De nieuwe hoeders van Sicilië
56 GRANDE ITALIË
GRANDE ITALIË 57
Ecotoerisme is nog niet vanzelfsprekend op Sicilië, maar wie door de bergen en langs de kust reist, komt in aanraking met idealistische natuurbeschermers en accommodaties van duurzaam geluk. Tekst Anneke De Bundel Fotografie Nicole Franken
D
e zwarte hond huppelt braaf naast de Fiat. Het uiteinde van de riem om het handvat van het portier. Langzaam rijdt de auto door de smalle straatjes van het dorp. Hier en daar stopt de wagen om de hond even een plas te laten doen tegen de weelderige bloemen voor de huizen. Je hond uitlaten met de auto. Het is niet direct wat je verwacht in Sant’ Ambrogio, het beroemde ecodorp aan de noordkust van Sicilië. Maar het geeft wel de verhouding weer tussen enerzijds duurzaam toerisme en anderzijds de dagelijkse omgang van de Sicilianen met de natuur. Een broze verhouding, meent Carmelo Giuffrida, geoloog en natuurgids, later die dag. Zoals er meer broze verhoudingen op het eiland zijn. De enige andere auto op het plein heeft een afbeelding op de motorkap van de door de maffia vermoorde onderzoeksrechter Borsellini. Zijn zoon bezit een huis in het dorp. Samen met de fotografe ben ik vertrokken uit Palermo. Hoewel het najaar is, kruipt de temperatuur op naar 34 graden. De uitvalsweg richting het oosten is stoffig. Links worden we vergezeld door de zee. Zalmkleurige daken, waaronder witte woningen schuilen, zorgen voor de omlijsting. Veel tijd om van het uitzicht te genieten is er niet, want auto’s, fietsers en scooters krioelen door elkaar en snijden ons de pas af.
Ecokaart We volgen de noordkust in oostelijke richting tot aan Cefalù, een voormalige vissershaven aan de voet van een gigantische rots. Tegenwoordig een zeer gewilde bestemming vanwege de schilderachtige vergezichten en de vele stranden. Maar het is niet ons doel. Wij kronkelen vijf kilometer verderop de weg omhoog naar het dorp dat zes jaar geleden op de ecokaart werd gezet door Carmen Ric58 GRANDE ITALIË
ciardello: Sant’ Ambrogio. Het is er stil. Een aantal dorpelingen zit op het terras van de bar. De plaatselijke krant opengeslagen op de onheilstijding dat een brandweerman bij het blussen is omgekomen. De postbode stopt haar bestelbusje en reikt de mensen op het terras hun post aan. De huizen zien er prachtig gepleisterd uit. Poezen liggen onder trapjes vol bloempotten. Overal zijn doorkijkjes naar zee. Carmelina Ricciardello verhuisde met haar ouders naar Australië. Toen ze als volwassen vrouw terugkwam naar Sicilië, was ze ontzet over de staat van het eiland. Emigratie, werkloosheid en massatoerisme hadden hun tol geëist. Waar was dat prachtige eiland uit haar jeugd gebleven? Ze besloot te blijven en het tij te keren door aandacht te vragen voor de natuurlijke schoonheid van het eiland op de manier die ze inmiddels in verschillende landen in de praktijk had gebracht: duurzaam toerisme.
We komen langs villa’s en uitbundige bloeiende bloemen, maar al snel wordt het kaler.
“Zie je die krater in de vorm van een M daarboven? Die was er verleden jaar nog niet. Mount Etna verandert van vorm zoals een vrouw van kleding verandert.”
Afvalscheiding “Aanvankelijk werd ze met argusogen bekeken”, vertelt Margarita Cortina, een jonge dertiger afkomstig uit het dorp en in dienst van de Sicilian Experience, het bedrijfje van Ricciardello dat woningen verhuurt en excursies regelt. “Ze was niet van hier en veel mensen hadden het gevoel dat zij kwam vertellen hoe het moest.” Ricciardello overtuigde de bewoners om hun huizen op te knappen, plantte bloemen en introduceerde een systeem voor afvalscheiding in het dorp. Een novum voor de dorpsbewoners, die gewend waren de plastic zakjes met afval naast de vaak overvolle containers aan de uitvalswegen van het dorp te gooien. De volgende stap was de invoering van biologisch afbreekbare schoonmaakproducten en spaarlampen. Alles werd in stelling gebracht om het dorp economisch rendabel te maken zonder de natuur te belasten. “Daarna begon ze aandacht
› GRANDE ITALIË 59
te vragen voor vaardigheden waarvan ze bang was dat die met de tijd zouden verdwijnen. Als dorpelingen de toeristen konden laten zien hoe je brood of ricotta maakt, geeft dat voordelen aan twee kanten, vond ze. De kennis wordt behouden en de 250 inwoners van Sant’ Ambrogio kunnen op die manier wat bijverdienen”, aldus Margarita. Wie nu in het dorp verblijft, kan kiezen uit tientallen woningen, zowel in Sant’ Ambrogio als elders op het eiland. Volgens Margarita is haar werkgeefster om meerdere redenen een wonder. “Niet alleen heeft ze dit dorp nieuw leven ingeblazen, maar we zien nu ook dat duurzaam toerisme banen schept. Onze grootste zorg is dat we niet te populair worden!”
Contrast
In Castilione de Sicilia is iedereen op weg om de trouwerij te zien.
Uitrusten voor een van de kamers op Fondo Cipollate aan de voet van de Etna.
We rijden terug de berg af tot aan de kust en verleggen dan onze route naar het zuidoosten langs het Parco delle Madonie richting Enna. Het landschap is bruin. In alle gradaties. Beige schapen vormen het enige contrast. Het land wordt leger, de weg eveneens. Zo leeg, dat hier en daar een geit zich al op een viaduct of de binnenkant van de vangrail waagt en ons traag kauwend nakijkt. Om te voorkomen dat de koeien ook de weg op komen, zijn er hekken geplaatst, waardoor we het gevoel krijgen dat we in een warme kooi rijden. Rook stijgt boven enkele veldjes uit. Hoog boven de weg zetelt Enna, de hoogste provinciestad van Italië, op een rots. We rijden door richting Catania, maar buigen dan af naar het noorden, naar Parco dell’Etna, waar gids en geoloog Carmelo Giuffrida ons opwacht. Carmelo spreekt over Mount Etna alsof het een dierbaar familielid betreft. Hij is blij met de toenemende belangstelling voor ecotoerisme, want het park is kwetsbaar, zegt hij terwijl we langzaam naar boven rijden. We komen langs villa’s en uitbundig bloeiende bloemen, maar allengs wordt het landschap kaler. Halverwege zien we waar een lavastroom zijn weg heeft gebaand. Een zwarte stenen tong die zich over de flank van de berg uitstrekt. “Het is vreemd dat de actiefste vulkaan van Europa het slechts tot een regionaal park heeft geschopt”, zegt Carmelo na een tijdje. “In Amerika zouden ze hier allang een nationaal park van hebben gemaakt. Maar wij Italianen… organisatie is nu eenmaal niet onze sterkste kant.”
Uitbarstingen “Zesentwintig uitbarstingen had ze verleden jaar in vier maanden tijd. We denken altijd aan een vulkaan als verwoestend, maar vergeten dat ze ook leven schept”, zegt Carmelo, terwijl we zien hoe de zon langzaam achter de Etna verdwijnt. “De vulkaan ligt op twee continentale platen: de Afrikaanse en de Europese. De oceaan absorbeert kooldioxide uit de atmosfeer. Dat gebruikt plankton om te groeien. Als de plankton afsterft, valt het op de bodem van de oceaan. Daar wordt het in de loop van duizenden jaren getransformeerd tot steen, waarbij de kooldioxide afgesloten op de zeebodem blijft liggen. Als de twee platen tegen 60 GRANDE ITALIË
elkaar schuiven, krijg je een uitbarsting waarbij de kooldioxide vrijkomt. De cirkel is dan rond.” “Mensen zien de natuur nog te veel als een citroen die je kunt uitknijpen. We realiseren ons niet dat we deel uitmaken van die natuur. Wat we doen, heeft gevolgen. Ik loop met mensen op de vulkaan en wijs ze op alles. De Etna laat in kort bestek zien waar andere bergen duizenden jaren over doen. Zie je die krater in de vorm van een M daarboven? Die was er verleden jaar nog niet. Mount Etna verandert van vorm zoals een vrouw van kleding verandert.” Gabriëlla is ook een vrouw, maar dan wel van vlees en bloed. Al vijf generaties bezit haar familie een landgoed aan de voet van de Etna, Fondo Cipollate. Op oude zwartwitfoto’s in de eetzaal is te zien hoe haar opa leunend op een wandelstok over het landgoed loopt. In de verte zitten kinderen op een ezel die uit de rivier drinkt.
Agrotoerisme De boerderij met bijgebouwen staat in de vallei van de rivier Alcantara en is door Gabriëlla en haar man tot een agrotoeristisch verblijf verbouwd. Elf kamers liggen verspreid over de verschillende gebouwen op een heuvel vol olijf- en sinaasappelbomen waartussen hangmatten schommelen. In een vergeten hoek staat een boerenkar. We krijgen wijn in Siciliaanse karaffen, gerookte mozzarella en druiven. Wanneer de volgende morgen het licht over ons terras glijdt en we voor het ontbijt naar de eetzaal gaan, stopt de tuinman ons perziken toe. “Een ecotour?” zeggen gasten die het eiland met de fiets ontdekken. Fluisterend buigen ze zich naar voren. “Ze zeggen dat de Cosa Nostra de vuilnis beheert. Weet je hoe ze hier korte metten maken met vuilnis? Ze zetten een container neer en als die vol is, gooien ze hem om en zetten hem weer overeind. Recycling heet dat.” De dames gieren het uit. “In feite kun je stellen dat we vroeger beter met de omgeving omgingen”, zegt Gabriëlla. “Er was minder afval, alles werd hergebruikt. Ze wijst op een plumeau. Die maakte mijn oma van een afgedankte jurk. Ik heb alle familiespullen bewaard. Je vindt ze terug op de kamers. Wel hebben sommige dingen een nieuwe functie gekregen. Zo heb ik oude kannen omgeturnd tot lampenkappen. Beddenspreien van brokaat liggen nu over de boerentafels.”
Bruiloft We rijden naar Randazzo op de noordelijke hellingen van de Etna en stuiten in Castilione de Sicilia op een bruiloft zoals je die alleen in Sicilië ziet. Het hele stadje is afgezet en agenten die het verkeer regelen, stappen af en toe uit hun rol om de familie van het bruidspaar te kussen die net uit de kerk komt. In Randazzo herinnert veel aan de nabijheid van de vulkaan. De lavastromen uit 1981 zijn nog zichtbaar en de stad gebruikt lava om te bouwen. We rijden door naar het park Nebrodi, een onherbergzaam gebied waar valken en haviken heer en meester zijn, en
›
GRANDE ITALIË 61
Olijven oogsten op de ecoboerderij Fondo Cipollate.
Doorkijkje naar de vallei van de rivier Alcantara.
"Mensen zien de natuur nog te veel als een citroen die je kunt uitknijpen."
De heuvel van de accommodatie staat vol olijf- en citrusbomen.
62 GRANDE ITALIË
GRANDE ITALIË 63
passeren schapen en rotsformaties en dan lange tijd niets. In deze regio worden veel paarden gefokt. We stuiten op wilde paarden die in paniek raken als we voorbijrijden en zich steigerend van ons afwenden.
Melkbus
Op weg naar Nebrodi ontmoeten we een vrouw die haar was op de motorkap van haar Fiat Uno vouwt.
Koeien staren ons loom aan.
We komen langs een huis waar een vrouw haar was op de motorkap van haar Fiat Uno vouwt. Uit het niets verschijnt een bestelauto met melkbussen. Lange tijd rijden we achter de melkboer aan. Dan plotseling is de melkboer verdwenen. Verdwaasd kijken we elkaar aan. Links loopt een weg langs armetierige huizen waar nog op hout wordt gestookt. Een paar vrouwen met geiten kijken ons afwachtend aan. Rechts loopt een asfaltweg terug naar waar we vandaan komen. Voor ons ligt een ravijn, althans, zo lijkt het. Als ik over de rand tuur, zie ik een geitenpad en in de verte de auto van de melkboer schommelen. We rijden er achteraan. Een uur lang bonkt de auto als een danseres die op de voeten van haar danspartner stapt. De hellingen worden steiler. Zelfs de schapen wagen zich hier niet. Dan ineens is de weg afgesloten met een hek met een groot hangslot. De melkboer is nergens te zien en het is akelig stil op de berg. Vertwijfeld kijken we elkaar aan. Er zit niets anders op, we moeten terug. De kleine Fiat protesteert en weigert terug te gaan in de richting van waar we gekomen zijn. Boos kucht en reutelt de auto. Na haar een rustpauze te hebben gegund, starten we opnieuw en nu rijden we zo snel als we kunnen terug. Als we het veilige asfalt van het dorp zien, halen we opgelucht adem. Pas later zien we het bordje Maniace. Het blijkt het vroegere landgoed van de Britse zeeheld Nelson te zijn geweest, die hier zelf nooit is geweest, al was hij tot hertog van Bronte uitgeroepen. Zijn minnares Emma Hamilton gaf hem de bijnaam Lord Thunder vanwege de reus Bronte die donderslagen voor Jupiter smeedde.
Homerus Van de bergen reizen we westwaarts naar de mythische kust van de Cyclopen, zo genoemd naar de reuzen uit Homerus. Op het plein van Aci Trezza kijken we naar de Faraliogni die Ciclopi, een rotsformatie die uit zee steekt. De rotsen zouden het resultaat zijn van een woedende cycloop die basalten blokken naar Odysseus wierp. We drinken cappuccino en kijken toe hoe een andere boze reus, een kok ditmaal, een kat achterna zit die van schrik nog verder de keuken in vlucht. Op het vulkaanstrand liggen mensen op de rotsblokken, silhouetten in het zwart. Een man probeert zijn hond te wassen. Het beest is te groot voor het rotsblok en valt voortdurend in zee. We lunchen in het minuscule vissersplaatsje Santa Maria la Scala. Vanaf het terras van Trattoria Scalo Grande kijken we neer op de vissersbootjes. De menukaart wordt gedicteerd door wat de vissers binnenbrengen. Onder ons zwemmen mensen in het haventje, een gans zwemt ertussen. Dan 64 GRANDE ITALIË
komt er een vissersboot binnen. Zorgvuldig zet de visser de manden vol vis op het strand. Vervolgens kiepert hij zijn lege flessen overboord. De toegesnelde gans zwemt teleurgesteld verder als blijkt dat het plastic niet eetbaar is. De eigenaar van het restaurant haalt zijn schouders op als we vragen of hij zich geen zorgen maakt dat het eten dat hij morgen serveert, vandaag tussen afval zwemt. “Dit is Sicilië, zo gaan die dingen.”
Accommodatie Fondo Cipollate.
Sicilië praktisch erheen Afhankelijk van het seizoen kan van Brussel en Amsterdam direct op Palermo of Catania worden gevlogen. Anders met een tussenstop in Milaan of Rome. Overnachten Bij de Etna Agriturismo Fondo Cipollate Contrada Cipollate 12-14, Mitogio 95012 Castiglione di Sicilia (CT) Tel. +39 389 157 19 12,
[email protected], www.agriturismofondocipollate.it Voor agrotoerisme, slapen bij de boer Tururi
[email protected] www.tururi.org Voor ecoaccommodatie met oog voor het milieu www.sicilianexperience.com
GRANDE ITALIË 65
