn we heel goede vrienden geworden. Tijdens eindeloze discussies zag ik hoe zich geleidelijk de hoofdlijnen van een filosofie aftekenden die, ik zeg het zoals ik het ervaar, het niet alleen mogelijk maakt om onze tegenstellingen te overbruggen, maar ook en vooral om te voorzien in onze behoefte aan een denkwijze die de huidige wereld werkelijk begrijpelijk maakt en de essentie van het leven dat we er leiden. Daar geen van ons beiden te kwader trouw was, bevatten alle menselijke ervaringen

14


waarop we onze redeneringen baseerden een kern van waarheid. Daarom was het doel van ons gesprek niet om dankzij een ‘onweerlegbaar’ argument te zegevieren over de ander, maar om de oorzaak van onze geschillen te begrijpen. Nu heb ik de indruk dat Luc Ferry er in zijn laatste boeken in is geslaagd een volstrekt originele, op een nieuw beginsel gebaseerde filosofie uit te werken die ons een veel directer en diepgaander begrip verschaft van de wijze waarop we de wereld tegenwoordig ervaren. Voor de eerste keer sinds decennia, om niet te zeggen sinds ruim een eeuw, legt hij zelfs een fundament waarop een waarlijk filosofisch systeem kan worden ontwikkeld en opgebouwd, dat wil zeggen een methode die een werkelijke samenhang verleent aan de verscheidenheid van onze ervaringen en dus een allesomvattende zin geeft aan ons leven. Daarop kun je natuurlijk altijd antwoorden dat je pragmatisch bent en met ‘theorie’ niets te maken hebt. Inderdaad, waarom ook niet? Behalve dan dat er niets bedrieglijker is dan het aannemen van een puur realistische houding. De ervaring leert immers dat degenen die staande houden daarvan niet af te wijken, in tegenstelling tot wat ze beweren, ons voortdurend komen vertellen ‘wat we ervan moeten vinden’, waarbij ze ons dan weer eens ‘gangbare opvattingen’ opdienen die, zoals we hebben gezien, ons nu juist niets vruchtbaars meer te zeggen hebben. In tegenstelling tot wat velen aannemen is de filosofie niet slechts nuttig voor filosofen, en zelfs niet in de eerste plaats voor hen. Toen Descartes een filosofie opstelde die louter was gebaseerd op het ‘gezonde verstand’, dat ‘als niets ter wereld zo rechtvaardig is verdeeld’, en op het bekende ‘ik denk, dus ik ben’, verschafte hij een kader dat tot aan de Franse Revolutie vele generaties heeft bevrijd wier voorouders lange tijd hadden gedwaald, die niet wisten of ze zich moesten verlaten op de geboden van de Kerk of op die van de vorst, op het denken van Aristoteles of op de voorschriften van de traditie, op de grillen van een vader of op hun vrije wil. Je

15


hoeft de toneelstukken van Molière maar te lezen om te zien hoe het liefdesleven van de figuren belemmerd kan worden door dergelijke legitimiteitsconflicten. In dit opzicht heeft iedereen van Descartes geprofiteerd, zelfs degenen die hem niet hebben gelezen! Door de beperkingen van dit louter rationele en morele wereldbeeld, dat de Franse Revolutie in een onoverkomelijke impasse had geleid, werden filosofen er in de negentiende eeuw toe gebracht om verwaarloosde aspecten van het menselijke bestaan weer in hun begripskader op te nemen: de geschiedenis bij Hegel, de met de productieverhoudingen samenhangende klassenstrijd bij Marx, de wil tot macht en het onbewuste bij Nietzsche. Luc Ferry stelt ons een vergelijkbare revolutie voor. Maar volgens mij is deze nieuwe filosofie nog niet in alle duidelijkheid zichtbaar, voor een deel omdat de auteur vanuit pedagogisch oogpunt veel ruimte geeft aan vele andere filosofen, voor een ander deel wegens de talrijke historische, antropologische en conceptuele analyses die nodig zijn om de grondslag van zijn stelling te leggen. Waarschijnlijk ook omdat het vermoeden de zo lang verwachte oplossing te hebben gevonden tot voorzichtigheid maant en tot een zekere terughoudendheid bij de presentatie van wat men heeft ontdekt. Het is nu juist de opzet van dit boek om te proberen deze nieuwe filosofie, die we zo hard nodig hebben, zo duidelijk mogelijk uiteen te zetten (dit keer zonder omwegen of geveinsde schroom) en te laten zien op welke wijze ze ons behulpzaam is om onze koers en ons praktische handelen in deze wereld beter te bepalen. Zoals alle echte filosofieën is ze allerminst een gril, een ‘konijn dat uit de hoed wordt getoverd’ en de meest goedgelovigen wordt voorgehouden, maar een poging om te doorgronden wat ons allen diepgaand beweegt, waarvoor we tot nu toe geen woorden hadden noch een adequate zienswijze. Claude Capelier

16


inleiding – Een beknopte geschiedenis van de zin van het leven

luc ferry – Eerst iets over de titel die ik voor dit boek heb gekozen. Waarom dit eerbewijs aan Stendhal? Vanzelfsprekend heb ik geaarzeld om de titel van zijn boek De l’amour (1822) over te nemen. Ik was bang dat het verwijzen naar zo’n hoogstaand model wat al te pretentieus zou lijken. Natuurlijk moet dit worden begrepen als het erkennen van een schuld en als een bewijs van bewondering voor deze bekentenis van Stendhal die me zo na aan het hart ligt en waarmee ik me zo vertrouwd voel: ‘De liefde is voor mij altijd de belangrijkste aangelegenheid geweest... of beter gezegd de enige!’ Stendhal bedoelt dat de liefde niet alleen één van de vele gevoelens is, een gewone hartstocht naast andere, zoals angst, woede, afgunst of verontwaardiging. Ze is een nieuw beginsel van zingeving, een richtsnoer van een volkomen nieuwe opvatting van het goede leven: ze luidt een nieuw tijdperk in van de geschiedenis van het denken en het leven, zoals we in het vervolg van dit boek zullen proberen aan te tonen. Hoewel de liefde waarschijnlijk zo oud is als de mensheid en, gepaard gaande met haar tegendeel, de haat, altijd ambivalent blijft, heeft haar opkomst in het moderne gezin, dat wil zeggen de overgang van het gearrangeerde huwelijk (of verstandshuwelijk) naar het in vrijheid gekozen huwelijk dankzij en omwille van de ontplooiing van de liefde (in het bijzonder voor onze kinderen), onze levenswijze veranderd en niet alleen in de privésfeer. Ook de kunst en de politiek blijken er ingrijpend door te worden gewij-

17


zigd, en in dit essay wil ik onderzoeken hoe de omwentelingen in het privéleven ook in het publieke domein doorbreken. Ondanks mijn aanvankelijke aarzelingen leek het me daarom duidelijk dat het geen andere titel kon dragen dan Over de liefde. Ik zeg de lezer van tevoren dat we niet onmiddellijk, maar pas in het volgende hoofdstuk dit nieuwe beginsel van zingeving echt gaan onderzoeken en ‘onze liefde verklaren’. In het tweede hoofdstuk zullen we bespreken hoe dit nieuwe beginsel de situatie grondig zal veranderen op het meest collectieve en publieke gebied, namelijk de politiek, opdat we goed begrijpen dat dit geen zaak is die alleen het privéleven raakt. Vervolgens zullen we vanuit hetzelfde oogpunt over kunst en opvoeding spreken. In deze inleiding moeten we echter eerst een vluchtige kenschets geven van de historische dynamiek van de menselijke strevingen die deze paradigmawisseling noodzakelijk maken. Deze etappe is onontbeerlijk als we willen begrijpen wat een ‘nieuw beginsel van zingeving’ werkelijk betekent, een ‘nieuwe definitie van het goede leven’ die een waarlijk nieuw filosofisch denken verlangt. Daarom wil ik bij wijze van preambule iets doen wat ik tot nu toe nog nauwelijks heb gedaan, namelijk laten zien dat er een duidelijk verband bestaat tussen de twee belangrijkste thema’s die ik in mijn vorige boeken heb uitgewerkt. Enerzijds definieerde ik de filosofie als het zoeken naar het goede leven, naar wijsheid of een wereldlijke spiritualiteit, dat wil zeggen dat de filosofie evenals de religie het gelukkige leven voor ons stervelingen probeert te definiëren, maar dan zonder een beroep te doen op God of op het geloof; en anderzijds beschreef ik de ‘revolutie van de liefde’, die in het moderne Europa samengaat met de overgang van het gearrangeerde huwelijk en de traditionele familie naar het huwelijk uit liefde dat aan het hedendaagse gezin ten grondslag ligt. Beide thema’s zijn volgens mij onlosmakelijk met elkaar verbonden voor zover het tweede thema, dat een geweldige verster-

18


king van de liefde als leidend beginsel van ons leven impliceert, op filosofisch gebied, en niet langer alleen op existentieel gebied, een nieuwe definitie van het goede leven noodzakelijk maakt, van de zin van het leven en de wijsheid die geschikt is om dit doel te bereiken. Vanzelfsprekend kon de geschiedenis van het privéleven niet zonder gevolg blijven voor het collectieve, het publieke en zelfs het politieke leven, en dat wil ik hier eerst onderzoeken. Zoals we zullen zien betekent dit denken een breuk met de traditionele politieke kaders die zo radicaal is dat het nog moeilijk is om je er een voorstelling van te maken. Zowel de liberale als de socialistische traditie, de twee richtingen van denken en handelen die de moderne Europese geschiedenis sinds de Franse Revolutie domineerden, hadden immers twee belangrijke punten gemeen. Ten eerste werd alles wat tot de privésfeer of de ‘burgerlijke samenleving’ behoorde buiten het domein van de hogere politiek verbannen; ten tweede werd de politiek slechts beschouwd als het behartigen van privébelangen uit naam van het algemene belang, terwijl de hartstochten in de geschiedenis dikwijls een rol spelen die oneindig veel gewichtiger is dan de belangen in eigenlijke zin, zoals ik in het vervolg zal laten zien. We zullen erop terugkomen. Maar laten we beginnen met een heel beknopte weergave van de eerste leidraad van mijn denken over de filosofie.

de eerste leidraad: de filosofie wordt gedefinieerd als een areligieuze zoektocht naar het goede leven In mijn boek Beginnen met filosofie heb ik deze grondgedachte al glashelder uiteengezet. In werkelijkheid is de filosofie iets heel anders dan wat we er doorgaans in de eindexamenklas van krijgen voorgeschoteld. De pedagogische literatuur voor het onderwijs

19


van de filosofie vertoont de neiging haar slechts te beschouwen als een algemene argumentatiekunst, als een soort ‘denkmethode’, een opleiding tot ‘kritisch denken’ met als ideaal de leerlingen ertoe te brengen ‘zelf te denken’ en zelfstandiger te worden door middel van oefeningen zoals het schrijven van een opstel of het verklaren van een tekst. Vanzelfsprekend neem ik bepaald geen aanstoot aan dit streven. Het is zelfs een uitstekend project. Alleen behoort het meer tot een intelligente maatschappijleer dan tot de filosofie in eigenlijke zin – waarmee het slechts in een zeer los verband staat. Als je Plato, Epicurus, Spinoza of Nietzsche had verteld dat ze filosoferen om ‘opstellen te schrijven’ en ‘helder te leren denken’ geloof ik dat ze zonder meer luidkeels zouden hebben gelachen! Etymologisch gezien betekent philo-sophia: ‘zoeken naar de wijsheid’ of ‘liefde voor de wijsheid’, een term die voor hen nog een betekenis had; dat zien we zelfs bij Nietzsche, zoals in het aforisme dat als titel heeft: ‘Waarom ik zo wijs ben’... In Beginnen met filosofie wilde ik laten zien dat in de hele filosofische traditie vanaf de oudheid, vanaf Lucretius tot en met Spinoza, Kant, Nietzsche en Heidegger, de filosofie altijd is begrepen, tenminste door de belangrijkste filosofen, zonder enige uitzondering, als een poging om het goede en gelukkige leven, het hoogste goed en de wijsheid die ertoe leidt te definiëren, kortom een poging om antwoord te geven op de belangrijke vraag naar de zin van het leven voor stervelingen. Dat noemde ik een wereldlijke spiritualiteit of een heilsleer zonder God. Waarom? Omdat de filosofie de uiteindelijke zin van ons leven probeert te definiëren, maar anders dan de belangrijke religies, die evenwel hetzelfde doel voor ogen hebben – de voorwaarden vaststellen van een goed leven voor hen die bestemd zijn om te sterven –, zonder een beroep te doen op God of op het geloof. Er wordt me wel eens gezegd dat een dergelijke zin niet bestaat en dat het begrip ‘zin van het leven’ zinloos is, behalve dan vanuit

20


een religieus standpunt, omdat het zou vooronderstellen dat je je om zo te zeggen buiten het leven plaatst om er een doel voor te vinden, wat alleen mogelijk is als je gelovig bent. Het zij zo! Deze tegenwerping berust op een sofisme en het is nutteloos er lang bij stil te staan. Laat ik alleen zeggen, om een mogelijke verwarring bij de lezer weg te nemen, dat in alle belangrijke filosofieën de vraag wordt gesteld wat zinvol is in ons leven en wat er van binnenuit gezien het einddoel van kan zijn. Met name Spinoza, die er toch niet van verdacht kan worden toe te geven aan de illusies van een zin die het leven transcendeert, benadrukt dat onophoudelijk: er bestaat voor de mensen een laatste doel waar zij dankzij de filosofie naar kunnen streven, namelijk redding en vreugde door middel van wijsheid en inzicht. Hij komt er nog eens op terug in de allerlaatste regels van de Ethica, waar hij de overtuiging uitspreekt de ware wegen naar het gelukzalige leven te hebben gewezen aan alle mensen die ze willen volgen. In tegenstelling tot de onwetende, die de Ethica niet heeft gelezen en evenmin de etappes heeft afgelegd die naar de ware kennis van de dingen leiden, ‘wordt de wijze, voor zover men hem als zodanig beschouwt, nauwelijks van gemoed bewogen en houdt – met eeuwige noodwendigheid zich bewust van zichzelf, van God en van de dingen – nooit op te bestaan en is steeds de waarachtige zielsrust deelachtig. Als de weg, die, naar ik aantoonde, daarheen al leidt, zeer bezwaarlijk lijkt te zijn, hij kan nochtans worden gevonden. En voorzeker, wel moet het moeilijk zijn, wat men zó zelden aantreft. Want als de redding voor het grijpen lag en zonder grote inspanning was te bereiken, hoe was het dan wel mogelijk dat zij door bijkans iedereen wordt voorbij gezien? Maar ál het voortreffelijke is even moeilijk als zeldzaam’ (vijfde deel, stelling 42, opmerking, vertaling Nico van Suchtelen). We zien hier dat volgens Spinoza – maar met de overtuiging die hij te kennen geeft stemmen alle belangrijke filosofen in – de filosofie helemaal niet tot ‘juist denken’ wordt gereduceerd en

21


zelfs niet tot het ideaal van autonomie. Natuurlijk zijn deze beide kwaliteiten vereist, maar ze zijn slechts noodzakelijke en bepaald geen voldoende voorwaarden om echt te filosoferen. Want in laatste instantie is de filosofie niet de kunst om een opstel te schrijven, maar een wereldlijke heilsleer, een wijsheid zonder God, in elk geval niet in de zin waarin de belangrijke monotheïstische religies God begrijpen, en zonder de hulp van het geloof, daar we de ware wijsheid immers moeten verkrijgen door middel van het heldere denken van de rede, waarmee we ons om zo te zeggen dienen te behelpen. De filosofie kent het menselijk leven dus wel degelijk een zin toe, een doelgerichtheid. Zoals Pierre Hadot, de grote historicus van de oudheid die onlangs is overleden, heeft aangetoond stelden de filosofische scholen in het oude Griekenland zich niet ten doel om een stijlvolle verhandeling over algemene begrippen te leren schrijven noch examenopstellen in drie delen te vervaardigen, maar kort en goed om te leren leven en wijsheid te verwerven. Vandaar dat de leerlingen praktische oefeningen moesten verrichten, in het bijzonder bij de stoïcijnen. Meer dan eens heb ik het voorbeeld gebruikt van de dode vis die de leerlingen van Zeno, de grondlegger van de stoïcijnse school, aan een lijn over het marktplein van Athene moesten meeslepen. Het doel van deze merkwaardige oefening in wijsheid was om te leren je niet te storen aan de mening van anderen en aan de ‘burgerlijke’ conventies, en je blik naar de waarheid te wenden, die zich inderdaad niets aantrekt van kunstmatige regels. Om het goede leven te verkrijgen is het stellig beter om juist te denken, maar je moet je denken ook in praktijk brengen en het niet bij louter theorie laten. Dit thema treffen we ook nog bij Schopenhauer aan, die we toch als de grondlegger van de hedendaagse filosofie mogen beschouwen. Ondanks zijn bekende pessimisme, waarbij de gehaaste en oppervlakkige lezers stil blijven staan, is het hoofddoel van zijn filosofie, behalve leren denken, het verwerven van het goede

22


leven door het toepassen van de beginselen van een ‘gelukskunst’ of een ‘eudemonia’, titels die Schopenhauer zelf had gekozen om zijn laatste overpeinzingen te ordenen. Natuurlijk bestaat elke belangrijke filosofie uit een theoretisch deel (dat gewoonlijk ‘kennisleer’ wordt genoemd) en een ‘praktisch’ deel (dat op de moraal en de politiek betrekking heeft). Zo bevatten de canonieke leerboeken die in de eindexamenklas werden gebruikt doorgaans twee delen: ‘De Kennisleer’ en ‘Het Handelen’. * Deze twee delen van de filosofie, waarvan ik geen moment het belang zou willen ontkennen, worden pas zinvol met betrekking tot een derde ‘laag’, die ik in Beginnen met filosofie uitvoerig heb bestudeerd en die steeds verband houdt met het vraagstuk van het goede leven, van de wijsheid en de zin van het leven – uitdrukkingen die hier als synoniemen moeten worden opgevat. In alle gevallen moet worden gedefinieerd wat in ons leven zin heeft, met andere woorden, er moet worden begrepen waardoor onze handelingen in laatste instantie gemotiveerd worden en wat ons bestaan om zo te zeggen rechtvaardigt, soms zelfs zonder dat we het weten – ‘wat ons in diepste wezen motiveert’, zou je kunnen zeggen. Dit is de eerste belangrijke leidraad, die ik nu met de tweede in verband wil brengen.

de tweede leidraad: hoe de liefde ten slotte de voornaamste bron van zingeving van ons leven is geworden De tweede leidraad vormt de kern van mijn boek De revolutie van de liefde (2010). Hij dient als richtsnoer voor een onderzoek dat op het eerste gezicht eerder historisch lijkt, maar in werkelijkheid hoofdzakelijk filosofisch is. Je filosofeert toch niet over niets, of * Zie noot op pagina 59.

23


alleen maar om een uiteenzetting van algemene begrippen te geven, maar over de werkelijkheid. Daarom heeft het me altijd onontbeerlijk geleken het filosofische denken zowel op de natuurwetenschappen als op de historische wetenschappen te baseren. In dit geval is mijn benadering van de ‘revolutie van de liefde’ allereerst gebaseerd op de onmisbare en boeiende studies van historici zoals Philippe Ariès, wie ik mijn erkentelijkheid betuig, Jean-Louis Flandrin, Edward Shooter, John Boswell en François Lebrun, die het dagelijks leven in vervlogen tijden op een nieuwe wijze hebben uitgebeeld. Zij zijn de grondleggers van wat de ‘mentaliteitsgeschiedenis’ of de ‘nieuwe geschiedenis’ wordt genoemd. In plaats van zich te concentreren op de belangrijke veldslagen, de diplomatieke betrekkingen tussen staten of de maatschappelijke klassen, kortom op thema’s die a priori ‘grandioos’ zijn, ging hun aandacht uit naar wat vroeger het dagelijks leven van gewone mensen beheerste: hoe ze aten, hoe ze stierven, hoe ze hun kinderen opvoedden, hoe ze trouwden, hoe hun gezinnen eruitzagen... In het licht van de door deze historici geopende perspectieven raakte ik geboeid door wat me de belangrijkste bron lijkt van de grootste omwenteling die ons leven tegenwoordig kent: de overgang van het ‘verstandshuwelijk’, het (niet alleen door de ouders, maar ook door de dorpelingen) gearrangeerde huwelijk, naar het door jonge mensen zelf gekozen huwelijk uit liefde en omwille van de liefde. ‘Omwille van de liefde’ wil zeggen met het oog op de ontplooiing van de liefde in het gezin, van de liefde voor de kinderen en, ruimer gezien, van de liefdesband tussen de generaties. Deze overgang van het ‘verstandshuwelijk’, de grondslag van de traditionele familie, naar het huwelijk uit liefde en het moderne gezin is een langdurige ontwikkeling die zich over meerdere eeuwen uitstrekt. Hij begint in de zeventiende eeuw – daarvan zien we een spoor in de toneelstukken van Molière waarin de kinderen al in opstand komen tegen hun ouders die hun een huwelijk

24


willen ‘opdringen’. Maar pas na de Tweede Wereldoorlog wordt dit nieuwe model werkelijk gemeengoed, eerst in Europa en dan min of meer in de andere delen van de wereld. Overigens, en dit is een fundamenteel punt, treedt de opkomst van de liefde als enige legitieme grondslag van stellen en gezinnen al gauw buiten het kader van het huwelijk en wordt de liefde de regel van alle verbintenissen, of de partners nu getrouwd zijn of niet, of ze nu van hetzelfde geslacht zijn of niet. Het homohuwelijk betekent in dit opzicht het hoogtepunt van deze geschiedenis, die uiteindelijk de echtverbintenis loskoppelt van haar traditionele beginselen: nakomelingen, biologie en economie. Nog tijdens mijn kinderjaren was het in een burgerlijk milieu heel zeldzaam om zonder toestemming van je vader te trouwen, daarvoor bestonden duidelijke economische, maatschappelijke en vermogensrechtelijke redenen. ‘Morganatische’ huwelijken werden vermeden, verbintenissen waarin de economische en maatschappelijke verschillen te opvallend zouden zijn geweest. Van het homohuwelijk, dat alleen op het ‘recht op liefde’ is gebaseerd met uitsluiting van motieven als geslacht en nakomelingen, was geen sprake, daar kon je niet eens van dromen! Deze traditionele zienswijzen bestaan natuurlijk nog wel, maar ze verflauwen geleidelijk en in ons oude Europa neigt iedereen ertoe te erkennen, althans in principe, dat de liefde, en ik zeg zelfs de hartstochtelijke liefde (want er bestaan natuurlijk meerdere vormen van liefde, we zullen erop terugkomen), het grondbeginsel van onze verbintenissen is geworden. Een schitterend maar ook vaak problematisch beginsel: een gezin dat op hartstochtelijke liefde berust, laten we dat maar dadelijk vaststellen, berust tevens op een uiterst wankele en onbestendige grondslag. Iedereen weet (of zou moeten weten) dat de hartstochtelijke liefde slechts enkele jaren duurt. Als het stel na het verdwijnen van de hartstocht wil voortbestaan, zal het hem moeten omzetten in een stabielere vorm van liefde, in een liefde die niet wordt ondergaan, maar

25


gekozen, ontwikkeld en opgebouwd. Bijvoorbeeld een tedere vriendschap die een duurzaam karakter kan krijgen. In elk geval is deze omschakeling niet gemakkelijk, zoals zonneklaar blijkt uit het feit dat onze liefdesverbintenissen slechts een bepaalde tijd duren: tegenwoordig loopt zestig procent van de huwelijken uit liefde op een scheiding uit... Laten we onmiddellijk vaststellen dat, ook al geeft de liefde zin aan ons leven, ze het daarom niet altijd gemakkelijker maakt. Het is dan gauw gezegd dat het huwelijk uit liefde een mislukking is, maar zover wil ik zeker niet gaan: welke vrouw, en trouwens ook welke man, zou vandaag de dag naar het verleden willen terugkeren, naar het door ouders en dorpelingen gearrangeerde verstandshuwelijk? Ieder moet zelf het antwoord geven, maar volgens mij ligt het voor de hand: ondanks alle moeilijkheden die het huwelijk uit liefde doet ontstaan, is het voortaan de enige verbintenis die het ons waard lijkt geleefd te worden – en ik benadruk dat dit in de afgelopen eeuwen bepaald niet het geval was.

de revolutie van de liefde verandert de opvatting die we hebben over de zin van ons leven ingrijpend en maakt een nieuwe filosofie noodzakelijk Indien de filosofie haar hoogtepunt bereikt met een ‘heilsleer’, die laat zien welke zin ons leven ondanks de dood kan hebben, dan biedt de geleidelijke ‘bekroning van de liefde’ waar we getuigen van zijn een ander perspectief en maakt een nieuwe filosofie noodzakelijk. Dat brengt me ertoe, zoals ik al eerder te kennen gaf, om voor het eerst een expliciet verband tussen deze twee thema’s aan te brengen: tussen enerzijds de filosofie die wordt begrepen, niet als argumenteren of kritisch denken, maar als het zoeken naar het goede leven; en anderzijds de revolutie van de liefde die in onze samenleving een nieuwe opvatting over de zin van ons

26


leven ten gevolge heeft en met betrekking tot de oude definities geheel nieuwe vragen oproept. Wat me ter harte gaat en wat ik op concrete wijze in dit boek uiteen wil zetten, is de wijze waarop deze revolutie van de liefde ons leven niet alleen diepgaand verandert in de privésfeer, maar ook in het publieke domein en met betrekking tot alles wat we collectief nastreven. Dit boek wil nu juist proberen deze verandering op te helderen en de gevolgen aan te geven voor de belangrijkste aspecten van ons individuele en maatschappelijke leven.

de revolutie van de liefde raakt zeker niet alleen de privésfeer, maar brengt ook een diepgaande verandering in het openbare leven teweeg Ik merkte zojuist al op dat de belangrijke politieke tradities in Frankrijk, enerzijds het liberalisme en anderzijds het socialisme en het communisme, nog steeds ten onrechte menen dat de omwentelingen van het privéleven slechts de privésfeer raken of dienen te raken en dat de politiek zich in wezen slechts bezighoudt met het algemene belang, dat wordt begrepen als verzoening van particuliere belangen. In werkelijkheid zal de revolutie van de liefde, hoe strikt persoonlijk het gevoel waarop ze berust ook is, alle gebieden van menselijke werkzaamheid transformeren, met inbegrip van de meest collectieve activiteiten. Ik zou graag willen dat we daarover discussiëren, want de discussie lijkt me noodzakelijk wanneer je een nieuw, nog niet afgebakend aspect van de menselijke ervaring wilt onderzoeken. Wat natuurlijk niet betekent dat de liefde als zodanig nieuw zou zijn, wat ik benadruk om een nogal veelvoorkomend misverstand te vermijden: de liefde is waarschijnlijk even oud als de mensheid, zoals trouwens ook de haat. Niettemin had ze nooit als grondslag gediend, als enig en uitsluitend leidend beginsel van het gezin,

27


wat ze vanaf de negentiende eeuw in het moderne Europa zal gaan doen. Dat is nieuw en dit beginsel zal pas werkelijk ingang vinden tijdens de tweede helft van de twintigste eeuw, hoofdzakelijk in het Westen (in talrijke beschavingen buiten Europa blijft het verstandshuwelijk nog de algemene regel). Hoe zal deze revolutie van de liefde het specifiek filosofische aspect van het goede leven op een nieuwe wijze definiëren? En welke fundamentele veranderingen zal ze elders teweegbrengen, in de opvoeding, de kunst en de politiek? Deze vraagstukken zou ik graag willen aansnijden. Ik ben me er terdege van bewust dat dit een hachelijke onderneming is. Het is altijd problematisch een zo radicale verandering begrijpelijk te maken, die in veel opzichten onze vertrouwde denkbeelden diepgaand transformeert, in het bijzonder op het gebied van de politiek. Maar in mijn ogen staat er zoveel op het spel dat geen enkele poging mag worden nagelaten. Het doel van dit boek kan dus duidelijk worden samengevat door deze twee vragen waarop een antwoord wordt gezocht: in welk opzicht vormt de liefde een nieuw beginsel van zingeving en in welk opzicht wijzigt ze onze gebruikelijke opvattingen over de opvoeding, de kunst en de politiek?

waarom de filosofieën uit het verleden niet langer toereikend voor ons zijn claude capelier – Om een duidelijk antwoord op deze twee vragen te geven, moet eerst worden uitgelegd waarom we voortaan niet meer kunnen instemmen met de definities van het goede leven die de belangrijke filosofen uit het verleden gaven, ook al hebben ze ons in sommige opzichten nog iets te zeggen: we geloven er niet meer in, ze lijken ons mijlenver van wat we nastreven en van de wereld waarin we leven.

28


luc ferry – Voordat het beginsel van de liefde de overhand kreeg, hebben in de geschiedenis van het westerse denken (maar niet alleen in het Westen) vier belangrijke beginselen van zingeving een bepaalde tijd overheerst. Het is noodzakelijk om te begrijpen in welk opzicht deze beginselen die vroeger belangrijk waren, hoewel ze grote delen van onze ervaring blijven verklaren, ons niet langer een geloofwaardig richtsnoer lijken voor ons denken en ons handelen. Dit is een paradox, die tot de kern van de geschiedenis van de filosofie behoort: de oude beginselen van zingeving hebben ons nog steeds iets te zeggen, maar tegelijkertijd vertellen ze ons niets meer wat echt fundamenteel is. Ze gaan ons ter harte, we vinden ze soms grandioos, sommigen besluiten zelfs om er ‘onderdak te vinden’, en toch kunnen we niet nalaten ze in zekere zin definitief naar het verleden te verbannen, daar ze immers losstaan van het leven dat we tegenwoordig leiden. Om dadelijk een voorbeeld buiten de filosofie te geven, je kunt oneindig veel van de muziek van Bach houden en tegelijkertijd het gevoel hebben dat ze tot een tijd behoort die niet langer de onze is. Dat is natuurlijk geen bezwaar, maar een feit dat het overdenken waard is en dat we op een overeenkomstige wijze in de geschiedenis van de filosofie aantreffen.

de revolutie van de liefde is voorafgegaan door vier achtereenvolgende belangrijke beginselen van zingeving Hoe kunnen we een beknopte typering geven van deze vier grondbeginselen van zingeving, met andere woorden, van deze vier belangrijke definities van het goede leven, van de wijsheid of het heil zonder God (nogmaals, deze formuleringen zijn voor mij synoniem), die zijn voorafgegaan aan de revolutie van de liefde waarvan we voortaan de getuigen en de acteurs zijn? Wat ver-

29


klaart de relatieve veroudering van een beginsel in de loop van de geschiedenis en de opkomst van een nieuw paradigma? Het kosmologische beginsel Met de Odyssee van Homerus en het verhaal van de reizen van Odysseus wordt het eerste beginsel zichtbaar: het kosmische of kosmologische beginsel. Om het in alle duidelijkheid te zeggen: de bestemming van het menselijk leven, het doel van de avonturen van Odysseus, is je leven na de aanvankelijke chaos met de kosmische harmonie in overeenstemming te brengen. Odysseus gaat van oorlog (de beroemde Trojaanse oorlog) naar vrede, van chaos naar harmonie, vanuit zijn ballingschap keert hij terug naar huis, naar Ithaca, de stad waarvan hij koning is. Volgens de Griekse opvatting van een in rangen geordende wereld, waarin ieder zijn plaats krijgt toegedeeld in overeenstemming met de mate van zijn uitnemendheid, betekent de ontworteling, de scheiding van deze ‘natuurlijke plaats’ een smartelijk onrecht, terwijl de terugkeer een goed is, omdat de kosmische harmonie daardoor immers hersteld wordt. Odysseus is een koning die zijn koninkrijk en zijn vrouw Penelope moet verlaten om aan een wrede oorlog deel te nemen, een scheiding die hem twintig jaar lang in de chaos zal storten. Het zal hem tien jaar kosten om de oorlog te winnen en nog eens tien jaar om naar huis terug te keren. Voortdurend is hij op zoek naar harmonie en verzoening met de wereld, en probeert hij terug te keren naar zijn plaats in de kosmische orde die hij is kwijtgeraakt. Hij lijkt een beetje op de kat of de hond, waarover de kranten aan het einde van de zomer wel eens schrijven, die op de snelweg is achtergelaten en een waanzinnige afstand aflegt om naar huis terug te keren. Odysseus lijkt op dit huisdier dat zijn ‘natuurlijke plaats’ is kwijtgeraakt; het zal hem twintig jaar kosten om naar zijn huisgenoten in Ithaca terug te keren. Nu begrijpen we wellicht beter in welk opzicht de zin van zijn

30


leven zich daar bevindt: deze familie, dit eiland en zijn bewoners vormen ‘de zijnen’, het meest oorspronkelijke weefsel van zijn leven, met wie hij de meest directe en spontane betrekkingen kan onderhouden. Hier kan hij volledig in het heden leven. Evenals carpe diem is dit een heel diepzinnige definitie van de wijsheid. Tijdens zijn lange zwerftocht is Odysseus beroofd van dit met zijn wereld verzoende leven. Hij wordt dan gedwongen om zo te zeggen slechts in het verleden of in de toekomst te leven, met heimwee naar of met hoop op terugkeer naar Ithaca, maar nooit in de tegenwoordige tijd van Ithaca, omringd door de liefde van de zijnen en vervuld van de vreugden die zijn eiland verschaft. Pas wanneer je bent teruggekeerd op je natuurlijke plaats in de kosmische orde kun je in het heden leven en de tirannie van heimwee en hoop van je afschudden, die voor de Grieken louter negatief zijn, want het verleden bestaat niet meer en de toekomst bestaat nog niet. Dit zijn gestalten van het niets waarin Odysseus zowel tijdens de oorlog als op zijn reis tot zijn grootste ellende onophoudelijk verblijf houdt. Tussen de regels door ontdek je hier een schitterende heilsleer, een leer van het goede leven die de zin van het leven als harmonie met de Kosmos en liefde voor het heden beschouwt, wat Nietzsche de amor fati zal noemen, de liefde voor wat aanwezig is. Een teken van de kracht van deze wijsheid is de weigering van Odysseus om de onsterfelijkheid en eeuwige jeugd te aanvaarden die de schone Calypso hem belooft als hij bij haar blijft, zo sterk is hij ervan overtuigd dat hij slechts door terug te keren naar zijn koninkrijk en door zijn plaats in de kosmische orde weer in te nemen volledig zichzelf zal zijn, en niet door het bereiken van een goddelijke positie ‘waarvoor hij niet in de wieg is gelegd’. Hij verkiest een geslaagd leven van sterveling boven een ‘onecht’ en ‘misplaatst’ onsterfelijk leven, dat slechts tot een dwaling, zo niet een mislukking kan leiden. Deze gebeurtenis geeft blijk van een onpeilbare diepzinnigheid: Odysseus streeft helemaal niet naar

31


onsterfelijkheid als een laatste redmiddel, maar wil zijn leven van sterveling en zijn plaats in de kosmische orde behouden. Als hij bereid was ‘voor zijn heil te zorgen’ door middel van een onsterfelijkheid die hem nooit eigen zou kunnen worden, zou hij daarmee zijn eigen leven verraden en zelfs veroordelen en de plaats opgeven die hem eigen is. De belangrijke Griekse filosofen, en met name de stoïcijnen, hebben dit perspectief steeds overgenomen. Natuurlijk hebben ze het door middel van theoretische vormen en rationele begrippen verder ontwikkeld, maar de harde filosofische kern ervan hebben ze behouden. Het theologische beginsel Lezers in landen met een christelijke traditie zijn vertrouwder met het tweede beginsel, omdat het de kern vormt van de boodschap van Jezus Christus, ook al neemt hij in dit opzicht slechts een thema over dat al lange tijd in het joodse monotheïsme aanwezig was, namelijk dat de voorwaarde tot het goede leven niet is leven in overeenstemming met de kosmische orde, maar leven overeenkomstig de goddelijk geboden. Terwijl Odysseus zijn heil zocht zonder hulp van de goden en vaak tegen hun wil, en onophoudelijk probeerde door eigen inspanning naar zijn rechtmatige plaats in de wereld terug te keren, bieden de drie belangrijke monotheïstisch godsdiensten ons een heil, niet zonder maar met God: het heil door middel van een Ander (God) en het geloof. Vanaf het einde van de vierde eeuw tot de zeventiende eeuw zal de religie het westerse denken overheersen, met als gevolg dat de filosofie tijdens deze periode haar autonomie goeddeels verliest en gedwongen wordt haar inspanningen te concentreren op de rationele analyse en de interpretatie van begrippen die in dienst staan van het geloof en de geloofsleer, de enige bronnen die bij het zoeken naar het heil als rechtmatig worden erkend. Terloops zij opgemerkt dat het merkwaardig is dat deze typisch schoolse,

32


of scholastieke, opvatting van de filosofie in een gelaïciseerde vorm in de Franse traditie van het filosofieonderwijs in de eindexamenklas wordt aangetroffen: alsof het alleen van belang zou zijn om, zoals in de middeleeuwse scholastiek werd gedaan, over begrippen te discussiëren of de betekenis en rangorde van concepten te verhelderen die een structuur aan onze gemeenschappelijke cultuur geven. Het religieuze en in het bijzonder het christelijke antwoord op het vraagstuk van het goede leven is in mijn ogen schitterend. Ik heb het elders diepgaand bestudeerd, overigens met het grootste respect, in meerdere boeken waarvan sommige samen met eminente gelovigen zijn geschreven. Alleen vooronderstelt het wel dat je gelovig bent en wie dat niet is doet er volgens mij natuurlijk het beste aan zich tot de lekenspiritualiteit te wenden die de filosofie ons biedt... Het humanistische beginsel De derde belangrijke definitie van de ‘zin van het leven’ wordt al zichtbaar in de renaissance, ook al is Descartes, wiens werk van latere datum is, er in de filosofie het symbool van, omdat hij er een volkomen nieuwe eigen grondslag aan heeft gegeven. Dit is de humanistische revolutie, de revolutie van de subjectiviteit (van het bekende cogito, het ‘ik denk’, dat ten grondslag aan het hele bouwwerk van het moderne denken wordt gelegd), die in de eeuw van de verlichting in omvang zal toenemen. Waarom en hoe baseer je het heilsvraagstuk op de mens en niet langer op de Kosmos of op God – een aanmatigende houding waaraan de ‘ouden’ wel aanstoot moeten nemen omdat ze die slechts als hybris, als mateloosheid en dwaasheid kunnen beschouwen? Volgens het moderne humanisme onderscheidt de mens zich van alle andere schepselen door zijn vrijheid, en daarop berust voortaan ook zijn onvervangbare waarde. Hij is in staat

33


‘zich te ontrukken’ aan de determinaties van zowel de natuur als de sociale en historische tradities, hij wordt niet gedefinieerd door een ‘natuur’ die hem zou kenmerken en zelfs niet door een geschiedenis waarvan hij de gevangene zou zijn, maar hij ‘schept zichzelf’ onophoudelijk door de vooruitgang van kunsten en wetenschappen, door het verwerven van een steeds ruimere autonomie en door de voortdurend toenemende beheersing van een af en toe revolutionaire geschiedenis, die hem de middelen verschaffen om op zoek te gaan naar het geluk, een ‘nieuw idee in Europa’, volgens de befaamde uitspraak van Saint-Just. Vanuit dit nieuwe, typisch humanistische perspectief wordt het goede leven niet langer gedefinieerd als een zoektocht naar je plaats in de kosmische orde, en evenmin als de onsterfelijkheid die je zou verwerven door God te gehoorzamen, maar als deelname aan de menselijke geschiedenis. In wezen komt het erop neer dat iemand in zekere zin wordt ‘gered’ en zijn leven om zo te zeggen wordt ‘gerechtvaardigd’ wanneer hij zijn steentje bijdraagt aan de menselijke vooruitgang. Tijdens mijn kinderjaren werden op school de ‘geleerden en bouwers’, zoals Condorcet, Pasteur of Hugo, afgeschilderd als helden van dit epos van de menselijke genialiteit, omdat ze de belichaming leken te zijn van het hoogste en het beste dat de vrijheid, de rede en de wil aan de ontwikkeling van onze beschaving vermochten bij te dragen. Toen werd het heil gemeten met betrekking tot de vooruitgang van de mensheid en niet langer met betrekking tot de Kosmos of God. Hoewel men voortaan vanuit een duidelijk wereldlijk perspectief leefde, was het religieuze eeuwigheidsbegrip paradoxaal genoeg toch niet verloren gegaan, integendeel zelfs, maar het had een ander fundament gekregen en was om zo te zeggen geseculariseerd. Je betrad de eeuwigheid langs een andere weg, door je naam ‘voor eeuwig’ in het steen van de republikeinse gebouwen te griffen, zowel in de schoolbibliotheken als in het Pantheon, een roemrijk geworden naam doordat hij geacht werd het sym-

34


bool te zijn van vooruitgang van kennis, vrijheid en geluk, van een aan onze medemensen nagelaten erfenis. Zoals we zien vormt het republikeinse humanisme, ook al is het dan atheïstisch, nog steeds een heilsleer, een religie van aards heil, zoals gezegd wordt. Vanuit dit perspectief hebben veel mensen hun leven in een politieke strijd opgeofferd en zelfs om een wetenschappelijke theorie te verdedigen, wat wel bewijst dat ze dat als zinvol beschouwden en daarmee aan hun leven na de dood een dimensie van eeuwigheid gaven. Het beginsel van de deconstructie De vierde periode begint met Schopenhauer en komt tot bloei met Nietzsche en Heidegger: het tijdperk van de deconstructie, van de radicale achterdocht jegens alle metafysische en religieuze illusies die aan de andere beginselen ten grondslag lagen, althans volgens de ‘deconstructeurs’. Zowel het denkbeeld van een Kosmos die een harmonieuze en goddelijke orde tentoonspreidt als dat van een almachtige God (de bewuste ‘dood van God’ waar Nietzsche over spreekt) wordt gedeconstrueerd. Hun illusoire en bedrieglijke, en dus schadelijke, zo niet verdorven karakter wordt aan het licht gebracht, daar we ons leven immers aan deze luchtspiegelingen onderwerpen in plaats van ten volle te leven. Wanneer Nietzsche verklaart dat ‘God dood is’, voegt hij eraan toe dat dit een ongehoorde gebeurtenis is, zonder precedent in de geschiedenis, een breuk die het menselijke bestaan ingrijpend verandert. In dezelfde geest kondigen de Franse volgelingen van Nietzsche, met name Michel Foucault, de ‘dood van de mens’ aan, wat de crisis inluidt van het derde beginsel, de metafysische illusie, de humanistische opvatting van een door en door bewust, vrij en rationeel subject dat de vooruitgang van de mensheid zou bevorderen en zo zijn leven zou rechtvaardigen. In feite is dit beeld van het cartesiaanse subject, dat zichzelf doorgrondt en de

35

De pers over Over de Liefde Er tekent zich een nieuw humanisme af, gebaseerd op de liefde voor onze kinderen. Le Figaro Magazine

Recommend Documents