De taal van. Nieuwe woorden

De taal van Nieuwe

woorden

Gifkip, gengewas, beeldschermtachograaf,

naambellen, onder de

pet houden - 1999 was een uitzonderlijk productief taaijaar. In dit boekje behandelt Evvoud Sanders bijna 500 nieuwe woorden en uitdrukkingen. Hij beschrijft niet alleen hun debuut, maar ook onder welke politieke of maatschappelijke omstandigheden woorden als antibioticatest, betonbom, hooliganlegeren

weggeefwinkel

zijn ontstaan. Dit levert een nieuw soort neologismenboek op, dat tegelijkertijd een overzicht geeft van markante gebeurtenissen in het millenniumjaar. Een selectie van de woorden en uitdrukkingen verscheen in verkorte vorm in NRC

Handelsblad.

Ewoud Sanders (1958) is taalhistoricus en journalist. Hij is vaste medewerker van o.a. NRC Handelsblad en Onze Taal en heeft verschillende taalboeken op zijn naam staan, waaronder Jemig de petnig! De invloed van Van Kooten en De Bie op het Nederlands, het Eponiemenwoordenboek, Borrelwoordenboeken

het Geoniemenwoordenboek,

(samen met Rob Tempelaars)

vinketering! 1001 Nederlandse en Vlaamse

het

Krijgde

verwensingen.

UITGEVERIJ

CONTACT

De taal van het jaar

De taal van het jaar Nieuwe woorden

editie

2000

Ewoud Sanders

2000 Uitgeverij Contact Amsterdam/Antwerpen

en

uitdrukkingen,

© Ewoud Sanders Eindredactie Jaap Engelsman Omslagontwerp Zeno Typografie Sander Pinkse Boekproductie ISBN 90 254 9707 I

D/2000/0108/529 NUGI 943/925

No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from the publisher. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud Woord vooraf 9 Verantwoording 18 Van afkillen tot zwembadgeweld 19 Bijvoegsels - Nieuwe woorden in 1999: een maandoverzicht - De nieuwe woorden thematisch 158 Literatuur 162 Alfabetisch register 164

Voor de Nederlandse en Vlaamse journalisten, leverden waaruit dit boek is opgebouwd.

die veel van de bouwstenen

Een der meest in het oog springende verschijnselen uit de geschiedenis onzer beschaafde spreektaal in de tweede helft dezer eeuw is de uitbreiding van haar woordenschat. Heeft de schrijftaal duizenden van nieuwe woorden aangenomen, in de spreektaal zijn er honderden ingevoerd, hetzij onmiddellijk door de spraakmakende gemeente gevormd, hetzij eerst geschreven en vervolgens uit de schrijftaal overgenomen. [...] Wie de taal ook in deze richting bestudeert, kan in hare geschiedenis het spiegelbeeld der volledige beschavingsgeschiedenis van ons volk vinden. J. te Winkel, 'Taal en letteren', in: P.H. Ritter Eene halue eeuw (Amsterdam 1898)p.324

Met het verschijnen van nieuwe dingen en het opkomen van nieuwe begrippen gaat samen het in gebruik komen van nieuwe woorden. Terwijl het Jaarboek optrad als kroniekschrijver van het nationale nieuws en wereldnieuws, bleef de geboorte der nieuwe woorden ongeregistreerd. Toch vormen zij - geplaatst in de tijd van hun ontstaan of gangbaar worden - een belangwekkend beeld van het veranderen van ons dagelijks leven. [...] Deze inventarisatie der nieuwe woorden zal in het vervolg van jaar tot jaar worden voortgezet en zo naar onze overtuiging een ook voor de taalwetenschap belangrijke cultuurgeschiedenis der woorden gaan vormen. Winkler Prins Boek ua n het jaar. Uitgave 1958 (Amsterdam 1958) p. 249 Journalisten schrijven niet voorde eeuw maar voor vanavond, en iedereen weet wat er de volgende dag met hun werk gebeurt. In de krant van gisteren worden de visgraten verpakt. Ik heb eens een beroemd schrijver horen zeggen: 'Iedere schrijver, ook de slechtste, staat oneindig veel hoger dan iedere journalist.' Aan zijn gezicht was te zien dat hij in heilige ernst sprak. Journalisten kunnen zich troosten met de gedachte dat de historici, honderd jaar na nu, de kranten bestuderen om ons dagelijks leven te reconstrueren. Henk Hofland NRC Handelsblad 24 december 1999, p. 30

Woord vooraf Zodra een neologisme in ons taalgebied opduikt, belandt het niet zelden onder het ontleedmes van glottagogen. Vanuit een taalpedagogische stellingname komen zij tot oordelen over aanvaardbaarheid of laakbaarheid, die meestal niet van enige emotionele gekleurdheid gevrijwaard blijven. Ik acht dat een goed recht, maar zou het betreuren, als daardoor het uitzicht op het belang dat nieuwe woorden verschillende linguïstische sectoren te bieden hebben, wat vertroebeld zou raken. Fons Moerdijk, 'Het belang van neologismen voor de lexicale semantiek, "kamerbreed" geëtaleerd', in: Tijdschrift voor Nederlandse

Taal- en Letterkunde

jrg. ioi (1985) p. 93

Dit boek gaat over de nieuwe woorden en uitdrukkingen van 1999. Het bevat tweehonderd stukjes, waarin het debuut wordt besproken van bijna vijfhonderd neologismen. Daarnaast wordt het doopceel gelicht van enkele tientallen oudere woorden, merendeels uit de jaren negentig. Dat is gedaan omdat nieuwe woorden zelden uit het niets ontstaan. Ze zijn meestal opgebouwd uit bestaande woorden - motor en stok bestonden al, motorstok nog niet - en vaak maken ze deel uit van een grote familie. Zo kreeg het geslacht Cyber er in 1999 weer een paar nazaten bij, zoals cyberfraude, cyberhelm, cyberkraak, cybersonate, cybersupermarkt en cyberveiling. Ze worden in dit boek genoemd bij cyber-, waar de hele familiegeschiedenis uit de doeken wordt gedaan. Het artikel e-butler is slechts een kapstok om de geboorte te melden van een stoet nieuwe woorden die beginnen met een e plus een koppelstreepje, en bij noodremscenario en Hpstickfeminisme worden de families -scenario en -feminisme behandeld. Dit boek wijkt op verschillende punten af van de gangbare neologismenverzamelingen. Sinds het eind van de jaren vijftig is de groei van de Nederlandse woordenschat vrij goed bijgehouden (zie de literatuurlijst achter in dit boek). In het Engelse taalgebied kent de verhalende lexicografie een lange traditie, in Nederland en Vlaanderen is de gewoonte ontstaan om het ook wat de neologismen betreft kort en zakelijk te houden. Vaak bestaat een artikel in een Nederlandstalig neologismenwoordenboek uit niet meer dan een korte definitie en een bewijsplaats, dat wil zeggen een citaat uit een boek, tijdschrift of krant waarin het woord voorkomt. Sommige auteurs voegden daar nog wat informatie over herkomst of uitspraak aan toe, maar bondigheid is altijd het parool geweest. Anders gezegd: zelden kwam de lezer iets te [9]

weten over de maatschappelijke omstandigheden die tot de geboorte van een woord hadden geleid. Alleen de Vlaamse taalkundige Maarten van Nierop pakte het anders aan. Tussen 1975 en 1979 publiceerde hij drie verhalende neologismenverzamelingen. De eerste heette, toepasselijk genoeg, Verklatend en verhalend woordenboek van modern taalgebruik. Ook Mare De Coster geeft in zijn onlangs verschenen Woordenboek van neologismen wat meer achtergrondinformatie, naast een soms overstelpende hoeveelheid bewijsplaatsen. Alleen 1999 Dit boek gaat verder waar Van Nierop is gestopt. De neologismen worden in kortere of langere verhaaltjes gepresenteerd, met veel aandacht voor hun kraambed en stamboom. Veel moeite is gedaan om alleen die woorden en uitdrukkingen op te nemen die werkelijk in 1999 het licht zagen. Dat begint op 1 januari 1999 met bedrijfsmasseur en eindigt op 28 december met Greenurich Electronic Time. Het idee om de groei van de Nederlandse woordenschat per jaar bij te houden komt van de Amsterdamse publicist Frans van Lier. Tussen 1993 en 1995 gaf Van Lier drie boekjes uit met gemiddeld zeventig neologismen. In de jaren daarna, tot 1998, publiceerde hij zijn verzameling debuutwoorden in NRC Handelsblad. Van Lier maakte echter geen gebruik van de mogelijkheid om de taaiaanwinsten na te zoeken in digitale tekstbestanden, en aanvankelijk waren die mogelijkheden ook beperkt. Het gevolg is dat zijn publicaties veel materiaal bevatten dat in feite niet nieuw was, en soms zelfs al behoorlijk oud. Inmiddels is de techniek veranderd, en voor dit boekje is geprobeerd de oogst echt tot 1999 te beperken. Ik kom daar straks op terug. Doordat veel aandacht is besteed aan de geboorteomstandigheden van een woord is dit ook een soort encyclopedisch jaarboekje geworden. Ik heb mij bij het schrijven geregeld afgevraagd hoe iemand over vijftig of honderd jaar tegen deze verzameling zal aankijken. 'Eens zien waar ze zich toen druk over maakten.' Welnu, er is natuurlijk veel meer over 1999 te vertellen dan bij de woorden antisnurkspray, bompauze, dagboekkamer, kinderspruit, paardenbegraafplaats en voetbalvandalismelijn te vinden is, maar toch waren deze woorden even nodig voor een zaak, product of ontwikkeling die in 1999 de kranten haalde.

[10]

Levensvatbaarheid Wat is nu de taalkundige waarde van deze verzameling? Wordt hier een doos vol eendagsvliegen en gelegenheidswoorden gepresenteerd of staan er ook woorden tussen die langer zullen meegaan? Van allebei een beetje. Of nog juister: dat is moeilijk te zeggen. De levensvatbaarheid van een nieuw woord wordt in belangrijke mate bepaald door maatschappelijke omstandigheden. Als de carueschaats een succes wordt, kan dat woord ons nog lang van pas komen. Zo niet, dan verdwijnt het vanzelf uit het spraakgebruik, uit de kranten en uiteindelijk dus helemaal uit het zicht. In dat opzicht is dit boek ook een klein taaimuseum, waarin zelfs enkele unica zijn tentoongesteld. Voor de meeste woorden is een jaar te kort om iets over hun levensvatbaarheid te zeggen. De samenstellers van bijvoorbeeld de Koenen en de Grote Van Dale volgen een woord dan ook langer. Van Dale hanteert de richtlijn dat een woord gedurende drie jaar geregeld in het hele Nederlandse taalgebied moet zijn aangetroffen om voor opname in aanmerking te komen. Lang was dit uitgangspunt, dat al ruim vijfentwintig jaar in het voorwoord staat, overigens een lachertje, want er bestond helemaal geen instrument om een en ander te toetsen. Inmiddels is dat instrument er wel. Zoals gezegd is het mogelijk om woorden na te zoeken in gigantische digitale tekstbestanden. Je kunt daarin kijken hoe lang en hoe vaak ze voorkomen en hoe ze zich gedragen. Zijn ze bijvoorbeeld een relatie aangegaan met andere woorden? En in welke kringen bewegen ze zich? Komen ze slechts in één bron voor, of alleen op de sportpagina's, in kookrubrieken of in muziekrecensies? Voor woordenboekmakers en taalkundigen kan dit belangrijke informatie zijn. Bij Van Dale heeft een en ander trouwens geleid tot een verfijning van het opnamebeleid. De algemene richtlijn blijft 'drie jaar geregeld in het hele Nederlandse taalgebied', maar in die digitale tekstbestanden wordt nu ook gekeken of de frequentie van een woord daalt of stijgt en of het woord alleen door een bepaalde groep wordt gebruikt. Van de grens van drie jaar wordt afgeweken als het om een 'institutioneel woord' gaat, zoals boxenstelsel, dat in 1999 debuteerde en dus ook in dit boekje staat. Het heeft betrekking op het nieuwe belastingstelsel, dus dikke kans dat we daar nog jaren mee te maken krijgen. En ze laten zich bij Van Dale ook weieens verleiden door de mode. De uitdrukking onder de pet houden maakte haar geruchtmakende rentree in [11]

het Nederlands op 3 februari 1999. Krap twee maanden later werd de kopij voor de nieuwste editie van de Grote Van Dale afgerond. De redactie besloot onder de pet houden meteen op te nemen, óók omdat het direct door iedereen werd gebruikt en omdat er onmiddellijk mee werd gevarieerd, maar de bottom 1 ine is natuurlijk dat een commercieel woordenboek graag bij de tijd wil zijn en dus af en toe een oogje dichtknijpt. Waar overigens niets op tegen is. Opnamecriteria De aard van dit boekje brengt met zich mee dat de gangen van een woord soms maar kort konden worden nagegaan, maar dat wil niet zeggen dat hier klakkeloos aan ieder nieuw woord onderdak is verleend. Een belangrijk kenmerk van het Nederlands is dat het heel makkelijk is om een nieuw woord te maken. Je neemt twee bestaande woorden, plakt ze aan elkaar en hup, je hebt een woord dat taalkundigen een gelegenheidssamenstelling noemen. Vooral in kranten zijn dagelijks wel een paar van die nieuwe samenstellingen te vinden en opvallend vaak staan ze in een kop. Dat heeft een technische reden. Een kop moet de essentie van het nieuws bevatten. Bovendien moet hij kort en duidelijk zijn. Als in het bericht een nieuw woord opduikt, haalt de koppenmaker dat graag naar voren. Of hij smeedt zelf een woord om het nieuws nog eens superkort samen te vatten. Zoals met recordkoe, in de kop 'Recordkoe Trees (23) krijgt een taart' op de voorpagina (!) van de Volkskrant van 23 november 1999. Recordkoe kwam even van pas, maar het is geen woord om opgenomen te worden in een 'gewoon' woordenboek en zelfs niet in een neologismenwoordenboek, want wel erg eenmalig. Zo vielen er tientallen af. Op basis van welke criteria is aan woorden wél toegang verleend? Er zijn verschillende afwegingen gemaakt. Natuurlijk is gekeken naar frequentie. Woorden uit 1999 die geregeld in de doorzochte krantenbestanden voorkwamen, zijn altijd opgenomen. Maar er zijn ook woorden opgenomen die maar een paar keer of zelfs maar één keer voorkwamen. Het gaat dan om woorden die veel zeggen over de tijd waarin we leven of om woorden waarvan ik dacht: jou zien we nog weieens terug. Dat is koffiedikkijlcen, maar toch. Daarnaast zijn woorden en uitdrukkingen opgenomen die van vóór 1999 dateren maar die in 1999 algemeen bekend zijn geworden. Voorbeelden zijn eclipsbril en onder de pet houden. Eclipsbril is één keer in 1996 aangetroffen en tweehon[12]

derd keer in 1999, onder de pet houden dateert uit de jaren zeventig maar werd plotseling algemeen bekend door de Bijlmerenquête. Ook verandering of uitbreiding van betekenis was een criterium voor opname: nomineren betekent 'voordragen, kandidaat stellen' maar onder invloed van het televisieprogramma Bicj Brother heeft het er een betekenis bij gekregen, namelijk 'voordragen om te vertrekken', of zelfs 'wegstemmen'. Vandaar ook weg nomineren, dat in de spreektaal te horen was. De invloed van Big Brother reikt overigens nog verder: ook de afkorting BB kreeg er een betekenis bij, het Nederlands werd uitgebreid met het woord dagboekkamer, en ejfe lekker knuffelen en laatje níet ijekmaken werden gevleugeld, omdat ze veel werden gebruikt door een bewoner van het BB-huis. Er is nog een laatste opnamecriterium: bij uitzondering is een plaatsje ingeruimd voor woorden die opvielen door hun kracht of schoonheid. Voorbeelden zijn zemelteef en droeftemagnetisme. Te mooi om te laten lopen, vond ik, en de keuze was nu eenmaal aan mij. Elektronisch zoeken Er bestaat nog geen goede elektronische manier om neologismen te verzamelen. In theorie is het mogelijk om bijvoorbeeld twee digitale jaargangen van kranten met elkaar te vergelijken, maar het is helemaal niet gezegd dat woorden die alleen in de jongste jaargang voorkomen, ook werkelijk nieuw zijn. Ze kunnen ook een tijdje op zolder hebben gelegen. Zo doken in 1999 opeens alfaritme, Jrotteur, inuersietherapie en pseudonimiteit op. In de doorzochte kranten waren ze in geen tien jaar gebruikt, maar allemaal waren ze aanzienlijk ouder, inuersietherapie zelfs ruim honderd jaar. Elektronisch zoeken maakt het ook erg lastig om nieuwe betekenissen te achterhalen, en de oogst wordt enorm 'vervuild' door eigennamen, tikfouten, afbreekfouten en spellingvarianten. Gevolg is dat ook grote woordenboekenuitgevers, zowel in Nederland als in het buitenland, nog grotendeels met de hand verzamelen. Dat wil zeggen: woordenboekredacteuren zijn altijd oplettende lezers en knipselverzamelaars, en sommige buitenlandse woordenboekenuitgevers (in Nederland en Vlaanderen zijn we nog niet zover) werken daarnaast met een netwerk van betaalde correspondenten. Ook dit boek is het resultaat van oplettend lezen én luisteren, want er zijn een paar woorden opgenomen die zijn gehoord op radio of te[13]

levisie of die voornamelijk in de spreektaal voorkomen, zoals afïdllen en ceeceetje. De nadruk ligt echter sterk op geschreven taal. De jeugdtaal is opzettelijk buiten beschouwing gelaten, want die is zeer sterk aan verandering onderhevig en zeer plaats- en tijdgebonden (zie ook bij Nedermix). Er waren twee belangrijke medewerkers die ik nu alvast wil noemen: de Vlaamse woordenboekmaker Mare De Coster en Leen de Bruin, gepensioneerd elektrotechnisch ingenieur uit Blokker. Vooral De Bruin leverde geregeld een enorme stapel knipsels in uit tientallen bladen die ik zelf nooit onder ogen krijg. Nederlandse Persdatabank Om meer te weten te komen over de ouderdom, het gedrag en de verbreiding van de woorden zijn ze in verschillende digitale bestanden nagezien. Natuurlijk was internet een belangrijke bron, maar nog belangrijker zijn Picarta en de Nederlandse Persdatabank. Picarta is een bibliografisch systeem waarin miljoenen boektitels zitten en waarin wekelijks de inhoudsopgaven van ruim twaalfduizend tijdschriften worden verwerkt. In de Nederlandse Persdatabank zitten op dit moment vrijwel complete jaargangen van 21 kranten en weekbladen. De oudste bestanden zijn van 1989. Alles bij elkaar zoek je in deze bestanden door vele honderden miljoenen woorden - niemand weet precies hoeveel water deze vijver bevat. Zeker is dat de Nederlandse Persdatabank het grootste Nederlandstalige tekstbestand is waarin de neologismenvisser op dit moment zijn net kan uitwerpen. In totaal zijn in deze bestanden een kleine duizend woorden nagezien die op het eerste gezicht nieuw leken. Wat dat betreft is het jagen op neologismen een tamelijk onthutsende bezigheid, want bijna tweederde van de eerste oogst bleek al van vóór 1999 te dateren. Het geheugen is altijd een onbetrouwbare bron, maar ons taalgeheugen is dat nog eens in het kwadraat. Dat blijkt ook uit een jaarlijkse vragenlijst van het tijdschrift Onze Taal. Sinds een paar jaar vraagt dit tijdschrift tien mensen naar (onder meer) het mooiste en ergste woord van het afgelopen jaar. Als ergste woorden van 1999 werden genoemd: instaprente, Poldernederlands, sneuvelbereidheid, task-force, vermogensversneller, zorgkantoor en zweefteef. Als mooiste woorden: cyberwar, heilbotvete, taaltrots, versoaping en waarheidsvinding. Al die woorden zijn ouder; waarheidsvinding is bijvoorbeeld al sinds 1990 honderden malen in kranten ge[14]

bruikt. Het woord viel echter geregeld bij de Bijlmerenquête en kreeg daardoor grotere bekendheid. Zo ging het onlangs ook met agressieconducteur. Omdat onder het NS-personeel in december 1999 een wilde staking uitbrak vanwege de toenemende agressie op de treinen, was het treinverkeer even totaal ontregeld. Door de toestand die dit teweegbracht, kwamen velen de woorden acjressietrein, agressieconducteur en risicotrein opeens als nieuw voor. Iedereen was immers al vergeten dat in mei 1991 een conducteur in Harlingen was doodgestoken. De NS benoemde toen vierhonderd hoofdconducteurs tot (anti-)atjressieconducteur op riskotreinen (een woord uit 1990) of acjressietreinen (1993). Iets vergelijkbaars deed zich voor met eerwraak. Dit woord werd ons met een schok onder de aandacht gebracht door een schietpartij op een school in Veghel. De regel lijkt wel: hoe schokkender de verpakking, hoe meer mensen denken dat een woord of uitdrukking nieuw is. Zie in dit verband zeker ook geweldloze zone en onder de pet houden. Top-dertig Welke maatschappelijke domeinen leverden in 1999 nu de meeste nieuwe woorden op, hoeveel kwamen er uit het Engels en welke werden het vaakst gebruikt? Om met het eerste te beginnen: bedrijfsleven, economie, handel en financiën waren met vijfentwintig nieuwe woorden de grootste leveranciers. De 'nieuwe media' haalden met twintig nieuwe woorden de tweede plaats, oorlog en politiek leverden achttien nieuwe woorden en uitdrukkingen en de medische wetenschap zestien, van antibioticatest tot tuecj kwijnziekte. Sport deelt met verkeer en vervoer met elf nieuwvormingen de vijfde plaats. Alle rubrieken zijn achter in het boek bij elkaar gezet. De invloed van het Engels viel niet mee of tegen: het is zoals het is. Van de tweehonderd woorden die als ingang dienen, komen er 26 uit het Engels. Dat is dertien procent. Ter vergelijking: tien procent van de 8700 woorden die aan de nieuwste editie van de Grote Van Dale zijn toegevoegd, komt uit het Engels. Dat het er hier iets meer zijn, komt niet doordat we geleidelijk aan overspoeld raken door het Engels, zoals sommigen menen, maar doordat het om kakelverse woorden gaat. De taalgemeenschap heeft nog nauwelijks tijd gehad om Nederlandse tegenhangers te verzinnen. Er zijn trouwens ook allerlei woorden bij gekomen waarin een Nederlands woord wordt gecombineerd met een [15]

Engels woorddeel dat meer of minder is ingeburgerd. Het gaat om combinaties met onder meer biotech-, -box, -buggy, -cake, carve-, -chip, city-, -coach, -gate, hooligan-, -killen, leisure-, lipstick-, midlife-, -mix, recital-, snack-, -spray en string-. In totaal gaat het om 27 woorden. Hoe vaak de nieuwe woorden en uitdrukkingen in 1999 werden gebruikt, is vastgesteld door ze op 31 december nog eens allemaal op te vragen in de Persdatabank. Het aantal vindplaatsen staat tussen haakjes: I.

2. 3456. 78. 910. 11. 12. 13-

14. 15-

onder de pet houden (430) nacht van Wiegel (309) eclipsbril (200)

U18. 19. 20.

dioxinekip (178) gifkip (125) millenniumbaby (106) BB-huis etc. (ca. 100) dagboekkamer (48) grafietbom (38) Aibo (21) gengewas (21) hooliganleger (18) minimawinkel (17) weggeefwinkel (16) carveschaats (15)

21. 22. 24. 26. 28. 29. 30.

dotcom- (15) barebacking (13) Bijlmersyndroom (13) hormoonrunderen, hormoonvee (13) bompauze (11) collegeliner (11) gezinscoach (11) zedenpleger (11) cursusmoe (10) autobetaalbox (8) boxenstelsel (8) breekboom (8) chickengate (8) cultuurverkenner (8)

16. deurbelpyromaan (15) Wat dit lijstje nog eens onderstreept, is dat hoge frequentie van een woord geen garantie is voor een lang leven. Dagboekkamer kwam vaak voor, maar of het woord lang zal meegaan, hangt in de eerste plaats af van John de Mol Produkties. Als er een nieuwe serie van Big Brother komt, of een vergelijkbaar programma, en er komt weer een huis met een dagboekkamer, ja dan... maar dan nog is het de vraag of het woord echt wortel schiet bij de taalgebruikers. Het woord deurbelpyromaan kwam in een korte periode vijftien keer voor omdat veel kranten de AN P-berichten over 'de schrik van de Achterhoek' overnamen. Het is vast vervelend als je deurbel in de fik wordt gestoken, maar kranten vinden dat een leuk want nogal ongebruikelijk nieuwtje. Gifkip, dioxinekip en eclipsbril staan in de top-vijf vanwege bepaalde [16]

omstandigheden in 1999, maar mogelijk duurt het nog jaren voordat ze worden gereactiveerd, of misschien staan ze helemaal nooit meer op. Ik bedoel maar: veel nieuwe woorden worden in kranten geboren, maar vele sterven er ook een vroegtijdige dood. Sommige beleefden hun jijteen minutes offame, andere gaan wellicht een mooi, productief en rijk leven tegemoet. We zullen het pas over een paar jaar weten. Zeker is dat hun biografietjes hier bij elkaar zijn gezet en dat het de eerste keer is dat dat op deze manier gebeurt. Medewerkers Dit boek had niet bestaan als Tracy Metz, redacteur bij NRC Handelsblad, mij niet had gevraagd om de nieuwe woorden en uitdrukkingen van 1999 bij te houden voor een overzicht in het Zaterdags Bijvoegsel. Gaandeweg raakte ik zo enthousiast over het materiaal dat ik besloot er ook een boekje van te maken. Behalve Mare De Coster en Leen de Bruin, die ik al eerder noemde, kreeg ik af en toe nieuwe woorden aangereikt van Koos Metselaar, Jos Paardekooper, Sjaak Priester en Rob Tempelaars. Ik ben Marianne Vermaak van de documentatieafdeling van NRC Handelsblad dankbaar voor de frequentietellingen die ze heeft verricht naar onder meer internet-, eclips-, cyber- en millennium-. Harm van den Bergh leverde waardevolle informatie over onder de pet houden, Dick van Eijk over internet-, Erik Huizer over dotcom en Ludo Permentier over justitieantenne. Ton den Boon verstrekte mij inlichtingen over het opnamebeleid van de Grote Van Dale. Ellen de Bruin, Rob Tempelaars, Annette van Liemt en Nicoline van der Sijs verbeterden een eerste versie van het manuscript, en Marlou ter Horst zorgde ervoor dat ik niet horendol werd van de honderden krantenknipsels. Allemaal zeer veel dank! Tot slot nog dit: er is veel werk verzet om alle puntjes op de i te krijgen, maar de ervaring leert dat geen boek foutloos is. Ik houd mij dan ook aanbevolen voor aanvullingen, correcties en commentaar. Ewoud Sanders 4januari 2000

[17]

Verantwoording Zoals gezegd was de Nederlandse Persdatabank een van de belangrijkste bronnen voor dit boek. In dat persbestand zijn onder meer aanwezig het Algemeen Dagblad, het ANP, Cobouiu, De Dordtenaar, De Morgen, de Volkskrant, Elle, de Economisch Statistische Berichten, de Groene Amsterdammer, het Haarlems Dagblad, Het Parool, HP/De Tijd, IQ, NRC Handelsblad, Quote, de Rijn en Gouiue, de Staatscourant en Trouiu. Ik heb veel uit deze bronnen geciteerd. Als een woord vaak voorkwam, kon ik van een groot aantal bronnen gebruikmaken, in andere gevallen slechts van een paar. Bij de vele aanhalingen in dit boek is steeds de bron aangegeven, maar geregeld was het onvermijdelijk om te parafraseren. Dat heb ik niet altijd aangegeven, mede omdat het de leesbaarheid niet ten goede komt. Er is minder uit Vlaamse bronnen dan uit Nederlandse bronnen geciteerd. Dat komt doordat er minder Vlaamse bronnen digitaal beschikbaar zijn. De belangrijkste zijn De Morgen en - alleen via internetDe Standaard. Internet is overigens, behalve in citaten, door het hele boek met een kleine letter geschreven, omdat het zo langzamerhand een generieke aanduiding is. Zie het lemma internet-. In sommige gevallen is het trefwoord gestandaardiseerd. In het lemma komt dan bijvoorbeeld de vorm Hpstick-Jeminisme voor, terwijl de ingang lipstickfeminisme is geworden (zonder koppelteken). Bij veel nieuwe woorden ligt de spelling nog niet vast, vandaar. In citaten is vanzelfsprekend de aangetroffen spelling gehandhaafd. Redactionele toevoegingen in citaten staan tussen vierkante haken. Inkortingen zijn aangegeven met [...]. Evidente taalfouten in citaten zijn stilzwijgend verbeterd.

[18]

afkillen 'Wij gaan die wethouder afkillen.' Deze zin werd in oktober 1999 opgetekend uit de mond van een redacteur van een landelijke ochtendkrant in een Amsterdams café. Ajldllen is een samentrekking van afmaken en het aan het Engels ontleende killen 'doden'. Het is nog niet in de dagbladen of woordenboeken gesignaleerd, maar wel in nieuwsgroepen op internet ('Wat ik nu heb gezien is dat terroristen eerst de profs afkillen'). agro-paal 'De organisatoren van Air Zuidwaarts hebben een agro-paal neergezet met daarop spelregels voor correct kamperen.' Aldus De Dordtenaar op 28 juli 1999. Bij een agro-paal

kun je paalkamperen, een

woord dat dateert uit 1994. Het gaat om vrij, zeg maar 'agrarisch' kamperen. Rond de paal, die soms is uitgerust met een waterpomp, mogen twee of drie tenten maximaal drie nachten staan. De belangrijkste spelregels zijn: geen vuur maken, afval meenemen. In juli 1999 meldde de treinkrant Sp/ts: 'Jan Schouwenaar, boer in de Hoeksche Waard, is de eerste in Nederland bij wie trekkers kunnen agro-paalkamperen.' Aibo Begin juni bracht elektronicagigant Sony een robothond op de markt, genaamd Aibo. Dat staat voor 'Artificial intelligence robot', maar men koos ook voor die naam omdat aibo in het Japans 'maatje' betekent. Het ANP bracht het nieuws op 11 mei 1999 als eerste, onder de kop 'Robothond in goed humeur haalt krant van de deurmat'. Het woord robothond bestaat al sinds 1996, Aibo is nieuw. Het is overigens een merknaam, geen soortnaam. De elektronische Fikkie kan lopen, zitten, liggen, zich uitrekken, kwispelen en voorgeprogrammeerde kunstjes doen. Op zijn kop zit een sensor, zodat hij het merkt als hij wordt geaaid. Een camera in zijn neus voorkomt dat hij ergens tegenop botst. Aibo is alleen via internet te koop. Sony maakte vijfduizend exemplaren, waarvan er drieduizend waren gereserveerd voor Japanse kopers. De overige waren binnen twintig minuten uitverkocht, hoewel ze peperduur zijn: maar liefst vijfduizend gulden per stuk. Volgens Sony werden de eerste exemplaren gekocht door mannen van in de dertig. 'Sommigen waren op zoek naar gezelschap. En sommigen wilden altijd al een hond, maar dat is onmogelijk in Tokio', aldus een woordvoerder van Sony. Vergelijk hondenpieper en vermaakrobot. [19]

aidsbelasting Aids werd aan het eind van de jaren zeventig in de Verenigde Staten ontdekt, maar komt in Afrika al ruim honderd jaar voor. Op dat continent eist de ziekte ook de meeste slachtoffers. In de landen ten zuiden van de Sahara is maar liefst één op de twaalf volwassenen met HIV besmet (tegen één op de vierhonderd in West-Europa). In oktober 1999 stelde de regering van Zimbabwe voor een aidsbelasting in te voeren, in de vorm van een toeslag van drie procent op de inkomstenbelasting en op alle bedrijfsbelastingen. De opbrengst is bedoeld om de gevolgen van de aidsepidemie in Zimbabwe op te vangen. Vergelijk barebacking. alarm-bh Er zijn veel apparaatjes in omloop om vrouwen te beschermen tegen opdringerige mannen, maar een belangrijk nadeel van die spuitbussen, verdoofpistolen en alarmapparaatjes is datje ze eerst te voorschijn moet halen. De Britse student industrieel ontwerpen Kursty Smith bedacht hiervoor een oplossing: de alarm-bh. Het gaat om een bh met een ingebouwd alarm. Als de draagster zich belaagd voelt, registreert een elektronische sensor in de beugel van de bh haar toenemende hartfrequentie. Daardoor wordt een luid piepend alarm in werking gesteld om de aanvaller af te schrikken. Het ANP schreef op 17 oktober 1999: Behalve voor op straat belaagde vrouwen is de alarm-bh, die op een batterij werkt, volgens Smith ook geschikt voor oudere alleenstaande dames die bang zijn in huis een ongeluk te krijgen. Als de hartslag van een vrouw sneller gaat door iets anders dan angst - bijvoorbeeld bij een ontmoeting met een beroemde filmster - dan is het alarm uit te schakelen door een druk op een knopje op de voorkant van de bh.

Verschillende lingeriefabrikanten toonden grote belangstelling voor de alarm-bh. Naar verwachting ligt de bh echter niet voor 2001 in de winkels. Hij zal ongeveer honderd gulden gaan kosten. Vergelijk gezondheidshemd. antibioticatest Het chemieconcern DSM presenteerde op 14 september 1999 een test om na te gaan of vlees antibiotica bevat. Het gaat om een [20]

eenvoudige, door TNO goedgekeurde test, die in NRC Handelsblad werd aangeduid als antibioticatest en in de Volkskrant als DSM-test: De vleescontroles zijn nu nog erg bewerkelijk. Er zijn monsters nodigvan de nieren, die alleen in laboratoria onderzocht kunnen worden. De uitslag komt pas na 24 uur. De DSM-test bestaat uiteen ampul waarin een bacterie zit. Als er vleesvocht aan deze bacterie wordt toegevoegd, moet de purperen ampul binnen drie uur geel verkleuren. Als dat niet gebeurt, bevat het vlees antibiotica.

De nieuwe test, door DSM zelf PremiTest genoemd, is zes- tot duizendmaal gevoeliger (afhankelijk van het soort antibioticum) dan de standaardtest die de autoriteiten nu in Nederland toepassen. Er zijn al afspraken gemaakt met een Europese supermarktketen, die leveranciers van vlees wil verplichten hun producten aan de test te onderwerpen. Goedgekeurde producten krijgen een sticker met de mededeling antibiotïcavrij (een neologisme uit 1998). antifilterorganisatie Wereldwijd gaan steeds meer scholen en ouders ertoe over om internet te filteren. Dat heeft soms rare gevolgen. NRC Handelsblad meldde op 31 juli 1999 dat 7,3 miljoen Amerikaanse scholieren niet bij de digitale versie van de Bijbel kunnen. De toegang tot sites met de Heilige Schrift wordt geblokkeerd door een filterprogramma, een woord dat we in deze betekenis sinds 1996 kennen. Tegenstanders van filteren hebben zich in de Verenigde Staten verenigd in een antifilterorganisatie, het Censorware Project. Censorware, dat bestaat uit juristen, schrijvers en programmeurs, testte duizenden websites en ontdekte dat het filterprogramma Bess soms volstrekt onschuldige sites blokkeert. Zo werden delen van de website van Time Magazine, het Instituut voor Australisch-Aziatische Psychiaters, een genootschap van striptekenaressen, een basketbal-nieuwsbrief en talloze andere websites door het filterprogramma geblokkeerd. Anderzijds liet Bess minstens 265 websites met expliciete pornografie door. Verschillende conservatieve leden van het Congress proberen jiltersojtiuare (een woord uit 1997) op scholen en in openbare bibliotheken te verplichten. Zij willen dat een en ander wordt vastgelegd in filterUi]

wetgeving, een woord dat net als antifilter organisatie in 1999 z'n debuut maakte. Vergelijk vloekfilter. antirookbrigade De eerste Nederlandse samenstellingen met antirook zijn waarschijnlijk antirookmagiër en antirooktempel. Ze dateren uit het begin van de jaren zestig. Eind 1961 belandde Robert-Jasper Grootveld voor zestig dagen in het Huis van Bewaring, omdat hij sigarettenaffiches met de letter K (van kanker) had beklad. In 1962 wijdde de antirookmagiër, zoals hij zich noemde, een antirooktempel in, gevestigd in een oude garage in de Korte Leidsedwarsstraat in Amsterdam. Hij sprak daar, verkleed als Zwarte Piet, magische bezweringsformules uit over het 'grote dopesyndicaat van de nicotineverwerkende industrie', over de 'misselijkmakende middenstand' en over 'de verslaafde consument van morgen'. Tot het ritueel behoorde ook de 'Ugge-ugge-song', waarbij iedereen uiteindelijk in hoesten uitbarstte. Toen de garage na een maand afbrandde, vertoonde Grootveld zijn magische bezweringen her en der op happenings - een woord dat in die tijd in de mode raakte - maar vanaf juni 1964 was hij wekelijks te vinden bij het 'Lieverdje' op het Spui. Dit standbeeld van een Amsterdams straatjochie was door de sigarettenfabriek Hun ter aan de stad Amsterdam geschonken, en Grootveld beschouwde dat als 'een absurd offer aan het publiek'. Overigens waren zijn protesten vooral gericht tegen de consumptiemaatschappij. De sigaret was daarvan een symbool. Zelf bleef Grootveld gewone en marihuanasigaretten roken om 'van de duisternis te getuigen'. Hoe het ook zij, naar alle waarschijnlijkheid zijn de eerste Nederlandse antirook-woorden gevormd door Robert-Jasper Grootveld. Inmiddels zijn er heel wat bij gekomen, vooral het afgelopen decennium. Te denken valt aan antirookactie, antirookactivist, antirookcampagne, antirookkruistocht, antirooklobby, antirookpropagandist, antirookreclame, antirookstichting, antirookvereniging en antirookwetgeving. Nieuw in 1999: antirookbrigade en antirookteam. Beide woorden waren in november te lezen in Folia, het weekblad van de Universiteit van Amsterdam: 'Het AMC is rookvrij. Een ludiek antirookteam zal de komende twee weken verstokte of onwetende nicotineverslaafden met pepermuntjes attenderen op het nieuwe verbod.' Volgens de Tabakswet van 1998 moeten ruimtes voor rokers en niet[22]

rokers in het ziekenhuis bouwkundig worden gescheiden, maar bij het AMC is het nog niet zover. In de tussentijd moet de antirookbrigade uitkomst bieden. antirookpil Nederland telt ruim vier miljoen rokers. Bij iedere jaarwisseling nemen zo'n honderdvijftig- tot tweehonderdduizend van hen zich voor om te stoppen met roken. Ze proberen het op wilskracht, met nicotinepleisters of nicotinekauwijom (woorden die we sinds 1992 kennen), met acupunctuur, cursussen, therapie of met andere hulpmiddelen, maar het succes is gering: zo'n 88 procent pakt na een tijdje de draad weer op. Het effect zou groter moeten zijn bij de antirookpil, een artikel dat in Nederland in 1999 debuteerde. Zoals zo vaak bracht het ANP het nieuws als eerste. 'Een in de Verenigde Staten populaire anti-rookpil', meldde het persbureau op 7 januari 1999, 'komt mogelijk ook in Nederland op de markt. Het gaat om het middel Zyban, dat niet alleen de lichamelijke en geestelijke nicotineverslaving tegengaat maar ook de smaak van een sigaret verpest.' Zyban, een product van de Amerikaanse farmaciegigant Glaxo Wellcome, is bij toeval ontdekt als antirookmiddel. Oorspronkelijk was het bedoeld voor de behandeling van depressiviteit bij Vietnamveteranen. De onverwachte werking van het middel viel op toen veel gebruikers spontaan stopten met roken. De werkzame stof in het middel is bupropionhydrochloride, een stof die werkt op een deel van de hersenen dat een rol speelt bij nicotineverslaving. Glaxo kreeg in 1997 toestemming om Zyban in Amerika en Canada op de markt te brengen als antirookmiddel. Volgens het New England Journal ofMedicine werkt het niet beter dan nicotinepleisters, maar volgens Glaxo werkt het twee keer zo goed. Op i december besloot het College voor de Beoordeling van Geneesmiddelen Zyban toe te laten. Nederland is daarmee het eerste Europese land waar de antirookpil te krijgen zal zijn. De pillen zijn alleen op recept verkrijgbaar en moeten zeven tot twaalf weken worden geslikt. Volgens de Stichting Volksgezondheid en Roken (Stivoro) is de antirookpil alleen aan te bevelen voor echt verstokte rokers. 'Er kunnen bijwerkingen optreden als hoofdpijn, oververmoeidheid en misselijkheid. Uiteindelijk blijft wilskracht nog altijd de belangrijkste voorwaarde om van het roken af te komen', aldus een woordvoerder. [23]

Overigens greep een recordaantal rokers de millenniumwisseling aan om een stoppoging te wagen: volgens een NIpo-onderzoek waren ruim 665.000 Nederlanders van plan om op 1 januari 2000 te stoppen. antisnurkspray Snurken is het trillen van zachte weefsels achter in de keel, die zich tijdens de slaap ontspannen. In oktober 1999 meldde SalesMark in Oosterhout dat in Engeland een nieuw product op de markt was gekomen dat bijna alle snurkers een ongestoorde nachtrust geeft. De spray - merknaam Snorenz - bevat een mengsel van vitamines, liposomen, waterglycerine en allerlei oliën. Het goedje moet achter in de keel worden gespoten, waar het acht uur lang de weefsels verstevigt, zodat die minder trillen. Aldus de fabrikant. De Nederlandse media berichtten cynisch over de antisnurkspray of antisnurkkeelspray. Zo schreef het ANP op 10 november 1999: De anti-snurkkeelspray Snorenz is volgens distributeur Liberty Health Care in Baarn effectief bij 97 procent van de gebruikers. Adriaansen [KNO-arts van het Eindhovense Catharinaziekenhuis] denkt dat Snorenz vooral effectief is voor de bedrijfswinst van de producent. 'Hier is onvoorstelbaar veel geld mee te verdienen. Het is een groot probleem voor ongeveer 1,2 miljoen Nederlanders. Zij zullen zeer geïnteresseerd zijn in dit middel.' Volgens de Volkskrant deugde het onderzoek naar de werking van de spray voor geen meter. Atlantismodel Stelling van mediaspecialist Maurice de Hond: de helft van de Nederlandse bedrijven is over tien jaar verdwenen of overgenomen, omdat ze niet voldoende hebben geïnvesteerd in internet. De Hond zei dit op 2 juli 1999 in Utrecht in het zogenoemde 'Grote goeroe-debat' van de Internet Society Nederland. Volgens Trouw voelden de aanwezigen zich opgejaagd door De Honds boodschap. Amerikaanse bedrijven zouden de boel hier overnemen. 'Niet omdat ze meer geld hebben, maar omdat ze Internet serieuzer nemen. Nederland loopt volgens De Hond de kans dat het poldermodel verschuift naar het Atlantismodel.' Zoals bekend werd het mythische eilandenrijk Atlantis door de zee verzwolgen (wegens wangedrag van de bewoners). De Hond zei met[24]

een hoe het Atlantismodel kon worden voorkomen: 'Overleven is alleen mogelijk door veel meer te investeren in het medium. Als dit niet binnen korte tijd gebeurt, dan voel ik mij genoodzaakt om weer een boekte schrijven.' autobetaalbox In Nederland wordt al sinds 1989 gedebatteerd over rekeningrijden, een term die is bedacht door Kees Mijnten, indertijd directeur voorlichting van het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Een essentieel onderdeel van het rekeningrijden is natuurlijk de afrekening. Hoe weetje nu welke auto waar heeft gereden? Daar is van alles op bedacht, maar in 1999 kwam de autobetaalbox in beeld, een chipapparaatje in de auto om automatisch te betalen. 1999 was sowieso een belangrijk jaar in de geschiedenis van het rekeningrijden. Na jarenlang gesteggel nam het kabinet in juni de beslissing om het rekeningrijden op 1 september 2001 rond één stad in te voeren, namelijk Amsterdam. Worden de files niet kleiner, dan wordt het rekeningrijden afgeblazen. Nemen de files wel af, dan komt er rekeningrijden rond Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Het kabinet besloot tot deze gefaseerde invoering - die in strijd is met het regeerakkoord - vanwege het massale verzet in de samenleving, dat vooral wordt gevoed door de ANWB. 'De elektronische tolheffing', verduidelijkte het ANP op 18 juni 1999, 'geldt voor alle weggebruikers: automobilisten, motorrijders, vrachtwagens en ook buitenlandse auto's. Zij betalen 's ochtends tussen 7 en 9 uur 7 gulden tol per passage. Voor automatische betaling is een chipapparaatje - de autobetaalbox - nodig, dat in de auto moet worden bevestigd. De prijs is 5 gulden. Het apparaatje kost het eerste halfjaar 25 gulden en daarna 65. De heffing is alleen stadinwaarts. Er hoeft niet te worden betaald tijdens weekeinden, de zomer- en kerstvakantie en op feestdagen.' De autobetaalbox moet achter de voorruit worden geplaatst. Men spreekt soms ook van bet aalbox en van betaalboxsysteem. Vergelijk webauto. Baligate Sinds de Watergate-affaire is het vooral in de Engelstalige journalistiek mode om voor grote, geruchtmakende schandalen een naam te verzinnen die eindigt op -gate. Nederlandse en Vlaamse kranten hebben deze gewoonte overgenomen. De afgelopen jaren berichtten [25]

zij onder meer over Agustagate, Asiagate, Camillagate, Chinagate, Contragate, Datagate, Dianagate, Dukegate, Dunagate, Fergiegate, Filegate, Floodgate, Flygate, Indogate, Inkathagate, Irangate, Koreagate, Monicagate, Pasquagate, Sisdegate, Skategate en Travelgate. The Sun nam deze trend ooit op de hak door zich uit te roepen tot 'the gatest newspaper in the world'. 'Wij hebben werkelijk alle gateverhalen', schreef de Britse sensatiekrant, 'zelfs de gate-verhalen die onze concurrenten niet hebben, zoals propagate, Ramsgate, Colgate...' Het jaar 1999 bracht vier nieuwe gates: Balüjate, chickencjate, cocaïnegate en Kremlingate. Baligate betreft een schandaal van de Indonesische Bank Bali. Die zou vele tientallen miljoenen guldens overheidsgeld hebben overgemaakt naar een bedrijf van een partijgenoot van de Indonesische president Habibie. De benaming debuteerde in de Indonesische pers. Chickengate (zie aldaar) is het schandaal van de met dioxinen verontreinigde Belgische kippen, zonder twijfel de bekendste gate van 1999. Cocaïnegate betreft de smokkel, met behulp van corrupte Nederlandse ambtenaren, van 15.000 kilo coke. Die smokkel had plaats aan het begin van de jaren negentig maar werd in juni 1999 door een onderzoekscommissie onthuld. Cocaïnegate is een Nederlandse vondst en bleef beperkt tot de kolommen van het Algemeen Dagblad. Kremlingate, dat wél internationaal gebruikt werd, heeft betrekking op corruptie met miljarden dollars westerse hulpgelden. De Russen maakten zich hier minder druk om dan de westerse media, vandaar de kop in NRC Handelsblad van 31 augustus 1999: 'Kremlin lijdt niet erg onder Kremlingate'. Een enkele keer werd Kremlingate ook wel Ruslandgate genoemd, een vertaling van het Engelse Russiagate. barebacking Barebackinc] was een van de eerste nieuwe woorden van 1999. Het ANP maakte er op 14 januari 1999 melding van, onder de kop 'SAD-Schorerstichting waarschuwt voor nieuwe sekstrend': 'Barebacking' staat in de VS voor seks zonder condoom tussen twee mensen die niet van elkaar weten of ze al dan niet besmet zijn met het aidsvirus H IV. Met deze vorm van bewust onveilige seks heeft de SAD-Schorerstichting grote problemen. Uit contacten met sleutelfiguren in de Amsterdamse scene blijkt dat de trend de oversteek heeft gemaakt naar Nederland, terwijl het grootste deel van de [26]

homomannen niet weet wat zijn status is, vertelt A. Witbreuk van de SAD-Schorerstichting. Of ook andere trends, zoals het elkaar bewust besmetten, zijn overgewaaid weet hij niet. Volgens Witbreuk worden hier termen als barebacking,

skin-to-skin en raw-sex

door el-

kaar heen gebruikt en staan ze voor diverse vormen van onbeschermde seks, waarbij niet altijd sprake is van de eerder genoemde wederzijdse kennis.

De eigenlijke betekenis van bareback is 'zonder zadel rijdend', maar al sinds de jaren vijftig wordt het in het Amerikaanse slang gebruikt voor 'neuken zonder condoom'. De aangescherpte betekenis - neuken zonder condoom met iemand die mogelijk is besmet met HIV - debuteerde in het voorjaar van 1997 op Amerikaanse internetpagina's. Op sites met namen als Xtreme-sex en Gaybareback verschenen teksten als 'Doe je pensioen niet weg, aids is bijna te genezen'. En: 'Fuclc rubbers, go natural'. Er werden barebackparty's

georganiseerd voor onbeschermde,

anonieme seks. Een en ander bracht Youp van 't Hek tot de vaststelling dat de hedendaagse homo condoommoe

is, een woord dat niet eerder is

gesignaleerd. NRC Handelsblad

riep eind 1999 op om een Nederlands woord voor

barebacking te verzinnen. De jury koos uiteindelijk voor Griekse roulette. 'Doorslaggevend bij barebacking is vanzelfsprekend het risico-element', luidde de toelichting. 'Je kunt er HIV mee oplopen. Dit aspect leverde woorden op als blindkezen, doemflensen, durfneuken, kamikazekezen, kamikezen, kontrisken, lemmingseks, pikpoker, risicopuleren, risicoraggen, risicozen en waagwippen. Daar zitten mooie vondsten tussen, maar het homoseksuele element ontbreekt. Dat is wel aanwezig in Griekse roulette, de winnaar in deze groep. Griekse liefde betekent "homoseksualiteit", het op z'n Grieks doen betekent "anaal coïteren" (Van Dale) en roulette is een kansspel. Verder is er de associatie met Russische roulette. Overigens hebben ruim twintig inzenders iets met roulette bedacht, zoals achterroulette, aidsroulette, Hiv-roulette, holroulette, homoroulette, reetroulette en roze roulette. Ook niet gek gevonden: hiwen.' Vergelijk aidsbelasting. BB De afgelopen eeuw is de afkorting BB intensief gebruikt. Voor onder meer Bescherming Bevolking, Belgische Boerenbond, Binnenlands [27]

Bestuur (in het vroegere Nederlands-Indië), bankbiljet, bakboord en natuurlijk - sinds de tweede helft van de jaren vijftig - voor Brigitte Bardot. In het laatste kwartaal van 1999 kwam er een betekenis bij, namelijk Big Brother, de naam van het geruchtmakende televisieprogramma van Veronica, dat op zijn beurt is genoemd naar de almachtige dictator in Orwells roman Nineteen eighty-four (1949). Binnen de kortste keren leverde deze real-life soap (een woord uit 1994) allerlei nieuwe samenstellingen en afleidingen op, woorden die zonder twijfel snel weer zullen verdwijnen, zoals: BB-adept, BB-avond, BB-belieuer, BB-bewoner, BB-bouwkeet, BB-deelnemer, BB'er (bewoner van het BB-huis in Almere), BB-Jan, BB-gekte, BB-gesticht, BB-kantoor, BB-kijker, BB-nieuwtje, B B-onthulling, BB-psycholoog, BB-variant, BB-uriendinnetje en BB-iuebsite. Het meest frequent waren BB-huis en BB'er. Vergelijk dagboekkamer, knuffel-tv en nomineren. beachcam Ooit was er een tijd datje een camera had en een (geluidsrecorder. Dit veranderde ingrijpend toen in 1982 verschillende Japanse bedrijven min of meer gelijktijdig de camcorder op de markt brachten. In tegenstelling tot de videocamera (een woord uit 1978) kon je met de camcorder tegelijk beeld- en geluidsopnamen maken. Ook taalkundig had de camcorder veel invloed, want opeens werd het gewoon om camera te verkorten tot cam, om dit vervolgens voor of achter een ander woord te plakken. Zoals in webcam, een via internet bereikbare camera, een woord dat dateert uit 1996. Of in netcam, een woord uit 1998. In 1999 kwamen er drie nieuwe samenstellingen met cam bij, althans in de doorzochte krantenbestanden: beachcam, nannycam

en weer-

cam. Langs de Nederlandse kust blijken talloze camera's te staan. 'Onvermoeid turen zij vierentwintig uur per dag de kustlijn van onze territoriale wateren af', aldus NRC Handelsblad

op 21 oktober 1999.

Deze 'beachcams' verschaffen belangrijke informatie aan waterminnaars. Is het een goede dag om te zeilen? Is het lekker strandweer? Is de wind stevig genoeg? [...] Op de site BeachCam Zeezicht zijn zeven van zulke webcams te vinden. Twee daarvan staan in Scheveningen, de andere in Egmond aan Zee, Noordwijk, Zandvoort, Eersel en Bergen aan Zee.

[28]

In het bericht wordt tevens gesproken van strandcams, ook een neologisme. Via een nannycam kun je - in huis - het kindermeisje in de gaten houden, de weercam geeft rechtstreeks zicht op de lucht boven bijvoorbeeld Heemskerk of Zandvoort. Vooral webcams waarmee personen zich vierentwintig uur per dag laten bekijken, komen vrij veel voor op internet. Een en ander leidde in een krantenbericht tot gelegenheidssamenstellingen als webcamberoemdheden, webcampersoonlijkheden en cam-bekendheden. bedrijfsmasseur, bedrijfsmasseuse Omdat het voor bedrijven steeds moeilijker wordt om goede mensen binnen te halen en binnen te houden, bieden zij allerlei extraatjes. Management by pampering wordt dit verschijnsel genoemd, dat onder meer heeft geleid tot artistiek verantwoorde werkplekken, huiskoks, en fitness of massage op de werkplek. Die massage wordt gedaan door een bedrijfsmasseuse, een woord dat debuteerde in Elle, en wel op i januari 1999, wat het tot het eerste nieuwe woord van het millenniumjaar maakt. In een uitvoerig artikel over het pamperen - een woord dat in 1995 ontstond als variant op 'in de watten leggen' - van werknemers schreef Elle: In Amstelveen klinken tegen vijven opzwepende houseklanken door het als fitnessruimte ingerichte penthouse van Hewlett-Packard. Uit alle hoeken en gaten van het bedrijf komt personeel achter het beeldscherm vandaan om mantelpak en pantalon voor een sportoutfit te verruilen. Hewlett-Packard pampertzijn mensen met gratis aerobicslessen na het werk - en waarom zou je als werknemer de file niet verruilen voor een uurtje sport en sauna? Het bedrijf verzorgt ook hardloop- en schaatstrainingen, zaalsporten en yoga-lessen en elke woensdagmiddag komt er een masseuse om afgematte werknemers van nieuwe energie te voorzien. Ze is bijzonder populair: wie zich nu aanmeldt, kan pas in april bij de bedrijfsmasseuse terecht.

In juni beschreef ook Quote de nieuwe trend op de arbeidsmarkt. 'Werknemers die wel iets met het lichaam willen doen, maar geen zin hebben in beweging kunnen terecht bij de bedrijfsmasseur, tenminste bij Hewlett-Packard, Greenpeace, American Book Center, en Tracey Forbes, zelfstandige in Amsterdam, bezoekt deze bedrijven met de "in [29]

touch chairmassage'V Bedrijfsmasseurs doen dus ook aan stoelmassage, een woord dat sinds 1997 geregeld voorkomt, samen met stoelmasseur en stoelmasseuse. beeldschermtachograaf Ongeveer veertig procent van de ruim 2,5 miljoen mensen die dagelijks achter de computer zitten, heeft last van klachten aan nek, schouders, armen, handen en vingers, kortweg RSI (repetitiue strain injury). Volgens de wet mag iemand niet meer dan zes uur per dag met een computer werken, maar uit onderzoek blijkt dat een kwart van de beeldschermwerkers veel langer achter de pc zit. Om de kans op RSI te verkleinen presenteerde FNV Bondgenoten op 15 juni 1999 een computerprogramma dat registreert hoe lang en hoe intensief een werknemer op de computer werkt. Het gaat om een programma dat het aantal toetsaanslagen en muisbewegingen opslaat. Die bewegingen worden verschillend waargenomen: een harde aanslag geldt als intensiever dan een lichte, dubbelklikken met de muis is intensiever dan een enkele klik. Neemt het programma waar dat er te lang en te intensief achter het scherm werk is verricht, dan waarschuwt de computer met licht- en geluidssignalen. Een oranje lampje betekent gevaar, bij rood zit iemand al in de gevarenzone. De FNV presenteerde het computerprogramma, dat is gemaakt door E. Lambooy, als een beeldschermtachograaf. Die naam is verzonnen door Jan Warning, hoofd Kwaliteit van de Arbeid. Warning gebruikte het woord op 10 maart 1998 voor het eerst in een intern rapport, getiteld De beeldschermtachograaf. Als voorbeeld had hij het apparaat voor ogen dat de vrachtwagenbestuurder dicteert wanneer hij moet pauzeren. In de vele krantenberichten over de beeldschermtachograaf verzonnen journalisten allerlei alternatieven, zoals anti-RSL-tachograaJ, muisalarm, muisarmalarm, muisarmbestrijder, muisarmtachograaf, pc-tachograaf en RSl-tachograaf. Maar Warnings vondst komt sindsdien het vaakst voor en maakt waarschijnlijk de meeste kans, ook omdat het woord duidelijk en correct is, hoewel een tikkie lang. Overigens schuiven sommige woordenboeken Warning ook de uitvinding van het woord muisarm in de schoenen, maar zelf ontkent hij dit ten stelligste. Sinds 1996 houdt hij zich intensief met RSI bezig. Het woord muisarm bestond toen al zeker twee jaar (kop in het Algemeen Dagblad van 12 januari 1994 'Computer leidt nu ook tot muisarm'). [30]

De beeldschermtachograaf blijkt een succes. In november maakte de FNV bekend dat het computerprogramma al op 60.000 werkplekken is geïnstalleerd. Mogelijk kan het helpen een einde te maken aan de muisarmplaag, een woord dat in 1999 werd gemunt door de Volkskrant. beeldschermterreur Er zijn veel soorten terreur. De afgelopen jaren was in de kranten bijvoorbeeld sprake van contraterreur, familieterreur, muziekterreur, politieterreur, reclameterreur, straatbeeld terreur, spoorwegterreur, telemarketingterreur en zelfmoordterreur. In 1999 kwam er een nieuwe vorm bij: beeldschermterreur. Over het geboortejaar van het woord beeldscherm zijn we goed geïnformeerd. Het werd in 1958 opgetekend in een jaarboek van de Winkler Prins Encyclopedie, in een lijst 'nieuwe woorden in onze taal'. Samen overigens met bit en computer. Beeldschermterreur debuteerde op 11 december 1999 in de Volkskrant in een artikel over internet als treitermedium

(ook een nieuw woord trou-

wens, maar met minder overlevingskansen dan beeldschermterreur). Een en ander komt veel voor op scholen. Zo kreeg een meisje bij een informaticales eens de schrik van haar leven toen de leerlingen de pc's aanzetten. Op de beeldschermen van de computers verscheen een verhaal waarin stond dat zij met iedereen het bed in dook. In andere gevallen werd van jongens gezegd dat ze homo waren of voor de Russen spioneerden. Ook het bedrijfsleven kampt met computerterreur, een woord uit 1990. Volgens Wim van Veelen, adviseur arbeidsomstandigheden bij FNV Bondgenoten, is beeldschermterreur op de werkvloer vaak seksueel getint, net als op scholen. 'Van Veelen kan zich goed voorstellen dat mensen ziek worden of ontslag nemen vanwege de beeldschermterreur', schreef de Volkskrant. 'Werkgevers doen te weinig om het pesten op de werkplek terug te dringen', vindt Van Veelen. 'Vaak vindt de leiding het nog leuk ook dat die seksplaatjes de ronde doen. [...] Ook scholen moeten [...] duidelijk stelling nemen tegen computerterreur. Gebeurt dit niet, dan staan de scholen niet sterk als ze scholieren wegsturen vanwege Internet-misbruik.' belboom 'De Limburgse gemeente Hunsel', meldde het ANP op 15 april 1999, 'krijgt als eerste op het Europese vasteland een "belboom": een op enige afstand niet van echt te onderscheiden spar, geheel vervaar[31]

digd van metaal. Te gebruiken als zendmast voor mobiele telefonie.' De nepspar werd gebouwd door het Engelse bedrijf Alan Dick & Co (ADC). De boom is vijfentwintig meter hoog, weegt twaalf ton en wordt ook wel boommast of zendboom genoemd. 'Pas als je het ding van dertig centimeter afstand bekijkt, zie je dat hij geheel uit metaal is opgetrokken', verklaarde een medewerker van ADC. Columnist Ruud Verdonck was het daar in Trouw niet mee eens: Op de foto ziet de belboom er heel redelijk uit. Hooguit een beetje statig en eenzaam tussen allemaal struikgewas. Volgens de fabrikant m o e t j e de boom tot op dertig centimeter naderen voor je kunt zien dat het helemaal geen echte boom is maar een ijzeren obstakel. Die claim lijkt me wat al te optimistisch. Je ziet zelfs van ruime afstand op de foto meteen dat er met het gevaarte iets loos is. Te weinig zure regen gehad.

Voor Zuid-Europese landen ontwikkelde ADC een aangepast type: de palmbelboom. Libertel nam de Hunselse belboom op 28 april in gebruik. Vergelijk Talkie kids phone, wappen en zendkraan. bergdetective Op 23 maart 1999 ging in Nepal een expeditie op pad om antwoord te krijgen op een vraag die bergbeklimmers al 75 jaar bezighoudt, namelijk: wie bereikte als eerste de top van de Mount Everest? Zeker is dat de hoogste berg ter wereld in 1953 werd bedwongen door de Nieuw-Zeelander Edmund Hillary en de Nepalese gids Tenzing Norgay. Maar hadden de Britten George Mallory en Andrew Irvine in 1924 ook de top bereikt? Zelf hebben ze het niet kunnen navertellen, want ze stierven tijdens de expeditie. De bergbeklimmers die in 1999 op pad gingen, werden in NRC Handelsblad consequent berg detectives genoemd - een woord dat niet eerder is aangetroffen. 'De bergdetectives die gisteren vanuit de Nepalese hoofdstad Kathmandu vertrokken, gaan op zoek naar een fototoestel én de bevroren lijken van de Britten George Mallory en Andrew Irvine, die sinds 8 juni 1924 ergens aan de noordzijde van de berg onder de sneeuw begraven moeten liggen.' De Kodak-camera werd niet gevonden, het goed geconserveerde lijk van Mallory wel. Het lag op 8290 meter hoogte - ruim vijfhonderd [32]

meter onder de top - op de 'moeilijke' noordflank van de berg. Mallory had een tweedjasje en leren schoenen aan, en het klimtouw zat nog om zijn middel. Eind mei volgde de conclusie van de bergdetectiues: Mallory had de top waarschijnlijk niet bereikt. De route die hij had gekozen was te zwaar en kende te veel obstakels. beton bom 'In plaats van high-techbommen zetten Amerikaanse gevechtsvliegtuigen tegenwoordig bommen met beton in tegen Irak. De Amerikaanse luchtmacht is begonnen met lasergestuurde bommen te vullen met beton, als er doelen in bewoonde gebieden moeten worden vernietigd. Op die manier neemt het risico van burgerslachtoffers af.' Aldus de Volkskrant op 8 oktober 1999 onder de kop 'VS bombarderen Irak nu met betonbommen'. NRC Handelsblad voegde er 's avonds nog wat details en achtergrondinformatie aan toe. De projectielen wegen twee- tot drieduizend kilo, iets zwaarder dan het conventionele type. Ze vinden hun weg naar het doel met behulp van een sensor in de neus die een weerkaatste laserbundel in het vizier houdt en beweegbare stuurvinnetjes. Dat deze bommen worden ingezet, is tekenend voor de nauwkeurigheid waarmee doelen kunnen worden getroffen. Indien bijvoorbeeld een stuk luchtdoelartillerie op één meter wordt gemist, is er geen schade.

Het was ironisch dat juist Irak nu werd bestookt met betonbommen, aldus NRC Handelsblad. 'Begin 1991, op het hoogtepunt van de Golfoorlog, vuurde Irak namelijk een Scud-raket op Israël af die was voorzien van een betonnen lading. De raket, voor de gelegenheid in de Iraakse pers Al Hijarra gedoopt, wat "kei" betekent, kwam ver van de bewoonde wereld in de Negev-woestijn neer. Dat Irak een "steen" naar Israël wierp, was een directe verwijzing naar de keien waarmee Palestijnse jongeren tijdens de intifada, de Palestijnse volksopstand, het Israëlische leger bestookten.' Vergelijk grafietbom. biechtshow Een biechtshow is een televisieshow waarin men een misstap opbiecht. Zoals overspel, drankzucht of mishandeling van partner en/of kind. De commerciële omroepen grossieren erin, maar ook de [33]

EO is niet vies van een biechtshou;, mits de misstap tot inkeer heeft geleid. In NRC Handelsblad van n september 1999 werd dit nieuwe woord gebruikt in een artikel over de overlast die de mobiele telefoon veroorzaakt: Wij zijn nu allemaal eikaars publiek. Je hoeft je niet meer binnen te dringen bij 'Jerry', bij 'Oprah' of bij een van de andere biechtshows op tv. Een openbare ruimte en een mobiele telefoon, meer heb je niet nodig, en daar sta je al midden op de Bühne en kun je iedereen de kleine of grote drama's van je leven in de oren toeteren.

Bijlmersyndroom Op 4 oktober 1992 stortte een Boeing 747 van de Israëlische luchtvaartmaatschappij El Al neer op de Bijlmer in Amsterdam. Omdat de toedracht van het ongeluk lang onduidelijk bleef, hield de Tweede Kamer een parlementaire enquête. De verhoren duurden van 27 januari tot 12 maart. Er was in de jaren daarvoor al heel veel over de ramp geschreven en dit had tot allerlei (gelegenheids) samenstellingen geleid, zoals Bijlmercomplot, Bijlmerdoojpot, Bijlmerspeurder enzovoorts. In de uitvoerige berichtgeving over de Bijlmerenquête doken talloze nieuwe samenstellingen op. De meeste waren eendagsvliegen, maar de kans is groot dat Bijlmersyndroom een lang leven beschoren is. Immers, zolang er mensen zijn die hun gezondheidsklachten toeschrijven aan de Bijlmerramp - of dit nu terecht is of niet - heeft dit woord gebruikswaarde. Net als Bijlmerziekte. Bijlmerziekte dook in 1996 voor het eerst op, maar brak door in 1999. Bijlmersyndroom debuteerde op 30 januari 1999 in Trouw. Het dagblad tekende het op uit de mond van fotograaf L. Bertholet. Diens zoon had vlak voor de crash foto's van de El Al-Boeing gemaakt waarop te zien is dat de motoren scheef hangen. 'Fotograaf L. Bertholet is al ruim zes jaar betrokken bij de Bijlmerramp', aldus Trouw. 'Hij stelde dat er sprake is van een "Bijlmersyndroom". "Ik ben geen medicus, maar die conclusie moetje gewoon trekken.'" Het Bijlmersyndroom bestaat uit een reeks klachten, variërend van intense vermoeidheid, geheugen- en concentratieproblemen, huidafwijkingen en luchtwegaandoeningen tot diverse soorten pijn. Of het syndroom echt bestaat is nog steeds onderwerp van discussie. Volgens sommigen zijn de klachten toe te schrijven aan een bepaalde stof uit de lading van het verongelukte El Al-vliegtuig die is vrijgekomen bij de [34]

brand na de Bijlmerramp. Het Academisch Medisch Centrum, dat het syndroom na veel geharrewar onderzocht, kwam in april tot een andere conclusie. Op verzoek van het ziekenhuis onderzochten huisartsen de medische dossiers van 544 mensen die naar het meldpunt van het AMC hadden gebeld. Het Parool vatte de bevindingen als volgt samen: Volgens de huisartsen, die negentig procent van die klachten kenden, is bij zes procent van de aandoeningen een verband met de ramp waarschijnlijk of zeer waarschijnlijk. In bijna de helft van de aandoeningen (41 procent) vinden de huisartsen een relatie met de ramp onwaarschijnlijk; in de overige gevallen durven ze geen mening uitte spreken. Net als bij vorige onderzoeken van het AMC worden psychische klachten het meest in verband gebracht met de ramp. De huisartsen vinden een relatie tussen de ramp en stress en depressies het meest waarschijnlijk. Van de lichamelijke klachten worden luchtwegaandoeningen en leverziekten het vaakst genoemd. De elf vaststaande gevallen van auto-immuunziekten zijn er meer dan statistisch te verwachten viel. Maar de ramp is er niet de oorzaak van; anders zouden er veel meer gevallen moeten zijn, aldus het AMC. [...] Voor andere kwaadaardige aandoeningen, zoals kanker, heeft het AMC geen aanwijzing gevonden vooreen verband met de ramp. Het AMC constateert dat de klachten gedurende dejaren na de ramp zijn ontstaan en niet pas in 1997, zoals tijdens de verhoren van de parlementaire enquêtecommissie enkele malen werd beweerd. De verhoren tijdens de enquête hebben er wel toe geleid dat meer mensen een verband zijn gaan leggen tussen hun klachten en de Bijlmerramp. Maar zoals gezegd is niet iedereen het ermee eens dat het Bijlmersyndroom niet bestaat. Volgens Ivan Wolffers, hoogleraar gezondheidszorg aan de Vrije Universiteit, moet de zaak verder worden uitgezocht. Daarom schreef hij in juni in een krant: 'In de volgende Grote Van Dale zouden we "Bijlmersyndroom" [moeten] opnemen, met daarachter in heldere termen: "Reeks verschijnselen van verschillende aard, vaak aangetroffen bij overlevenden en hulpverleners betrokken bij de Bijlmerramp. Tot in 1999 was de medische wetenschap niet in staat een enkele oorzaak voor dit syndroom te geven. Men zoekt verder.'" Vergelijk onder de pet houden. [35]

biotech-activist In september 1999 kondigden Amerikaanse milieuactivisten aan dat ze een rechtszaak zouden beginnen tegen de grootste producenten van genetisch gemanipuleerde gewassen, zoals DuPont, Monsanto en Novartis. Deze bedrijven zouden de agrarische markten in een wurggreep houden door biotechnologie - een tak van de biologie die haar wortels heeft in de tweede helft van de negentiende eeuw - commercieel uit te buiten. Het plan was om samen met de boeren in zo'n dertig landen tegelijk een rechtszaak te beginnen. In de Nederlandse kranten die dit nieuws meldden, werden de activisten zonder uitzondering biotech-actiuisten genoemd, een woord dat niet eerder is opgetekend. Het woord biotechniek is in 1960 bedacht door de Amerikaan J.J. Steele. Sinds het begin van de jaren negentig komt de verkorte vorm, biotech, in allerlei samenstellingen voor, zoals in 1990 in biotech-concern en biotech-fonds, in 1991 in biotech-bedrijf en biotech-product, in 1993 in biotech-insuline en biotech-lobby, in 1995 in biotech-aardappel, biotech-industrie en biotech-onderneming, in 1996 in biotechexperiment, biotech-hater, biotech-hausse, biotech-hype, biotechmaïs, biotech-plant, biotech-sector, biotech-soja, biotech-voeding en biotech-voedingsmiddel, in 1997 in biotech-aandeel, biotech-vrij en biotech-zaad, in 1998 in biotech-stam en biotech-wereld, en in 1999 (afgezien van biotech-activist) in agri-biotech, biotech-eten, biotechgeneesmiddel en biotech-markt. Vergelijk gengewas, hacktivist, vernietigingsgen en zaadpiraat. Blair-baby De Britse pers stond er maanden bol van: Cherie Blair, de echtgenote van premier Tony Blair, was zwanger van hun vierde kind. Dat was om twee redenen bijzonder. In de eerste plaats omdat het voor het eerst in 150 jaar was dat een premier tijdens zijn ambtsperiode een baby zou krijgen. Daarnaast maakte Cheries leeftijd een en ander opmerkelijk, want zij is 45. Aanvankelijk dook de aanduiding Blair-baby in de Nederlandse pers alleen op in berichten over de Blairs, maar op 2 december maakte de Volkskrant er een nieuwe soortaanduiding van, in een artikel getiteld ' "Blair-baby" heeft de toekomst': Paren twijfelen steeds vaker over het nemen van een kind en stellen het ouderschap steeds vaker uit. Bij tweederde van de eerstgebore[36]

nen is de moeder ouder dan dertig jaar. Ook komen er steeds meer zogenoemde Blair-baby's: dit jaar waren er vijfduizend pasgeborenen met een moeder van boven de veertig. Voor een kwart van deze moeders was het bovendien het eerste kind. De gemiddelde leeftijd waarop Nederlandse vrouwen hun eerste kind krijgen, is nu bijna 30 jaar. bodywire Begin 1999 waren ze opeens overal te zien: meisjes met neptatoeages in de vorm van dunne, sierlijke bandjes in verschillende kleuren. De kranten spraken van bodywire, magk-tattoos, strincj-tattoos, en tattoobandjes - woorden die allemaal niet eerder zijn aangetroffen. Het Parool signaleerde de trend als eerste. Op 27 januari 1999 schreef deze krant: 'Naast de nep-tattoos in de vorm van plakplaatjes en de henna-tattoos die een paar weken blijven zitten, ontwikkelt zich een nieuw fenomeen op dit gebied. Steeds vaker zie je hippe mensen rondlopen met een string-tattoo om nek, enkel, pols of arm: een gevlochten, rekbaar bandje van zwart visdraad, dat verdacht veel lijkt op een echte tattoo. Deze zogenoemde bodywire is te krijgen bij onder andere drogisterijen, en is een stuk goedkoper (ƒ 12,50) dan een echte tatoeage, en nog verplaatsbaar ook.' Half mei voegde de Rijn en Gouwe daaraan toe: 'De tattoorage zet gewoon door. Waren 't eerst zwarte, stugge materialen die gebruikt werden voor de armbanden en kettingen, nu zijn ze flinterdun en ook in verschillende kleuren te verkrijgen. Nieuw is de regenboogverwerking: drie of vier kleuren in een "tattoo". [...] Ook nieuw is het slangenmodel, deze tattoo heeft een golfbeweging. De magie tattoos zijn er in de vorm van ringen, armbanden, enkelbanden en kettingen.' NRC Handelsblad maakte pas in juli melding van de rage, onder de kop 'Alle stoere meisjes hebben een tattoo'. bompauze Er zijn meer soorten pauzes dan je zou denken. Het Groene Boekje, de officiële spellinglij st van het Nederlands, kenter al twintig, waaronder dweilpauze, eetpauze, cjeuechtspauze, loonpauze en regenpauze. Nieuw in 1999 en meteen met stip binnengekomen: de bompauze. De NAVO probeerde Joegoslavië, dat huishield in Kosovo, op de knieën te dwingen door intensieve bombardementen, maar in Nederland was niet iedereen het daarmee eens. 'Groenlinks wil snel bompauze', kopte het Algemeen Dagblad op 11 mei 1999, daarmee het debuut van het [37]

woord vastleggend. Tien dagen later op het ANP: 'Kabinet bespreekt bompauze en einde Kosovo-conflict'. En in de weken erna: 'NAVO niet eensgezind over noodzaak "bompauze"' (ANP) en 'Van Aartsen oogst kritiek coalitie met bompauze' (de Volkskrant). Na ruim 33.000 bombardementsvluchten, waarbij circa 20.000 bommen werden afgeworpen, werd de oplossing toch bereikt aan de onderhandelingstafel. Dat was op 9 juni. Een dag later was de eerste echte bompauze een feit. Overigens werd het woord later ook nog overdrachtelijk gebruikt. Zo schreef de Volkskrant op 22 december 'Bompauze in dialoog EU-China beëindigd'. Het ging hier niet over het gooien van bommen, maar om het leveren van scherpe kritiek. Vergelijk grafietbom en KFOR. boxenstelsel Nieuwe wetgeving levert vaak nieuwe woorden op. Zo leidde een herziening van het belastingstelsel in 1892 tot de woorden inkomstenbelasting en uermogensbelasting. Bedrijfsbelasting bestaat sinds 1893 enrijunelbelastingsinds 1897. Noem mij uw belastingen en ik zeg u in welk land u woont. Eind 1999 presenteerde staatssecretaris Vermeend van Financiën plannen om het belastingstelsel in 2001 ingrijpend te herzien. Dit leverde zeker één nieuw woord op, boxenstelsel, dat op 15 september voor het eerst in de kranten opdook. 'Het kabinet', schreef het Algemeen Dagblad op die dag, 'introduceert een boxenstelsel; in box 1 belastbaar inkomen uit werk en woning tegen een oplopend tarief van 32 tot 52 procent, in box 2 belastbaar inkomen uit aanmerkelijk belang (vast tarief 30 procent) en in box 3 belastbaar inkomen uit sparen en beleggen (vast tarief 30 procent). Als het inkomen in een box negatief is kan dat niet worden verrekend met een positief inkomen uit een andere box.' Toen Vermeend twee weken later achter een pc plaatsnam om via internet vragen te beantwoorden over zijn plannen, schreef NRC Handelsblad, onder de kop 'Vermeend opent vierde box: babbelbox': Enkele serieuze vragenstellers werden afgewisseld door een leger van 'grappenmakers' díe onder schuilnamen als Gerrit Zalm (minister van Financiën), Peter R. de Vries (misdaadverslaggever op televisie) en 'anonymous' de staatssecretaris aan het lachen kregen. 'Geachte staatssecretaris,' vroeg een chatter, 'heeft u het boxenstelsel ontworpen omdat u een hokjesdenker bent?' [38]

Boxenstelsel is zonder twijfel een blijvertje. Ton den Boon, hoofdredacteur van Van Dale, voorzag het woord al van een definitie: 'Belastingstelsel waarin de verschillende inkomsten worden belast tegen verschillende tarieven in een aantal (tarief)boxen.' Vergelijk Oom Dagobert-regeling. boxfresh In maart 1999 onderging het vrouwen tijdschrift Blud. een ingrijpende restyling. Geen eindeloze beschouwingen meer over nieuwe cd's, films en boeken; voortaan ging het zich nog meer toeleggen op fotografie, mode, lifestyle en trends. Het blad richtte zich nu ook op de hoger opgeleide, modebewuste jonge vrouw en verscheen op glimmend papier. Het presenteerde zich met enige scherts als vrouwenglossy, een woord dat we sinds 1996 kennen. Hoewel de hoofdredacteur verklaarde niet meer mee te willen doen aan 'vaag trendwatch-geblaat', werd in het eerste nummer nieuwe stijl een behoorlijk vage trend gespot, namelijk boxfresh. 'De veranderde Blud.', aldus het Algemeen Dagblad op 19 maart 1999, 'presenteert zich box/resh, een trend waarover het zelf uitvoerig bericht. Hoe nieuwer, hoe beter. Vers uit de doos, helemaal spie en span, kraaknieuw en hyperclean. Boxfresh is mode, schoenen, voedsel als sushi, tijdschriften, "Boxfresh heeft iets magisch. Boxfresh is als Sneeuwwitje die klaarligt met natte roze lippen. Vergelijk übercool en yeccle. breekboom Een military is een driedaagse wedstrijd voor paarden die bestaat uit dressuurproeven, uithoudingsproeven en een springconcours. Het is de zwaarste tak van de paardensport, en geregeld gaat er iets mis. Zo kwamen in 1997 twee paarden om het leven bij de military van Boekelo, en in 1999 lieten vijf ruiters het leven bij een military in Engeland, de bakermat van deze sport. In Boekelo wilden ze niet nog eens dode paarden op het parcours en daarom bedacht Jacob Melissen, persfotograaf en militaryliefhebber, een hindernispaal die bij een ongeluk zou meegeven. Normaal zijn hindernispalen van massief hout, maar Melissen liet bij het decorcentrum van de NOS een hindernispaal bouwen met een kern van eikenhout, een laag van piepschuim en een coating van latex. Hij verzon er het woord breekboom voor. De eerste twee breekbomen werden in oktober 1999 uitgeprobeerd [39]

in Boekelo. Melissen haalde er bijna alle kranten mee, zodat het nieuwe woord vele keren te lezen was, ook in koppen. Zo kopte NRC Handelsblad 'Military test "breekboom'", het Haarlems Dagblad schreef 'Military Boekelo met "breekbomen"' en de Volkskrant besteedde twee keer aandacht aan de nieuwe hindernispaal, één keer onder de kop 'Hindernispaal bij military met ingebouwde kreukelzone' en vervolgens met het nieuws 'Breekboom bewijst zijn waarde in de military'. De breekboom bewees z'n waarde omdat er inderdaad een paard tegenaan botste... zonder gewond te raken. Het Algemeen Dagblad leverde als enige commentaar op het nieuwe woord. Onder de kop 'Na klapschaats nu de breekboom' schreef deze krant: 'Een wat sullige naam, te plaatsen in het rijtje van de klapschaats. Maar de naam zegt alles over het geheim van de balk. Zodra het paard stevig in botsing komt met de balk, breekt deze.' Melissen was 'bijna extatisch' over het resultaat en ook veel ruiters waren enthousiast, maar niet allemaal. 'De breekboom riep vragen op', schreef Trouu; op n oktober 1999. 'Verliest een paard zijn respect niet voor een echte boom? En: hoe wordt het breken van een breekboom zonder val bestraft, als je bedenkt dat het paard waarschijnlijk ten val zou zijn gekomen als er een echte boom gelegen had?' Vergelijk paardenbegraafplaats. bullshit bingo Het Algemeen Dagblad bracht het nieuws in oktober 1999 zelfs op de voorpagina: een nieuw woordspel verovert Nederland. De naam: bullshit bingo. Volgens de krant is het spelletje overgewaaid uit Amerika en Engeland, waar werknemers elkaar al sinds het begin van de jaren negentig tijdens vergaderingen afrekenen op het gebruik van clichétaal. Nu zou deze nieuwe vorm van bingo aan 'een onstuitbare opmars' in de Nederlandse vergaderzalen zijn begonnen. 'Het werkt zo', schreef het Algemeen Dagblad op 22 oktober. 'Zet alle nietszeggende (bullshit) woorden of uitdrukkingen die in uw bedrijf regelmatig worden gebruikt op een bingoformuliertje (6x6 vakjes) en ga de vergadering in. Elke keer als u een woord hoort dat op het lijstje voorkomt, kruist u het aan, en na vijf kruisjes roept u keihard "Bullshit!" Een van de belangrijkste voordelen, aldus de spelers: meedoen voorkomt indutten tijdens vergaderingen. Andere voordelen: iedereen blijft alert en als het goed is, neemt het onduidelijke taalgebruik af. En[40]

kele uitdrukkingen op de formulieren: win-win, commitment, een stuk kwaliteit, de klant staat centraal, ín de week leggen, van strategisch belang, core business, resultaatgericht en niet te vergeten target.' Vanzelfsprekend variëren de bullshitwoorden per sector. Het adviesbureau KPMG ontwikkelde speciaal voor een ministerie een formulier met daarop uitdrukkingen als een stuk draagulak en planproces. Bij adviesbureau Ernst & Young circuleert een formulier met onder meer pro-actieve opstelling, targets, synergie en win-win-situatie. burgerjournalistiek Burgerjournaiistiek is een vondst van Maarten Huygen, televisiecommentator bij NRC Handelsblad. Hij muntte het op 25 november 1999, als vertaling van het Amerikaanse civic journalism. 'Burgerjournalistiek is uit Amerika overgewaaid', aldus Huygen, 'en blijft dicht bij het dagelijkse leven van de burger. Wat de journalist "nieuws" vindt, heeft niet altijd maatschappelijk belang, laat de affaire Monica Lewinsky zien. De burgerjournalist reduceert zijn berichtgeving niet tot emoties, persoonlijke kwesties of schandaaltjes, maar brengt opbouwende verslaggeving over de wereld om ons heen. Er gaat ook weieens iets goed. Hoe kan de medische zorg worden verbeterd? Wat moet er gebeuren tegen zinloos geweld? Thema's van de AVRO.'

Kortom, in de burgerjournalistiek is bepalend waar de burger belangstellingvoor heeft, niet waar journalisten zo graag over schrijven. calamiteitenvaartuig Op 13 juli 1999 berichtte het ANP: 'De Koninklijke Marine in Den Helder krijgt in december de beschikking over een uniek calamiteitenvaartuig. Met het nieuwe brandblus- en oliebestrijdingsvaartuig wordt bevuild oppervlaktewater in de haven binnen een mum van tijd geïsoleerd en verwijderd.' Het calamiteitenvaartuig wordt gebouwd door de Leeuwarder scheepswerf De Greuns. Of beter: De Greuns bouwt een voormalig landingsvaartuig om tot calamiteitenvaartuig. Het gaat om een zestien meter lang polyester schip dat wordt uitgerust met een brandbluspomp, een bluskanon en voorzieningen voor het gebruik van een oliescherm. Brand & brandweer, het vakblad voor brandpreventie, brandbestrijding en hulpverlening, meldde in juli 1999 dat de brandweer onderzoek doet naar de haalbaarheid van een calamiteitentreïn. Ook dat is een nieuw woord. Oliebestrijdingsvaartuig dateert uit 1996. [41]

carveschaats 'Het marathonpeloton', aldus het Algemeen Dagblad op 29 november 1999, 'leerde afgelopen zaterdag een nieuw woord: carveschaats. Jan Maarten Heideman introduceerde het nieuwigheidje bij de negende KNSB/Unox-wedstrijd in Amsterdam. De fysiotherapeut uit Oldebroek won op de speciale ijzers met machtsvertoon de massasprint en moest na afloop wat aan zijn collega's uitleggen.' De carveschaats

is ontwikkeld door Hans Veldhuis, schaatstrainer,

coach van de Deventer IJsclub en tevens bedenker van het haaienpak (zie aldaar). 'Het idee is komen overwaaien uit de skiwereld', vertelde Veldhuis aan Trouw. 'De ijzers zijn aan het begin breed, in het midden smal en aan het einde weer breed, waardoor je een ronding krijgt. Begin en eind van de messen zijn 1,1 millimeter dik, in het midden 0,9. Door het dunnere middengedeelte heb je veel meer druk op het ijs, waardoor de schaats beter glijdt. Vooral in de bochten heb je er voordeel bij, want door het profiel in het mes stuur je automatisch de bocht in.' De nieuwe schaats kreeg zoveel aandacht in de media dat er zelfs ruimte overbleef voor de taalkundige kant van de zaak. 'In Amsterdam waren de opmerkingen in het marathonpeloton over de carve ronduit hilarisch', rapporteerde de Volkskrant. 'Sommigen wisten het woord niet eens goed uit te spreken.' Heideman zei te verwachten dat met de carveschaats binnenkort het ene na het andere schaatsrecord zal worden verbeterd. Maar anderen waren sceptischer, wat te volgen was in krantenkoppen als 'Carveschaats maakt geen indruk op Gianni Romme' (Haarlems

Dagblad),

'Twijfels over nut van nieuwe carve-schaats' (de Volkskrant) en 'Weinig fiducie in carve-schaats' (ANP). Overigens is het principe van de carveschaats al oud. Omstreeks 1878 werd een vergelijkbaar model gebouwd door een zekere kapitein Dowler en aan het begin van de twintigste eeuw bracht ook de Friese schaatsenmaker Hoekstra uit Warga schaatsen op de markt waarbij het ijzer in het midden smaller was dan aan de uiteinden. Deskundigen spreken in dit verband wel van concave ijzers. ceeceetje De afkorting c.c. staat onder meer voor 'copie conform' en 'carbon copy'. Dat betekent dat er een eensluidend afschrift van een document gaat naar degene wiens naam achter de afkorting staat ingevuld. C.c. is geen nieuwe afkorting, zeker niet zelfs, maar door [42]

e-mail is ze wel aan een tweede leven begonnen. Dat er een beetje anders uitziet dan het eerste. Het is nu heel gewoon geworden om mensen te horen zeggen: 'Stuur A. een mailtje en doe mij dan een ceeceetje.' Nog niet aangetroffen op schrift, maar zeer geregeld te horen. chickengate Vanaf eind mei 1999 schreef de hele internationale pers over chickengate - het schandaal van de met dioxinen verontreinigde Belgische kippen. Van de kwaliteitskranten gebruikte Le Monde het woord als eerste. Op 31 mei schreef Jean Yves Nau in een klein stukje op de 'Dernière Page': 'Premier Jean-Luc Dehaene, zo meldt een van onze Brusselse correspondenten, heeft besloten het dossier dat de pers nu al chickengate heeft gedoopt, aan zich te trekken.' De Spaanse media hadden het over el Chickengate. Van de Nederlandse kranten was de Volkskrant er als eerste bij. Op 3 juni schreef deze krant, in een portret van een Antwerpse pluimveehouder: 'Zie maar', vertelde de veehouder, 'de uniformiteit van dit koppel is goed, hè. Je ziet geen achterblijvers. Ze zitten allemaal op gewicht.' Maar dergelijke constateringen tellen niet, in de week van chickengate.

NRC Handelsblad had het (later) nog even over kippencjate en kippencrisis, maar die sloegen niet aan. Vergelijk Baligate, colavergiftiging, dioxinekip en gifkip. citytarief Het opengooien van de telefoniemarkt is volgens sommigen een van deze beste dingen die Nederland in de afgelopen jaren zijn overkomen. Een en ander heeft in ieder geval tot felle concurrentie geleid, en dus tot scherpe prijzen, ook van KPN, de voormalige monopolist. Op 28 april 1999 meldde KPN Telecom dat het zijn beltarieven voor verschillende bestemmingen in Europa en de VS drastisch zou verlagen. Zo werd bellen met de VS maar liefst 58 procent goedkoper. Behalve met fors lagere landentarieven kwam KPN ook met het zogenoemde citytariej7, waardoor bellen naar de belangrijkste financiële centra in Europa (Frankfurt, Brussel, Londen en Parijs) extra voordelig is geworden. Volgens KPN waren de prijsverlagingen mogelijk dankzij het samenwerkingsverband met het Amerikaanse Qwest, dat eigen [43]

netwerken aanlegt. Volgens anderen was een en ander ingegeven doordat ICPN veel internationaal belverkeer verliest aan zijn concurrenten. In het Duits komt City-Tarif sinds 1997 voor. Vergelijk Talkie kids phone. clubcondoom Over de herkomst van het woord condoom zijn de geleerden het niet eens. Sommigen leiden het af van het Latijnse condomare 'volledig temmen, intomen', volgens anderen gaat het woord terug op een zekere dr. Condom. Deze lijfarts van Karei de Tweede zou de schapendarm als voorbehoedmiddel hebben gepropageerd. Over de herkomst van clubcondoom bestaat geen onduidelijkheid. De Engelse voetbalclub Coventry City introduceerde het clubcondoom eind september 1999. 'De voetbalclub uit de Premier League komt met een eigen clubcondoom op de markt', meldde het ANP. 'Supporters kunnen het condoom straks uit automaten bij het Highfield Road-stadion trekken. Ook twee supermarkten leggen het Coventry-product in de schappen. De aanhang herkent het condoom gemakkelijk, omdat de verpakking de clubkleuren heeft.' colavergiftiging Het Groene Boekje hanteert als opnamecriterium dat een woord in twee verschillende bronnen moet voorkomen. De officiële woordenlijst van het Nederlands kent al twaalf samenstellingen met vergiftiging - inclusief mosselvergiftiging - , dus colavergiftiging kan er nog wel bij, want dat kwam in 1999 in minstens twee verschillende bronnen voor. Het ging overigens om tegenstrijdige berichten, want op 16 juni meldde NRC Handelsblad, onder de kop 'Oorzaken colavergiftiging bekend': 'Coca-Cola heeft de oorzaken achterhaald van de reeks vergiftigingsgevallen met producten van het frisdrankenconcern in België'. Maar twee weken later berichtte het ANP: De exacte oorzaak van de colavergiftiging [...] staat overigens nog steeds niet vast. Coca-Cola wil echter niet langer wachten. Via advertenties in Belgische kranten meldt het Amerikaanse concern dat er geen problemen meer zijn en de consumptie van cola veilig is. Om de campagne kracht bij te zetten krijgt elk Belgisch huishouden zaterdag een bon die recht geeft op een gratis fles frisdrank van anderhalve liter.

[44]

De problemen met Coca-Cola deden zich begin juni 1999 voor. Toen belandden 46 leerlingen van een middelbare school in het Vlaamse Bornem in het ziekenhuis na het drinken van een blikje cola uit een drankenautomaat in het schoolgebouw. Omdat België net volop verwikkeld was in chickengate (zie aldaar) waren de reacties internationaal buitengewoon heftig. België besloot tot een totaal verkoopverbod van Coca-Cola-producten, en in Frankrijk, Duitsland, Spanje, Nederland en Luxemburg werden miljoenen blikjes en flessen uit België geïmporteerde cola, Fanta en Sprite uit de schappen gehaald. Zelfs in het Midden- en Verre Oosten daalde de verkoop van cola merkbaar naar aanleiding van de Cola-affaire, zoals de kwestie al snel bekendstond. Aanvankelijk dacht Coca-Cola dat de vergiftigingsverschijnselen te maken hadden met verontreinigd koolzuurgas in de drank en met een schimmelwerende stof aan de blikjes, afkomstig van pallets van de bottelarij. Later werd duidelijk dat dit toch de oorzaak niet geweest kon zijn, omdat de schadelijke stoffen in veel te kleine hoeveelheden aanwezig waren. Sindsdien houdt men het op massahysterie, gevoed door het dioxineschandaal. De schade voor Coca-Cola was er niet minder om. De omzet in Europa daalde in het tweede kwartaal met zes a zeven procent. Coca-Cola berekende de schade op zo'n tweehonderd miljoen gulden. Overigens kreeg het bedrijf dit bedrag grotendeels terug van de verzekering. collegeliner Op 24 juni 1999 had het Alge meen Dagblad een kleine primeur. De krant meldde dat scholieren in Friesland vanaf september met een collegeliner naar school konden. Het ging om een 'speciaal naar de wensen van de jeugd ingerichte bus' van NoordNet. De bus zou scholieren en studenten uit Sneek, Harlingen, Zwaagwesteinde, Veenwouden en Hardegarijp twee keer per dag zonder overstap naar scholen in Leeuwarden brengen, 'onder het genot van de commerciële zender Radio Rebecca'. Voornaamste doel was overigens om de treinen op de overvolle trajecten Leeuwarden-Groningen, LeeuwardenSneek en Leeuwarden-Franeker in de spits te ontlasten. Een woordvoerder van NoordNet legde uit waar de naam vandaan kwam: 'De naam collegeliner moet je op z'n Engels uitspreken en is door een panel met scholieren bedacht. Daaruit bleek ook dat er vooral behoefte is aan tafels in de bussen om aan te werken. Of te kaarten.' [45]

Op 6 september reed de collegeliner (NoordNet schrijft CollegeLiner) voor het eerst. Het was geen succes. In de grote, gele studentenbus zat geen enkele student of scholier, terwijl de stadsbus erachter mudvol bleek te zitten met de doelgroep. Deze moeizame start werd breed uitgemeten in de media, waarbij collegeliner vele koppen haalde. Zo schreef het ANP 'Leeuwarder CollegeLiner nog geen succes'; de Volkskrant kopte 'Mond-tot-mondreclame moet scholieren de superhippe collegeliner inlokken', het Algemeen Dagblad meldde 'Studentenbus CollegeLiner swingt nog lang niet' en Trouu; kopte 'CollegeLiner nog geen succes'. De directeur van NoordNet liet zich hierdoor niet uit het veld slaan. 'De mond-tot-mondreclame moet nog beginnen', zei hij. Vergelijk grachtengordelbus. computer assisted reporting Nieuwe poot in de vaderlandse journalistiek, overgewaaid uit de Verenigde Staten: computer assisted reporting, afgekort CAR. Dick van Eijlc, redacteur bij NRC Handelsblad en een van de Nederlandse pioniers op dit gebied, schreef op 9 juni 1999: De laatste jaren beginnen ook in Nederland journalisten de mogelijkheden te ontdekken van het analyseren van elektronische bestanden. In de Verenigde Staten is dit onder de naam computer ted reporting

assis-

een lang bestaande traditie. Pioniers gingen daar reeds

in de jaren zestig met zelfgeschreven programma's overheidsbestanden te lijf, waarbij ze in de nachtelijke uren de computers gebruikten waarop overdag de abonnementenadministratie draaide.

Een sterke computer is bij CAR aan te bevelen. Van Eijlc analyseerde onder meer presentielijsten en resultaten van hoofdelijke stemmingen in het Europees Parlement, aangeleverd in meer dan zeshonderd WordPerfect-bestanden, samen vele duizenden pagina's. 'Enkele bewerkingsslagen bleken voor de Pentium 11 450 met 196 megabyte geheugen zelfs te veel gevraagd. In kleine stapjes moesten de bestanden worden aangepast. En zelfs bij die kleine stapjes stond de pc regelmatig een kwartier of langer te pruttelen.' consumentenhausse Precies drieënveertig jaar was G.B.J. Hiltermann wekelijks op de AVRO-radio te horen met zijn column 'De toestand in [46]

de wereld'. Op 22 november 1999 sprak hij zijn laatste column uit, waarna nog een discussie volgde met emeritus-hoogleraar dr. I.A. Diepenhorst en oud-bisschop Bär. In deze discussie zette Hiltermann (85) zich fel af tegen de maatschappelijke vervlakking, materialistische tendensen, en het verlies aan normen en waarden. Hij zei, aldus de Volkskrant: We leven in een tijd met een welvaartsexplosie, een consumentenhausse: altijd maar met vakantie en langer met vakantie, jongelui in discotheken, die pillen slikken. Dat is een terugval in een primitieve stijl. Ik vind het discotheekwezen verwerpelijk. Jongelui die 's ochtends om acht uur eindelijk thuiskomen en dan de hele nacht hebben getandhakt, die kun je nog niet eens als primitieven beschouwen. Primitieven hebben zich ook wel in een bepaald

ritme

bewogen, maar die hebben er dan nog een soort ritueel bij. Dat is dit niet. Dit is weerzinwekkend!

Deze passage bevat drie interessante woorden, namelijk tandhakken (een verschrijving voor tandakken, een woord dat het Nederlands in de achttiende eeuw uit het Maleis leende en dat 'langzaam lopend of op de plaats blijvend dansen' betekent), welvaartsexplosie (een neologisme dat in 1992 debuteerde) en consumenten hausse. Dat laatste woord is nooit eerder aangetroffen en is dus kennelijk ter plekke door Hiltermann bedacht. Wat het precies betekent is niet duidelijk, maar hij zal wel 'hausse in consumentenuitgaven' bedoelen. Vergelijk technohausse. cultuurverkenner We hadden al natuurverkenners, gewone verkenners en zeeverkenners, maar als het aan staatssecretaris Rick van der Ploeg ligt, komen daar cultuurverkenners bij. Hij zei dat op 25 mei 1999, bij de presentatie van zijn beleidsplan 'Ruim Baan voor Culturele Diversiteit'. Van der Ploeg wil ten minste veertig tot zestig miljoen gulden per jaar besteden aan maatregelen om de cultuurdeelname te bevorderen van allochtonen, jongeren en andere groepen in de samenleving die onvoldoende profiteren van subsidies. De taak van de cultuurverkenner is allochtone talenten op te sporen en te begeleiden bij het aanvragen van subsidies. [47]

Van der Ploeg bedacht ook iets om minderheden meer als toeschouwer bij het culturele leven te betrekken. Volgens hem zouden culturele instellingen hun aanbod moeten aanpassen, wat ze zouden kunnen doen met behulp van een community curator. Daarmee bedoelde hij iemand uit een bepaalde bevolkingsgroep die wordt gevraagd om een tentoonstelling te maken. In het Nederlands is community curator niet eerder aangetroffen, in het Engels wel. Van der Ploeg gaf in zijn nota niet aan waar hij het geld voor zijn nieuwe beleid precies vandaan wil halen. Wel lichtte hij zijn plannen een paar weken later nader toe in een uitgangspuntenbrief, zoals het met een Haags gruwelwoord uit 1998 heet. cursusmoe In juli 1999 maakte het weekblad Intermediair bekend dat Nederland cursusmoe aan het worden is. Uit een enquête was gebleken dat hoger opgeleiden de laatste jaren steeds minder aandacht geven aan scholing. Drie jaar geleden brachten academici en mensen met een hbo-opleiding nog vijf weken per jaar door met het volgen van cursussen. Dat was medio 1999 nog maar de helft. Vooral juristen waren het zat: gingen ze in 1996 nog zeven weken op cursus, in 1999 was dat anderhalve week. Ook bij specialisten in de informatietechnologie, een sector waar veel wordt geschoold, nam het aantal studieweken sterk af: van zes naar drie per jaar. Cursusmoe en cursusmoeheid zijn nieuwe woorden, net als condoommoe, een verschijnsel dat tot barebacking (zie aldaar) heeft geleid. De overdaad aan lijstjes met de beste x van de twintigste eeuw, leidde tot het woord lijstjesmoe, dat op 22 december in de Volkskrant debuteerde. In 1997 leek het er even op dat de Nederlander vakantiemoe was. Volgens het researchinstituut N RIT in Breda werden er toen 630.000 vakanties minder geboekt. Die daling bleek echter niet structureel. cyber- De golf aan cyberwoorden die ons nu overspoelt, gaat terug op een vondst van de Amerikaanse sciencefictionschrijver William Gibson. In 1982 lanceerde Gibson in een kort verhaal getiteld Omni het woord cyberspace voor een denkbeeldige, interactieve wereld, gecreëerd door computers. In 1984 gebruikte hij het nogmaals, nu in het boek Neuromancer, dat een bestseller werd. Opmerkelijk is dat Gibson er geen weet van had dat de door hem beschreven fantasie van ruimtelijk van [48]

elkaar gescheiden individuen die via computers met elkaar contact onderhielden in die tijd al gerealiseerd was. Althans, volgens Tim Jordan, de schrijver van Cyberpower. The Culture and Politics of Cyberspace and the internet. Hoe het ook zij: aanvankelijk werd cyberspace alleen gebruikt in het wereldje van computerfreaks, communicatiedeskundigen en sciencefictionliefhebbers, maar omstreeks 1990 brak het door in het algemene taalgebruik. In de Engelstalige media ontstond toen een ware cyberplague, zoals de Britse woordvorser Michael Quinion het heeft genoemd. In een paar jaar tijd verzamelde hij ruim tweehonderd samenstellingen met cyber-, merendeels eendagsvliegen. Volgens Quinion is de plaag inmiddels aan het afnemen, maar in het Nederlandse taalgebied is daar nog niet veel van te merken. Nieuw in 1999 zijn onder meer cyberfraude, cyberhelm, cyberkraak ('Als gevolg van de cyberkraak werd de Witte Huis-site meer dan 24 uur uit de lucht gehaald om de beveiligingslekken te onderzoeken'), cybersonate, cybersupermarkt, cybertherapie en cyberueilincj. De woordenboeken stellen zich - begrijpelijk genoeg - terughoudend op. De Grote Van Dale (1999) vermeldt slechts cyberbucks, cybercafé, cybernaut, cyberpunk en cyberspace. Koenen (1999) voegt daar nog cyberseks, cybershop, cyberstore, cybertijdperk en cyberwereld aan toe. De eerste dateren uit het begin van de jaren negentig. Overigens was Gibson niet de eerste die een woord vormde dat begint met cyber. De Franse wiskundige André Marie Ampère was hem al in 1834 voorgegaan met cybernetique, dat hij omschreef als 'de kunst van het besturen', en in 1948 schreef de Amerikaanse wiskundige Norbert Wiener een beroemd boek getiteld Cybernetics, or control and communication in the animal and the machine. Wiener definieerde cybernetica daarin als 'de leer van de automatische regelings- en communicatiesystemen'. Uiteindelijk gaat cyber terug op het Griekse kubernètikos 'bestuurs-, besturings-'. dagboekkamer Geen televisieprogramma heeft in 1999 zoveel invloed op het Nederlands gehad als Big Brother, de real-life soap van Veronica. Nomineren en de afkorting BB kregen er een betekenis bij en onze taal werd uitgebreid met ten minste twee nieuwvormingen: wegnomineren en dagboekkamer. Daarnaast werden ejfe lekker knuffelen en laatje niet gek[49]

maken gevleugelde woorden, want veel gebruikt door een bewoner van het Big Brother-huis. De dagboekkamer was in het BB-huis de kamer waar bewoners dagelijks even alleen konden praten met een stem van buiten. Met een familielid, met een dokter, een psycholoog of iemand van het Veronicateam. Zij konden er hun hart luchten zoals in een dagboek, dat zal het idee achter de naam zijn geweest. In de dagboekkamer nomineerden de BB'ers ook hun huisgenoten. Dat wil zeggen: zij lieten weten wie er wat hen betreft kon vertrekken. Een belangrijk verschil met een dagboek is dat fragmenten uit de gesprekken ook op televisie werden uitgezonden. De kranten plaatsten dagboekkamer aanvankelijk tussen aanhalingstekens, om aan te geven dat het een nieuw en nogal vreemd woord is, maar door de enorme populariteit van de serie vervielen die komma's al snel. Het Algemeen Dagblad gebruikte het woord op 13 oktober 1999 in een artikel over een afvallige van de zwartekousenkerk van Opheusden: Big Brother [...] moet voor iemand die jarenlang in een Betuwsdorp van de buitenwereld afgesloten is geweest, bijna een feest van herkenning zijn. Hij staat met zijn onbegrepen eenzaamheid niet alleen. Ook in Almere wachten ze gespannen op het grote oordeel. De bewoners van het huis gaan tobbend en schuldbewust door het leven. Ze worden blootgesteld aan verleidingen en genietingen en worden zo nodig door het kerkbestuur in het dagboekkamertje tot de orde geroepen als ze hun broeders en zusters dreigen te verraden. Ze controleren elkaar en bewaken hun gemeenschap. Indringers worden er meteen uit gegooid. Wie tegen de wetten van Big Brother zondigt, moet zijn schuld ten overstaan van heel de gemeenschap belijden. Na twee keer kijken weet de zwarte kous het zeker: Big Brother is Opheusden!

Vergelijk BB, knuffel-tv en nomineren. dartmachine In januari 1999 werd Raymond van Barneveld, postbode te Den Haag, voor de tweede keer wereldkampioen darten. Anders dan de eerste keer werd hij ditmaal op de voet gevolgd door de Nederlandse media. Gevolg: dartsgekte en Van Barneveld op slag een Bekende Nederlander (en postbode-af, want prof). Van Barneveld, bijgenaamd [50]

'Barney', bleef vrijwel voortdurend in het nieuws, in juni 1999 omdat hij het opnam tegen dartmachines - een woord dat niet eerder in het Nederlands bestond. De machines - ook dartrobots of dart-o-maten genoemd - waren gebouwd door studenten van de faculteit werktuigbouwkunde van de TU Delft. Er waren achttien verschillende machines. Winnaar: de dartmachine van Vital van Reeven, Martijn van Os en Evert van der Plassche. 'De dartmachine van de winnaars leek nog het meest op een mechanische kruisboog. Pijltjes werden vanaf een plankje met een touw gelanceerd. Een laserstraal bepaalde de richting', aldus het ANP op 10 juni. Volgens de ene krant was Barney niet erg teleurgesteld over zijn verlies: 'Ik heb hiervan iets unieks verloren, daar schaam ik me niet voor.' Maar volgens een andere krant verliet hij beduusd het podium. 'Ik wist totaal niet wat ik hier moest verwachten. Verliezen is nooit leuk. Bij alles wat ik doe, wil ik winnen. Zelfs met ganzenborden. Maar als ik dan toch moet verliezen dan liever van zo'n apparaat.' Vervolgens had Barney nog een vraag aan de studenten: of ze niet een handtekeningenmachine voor hem konden maken. Want sinds januari had hij bijna 90.000 visitekaartjes met zelfgeschreven handtekeningen uitgedeeld. Vergelijk plagiaatcontrolemachine. dassenwasser Dassen hebben meestal maar een korte levensduur, want reinigen is een probleem. Een lichte handwas is meestal niet afdoende om de voedselresten of het huidvet uit de nek helemaal te verwijderen. Het bedrijf HG International bedacht een oplossing: de dassenwasser. Trouw bracht het nieuws op 19 juni 1999: De vieze stropdas oprollen, in de speciale waspot doen, deksel erop, schudden en even laten staan. Daarna met een bijgeleverd pincet de das uit de pot vissen, en ophangen om te drogen. Binnen 30 minuten is de das schoon en ruikt hij fris. Dassenwasje is verkrijgbaar bij de drogisterij en is geschikt voor alle materialen. deeltijdvrees Er bestonden al vele soorten vrees - denk bijvoorbeeld aan drempelvrees, examenvrees, koudwatervrees en pleinvrees - maar deeltijdurees is nieuw. NRC Handelsblad gebruikte het woord op 20 april 1999, in een bericht over een onderzoek waaruit was gebleken dat bij grote [51]

ondernemingen een op de drie mannen graag in deeltijd zou willen werken. Maar ze durven er niet voor uit te komen, uit angstvoor de reacties van bazen en collega's. Anders gezegd: deeitijdvrees plaagt de werkende man, en dat was ook de kop. Het wachten is nu op de deeltijdvreestherapie. deurbelpyromaan In 1999 was hij zeker vijftien keer in het nieuws: de deurbelpyromaan. Het begon meteen bericht van het ANP op 18 oktober 1999: 'De politie in de Achterhoek is op zoek naar een "deurbelpyromaan". Het afgelopen weekeinde hebben vier inwoners van Doetinchem aangifte gedaan van het in brand steken van hun deurbel. Enkele weken geleden werd in het nabij Doetinchem gelegen Wehl negen keer een deurbel in brand gestoken. De dader heeft het voorzien op kunststof deurbellen. De politie neemt de zaak hoog op.' In de weken erna verschenen koppen in de krant als 'Politie in Achterhoek zoekt "deurbelpyromaan'" (de Volkskrant), '"Deurbelpyromaan" slaat weer toe' (Trouw) en 'Politie pakt deurbelpyromaan' (NRC Handelsblad). Het bleek om een dertigjarige inwoner van 's-Heerenberg te gaan, die alles bij elkaar enkele tientallen deurbellen in Doetinchem en omgeving in brand stak. De man was volgens de politie 'erg in de war' en legde een bekentenis af. dioxinekip Het woord dioxinekip werd voor het eerst gebruikt op 2 juni 1999. Het dook gelijktijdig op in verschillende Nederlandse kranten, 's morgens in de Volkskrant en het Algemeen Dagblad, 's avonds in NRC Handelsblad. Het Algemeen Dagblad gebruikte het niet alleen in een politieke beschouwing over de Belgische kippencrisis, maar ook meteen in een koolcrubriek. Onder de kop 'Kippenpoten in bruine saus', heette het op de 'servicepagina': Koken is geen kunst, vindt Henk Savelberg. Koken is een discipline. Eenvoud, daar gaat het om. En uiteraard goede ingrediënten. Dus voor kippenpoten met bruine saus, een van 'de originele recepten van Henk Savelberg', gebruiken we geen dioxinekip, maar pakken we een kip van Bresse-kwaliteit z'n poten af.

Opmerkelijk is dat NRC Handelsblad aanvankelijk als enige krant in Nederland dïoxinenkïp schreef, dus met een tussen-n. Dit vanuit het idee [52]

dat dioxine een meervoudige chemische samenstelling is, wat scheikundig juist is maar er voor de spelling niet toe doet. De krant hield deze foute schrijfwijze een kleine twee weken vol in alle samenstellingen met dioxine (en dat waren er heel wat), maar haalde toen bakzeil. Men sprak ook van het dioxinekipschandaal. Vergelijk chickengate en gifkip. domaingrabbing Om een domeinnaam - een adres op internet - te krijgen moet een aanvraag worden ingediend bij een officiële instantie. In de Verenigde Staten is dat INTERNIC, in Nederland moetje bij de Stichting Internet Domeinregistratie Nederland (SIDN) zijn. Beide instanties werken grofweg volgens het principe: wie het eerst komt, het eerst maalt. Dit is een rijke voedingsbodem gebleken voor een nieuwe sport, die in het Engels doorgaans domaingrabbing wordt genoemd, het pikken van andermans domeinnaam met de bedoeling er geld voor te vragen. Men spreekt soms ook van cybersquatting, een woord uit 1997. Domeinnaam dateert uit 1995. Het ligt voor de hand om domaingrabbing te vertalen met domeinkapen of domeinkaping (en de snelle jongens die zich hiermee bezighouden domeinkapers te noemen), maar alleen dometnkaptng is een keer aangetroffen, op 26 april 1999 in NRC Handelsblad. In andere berichten was steeds sprake van domaingrabbing, een woord dat op 25 september 1999 debuteerde in de Volkskrant, in een artikel waarin onder meer werd uiteengezet hoe de SIDN werkt: Die onafhankelijke organisatie wijst alle Internetadressen toe die eindigen op punt-nl. De stichting accepteert vrijwel iedere naam, voor een paar tientjes per aanvraag en daarna vijf gulden per kwartaal. Daarbij wordt gecontroleerd of de naam al in het bestand voorkomt, maar niemand onderzoekt of andermans merknaam in het geding is. Wel schuift SIDN iedere aanvrager een zogeheten vrijwaringsverklaring

onder de neus, waarin de klant verklaart geen in-

breuk te maken op andermans merkrecht. Dat is geen garantie tegen domaingrabbing: het registreren van een naam terwijl de aanvrager dondersgoed weet dat die van een ander is.

Dat dit inderdaad geen garantie is, bleek toen Beursplein 5, een dochterbedrijf van de Amsterdamse beurs, een website wilde lanceren met [53]

als adres beursplein5.nl. Dat adres bleek in handen te zijn van een klein bedrijfje dat er zes miljoen gulden voor vroeg. De kwestie kwam voor de rechter, die de Amsterdamse beurs in het ongelijk stelde. Naar aanleiding van die uitspraak schreef het ANP, op 4 november: 'Het afgelopen jaar is de strijd om de merknamen op internet goed losgebarsten. Slimme ondernemers proberen bekende namen vast te leggen en die later voor veel geld te verkopen aan de ondernemingen die claimen de oudste rechten te hebben. Het "domaingrabbing" heeft een hoge vlucht genomen.' Kort daarop schreef Bas Kist, specialist in het merkenrecht, in NRC Handelsblad: Vooral de succesverhalen uit Amerika over de astronomische bedragen die voor domeinnamen worden neergeteld - zo is de domeinnaam altavista.com ooit voor 7 miljoen gulden verkocht - lijken de 'domaingrabbers' te inspireren. De uitspraak in de zaak-beursplein5.nl wekt nu, onder andere door de summiere berichtgeving in de media, de indruk dat domeindieven ook juridisch sterk staan. Deze conclusie kan echter niet uit het beursplein5-vonnis getrokken worden. Ook na deze uitspraak behouden de eigenaren van handelsnamen en merken een sterke positie ten opzichte van domeindieven. Uit het vonnis blijkt immers dat de AEX de zaak verloren heeft, omdat volgens de rechter een gebrek kleeft aan de merknaam Beursplein 5, en niet omdat de rechter 'domaingrabbing' wil honoreren.

In Nederland waren eind 1999 ruim honderdduizend domeinnamen geregistreerd. Het zal aan het aantal rechtszaken liggen of de woorden domeinkapen, domeinkaping,

domeinkapers

en domeindief

ooit ingeburgerd

zullen raken. Vergelijk magneetwoord, naambellen en page jacking. dotcom Een domeinnaam op internet eindigt meestal op een landencode van twee letters. Zo staat .nl voor Nederland en .be voor België. Toen de domeinnamen werden geïntroduceerd - midden jaren tachtig - vond men het in de Verenigde Staten niet nodig om Amerikaanse domeinnamen op .us te laten eindigen. In plaats daarvan maakten de Amerikanen onderscheid tussen zeven zogenoemde mission labels (een [54]

vakterm die nog niet in Nederlandse kranten is aangetroffen). Het gaat om com, gov, edu, mil, int (van international), org en net. De letters com staan niet voor company, zoals sommigen denken, maar voor commercial. Aanvankelijk mochten alleen Amerikaanse bedrijven een domeinnaam op .com laten eindigen, later ontstond het idee dit label te reserveren voor multinationale bedrijven, maar uiteindelijk is het toch een tamelijk Amerikaanse aangelegenheid gebleven. In 1999 leidde de enorme opmars van commerciële internetbedrijven in de Nederlandstalige kranten tot twee nieuwe woordgroepen: de puntcom- en de dotcom-woorden (dot is Engels voor 'punt'). Het Algemeen Dagblad was er op 3 augustus als een van de eerste bij, met een mededeling op de financiële pagina's: 'Desondanks gaat de stroom beursgangen van de dotcom's onverminderd door: liefst zes staan er deze week op de rol.' Nog diezelfde maand kopte de Volkskrant '"Puntcom"bedrijven ondanks koersdalingen onverminderd populair'. Puntcombedrijf en dotcom-bedrijf worden sindsdien geregeld in de kranten gebruikt voor '(commercieel) interbedrijf (in de Verenigde Staten)', en als variant introduceerde de Volkskrant half december het punt.nl-bedrijf. Met dotcom is in de kranten opmerkelijk veel meer gespeeld dan met puntcom. Zo lanceerde de Groene Amsterdammer het woord dotcom-generatie, had de Volkskrant het over dotcom-miljonairs en de dotcom-sector, en debuteerden in NRC Handelsblad woorden als dotcom-mania, dotcom-reclame, dotcom-revolutie, dotcom-slachtojfer en dotcom-land ('Vorig jaar gaven de dotcom-bedrijfjes, zoals de Internetbranche in Amerika wordt genoemd, zo'n 300 miljoen dollar aan televisiecommercials uit, dit jaar zal de grens van een miljard ver overschreden worden. Maar niet alleen op televisie is het dotcom wat de klok slaat, ook in kranten en tijdschriften alsmede op billboards langs drukke straten en snelwegen is er geen ontkomen aan.'). In Het Parool werd het woord zelfs vervoegd. 'Ondernemingen met een traditie van meer dan een halve eeuw kunnen, als hun hoogste baas eventjes niet oplet, worden "ge-dotcomd" door starters die nog geen zes maanden geleden zijn begonnen', schreef de Amsterdamse krant op 22 oktober 1999. Zelfs gedotcommiseerd is aangetroffen. Overigens komen er in 2000 nieuwe mission labels aan: .xxx voor sekssites en .store of .shop voor winkels. Ook die zullen wel weer voor de nodige nieuwe woorden zorgen.

[55]

driemiïjoenklapper Op 22 december 1999 werden bij een controle aan de grens tussen België en Nederland twee Maastrichtenaren opgepakt met het grootste stuk vuurwerk dat ooit in Nederland is aangetroffen. Het ANP noemde het een driemiïjoenklapper, een mega-achterneef van de zevenklapper, een woord dat in 1874 l s opgetekend door Multatuli ('Veracht me niet te zeer, lezer, als ik u betuig dat de ware vreugd die er uit vuurwerk te halen is, in 't afsteken - zélf afsteken! - van zevenklappers en voetzoekers bestaat'). De driemiïjoenklapper was verpakt in een houten kist van ruim een kubieke meter. Een dag later werden twee familieleden van de Maastrichtenaren opgepakt (kop boven het AN P-bericht 'Opnieuw driemiïjoenklapper gevonden'). 'Het duo maakte voor het vervoer van het immense stuk vuurwerk gebruik van hetzelfde busje als waarmee woensdag hun familie werd aangehouden. Om die reden heeft de Maastrichtse politie ook het busje in beslag genomen. Een driemiïjoenklapper kan een uur lang een reeks explosies produceren. De politie zei dat de Maastrichtse familie al langer in de gaten werd gehouden, evenals de leverancier van het vuurwerk ergens over de grens bij Noord-Limburg.' De driemiïjoenklapper werd in de kranten omschreven als een imurwerkmonster - ook een nieuw woord. droeftemagnetisme Door Ton den Boon, hoofdredacteur van de Grote Van Dale, in het tijdschrift Onze Taal uitgeroepen tot het mooiste woord van 1999: droeftemagnetisme. Hij gaf ook een definitie: aantrekkingskracht die van een sombere man uitgaat op een vrouw. Droejtemagnetisme werd in 1999 gemunt door Arnold Jonk, in zijn boek Arnolds liefdesgids, een gids voor mannen hoe ze het best vrouwen kunnen versieren. 'Les één die Arnold geeft,' schreef Trouu; op 10 april 1999, 'is dat mannen hun integriteit beter bij de deur kunnen afgeven want de mythe van de oprechtheid staat succes vaak in de weg. "Gewoon jezelf zijn" is volgens de kenner het meest rampzalige advies dat je als zoekende man kunt krijgen. Kort samengevat: wees slecht en verdorven, en vrouwen vinden je opeens een stuk interessanter. Roep spanning op, zend tegenstrijdige signalen uit, toon interesse zonder dat het gênant wordt. [...] Zie de vrouw als olifant, duwen helpt niet, maar kietel het beest zachtjes achter het oor. Dan beweegt hij uiteindelijk.' [56]

Jonk deelt vrouwen in verschillende categorieën in. Zo onderscheidt hij het culturele meisje (bijna altijd vegetarisch), het jaarclubmeisje, het Novibmeisje, de marketingmedewerkster, het kernploegmeisje en het dolfijnenvrouwtje, vrouwen die stuk voor stuk een verschillende benadering vereisen. Maar waar alle vrouwen volgens Jonk intrappen is droejtemagrietisme. 'In tijden dat mannen gedeprimeerd zijn, boosaardig gestemd en er in het algemeen geen behoefte aan hebben de rest van de mensheid een plezier te doen, zijn zij op hun aantrekkelijkst. Vrouwen voelen zich tot sombere mannen aangetrokken, omdat hun moedergevoelens worden aangeboord.' e-butler Er was eens een tijd, nog niet eens zo heel lang geleden, dat de e niet meer was dan de vijfde letter van het alfabet. Dat is door twee dingen veranderd: een klein streepje en de digitale revolutie. Zet een e met een koppelteken voor een woord en opeens is de letter een afkorting geworden. Die zou voor Europa kunnen staan, voor euro of energie, maar de huidige lezer zal het eerst denken aan elektronisch. Maar er is meer. In een e-woord is de e een soort toverletter geworden, een symbool voor alles wat snel, modern en flashy is, voor iets dat via internet te bereiken is en dat mogelijk veel geld bespaart of oplevert. Dat begon met e-mail, dat als electronic mail in 1977 voor het eerst in het Engels is opgetekend, en in verkorte vorm sinds het begin van de jaren tachtig ook in het Nederlands. E-mail is inmiddels zo inburgerd dat steeds meer mensen het zonder koppelteken schrijven. Omdat het daarmee het tweelingbroertje wordt van email ('glasachtige massa, in een dunne laag aangebracht ter bescherming of versiering van metalen, glazen en stenen voorwerpen'), raden verschillende stijlboeken aan dat streepje te handhaven, maar dat lijkt een verloren strijd. Sinds het begin van de jaren negentig zijn er talloze e-woorden bij gekomen, te veel om op te noemen. Iedere ondernemer die aan de ehype wil meedoen, brengt een e-product op de markt in de hoop er veel e-cash uit te slepen. Naast e-mail is e-commerce het meest frequent. Het dook eind 1997 voor het eerst op (met vooruitziende blik schreef het tijdschrift IQ op 1 oktober 1997: 'Van de kreet e-commerce heeft u misschien al gehoord en zo niet dan zal daar snel verandering in komen'). Eind december 1999 kwam de term bijna vijfhonderd keer voor in de Nederlandse Persdatabank. [57]

Andere voorbeelden zijn: e-barikieren, e-boek, e-business, e-geld, e-handel, e-(mail)krant, e-mailoorlog, e-life, e-post (als vertaling van e-mail), e-sojtiuare, e-tailer (afgeleid van retailer 'detailhandelaar') en e-tailing, e-vangelie en e-zine (elektronisch magazine). Nieuw in 1999: e-bedrijf, e-cruitment, e-Europe, e-kerstkaart ('Hallmark verwacht dat Nederlanders dit jaar meer dan 100 000 "e-kerstkaarten" versturen, een verdubbeling ten opzichte van 1998'), e-klant, e-news, e-sneupen (via internet naar boeken zoeken), e-speak, e-time en e-butler. Dat laatste woord debuteerde op 28 juni 1999 in NRC Handelsblad, in een artikel over de veranderingen die internet teweegbrengt in de effectenmakelaardij. Volgens André van Eerden, directievoorzitter van IMG Holland in Amsterdam, zal over drie jaar een kwart miljoen Nederlanders beleggen via internet, tienmaal zoveel als nu. Tegen die tijd moet kunstmatige intelligentie de persoonlijke service garanderen: 'Zo is het niet langer een beleggingsadviseur die met u meedenkt, maar een intelligente database. Deze "e-butier" onthoudt precies wat u aan orders doorgeeft en leert door uw keuzen in welke fondsen of in welk beursnieuws u bent geïnteresseerd.' Vergelijk ed-commerce en e-mailwisseling. e-mailwisseling E-mail wordt gekenmerkt door informeel taalgebruik. En informeel taalgebruik wordt gekenmerkt door allerlei nieuwvormingen. Vaak korte, snelle woorden, want een andere belangrijke eigenschap van e-mail is snelheid. 'Ok', 'mij best', 'lijkt me prima' sommige mailtjes (anderen schrijven meeltjes) bestaan slechts uit een paar woorden. E-mail is de gewone post - vanwege de traagheid wel snail mail 'slakkenpost' genoemd - in hoog tempo aan het verdringen. Vandaar dat er behoefte was aan het woord e-mailwisseling,

ter aanvul-

ling op briejimsselincj. Het woord dook begin 1999 voor het eerst in de kranten op. 'Een e-mailwisseling met een ex-onderwijzer die in een juridische strijd met de gemeente is verwikkeld, is haar noodlottig geworden', schreef het Algemeen Dagblad op 15 januari 1999. En de Groene Amsterdammer

schreef in februari: 'Een discussie of e-mailwisseling

loopt vaak uit de hand. Net als het privé-oorlogje tussen Starr en Clinton, waar zakelijkheid en menselijkheid al snel ver te zoeken waren.' In e-mailberichten heeft men het soms ook over een mailurisseling, net weer korter, dus sneller. Vergelijk e-butler. [58]

eclipsbril Op n augustus 1999 was in Europa, voor het eerst in veertig jaar, een totale zonsverduistering te zien. Dat hebben we geweten ook, want de kranten raakten er niet over uitgeschreven. Verslaggevers werden naar alle delen van Europa gezonden om de eclips te verslaan, te land, ter zee en in de lucht (tijdens speciale eclipsuluchten). Miljoenen eclipstoeristen reisden af naar de totaliteitszone - een woord uit 1995 - de circa honderd kilometer brede strook waar de zonsverduistering honderd procent was. Al met al was de zonsverduistering hét zomernieuws van 1999, en het woord eclips - dat 'verduistering van een hemellichaam' betekent en dat in de zestiende eeuw door het Nederlands uit het Frans is overgenomen - surfde mee op de publiciteitsgolven. In de digitale krantenbestanden die voor dit boekje zijn nageplozen, schoot de frequentie van eclips als een raket omhoog. Kwam het woord in het tweede kwartaal van 1999 slechts 26 keer voor, in het derde kwartaal was dit 484 maal, en in het vierde, toen de zonsverduistering achter de rug was, 15 maal. De frequentie van zonsverduistering geeft een vergelijkbaar beeld te zien: 50 maal in het tweede kwartaal, 691 maal in het derde en 28 keer in het vierde kwartaal. Zoals te verwachten was, ontstonden er talloze samenstellingen met eclips (en minder met zonsverduistering, want dat is al een samengesteld woord). Voorbeelden zijn: eclipsbewonderaar, eclipsblindheid, eclipsbroodjes ('Andere bakkers komen met varianten als eclipsbroodjes, maanbollen en verduisteringstompoezen'), eclipscamping, eclipsconcert ('In Cornwall geven de Pet Shop Boys een eclipsconcert, terwijl in Amasya in Noord-Turkije de Wiener Symphoniker een concert geven onder een verduisterde zon'), eclipsdag, eclipseuforie, eclipsexpeditie, eclipsexpert, eclipsfanaat, eclipsfeest, eclipsganger, eclipsgebied, eclipsgedrag ('Artis gaat het eclipsgedrag van de chimpansees nu zelf observeren'), eclipsgekte, eclipsgroep, eclipsjager, eclipsjunk, eclipskijker, eclipsliefhebber, eclipsminuut, eclipsnieuws, eclipsobservatie, eclipsobservatiepost, eclipsonderzoek, eclipspakket, eclipsreiziger, eclipssieraad, eclipssite, eclipsslachtoffer ('Ik merkte er niets van', zei eclipsslachtoffer Andrew McAlfy op de BBC-televisie. 'Het deed verdomme geen pijn. Ik kreeg pas na een dag of twee last.'), eclipsspanning, eclipstocht, eclipsuittocht, eclipszegel en eclipszone. Ook werden er, onder invloed van het Engels, enkele woorden ge[59]

smeed met eclipso-, zoals eclipsofiel, eclipsoholic en eclipsomanie. Van al die eclipswoorden werd edipsbril verreweg het vaakst gebruikt en ook dat is niet onverwacht, want miljoenen Nederlanders (en honderden miljoenen andere Europeanen) schaften zo'n brilletje aan om naar de zonsverduistering te kunnen kijken. Het brilletje heeft een montuur van karton en verzwakt het zonlicht met een factor honderdduizend. Tenminste, een goed eclipsbrilletje, want er kwamen ook allerlei valse en waardeloze partijen op de markt, vooral toen de eclipshype zijn hoogtepunt bereikte. Nu is eclipsbril géén nieuw woord, want het was in 1996 al eens te lezen in de Volkskrant, in een artikel van eclipsdeskundige Govert Schilling. Tussen drie en halfzes morgenmiddag', schreef Schilling op 11 oktober, 'voltrekt zich een gedeeltelijke zonsverduistering, een betrekkelijk zeldzaam natuurverschijnsel. Wie zich wapent met speciaal eclipsbrilletje, beroet glaasje, stapeltje fotonegatieven, lasbril of cd, ziet de maan voor de zon langs schuiven, waarbij ruim de helft van het heldere zonsoppervlak wordt bedekt.' Maar goed, na die ene keer in 1996 werd er niets meer van de eclipsbril vernomen, tot het woord in 1999 in volle kracht doorbrak. In een paar maanden tijd stond het tweehonderd keer in de krant, wat het tot het meest gebruikte 'neologisme' in dit boekje maakt (na onder de pet houden). Ook ditmaal was Govert Schilling er overigens als eerste bij. Op i mei 1999 schreef hij: 'Langzaam maar zeker schuift een zwart silhouet voor het verblindende zonsoppervlak, dat tijdens deze fase van de verduistering alleen met een beschermende eclipsbril bekeken kan worden. Wanneer meer dan 90 procent van de zon op die manier is verduisterd, begint het spannend te worden.' Het bleek overigens nog een hele toer om zo'n eclipsbrilletje - een enkele keer ook verduisteringsbrilletje genoemd - aan te schaffen. De Nederlandse middenstand had te laat door dat de zonsverduistering ook gedeeltelijk in Nederland te zien zou zijn, en vooral nadat het ministerie van Volksgezondheid had gewaarschuwd dat kijken zonder brilletje ernstig oogletsel kon veroorzaken, ontstond er een ware run op de brilletjes. Bovendien werden sterrenwachten, planetaria en weersinstituten platgebeld met vragen over het gebruik ervan. Een dag voor de zonsverduistering gaf de Volkskrant een samenvatting van het soort vragen, en het loont de moeite om ook die voor het nageslacht te bewaren:

[60]

1. Kan ik zonder eclipsbril op tv kijken naar beelden van de zonsverduistering? (Variant: als ik de eclips op internet volg, moet ik dan door het gaatje van een cd kijken?) 2. Mijn kat kijkt altijd op de vensterbank naar buiten. Moet ik de gordijnen dichthouden? (Variant: Moet mijn paard ook zo'n bril op?) 3. Moet ik die bril de hele dag ophouden? 4. Klopt het dat kinderen twee brilletjes over elkaar moeten opzetten? 5. Waar is die bril nou eigenlijk voor nodig? Overigens liep de zonsverduistering door de dikke eclipswolken loze eclipstoeristen uit op een eclipsdesillusie, maar zoals NRC

voor talHandels-

blad schreef: 'De eclipsjagers laten hun humeur niet bederven. Bij elk helder m o m e n t worden de brilletjes opgezet. " M a m a , ik zie het w e e r ! ' " Vergelijk oogpsychose en verduisteringszone.

eco-doodskist Het w o o r d ecologie is in 1869 door de Duitse bioloog Ernst Heinrich Haeckel ( 1 8 3 4 - 1 9 1 9 ) gevormd uit het Griekse oikos 'verblijfplaats', en Aogie se -logia

'theorie, wetenschap', dat teruggaat op het Griek-

'kunde, leer'. Hij gebruikte het voor de leer van de betrekkin-

gen tussen dieren en planten en hun omgeving. Sinds het begin van de twintigste eeuw is de ecologie een zelfstandig onderdeel van de biologie, sinds de jaren zestig is de term algemeen bekend en sinds het begin van de jaren tachtig is het in het Nederlands mode o m eco-woorden te vormen. Een van de eerste w a s ecosysteem (in 1 9 8 1 ) , maar zeker sinds het eind van de jaren tachtig is het hek van de dam. De nieuwste Grote Van Dale vermeldt m a a r liefst 28 samenstellingen met eco-, van ecobanaan tot ecovoedsel.

Eco- is daarmee een zeer productief voorvoegsel geworden, zo-

als taalkundigen dat noemen. Het betekent dat w a t in het tweede deel van het w o o r d wordt g e n o e m d , op een milieuvriendelijke manier is geproduceerd. In 1993 w a s de Duitse tabaksfabrikant R e e m t s m a International zelfs zo brutaal o m een ecosigaret

op de markt te brengen,

onder de naam N e w West. 'Het milieuvriendelijke zit hem in de verp a k k i n g en in de productiewijze', verduidelijkte NRC Handelsblad

inder-

tijd. 'Het filter van de sigaret is niet meer van de kunststof acetaat, maar van papier gemaakt. Papier dat niet met chloor gebleekt is overijl]

gens. Ook het sigarettenpapier is groen gebleekt. De tabak is verder niet geparfumeerd, maar smaakt niettemin naar echte Virginiatabak, zo moeten w e geloven. De verpakking is volledig recyclebaar. Het doosje is g e m a a k t van ongebleekt karton. Het pakje is zo g e m a a k t dat het vertrouwde doorzichtige folie eromheen achterwege kon blijven. De binnenbekleding van zilverpapier kon vervangen w o r d e n door een andere papiersoort. Milieubewuste rokers kunnen dus met een gerust hart een N e w West opsteken. Alleen hun longen gaan n o g kapot.' Het met milieuargumenten aan de m a n brengen van consumptiegoederen wordt groene

marketing

g e n o e m d en ieder jaar levert dit wel

een paar nieuwe eco-woorden op (die s o m s met en s o m s zonder koppelteken w o r d e n geschreven). In 1 9 9 3 bijvoorbeeld ecogas, drugs

en in 1996 eco-ejfpciency en ecopaddestoel.

in 1994 eco-

Het jaar 1999 leverde ten

minste drie nieuwe ecotermen op: eco-afvalwater,

ecokogel (kogel die

zonder lood wordt gefabriceerd en daardoor minder belastend is voor het milieu) en eco-doodskist. Dat laatste w o o r d debuteerde op 1 7 november 1999 in Het Parool in de kop: 'Duurzaam dromen van het luchtschip en de eco-doodskist'. Het gaat o m een vertaling van het Engelse eco-cojfin, een uitvinding van de Brit Paul G i n n s . De eco-doodskist is van karton en aardappellijm. Hij verbrandt o f verrot met achterlating van uitsluitend waterdamp, zuurstof en h u m u s . Terwijl de klassieke doodskist, met z'n metalen handvatten en kunststof bekleding, allerlei schadelijke stoffen in de natuur brengt. NRC Handelsblad maakte half december melding van de eco-lijkkist, ook wel verkort tot eco-kist. e d - c o m m e r c e ' " E d - c o m m e r c e " rukt op: personeel kan leren via internet', kopte Het Parool op 9 december 1999. In e-commerce

staat de e voor

'electronic', ed is een verkorting van 'education'. Commercieel onderwijs via internet is dus een bloeiende handel aan het worden, en een van de pioniers op dit vlak is het Amerikaanse softwareconcern Docent Incorporated, dat onlangs in Nederland is neergestreken. Het bedrijf is in de Verenigde Staten de grootste commerciële aanbieder van opleidingen via internet. Vanuit Nederland willen de Amerikanen voet aan de grond krijgen in de Europese opleidingswereld. Docent Incorporated levert kant-en-klare software w a a r m e e onderwijsinstellingen en bedrijven hun klassikale cursussen kunnen omzetten in interactieve, computergestuurde lessen. De software heeft miljoenen dollars gekost, maar Docent g e e f t de p r o g r a m m a ' s w e g in ruil voor dertig pro[62]

cent van het c u r s u s g e l d dat de onderwijsinstellingen binnenkrijgen. Het Parool

citeerde Dave Ellett, t o p m a n van D o c e n t Incorporated:

De markt voor < Ed-Commerce , , zoals Ellett zijn commerciële internetonderwijs noemt, beloopt momenteel wereldwijd bijna vijf miljard dollar. 'Binnen drie jaar groeit dit uit tot ruim boven de 25 miljard dollar,' verwacht Ellett. 'Meer dan veertig procent van de bedrijfscursussen kan worden uitbesteed via het internet.' Vergelijk e-butler.

eindejaarshypochondrie

Onder hulpverleners en p s y c h o l o g e n schijnt

eindejaarshypochondrie een b e k e n d verschijnsel te zijn, m a a r het w o o r d is nieuw. Het debuteerde op 2 7 d e c e m b e r 1 9 9 9 in de Volkskrant, s a m e n m e t de a f l e i d i n g eindejaarshypochonder.

De krant liet Frans B o e r aan het

w o o r d , een pastoraal w e r k e r die in Zeist een z o g e n o e m d e M i l l e n n i u m w i n k e l had o p g e z e t o m s a m e n m e t vijftig vrijwilligers 'een w a r m hart en een open o o r ' te bieden aan iedereen die dat wil. De gebruikelijke eindejaarshypochondrie heeft door de millenniumwende een extra prikkel gekregen, zegt Boer. 'Veel mensen hebben een vage angst over wat hun boven het hoofd hangt en brengen dat in verband met de bijbel', stelt hij. Boer vindt dat typerend voor het postchristelijke tijdperk. 'Mensen hebben de klok horen luiden, maar weten niet m e e r w a a r d e klepel hangt. Het zegt genoeg dat honderden mensen het KNMI bellen als medium Mariska in de Betuwe een natuurramp voorspelt. Als je niet meer over religie praat, geloven mensen uiteindelijk alles.' A a n w a t v o o r klachten de eindejaarshypochonder precies lijdt, w e r d niet duidelijk. Verhalen over het einde der tijden w e r d e n in de Millenn i u m w i n k e l in ieder geval niet serieus g e n o m e n . En voor w i e er beh o e f t e aan had, w a s er gratis een ' M i l l e n n i u m Survival Kit': een waxinelichtje, een zakje poedersuiker, een trekbommetje en een gratis cursus christelijk g e l o o f .

emotiecratie

Het w o o r d emotiecratie is binnen korte tijd d o o r twee ver-

schillende m e n s e n gelanceerd. De eerste w a s Maarten H u y g e n , televi[63]

fiets m e t eigen slot aan vast te binden. FietsParkeur vloeit voort uit een o n d e r z o e k in 1 9 9 3 van E N F B , T N O en C o n s u m e n t e n b o n d , w a a r i n w e r d a a n g e t o o n d dat vrijwel alle rekken slecht w a r e n . De f a b r i k a n t e n zijn daarna betere producten g a a n m a k e n . Een rek m e t het nieuwe k e u r m e r k m o e t v o l d o e n aan 3 1 technische eisen en acht proeven doorstaan. Z o m o e t een rek m i n i m a a l anderhalve m i n u u t heel blijven w a n neer g e p r o b e e r d w o r d t het m e t g e r e e d s c h a p te breken o f d o o r te zagen.'

fingerboard

In mei 1 9 9 9 v e r s c h e n e n de eerste

fingerboards

o p de N e d e r -

l a n d s e markt. Ze w o r d e n o o k wel mini-skateboards g e n o e m d en die n a a m is o o k g o e d , w a n t fingerboards

zijn kleine skateboardjes. Ze zijn

ongeveer tien centimeter l a n g en drie centimeter breed. Verder zien ze er net zo uit als een echt skateboard, i n c l u s i e f wieltjes en antisliplaag. 'De b e d o e l i n g van het

fingerboarden

is d e z e l f d e als bij het skateboar-

d e n ' , aldus het A N P . ' D e b e n e n w o r d e n echter vervangen d o o r twee vingers. Verder k o m e n d e z e l f d e trucs, technieken en h u l p m i d d e l e n aan b o d die n o r m a l e skaters o o k g e b r u i k e n : olly's (zijwaartse salto), haljpipes en quarterpipes.' Het

fingerboard

w e r d ooit bedacht d o o r een dertienjarige A m e r i -

k a a n s e j o n g e n en is in A m e r i k a een d o o r s l a a n d succes. Wereldwijd zijn er al z o ' n vijf miljoen e x e m p l a r e n van verkocht. Al in a u g u s t u s w e r d in S c h e v e n i n g e n het eerste N e d e r l a n d s e k a m p i o e n s c h a p jin^erboarden g e h o u d e n . W i n n a a r w e r d de 2 2 - j a r i g e Dustin Delaney uit het C a l i f o r n i s c h e S o n o r a .

flits-aio

Een

aio

is een assistent is opleiding. Sinds 1 9 8 6 w e r k e n in N e -

derland a i o ' s bij universiteiten o f w e t e n s c h a p p e l i j k e instituten. In de regel krijgen ze vier jaar de tijd o m hun doctorstitel binnen te halen, m a a r bij de rechtenfaculteit Leiden vinden ze dat het in s o m m i g e gevallen veel sneller kan, w a t leidde totjlits-aio, een b e n a m i n g die op 1 8 d e c e m b e r 1 9 9 9 debuteerde in NRC Handelsblad.

De flits-aio is een uit-

v i n d i n g van Feer Verkade, h o o g l e r a a r auteurs- en i n f o r m a t i e r e c h t bij het E . M . Meijers Instituut in Leiden. ' [ R o g i e r ] R a a s ' , aldus NRC Handelsblad, 'is een z o g e h e t e n flits-aio: assistenten in o p l e i d i n g die in ijlt e m p o een p r o e f s c h r i f t f a b r i c e r e n . Vorig jaar h a d M i r j a m E l f e r i n k , o o k bij Verkade, m a a r n e g e n m a a n d e n n o d i g . De derde flits-aio, van Verkade en zijn collega Schuyt, m o e t over p a k w e g een h a l f j a a r klaar zijn en [66]

een vierde - met een andere promotor - staat in de startblokken. Allen zijn o f waren verbonden aan het Meijers Instituut.'

frietje feest Sinds wanneer de aanduiding patatje oorlog bestaat, is niet bekend. S o m m i g e n houden het op de jaren zeventig, anderen op de jaren tachtig. Vooralsnog dateert de vroegste vindplaats uit 1988. Het gaat o m een patatje met alles erop en eraan, dat wil zeggen: uien en satésaus, plus mayo o f ketchup. Z e g maar: patat met een heel slagveld erop. De aanduiding heeft in het verleden velen verbaasd en geërgerd, zeker m e n s e n die 'de oorlog' hebben meegemaakt, en dan hebben w e het in ons deel van de wereld natuurlijk over de Tweede Wereldoorlog. In mei 1999, toen de kranten vol stonden over de oorlog in Kosovo, kon G e r Quaden, voorzitter van het samenwerkingsverband Kwalitaria, de naam patatje

oorlog

opeens niet meer verdragen. Hij riep op o m

er een andere naam voor te verzinnen, een oproep die hij op 4 juni toelichtte in de Snackkoerier:

'Ik heb mij altijd al geërgerd aan de term, net

als veel collega's. Ik vind dat wij, als Kwalitaria's, het aan onze stand verplicht zijn in dit opzicht een voortrekkersrol te vervullen.' Het Eindhovens

Dagblad

berichtte op 16 juni over de kwestie:

Volgens de Snackkoerier was het een snackbar in Millingen aan de Rijn die na de oproep van Ger Quaden het alternatieve 'frietje feest' bedacht. En die naam slaat aan. Er is inmiddels ook een poster in omloop die snackbarhouders in hun zaak kunnen ophangen, met daarop de tekst: 'De tijd dat we patatje oorlog voerden is geweest, voortaan heet het bij ons ... frietje feest!' En de grote frietleverancier Farm Frites heeft zich in een reclameadvertentie bij de actie aangesloten: 'Met onze frites is het altijd feest, in combinatie met welke saus dan ook. Daarom zijn wij blij met het initiatief van een aantal snackbarhouders. Als vervanger van het aloude patatje oorlog introduceerden zij een frietje feest. Farm Frites staat daar volledig achter. Onze patat houdt niet van oorlog.' Ook de landelijke dagbladen berichtten over de naamsverandering. Zo schreef Trouw in mei: 'Verschillende snackbareigenaren hebben besloten o m de n a a m van het patatje oorlog te vervangen door een "frietje feest". Dit in verband met de oorlog in Joegoslavië.' En de Volkskrant [67]

s c h r e e f h a l f juni: 'Zoals de NAVO o o r l o g voerde o m een einde te m a ken aan de o o r l o g in K o s o v o , zo voert de N e d e r l a n d s e cafetariabranche o o r l o g tegen het patatje o o r l o g . In kwalitaria, bestaria, snack-otheek, happytaria en happietaria o f g e w o o n s n a c k b a r m a g je niet m e e r vragen o m een patatje o o r l o g . Patat m e t p i n d a s a u s , m a y o n a i s e en uitjes staat er voortaan als "frietje f e e s t " op de prijslijst.'

gaydar

Het w o o r d

radar

is in n o v e m b e r 1 9 4 0 bedacht d o o r twee o f f i c i e -

ren van de A m e r i k a a n s e m a r i n e : luitenant-ter-zee F.R. Furth en zijn collega S . M . Tucker. Radar is een a c r o n i e m , een letterwoord, en staat v o o r ' R A d i o Detection A n d R a n g i n g ' . Gaydar, dat is g e v o r m d uit gay ' h o m o s e k s u e e l ' en (ra)dar,

debuteerde eind m e i 1 9 9 9 . 'Een n i e u w ap-

paraatje', m e l d d e de Volkskrant op 3 1 mei op de v o o r p a g i n a , ' k a n hom o ' s en lesbiennes helpen m e t het l e g g e n van contact. De " g a y d a r " zendt en ontvangt v o l g e n s de BBC elektronische signalen en b e g i n t zachtjes te trillen als b i n n e n een straal van vijf meter een gelijkgeaarde l a n g s k o m t die o o k z o ' n apparaatje in de b r o e k z a k heeft. De " b u z z e r " is o n t w o r p e n d o o r een E n g e l s e huisschilder, z e l f hetero.' A n d e r e kranten n o e m d e n de uitvinding een homocontactapparaat

contactapparaat

of

Uit een test van The Independent bleek dat de gaydar

z o r g v u l d i g m o e s t w o r d e n a f g e s t e l d . ' H o m o c o n t a c t a p p a r a a t trekt dassen en e e k h o o r n s a a n ' , kopte het A N P . O o k zette het apparaatje het a l a r m van verschillende a u t o ' s in w e r k i n g . D e s o n d a n k s z o u het heel g e l i e f d zijn. 'De gaydar is razend p o p u l a i r in de h o m o g e m e e n s c h a p p e n van L o n d e n , B r i g h t o n , M a n c h e s t e r en C h e s h i r e . De d a s s e n en eekh o o r n s in die plaatsen k u n n e n g e r u s t zijn, het apparaatje is i n m i d d e l s a a n g e p a s t en alles is nu in orde.' De enige die een vraagteken plaatste bij het nut van het apparaat w a s Martin Simek, in de Groene Amsterdammer. 'Een gaydar is een apparaatje dat h o m o ' s en lesbiennes helpt elkaar op straat te herkennen. H o e voork o m e n w e dat o o k p o t e n r a m m e r s gaydars in hun b r o e k z a k stoppen?'

gelijkheidshof

Eind oktober 1 9 9 9 diende de Z u i d - A f r i k a a n s e r e g e r i n g

een w e t s o n t w e r p in tegen discriminatie w a a r i n een o m g e k e e r d e bewijslast is o p g e n o m e n . Wie w o r d t b e s c h u l d i g d van d i s c r i m i n e r e n d ged r a g zal, als de w e t w o r d t a a n g e n o m e n , v o o r een z o g e n o e m d heidshof

gelijk-

m o e t e n bewijzen dat hij o n s c h u l d i g is.

De Wet ter B e v o r d e r i n g van Gelijkheid en ter V o o r k o m i n g van Dis-

Mi

criminatie definieert discriminatie als 'elke daad o f nalatigheid, bedoeld o f onbedoeld, die een onrechtvaardig nadeel oplevert voor een persoon o f groep' en n o e m t vijfentwintig categorieën waarop de bepaling van toepassing is, waaronder huidskleur, geslacht, seksuele geaardheid, leeftijd, godsdienst, handicaps, burgerlijke staat en zwangerschap. Ook taal is een aparte categorie. Het wetsontwerp verbiedt expliciet het gebruik van vier woorden: kaffer, kajfermeid, koelie en hottentot m o g e n niet in het openbaar w o r d e n gebruikt. 'Aanvankelijk wilde men ook de media aan banden leggen door alle p r o g r a m m a ' s en publicaties langs de meetlat van correctheid te l e g g e n , ' aldus NRC Handelsblad,

'maar dit artikel is na protesten van

journalisten geschrapt. Zelfs de termen dik, oud, homo, gehandicapt en getrouwd mochten volgens die bepaling niet meer w o r d e n gebruikt.' Vergelijk groepsrechtszaak en justitieantenne.

gengewas Gengewas is eenmaal gesignaleerd in 1998, maar het w o o r d brak door in 1999. Dat begon m e t e e n bericht van het A N P , op 23 juni, onder de kop 'Parijs wil nieuwe g e n g e w a s s e n voorlopig weren'. Een Franse minister had voorgesteld voorlopig alle nieuwe genetisch veranderde g e w a s s e n van de Europese markt te houden. Totdat de Europese Unie een nieuwe goedkeuringsregeling had vastgesteld. De kwestie leidde tot een stroom berichten. Trouw, NRC

Handelsblad,

het Algemeen Dagblad, het Haarlems Dagblad - allemaal gebruikten ze m a a n d e n l a n g het w o o r d gengewas, speld als gen-gewas.

door s o m m i g e n hardnekkig ge-

Een en ander leverde koppen als 'Frankrijk wil ver-

bod g e n - g e w a s ' , 'EU legt invoer aan banden van " g e n - g e w a s s e n " ' , 'Nieuwe g e n g e w a s s e n in EU voorlopig taboe', 'Emotie speelt mee in blokkade " g e n - g e w a s s e n " ' en 'Tweede Kamer: geen moratorium voor gengewassen'. Gengewas

is slechts één van de vele woorden die in de pers worden ge-

bruikt voor genetisch gemanipuleerde o f genetisch gemodificeerde gew a s s e n . Vooral genetisch gemanipuleerd voedsel heeft tot veel nieuwe woorden geleid. In het Engelse taalgebied krijgt Frankenstein

Food steeds

steviger voet aan de grond, en dat is wel passend, want ook aan dat monster w a s het nodige verbouwd. De Nederlandse pers maakt sinds medio 1998 melding van Frankensteinvoedsel,

maar dit woord brak in 1999

pas echt door. Het duikt nu frequent in krantenkolommen op. De essentie van genetisch gemanipuleerd voedsel is dat er - anders [69]

dan bij de klassieke veredeling - chemisch wordt ingegrepen in het DNA van plant en dier. Meestal wordt er aan een c h r o m o s o o m een gen toegevoegd dat codeert voor een eiwit dat van nature niet aanwezig is. Dat zijn de elementen die k o p p e n m a k e r s en andere w o o r d s m e d e r s tot uitdrukkking willen laten komen. N i e u w in 1999 waren onder meer bio-eten, biotech-eten (kop in NRC Handelsblad: 'Biotech-eten deert Amerikanen niet'), biotechnologisch voedsel, technovoedsel

(tegenover gentech-vrij

genfood, voedsel,

gen-voedsel,

techno-eten en

een w o o r d uit 1998). Verder

k o m e n er allerlei samenstellingen bij met G G en G M , beide als afkorting voor 'genetisch gemanipuleerd'. Vooral GM-product w o r d t veel gebruikt. G G O staat voor 'genetisch gemanipuleerd o r g a n i s m e ' , G G M voor 'genetisch gemanipuleerd materiaal'. In december 1999 riep NRC Handelsblad op o m een Nederlands w o o r d voor genfood

te verzinnen. 'Een en ander leidde tot een flinke

discussie', meldde de jury later. 'Een stellingname w a s : gen is geen geschikt woorddeel w a n t al in gebruik en te weinig onderscheidend. Een bioloog zou zeggen: de erfelijke eigenschappen van ieder g e w a s en van ieder levend o r g a n i s m e worden bepaald door de genen. Dat kan wel zo zijn, w a s het tegenargument, maar GM-uoedsel, gemavoedsel, voedsel

GG-

en dergelijke gaan het in de spreektaal nooit halen, Jröbeluoer,

labhap, NASA-nassen, reageerbuisvoer en übervoedsel zijn te gekleurd, en chromosomaal, dn-anders voedsel en foetsul veel te woordspelig. Bovendien heeft het een groot voordeel o m gen als nieuwe betekenis "genetisch gemanipuleerd" te geven, w a n t het is bijna overal mee te combineren.

Denk aan genaardappel,

genmaïs, genrijst, gensoja - allemaal woorden die

aan het o p k o m e n zijn. Kortom, de winnaar werd cjenuoedsel, dat overigens door heel veel inzenders w a s gebruikt, ook een teken voor de bruikbaarheid ervan.'

Vergelijk biotech-activist, vernietigingsgen en zaadpiraat. geurenbank Bij de rijkswacht in België werkten in 1999 precies 1 1 4 honden. O m vooral de speurhonden - er zijn ook patrouillehonden - beter bij de o p s p o r i n g te kunnen inzetten, is de rijkswacht b e g o n n e n met het opzetten van een z o g e n o e m d e geurenbank,

een w o o r d dat vóór 1999

niet is aangetroffen. 'Deze geurenbank is', verduidelijkt de website van de rijkswacht, 'zoals de n a a m het laat vermoeden, een "verzameling van opgeslagen g e u r e n " die later kunnen w o r d e n gebruikt in onderzoeken. Dankzij dit procédé en met de hulp van de hond kan bijvoor[70]

beeld worden aangetoond dat een persoon met zijn specifieke geur in verband staat met een bepaald misdrijf dat gepleegd is op de plaats waar die geur kan worden o p g e n o m e n . ' De geurenbank is voorlopig n o g een experiment.

geweldloze zone Half september 1 9 9 7 werd de dertigjarige Meindert Tjoelker in Leeuwarden door een groepje j o n g e n s doodgeschopt omdat hij iets tegen ze had geroepen over het vernielen van een fiets. De kranten stonden vol over dit voorbeeld van zinloos geweld

- een opmer-

kelijke woordverbinding die velen stoorde. Zo schreef een boze lezer op 2 4 september 1 9 9 7 in Trouiü: 'Na de gewelddadige dood van Meindert Tjoelker sprak men al snel van "zinloos g e w e l d " . Dit is beroerd Nederlands. G e w e l d is i m m e r s altijd zinloos. Weieens van "zinvol gew e l d " gehoord? Indien het dan toch gewenst is o m in het geval van Meindert de term " g e w e l d " te specificeren, dan dekt "straatgeweld", o f n o g beter, "maatschappelijk g e w e l d " de lading stukken beter.' En een paar dagen later schreef een lezer van Het Parool: 'Via de pers hoor en lees ik al de hele week, tot mijn grote ergernis, de uitdrukking "zinloos g e w e l d " . Bestaat er dan ook zinvol geweld? G e w e l d is g e w o o n geweld en dat is noch zinloos, noch zinvol.' Taalkundigen riepen zinloos geweld

uit tot de onzinnigste taalver-

nieuwing van 1 9 9 7 , maar in feite is de uitdrukking al ouder. Wel is zij in 1 9 9 7 echt doorgebroken. Dat is makkelijk aan te tonen in de digitale bestanden van de Nederlandse Persdatabank. In de eenentwintig kranten die sinds 1989 in deze databank aanwezig zijn, k o m t de verbinding in 1990 driemaal voor, tussen 1 9 9 1 en 1996 gemiddeld 18 keer en in 1 9 9 7 opeens 243 maal. Sindsdien is dat aantal blijven stijgen, naar 5 2 9 maal in 1998 en bijna 900 (!) keer in 1999. Zinloos geweld is kennelijk een kwestie die ons erg bezighoudt, en dat blijkt ook uit de instelling van een geweldloze

zone - een nieuwe verbinding in onze taal -

in A m s t e r d a m in september 1999. Met deze geweldloze

zone werd de dood van Joes Kloppenburg her-

dacht, een ander slachtoffer van zinloos geweld. De zesentwintigjarige K l o p p e n b u r g werd in 1996 door een groepje leeftijdgenoten in de Voetboogstraat in Amsterdam doodgeschopt omdat hij iemand te hulp schoot die door hen werd afgerost. Het A N P bracht het nieuws over de geweldloze 1999: [71]

zone op 6 september

Het winkel- en uitgaansgebied rond de Amsterdamse Voetboogstraat wordt zondag uitgeroepen tot 'geweldloze zone'. In de Voetboogstraat werd Joes Kloppenburg drie jaar geleden doodgeschopt. Minister Van Boxtel (Grotesteden- en Integratiebeleid) onthult zondag zes borden met daarop de tekst geweldloze zone. De borden komen in het gebied tussen Kalverstraat, Spui en Singel. De horeca en de winkeliersvereniging in dit gebied kwamen met het idee om de toenemende agressie een halt toe te roepen. Zinloos geweld

staat inmiddels in de Grote Van Dale en in Koenen. Caba-

retgroep De Vliegende Panters maakte er in 1999 een lied op, met de zin: 'Als je in een recept krenten gebruikt w a a r rozijnen staan vermeld/ hebben de rozijnen dan zinloos geweld?' Vergelijk zwembadgeweld.

gezinscoach Idee van het CDA, gelanceerd in oktober 1999: ouders die kampen met grote opvoedingsproblemen moeten de hulp van een gezinscoach

kunnen inroepen. Die moet op korte termijn kunnen ingrij-

pen als de situatie in het gezin uit de hand dreigt te lopen. Er bestonden al veel verschillende coaches - het G r o e n e Boekje vermeldt er maar liefst 34, van assistent-bondscoach

tot wondercoach

- maar

de gezinscoach is nieuw. Het CDA wil met deze coach het gat opvullen dat ligt tussen ouderlijke verantwoordelijkheid en legitiem ingrijpen van overheidsinstanties. ' O m de gezinscoach goed te kunnen laten functioneren', aldus het A N P op 1 3 oktober, 'moet deze ook inzage kunnen krijgen in privézalcen als spijbelen en contacten met de politie. De functionaris zou enkele families onder zijn o f haar hoede moeten nemen. Een en ander moet wat het CDA betreft w o r d e n vastgelegd in de nieuwe Wet op de jeugdzorg.' CDA-fractieleider De H o o p S c h e f f e r pleitte al eerder voor het invoeren van een verplichte cursus opuoedincjsondersteuninij - een w o o r d uit 1 9 9 3 - voor ouders van probleemjongeren, maar dat plan is door W D en PvdA met weinig enthousiasme onthaald. Ook is hij voor het instellen van een avondklok voor ontspoorde kinderen. g e z o n d h e i d s h e m d Eind 2000 komt er een hemd op de markt dat dankzij sensoren in staat is de drager 24 uur per dag informatie te verschaf[72]

fen over onder meer bloeddruk, hartslag en ademhaling. Het A N P bracht het nieuws op 1 2 december 1999 onder de kop ' " G e z o n d h e i d s h e m d " meet 3 5 lichaamsfuncties'. Het hemd kan onder de gewone kleding worden gedragen en meet de gegevens van 3 5 lichaamsfuncties, die zijn a f te lezen op een kleine computer aan de broekriem. Het kledingstuk is bedacht door de Amerikaanse longspecialist Marvin Sackner. Het wasbare hemd - in de kranten ook wel sensorhemd

genoemd,

eveneens een nieuw woord - gaat zo'n 560 gulden kosten. De verzamelde gegevens kunnen via internet worden verzonden naar deskundigen, die de data analyseren en zo nodig extra medische hulp inschakelen. Vergelijk alarm-bh. g e z o n d h e i d s t o i l e t In januari 1999 werd in Japan een huis geopend dat is g e b o u w d volgens het H o m e Information Concept van Matsushita. Het gaat o m een huis dat van alle moderne snufjes is voorzien, zoals een 50 inch plasma-televisie

(een w o o r d uit 1996) die is aangesloten op

internet, waardoor elektronisch winkelen vanuit de luie stoel mogelijk is, een studeerkamer die is uitgerust als ' h o m e office', met onder meer video-conferencing

(uit 1 9 9 2 ) en een .gezondheidstoilet. Technieuius, een uit-

gave van het ministerie van E c o n o m i s c h e Zaken, maakte hier eind januari melding van. 'Het huis is ook uitgerust met een gezondheidstoilet waarin de lichaamstemperatuur, het gewicht, de polsslag, vetgehalte en bloeddruk worden gemeten. Is men na deze snelle check n o g niet gerustgesteld, dan kan men zijn "plasje" op het bloedsuikergehalte laten analyseren. De gegevens kunnen op verzoek naar de dokter o f diëtiste worden gestuurd voor advies.'

Vergelijk plas tuit en wegwerpurinaal. gifkip Voorzover bekend dook het w o o r d cjrfkip op 29 mei voor het eerst op, op de voorpagina van het Algemeen Dagblad.

Onder de kop ' G i f k i p

schokt België' schreef de krant: 'Alle kippen en eieren w o r d e n in België op last van het ministerie van Volksgezondheid uit de winkels gehaald. De consumenten hebben het advies gekregen voorlopig geen eieren en kippenvlees te eten. Aanleiding is de vondst van dioxine afk o m s t i g van afgewerkte motorolie in kippenvoer.' Hoewel later ook in andere dieren en producten dioxinen werden aangetroffen, bleef de kip de hoofdrolspeelster in de dioxine-affaire. Zij bleef dan ook in kranten opduiken. Zo kopte het Algemeen [73]

Dagblad

een paar dagen later ' G i f k i p ook in Nederland uit schappen'. De Telegraaf volgde met ' G i f k i p uit ons land ontdekt', en in de Volkskrant verschenen koppen als 'Staatssecretaris Faber onder vuur o m g i f k i p ' , ' K a m e r weet niet goed raad met g i f k i p a f f a i r e ' en ' G i f k i p dupeert graskip'. Gifkip sluit qua klank g o e d aan bij het oudere gijkikker.

Het heeft dan

ook grote potentie als scheldwoord. Er werden meteen allerlei samenstellingen mee gemaakt, zoals gifdpaffaire, en gijkipschandaal.

gifdpkwestie,

gijldppenplaag

Een lezeres van de Volkskrant vond het w o o r d echter

een belediging voor de kip. In een ingezonden brief schreef zij: Gifkippen? Vergiftigde kippen bedoelt u. Door mensen vergiftigde kippen. De kranten staan vol van de economische schade en de gevaren voorde mens, de erbarmelijke toestand van de kippen en varkens wordt vergeten. Uit de situatie blijkt slechts dat de mens het grootste gevaar is, ook voor zichzelf. Vergelijk chickengate en dioxinekip. g o g o In april 1999 werden ze voor het eerst in de media gesignaleerd: kleine, gekleurde plastic figuurtjes in verschillende vormen. Ze zijn ongeveer drie centimeter h o o g en hebben een breed lachend gezicht met grote, bolle ogen. 'Het begon een w e e k o f vier geleden,' aldus NRC Handelsblad, 'toen kinderen van een openbare lagere school in Heemstede thuiskwamen met een klein zilverkleurig zakje met daarop de tekst Go go's. Crazy

bones.

The game

you collect. De zakjes waren door de

fabrikant naar de school gestuurd, die ze onder de kinderen verspreidde. Aanvankelijk gebeurde er niet veel w a n t het knikkerseizoen w a s in volle g a n g , maar langzaam rukten de g o g o ' s op en nu is er op het hele schoolplein geen knikker meer te zien. 's M o r g e n s en 's m i d d a g s loop je door een haag van gogoënde

(nieuw werkwoord) kinderen, thuis

w o r d t er volop o m gogo's, gezeurd en geruzied.' Gogo's k o m e n uit Spanje, w a a r het spel in 1996 op de markt werd gebracht door Magie Box International. Die wilde hiermee een soort bikkelspel uit de klassieke oudheid doen herleven. Kinderen speelden dat indertijd met stukjes bot uit de hiel van een schaap, waar ze een gezichtje op schilderden. Het bot is hier vervangen door space-age rial, aldus fabrikant Magie B o x International. [74]

mate-

grachtengordelbus

' A m s t e r d a m krijgt een g r a c h t e n g o r d e l b u s ' , kopte

het A N P op 7 juli 1 9 9 9 . 'Vanaf v o l g e n d voorjaar zal in A m s t e r d a m een g r a c h t e n g o r d e l b u s rijden. De kleine busjes, w a a r i n m a x i m a a l tien pers o n e n k u n n e n w o r d e n vervoerd, m o e t e n z o r g e n voor een verbetering van de d w a r s v e r b i n d i n g e n in de A m s t e r d a m s e b i n n e n s t a d . ' Op w e l k e grachten de busjes g a a n rijden, is n o g niet besloten, en o o k de ritprijs is n o g niet bekend. Het is de b e d o e l i n g dat p a s s a g i e r s overal o p de gracht k u n n e n i n s t a p p e n d o o r hun h a n d op te steken. D a a r n a a s t k o m e n er enkele vaste haltes. Rotterdam kent een dergelijke v o o r z i e n i n g al langer, m a a r o m d a t die stad geen g r a c h t e n g o r d e l heeft, is de s a m e n s t e l l i n g grachtengordelbus

wel nieuw.

Vergelijk collegeliner.

grafietbom

Er bestaan al duizend b o m m e n en granaten, m a a r de tech-

niek schrijdt voort en bij ieder g r o o t g e w a p e n d conflict k o m t er w e l een n i e u w w a p e n bij. In 1 9 9 9 w a r e n dat de gxafiztbom (zie aldaar). Grajïetbom

en de betonbom

w e r d meteen f r e q u e n t gebruikt, d o o r d a t het ge-

k o p p e l d w a s aan het c o n f i c t tussen de NAVO en Joegoslavië. Het w o o r d debuteerde in de N e d e r l a n d s e pers op 3 mei 1 9 9 9 , in een bericht van het A N P . 'De NAVO', aldus het persbureau, ' h e e f t m a a n d a g een n i e u w w a p e n in de strijd g e b r a c h t tegen president Milosevic van Joegoslavië. Het dagelijks leven op veel plaatsen w e r d voor korte o f langere tijd in een c h a o s veranderd d o o r d a t m e t speciale b o m m e n elektriciteitscentrales stilgelegd w e r d e n . De NAVO wilde in B r u s s e l slechts prijsgeven dat het gebruikte materiaal van A m e r i k a a n s e m a k e lij is. Experts m e n e n dat het gaat o m een a f g e l e i d e van een splinterb o m , waarbij kleinere explosieven deeltjes grafiet verspreiden. G r a f i e t , een kristalvorm van k o o l s t o f en g o e d geleidend, m a a k t bij contact m e t o n g e ï s o l e e r d e leidingen kortsluiting. Een in Joegoslavië g e v o n d e n b o m had de k e n m e r k e n B L U - H 4 B . In de G o l f o o r l o g gebruikten de A m e r i k a n e n o o k een dergelijke b o m . Die w e r d KIT 18 g e n o e m d . Het is onduidelijk o f het nu in Joegoslavië gebruikte materiaal hetzelfde is o f een verbeterde versie.' Later bleek dat het w e l degelijk o m een nieuw w a p e n g i n g , dat in J o e g o s l a v i ë v o o r het eerst w e r d ingezet. De b o m is speciaal bedoeld o m elektriciteitscentrales uit te schakelen. Uit een o n t p l o f f e n d e graf i e t b o m daalt een w e b van k o o l s t o f d r a d e n neer op de h o o g s p a n n i n g s leidingen. Deze k o o l s t o f v e z e l s v e r o o r z a k e n zulke ernstige kortsluitin[75]

g e n dat een energiecentrale buiten w e r k i n g w o r d t gesteld. Vandaar dat w o o r d v o e r d e r J a m i e Shea van het B o n d g e n o o t s c h a p o p m e r k t e dat de NAVO m e t deze b o m m e n het licht in J o e g o s l a v i ë n a a r believen aan en uit k o n doen. O m d a t de explosieven geen blijvende lichamelijke en materiële schade veroorzaken, w o r d e n ze door militairen sojt bombs g e n o e m d , w a t in de Nederlandstalige berichtgeving leidde tot zachte bommen, een benam i n g die overigens w e l steeds tussen a a n h a l i n g s t e k e n s bleef staan. De w e r k i n g van g r a f i e t b o m m e n is tijdelijk. 'De w o l k g r a f i e t die bij een aanval neerslaat', m e l d d e een krant, ' m a a k t t r a n s f o r m a t o r s , relaisstations en zelfs s t o f z u i g e r s onbruikbaar. De Serviërs m o e s t e n de apparaten s c h o o n m a k e n o m ze o p n i e u w te laten f u n c t i o n e r e n . De grafietdeeltjes zijn niet schadelijk voor de g e z o n d h e i d . ' O o k de samenstellinggrqfietbombardement is a a n g e t r o f f e n . Vergelijk bompauze en KFOR.

Greenwich Electronic Time Als het aan de Britse p r e m i e r Tony Blair ligt, krijgt internet een universele tijdrekening en w e l Greenurich e-time o f t e w e l Greenurich electronic Time ( a f g e k o r t G e T ) . Op 3 1 d e c e m b e r 1 9 9 9 o m m i d d e r n a c h t m a a k t e de Britse p r e m i e r de g e b o o r t e van G e T bekend als w e r e l d w i j d e tijdstandaard voor elektronisch berichtenverkeer tussen c o n s u m e n t e n en bedrijven. NRC Handelsblad

m e l d d e het n i e u w s

op 28 december. 'Elektronische berichten krijgen nu al een z o g e h e t e n t i m e s t a m p in UTC-tijd, de Universal T i m e Co-ordinated, die is a f g e leid van de in 1 8 8 4 ingevoerde G r e e n w i c h M e a n T i m e (GMT). M a a r de interne k l o k van veel c o m p u t e r s zet dat o m naar plaatselijke tijd, w a t logistieke en wettelijke p r o b l e m e n kan v e r o o r z a k e n nu online zakendoen w e r e l d w i j d plaatsvindt. G e T concurreert m e t een voorstel van het Zwitserse h o r l o g e m e r k Swatch o m een g e h e e l n i e u w e tijdrekening o p het Internet in te voeren, waarbij elke d a g is i n g e d e e l d in 1 0 0 0 " s l a g e n " van elk 86,4 s e c o n d e n . ' O o k timestamp is overigens niet eerder in het N e d e r l a n d s g e s i g n a l eerd. Internettijd dateert uit 1 9 9 7 .

groepsrechtszaak Eind n o v e m b e r 1 9 9 9 in NRC Handelsblad vertaling van het E n g e l s e ciass action. len dit als principieel proces, loop: class action

rechtszaak,

g e b r u i k t als

S o m m i g e w o o r d e n b o e k e n verta-

m a a r er zijn n o g drie concurrenten in o m class action

proces (beide sinds 1 9 9 4 ) en

[76]

groeps-

geding

(sinds 1996). Laatstgenoemde lijkt aan de winnende hand, maar

heeft er nu dus weer een mededinger bij. Vooral in de Verenigde Staten k o m e n dergelijke zaken vaak voor, bijvoorbeeld van zieke rokers tegen de tabaksindustrie. Eind november sloten gebruikers van W i n d o w s 95 en W i n d o w s 98 zich aaneen o m een proces te beginnen tegen Microsoft. Dit bedrijf zou zijn m o n o p o liepositie hebben misbruikt o m deze b e s t u r i n g s p r o g r a m m a ' s te duur te maken. 'De groepsrechtszaak in Californië', aldus NRC Handelsblad, 'werd in de afgelopen twee w e k e n al v o o r a f g e g a a n door soortgelijke zaken in N e w York en N e w Orleans. Er kunnen er n o g meer volgen.' Vergelijk gelijkheidshof en justitieantenne.

grote-lulinterview De kans is klein dat grote-lulinterview

ruime verbrei-

ding zal krijgen, maar het w o o r d is te opmerkelijk o m te laten passeren. Het debuteerde op 1 1 november 1999 in de Volkskrant,

in een artikel met

de kop 'Interview met "stijve p i k " als antwoord op feminisme'. De krant liet Maarten Moens aan het woord, een mannenwerker

(een w o o r d uit

1997) die w o r k s h o p s organiseert, getiteld 'Tussen macho en softie': In dat kader organiseert hij onder meer het 'grote-lulinterview'. 'Een man biedt zich aan als vrijwilliger en de andere mannen interviewen zijn geslachtsorgaan. Hoe noemt Kees jou? Heb jij weieens zin en Kees niet?', aldus Moens. Doel van dergelijke oefeningen is het hervinden van de mannelijke kracht, waarvan 'de stijve pik' een symbool is. Het hervinden van de mannelijke kracht is volgens M o e n s nodig omdat het f e m i n i s m e de m a n in de hoek heeft gezet. Het vrouwelijke zou tot maatstaf zijn verheven. M o e n s staat hierin niet alleen. Het krantenartikel verscheen naar aanleiding van een bijeenkomst in de Lutherse Kerk in Utrecht, waar 'een paar honderd mannen en vrouwen' bijeenk w a m e n voor een debat getiteld 'Ruimte voor mannen - De man als m e n s , de m e n s als m a n ' . In een column in NRC Handelsblad

- waarin het grote-lulinterview

ook ter sprake k w a m - n o e m d e Youp van 't Hek de bijeenkomst in Utrecht een 'zielepotencongres van tragische twijfelmutsen'. OoktunjJelmuts is een nieuw woord. Vergelijk lipstickfeminisme [77]

grottoerist Half november 1999 k w a m e n zeven Franse speleologen vast te zitten in de spelonk van Vitarelles in Zuidwest-Frankrijk. Zij waren overvallen door de plotselinge stijging van het water in een ondergrondse rivier. Volgens Van Dale is een speleoloog een 'holenonderzoeker' o f 'grotonderzoeker', maar de media bestempelden hen tot grottoeristen.

G e l u k k i g waren het zeer deskundige toeristen. 'De red-

dingswerkers prezen de ervarenheid van de vermisten', aldus NRC Handelsblad. 'De zeven hadden gedaan w a t van hen werd verwacht: een h o o g punt opzoeken en de m e e g e n o m e n voorraad eten en drinken rantsoeneren. De zeven waren vertrokken voor een ondergrondse expeditie van drie dagen. Zij hadden n o g eten en licht voor twee dagen over.' Vooral Jan Mulder stoorde zich aan het nieuwe w o o r d . Op 2 3 november schreef hij in de Volkskrant: Het engste woord van de eeuw? Grottoerist. Je zult maar als grottoerist geboren worden, op de vraag wat je later wilt worden zonder aarzelen 'grottoerist' zeggen, voor je eerste Sinterklaasfeest een afdaaltouw vragen, na school altijd grotje spelen, in de vakantie je ouders hele middagen in onzekerheid laten over je verblijfplaats (zit Jan weer in 't riool?), het diploma van professioneel grottoerist halen, vanaf die dag voortdurend Franse aardsleuven in kruipen, onderweg naar de akeligste dood.'

gumwatch Een gumwatch is een groot plastic polshorloge met daarin kleine kauwgumpjes. Fabrikant Crazy Planet, een dochter van de Spaanse lollyfabrikant Chupa Chups, bracht het snoephorloge medio 1999 op de markt. In augustus w a s het een hype, zo meldde de Volkskrant. 'Onder kinderen is het horloge een rage - net zoals de flippo, de knikker o f de jojo dat eerder waren. Iedereen draagt hetzelfde model. Je koopt het statussymbool niet voor duizenden guldens bij de juwelier, maar in de speelgoedwinkel. Een g u m w a t c h , met klittenbandsluiting en uitgevoerd in rood-zwart, geel-zwart o f blauw-wit, kost

ƒ9,95-' Vergelijk Vitaletta. haaienpak Nederland blijft maar vooroplopen in de ontwikkeling van schaatsspullen. N i e u w in 1999: de carveschaats (zie aldaar) en het [78]

haaienpak. Een haaienpak is een schaatspak van een speciaal soort weefsel, dat bedekt is met een mozaïek van dieper- en hogerliggende vierkanten. Het pak is uitgevonden door Hans Veldhuis, schaatstrainer en coach van de Deventer IJsclub. Hij k w a m op het idee toen hij bij toeval op televisie een documentaire zag over een straaljager die beplakt w a s met een ruwe 'haaienhuid-folie'. De stof verminderde de luchtweerstand met vele procenten. Het haaienpak werd eind september 1999 aan de pers getoond. Het w a s toen al door TNO aan een windtunnelonderzoek onderworpen. Hieruit bleek dat het pak de luchtweerstand vermindert met drie tot negen procent als de testpersoon in de schaatshouding staat. En aangezien de luchtweerstand verantwoordelijk is voor tachtig procent van alle weerstand die een schaatser ondervindt, presenteerde Interraps, fabrikant van het haaienpak, een en ander als 'sensationeel nieuws'. De Volkskrant, die het nieuws op 1 oktober bracht onder de kop 'Het " h a a i e n p a k " , een nieuwe revolutie?', w a s iets terughoudender. 'Het onderzoek wees overigens ook uit dat het voordeel van het pak afneemt naarmate de windsnelheid hoger is, dus naarmate de schaatser sneller gaat rijden. Bovendien zijn er n o g geen officiële onderzoeken verricht met bewegende schaatsers.' D e s o n d a n k s is de verwachting dat topschaatsers met het nieuwe pak hun rondetijden met 0,3 tot 0,7 seconde kunnen verbeteren. Overigens zijn s o m m i g e Nederlandse schaatsuitvindingen niet alleen technisch en commercieel, maar ook taalkundig een succes. Het w o o r d klapschaats,

dat is verzonnen door Gerrit Jan van Ingen Schenau,

uitvinder ervan, kreeg in 1996 algemene bekendheid en is sindsdien in vele talen doorgedrongen: in het Engels als klapskate, in het Duits als Klappschlittschuh en in het N o o r s als klappskOyte.

hacktivist Het w o o r d hacker is halverwege de jaren zeventig ontstaan in de Verenigde Staten. Aanvankelijk had het geen negatieve betekenis maar werd het gebruikt voor 'enthousiast computerfanaat'. Pas in de jaren tachtig - toen het ook in het Nederlands o p d o o k - kreeg het de betekenis die het nu n o g heeft: iemand die zich met behulp van een m o d e m illegaal toegang verschaft tot een computer o m gegevens te achterhalen o f te wijzigen. Hackers zijn vaak activisten en daarom lag een samensmelting van deze woorden eigenlijk voor de hand. In vakbladen is hacktiuist in 1998 [79]

aangetroffen, maar in 1999 brak het door in de landelijke dagbladen. De Volkskrant maakte er op 2 2 januari 1999 melding van, in een artikel over Chinese in terne tactivis ten. Tegenstanders van het regime blijken begaafde hackers. Op de meest onverwachte plaatsen kom je deze 'hacktivisten' tegen. Sites van officiële instanties blijken te zijn veroverd door elektronische guerrillastrijders. In soms obscene taal gaan ze tekeer tegen het regime en proclameren ze hun onoverwinnelijkheid. De virtuele oorlog hebben ze al gewonnen. Overigens blijkt de Chinese overheid hard op te treden tegen de hacktivisten. Een Chinees die e-mailadressen aan een organisatie van dissidenten had gegeven, werd veroordeeld tot twee jaar cel. En twee broers die de computer van een bank hadden gekraakt, kregen de doodstraf. Eind januari 1999 meldde NRC Handelsblad dat activisten en hackers steeds vaker de websites en computernetwerken van politieke tegenstanders kraken o m hun b o o d s c h a p uit te dragen o f de opponent het zwijgen op te leggen. 'De kraak van het digitale Oost-Timor is er één in een lange reeks politieke hack-incidenten, die steeds meer het karaktervan een cyberoorlog krijgt. De a f g e l o p e n maanden is een groot aantal prominente websites gekraakt door "hacktivists" uit verschillende landen', aldus deze krant. Men spreekt ook over

hacktivisme.

Vergelijk biotech-activist.

hangmobiel Jongeren hangen graag rond. Dat zal altijd wel zo geweest zijn, maar sinds het begin van de jaren negentig maakt de overheid zich extra druk o m de nevenverschijnselen: rotzooi op straat, geluidsoverlast en s o m s geweld. Als o p l o s s i n g richtte men speciale, vandalismebestendige plaatsen in. Plekken waar jongeren ongestoord kunnen hangen, zonder al te veel overlast te veroorzaken. Een en ander leverde

allerlei nieuwe woorden op: hangplek in 1992, hangjongeren in 1 9 9 3 , jongerenontmoetingsplek plek en rijdende

hangplek

en hangjeugd

(afgekort JOP) in 1 9 9 4 en mobiele

hang-

in 1 9 9 7 . Het jaar 1999 bracht in deze uithoek

van de taal twee nieuwe w o o r d e n : jop-container en hangmobiel. Een j o p - c o n t a i n e r is een oude zeecontainer die is o m g e b o u w d tot [80]

j o n g e r e n o n t m o e t i n g s p l e k . Het w o o r d stond in oktober 1999 in de Volkskrant:

'Achter in het park staat stil en verlaten de j o P - c o n t a i n e r ,

bankje tegen de ijzeren w a n d , de open kant g e e f t zicht op een vijvertje. Toen kunstenaar Dion een van die containers legaal bespoot, belden o m w o n e n d e n de politie, die h e m arresteerde en o p b o r g . ' Ook hangmobiel debuteerde in de Volkskrant. Het w e r d verzonnen door R e m c o Campert, die op 20 oktober een c o l u m n wijdde aan een mobiele h a n g p l e k in K a m p e n . Het g i n g o m een verbouwde, met graffiti bespoten SRV-wagen, voorzien van tafeltjes, stoelen, televisie, video plus een c h a u f f e u r en twee jongerenwerkers. Een donkere avond in Kampen. Het water van de IJssel lispelt langs de wallenkant. Hier en daar bimbammen kerkklokken. Plotseling over de mobilofoon: 'Verzoek om assistentie. Hangjongeren gesignaleerd op het marktplein.' 'Hoe ernstig is het? Graag indicatie van hoe ze erbij hangen.' 'Als in ligstoelen.' 'We komen eraan, ledereen aan boord? Graffiti opgepoetst? Tafeltjes en stoelen verankerd? MTV aan? Pijltjes dartsspel compleet? Ja? Karren maar.' De hangmobiel rukt uit.

happy drug Opmerkelijk plan van d o m i n e e Visser uit Rotterdam: hij vindt dat er een happy drug m o e t w o r d e n ontwikkeld. Het bericht haalde op 8 december 1999 de voorpagina van de

Volkskrant

Mensen en drugs horen bij elkaar en daarom moeten niet de gebruikers, maar de drugs worden veranderd. Chemici moeten zorgen voor een 'happy drug': een middel dat wel de prettige effecten, maar niet de schadelijke bijwerking geeft, vindt de Rotterdamse dominee Visser van de Pauluskerk. Een paar dagen later betoogde prof. B. Meijer van de Technische Universiteit Eindhoven dat er al happy drugs bestaan - hij n o e m d e Prozac als voorbeeld - , m a a r hij betwijfelde o f verslaafden er ooit op een verstandige manier gebruik van zullen m a k e n . Overigens doet d o m i n e e Visser wel vaker van zich spreken. In september 1999 n a m de door h e m opgerichte Stichting tot R e g u l e r i n g [81]

van de D r u g s h a n d e l een d r u g s d e a l e r als ' o n d e r n e m e r ' in dienst. Visser w i l dat de drugsondernemer - een w o o r d uit 1 9 9 8 - alle i n f o r m a t i e over zijn i n k o m s t e n uit de handel overlegt aan een b e l a s t i n g c o n s u l e n t , die vervolgens zijn salaris bepaalt. H i e r m e e wil de d o m i n e e wettelijke bez w a r e n tegen zijn p o g i n g e n o m d r u g s h a n d e l te n o r m a l i s e r e n , o m z e i len. Vergelijk seniorenpand. h e r r i e b a r o m e t e r In 1 9 9 9 had Olst in Overijssel twee p r i m e u r s : het w a s het eerste N e d e r l a n d s e dorp m e t een tientjesautomaat (zie aldaar) en k r e e g o o k als eerste te m a k e n m e t de herriebarometer.

Dat laatste ge-

beurde in juni 1 9 9 9 . De herriebarometer is een a p p a r a a t dat op initiatief van de A N W B en de N e d e r l a n d s e Motorrijders V e r e n i g i n g w o r d t ingezet in de strijd tegen overlast d o o r motorrijders. Het is een verrijdbare, l a n g w e r p i g e kast, w a a r o p een ' b a r o m e t e r ' is a f g e b e e l d die is opg e b o u w d uit lichtjes. 'Een m i c r o f o o n n e e m t het kabaal o p , ' verduidelijkte De Telegraaf

op 1 9 juni, ' w a a r n a de uit lichtsignalen b e s t a a n d e

" b a r o m e t e r " het v o l u m e w e e r g e e f t . Als dit " i n het r o o d " belandt, is de bestuurder in overtreding.'

hondenpieper

B e k e n d p r o b l e e m voor hondenbezitters: h o n d die te

hard trekt. Omdat-ie een concurrent ziet bijvoorbeeld, een g e w i l l i g e s o o r t g e n o o t o f een p o e s . Altranet in B e e s d b e d a c h t een o p l o s s i n g : de H a p p y walker. Het Haarlems Dagblad bracht het k i n o l o g i s c h e nieuwtje op 9 februari 1 9 9 9 , onder de k o p 'De h o n d e n p i e p e r piept als h o n d trekt'. Het gaat o m een klein apparaatje dat aan de riem m o e t w o r d e n v a s t g e m a a k t . ' Z o d r a de h o n d aan de riem trekt, verspreidt de H a p p y w a l k e r een h o g e pieptoon. Dit geluid trekt de a a n d a c h t van de h o n d . W a n n e e r de baas vervolgens m a n s g e n o e g is o m een c o m m a n d o te geven, m o e t het de h o n d na enige tijd duidelijk w o r d e n dat trekken geen zin h e e f t . ' De h o n d e n p i e p e r w e r k t o o k in de regen en k o s t bijna tachtig g u l d e n . Vergelijk Aibo.

hooliganleger

Een diepe a n g s t bij politie en justitie is dat voetbalvanda-

len zich zullen verenigen in een hooliganleger.

De a f g e l o p e n jaren m a a k -

ten supporters bij relletjes al intensief g e b r u i k van m o b i e l e t e l e f o o n s . Sinds 1 9 9 7 w o r d t daar s o m s het w o o r d GSM-oorlog v o o r gebruikt. Hooli[82]

ganleger

debuteerde in oktober 1 9 9 9 en had onmiddellijk succes. Sinds-

dien is het in de landelijke d a g b l a d e n zeker achttien keer gebruikt tamelijk veel voor een n i e u w k o m e r . Het A N P bracht het n i e u w s als eerste, op 1 2 oktober: Aanhangers van vijf Nederlandse voetbalclubs hebben op internet een gemeenschappelijke site geopend om zich voor te bereiden op het Europees Kampioenschap volgend jaar. De initiatiefnemers willen supporters verenigen in een 'groot Nederlands hooliganleger'. De hooligans willen via internet toenadering tot elkaar zoeken. Ze gaan er echter van uit dat ook politie en justitie de vorige week opgestarte site bekijken, want gevoelige informatie zal niet op deze wijze verspreid worden. Voetbalsupporters worden daarom opgeroepen nummers van mobiele telefoons uit te wisselen zodat een netwerk kan worden opgebouwd. Volgens de makers van de internetsite hebben inmiddels bijna tweehonderd hooligans uit heel Nederland op de oproep gereageerd. Al na één d a g w e r d de website, T h e Dutch H o o l i g a n A r m y g e n a a m d , d o o r de provider verwijderd. V o l g e n s d e s k u n d i g e n is de k a n s klein dat er ooit echt een h o o l i g a n l e g e r zal k o m e n . Daarvoor zijn de g r o e p e n te slecht g e o r g a n i s e e r d en onderling te zeer verdeeld. Een w o o r d v o e r d e r van het Centraal I n f o r m a t i e p u n t Voetbalvandalisme zei: ' D a c h t u dat w e niet w i s t e n w i e daarachter zitten? Het is een g r o e p die probeert a a n d a c h t te trekken.' Vergelijkbare geluiden w a r e n te horen in n i e u w s g r o e p e n . In het 'interactieve g a s t e n b o e k ' van FC Den B o s c h s c h r e e f een supporter h a l f d e c e m b e r : 'Het is g e w o o n als geintje bedoeld m e t die E K dat Dutch H o o l i g a n A r m y (DHA). D r a g o n z z z H o o l i g a n z z z z A r m y is de b o s s e tak'. Vergelijk voetbalvandalismelijn.

hormooncake 'Als het aan de Britse Linda K e r n s ligt, z o u de r e d d i n g voor v r o u w e n in de m e n o p a u z e w e i e e n s in een dagelijks plakje " h o r m o o n c a k e " k u n n e n l i g g e n ' , aldus de V l a a m s e krant De Morgen op 2 3 februari 1 9 9 9 . De h o g e d o s i s soja en zaden in de cake z o u ervoor m o e ten z o r g e n dat zweetuitbarstingen, k o u d e rillingen en angstaanvallen tot het verleden g a a n b e h o r e n . ' H o e w e l de wetenschappelijke wereld grote vraagtekens plaatst bij de m o g e l i j k h e d e n van de cake, lopen er [83]

op dit m o m e n t al bestellingen uit de hele wereld binnen', aldus het bericht.

hormoonrunderen, hormoonvee Het w o o r d hormoonrunderen is één keer aangetroffen in 1996 en daarna niet meer, tot het in 1999 plotseling o p d o o k in de k o l o m m e n van verscheidene dagbladen. Samen met hormoonuee, dat in 1999 debuteerde. Hormoonuee stak dat jaar als eerste de kop op, op 25 augustus 1999, in een kop in NRC Handelsblad:

'Belgisch hormoonvee in Zeeland'. Vol-

gens het bericht omzeilden Belgische veehandelaren via Nederland de strenge Belgische controle op het gebruik van hormoonpreparaten bij het mesten van runderen. Met name in Zeeuws-Vlaanderen zou rundvlees slechts zeer beperkt op h o r m o n e n worden onderzocht. NRC Handelsblad

gebruikte het w o o r d n o g een paar maal in koppen, zoals 'Ka-

mer: meer controle hormoonvee' en 'Dieven p o g e n hormoonvee te stelen van A I D ' (de A l g e m e n e Inspectiedienst van het ministerie van Landbouw). Hormoonrunderen maakte z'n rentree in de Volkskrant van 1 3 september, in de k o p 'Belgische hormoonrunderen ontdekt'. De krant meldde dat op twee veehouderijen in Noord-Brabant en Overijssel meer dan honderd Belgische runderen waren gevonden die met verboden groeih o r m o n e n waren ingespoten. Een boer die bij het mesten van koeien hormoonpreparaten gebruikt, w o r d t wel een hormoonboer g e n o e m d , een w o o r d uit 1 9 9 2 . Hij betrekt zijn spullen van de hormoonmaffia,

een w o o r d dat een jaar later

ontstond. Vergelijk vleesproces. i n t e r n e t - Geen w o o r d is het a f g e l o p e n decennium zo ons leven k o m e n binnenstampen als internet. Dat valt goed vast te stellen in de Nederlandse Persdatabank, het bestand van 2 1 digitaal raadpleegbare kranten dat de voornaamste bron vormt voor dit boekje. In 1 9 9 2 k w a m het w o o r d internet (inclusief alle samenstellingen) in die kranten zegge en schrijve één (1) keer voor. In 1994 steeg dit aantal tot 405 en in 1 9 9 5 tot 2 1 3 4 - ruim vijf keer zoveel (overigens deels als gevolg van uitbreiding van het krantenbestand). In de jaren daarna steeg het aantal vindplaatsen gemiddeld met 2 5 0 0 per jaar, tot ruim 1 4 . 0 0 0 in 1999. Veertienduizend! We schrijven en lezen ons bijna blind over inter[84]

net. En dan is hier alleen n o g m a a r g e z o c h t in enkele kranten; b o e k e n , tijdschriften en internet z e l f zijn buiten b e s c h o u w i n g gelaten. Internet is ontstaan uit een s a m e n v o e g i n g van enkele computernetw e r k e n van het A m e r i k a a n s e leger en van A m e r i k a a n s e universiteiten. Een van die netwerken w a s A R P A N E T . O f beter: w a t w e nu 'het Internet' n o e m e n is in feite een v e r z a m e l i n g technische a f s p r a k e n over h o e c o m p u t e r s m e t elkaar c o m m u n i c e r e n . Die a f s p r a k e n zijn niet allemaal tegelijk g e m a a k t , m a a r verspreid over een periode van m e e r dan twintig jaar. Het w o o r d internet is in 1 9 7 4 v o o r het eerst o p g e t e k e n d . Het is een verkorting van het oudere internetwork. Opmerkelijk g e n o e g is o o k internetting

al ouder dan internet. B o b K a h n , s a m e n m e t Vint S e r f een

van de g r o n d l e g g e r s van internet, zei hierover ooit tegen Pretext ne: 'In het o o r s p r o n k e l i j k e stuk dat Vint en ik over internetting

Magazi-

schreven,

h e b b e n w e de term internet, die net als A R P A N E T niet m e e r uit het jarg o n is w e g te d e n k e n , g e l o o f ik niet gebruikt. Wij schreven over networking

en w e spraken van internetting.

inter-

Ik bedoel: die reeks letters

k w a m w e l voor, m a a r niet uitdrukkelijk als Internet. Dat is, n o g m a a l s , iets w a a r wij in de jaren zeventig m i n o f m e e r toevallig op g e k o m e n zijn.' Het aantal nieuwe s a m e n s t e l l i n g e n m e t internet is ontelbaar. N e t zo ontelbaar als het aantal w e b p a g i n a ' s en t o e p a s s i n g e n . Tellen h e e f t o o k niet veel zin: er k o m e n dagelijks nieuwe t o e p a s s i n g e n en (dus) nieuwe s a m e n s t e l l i n g e n bij. De v o o r n a a m s t e taalkundige v e r a n d e r i n g is dat steeds m i n d e r m e n s e n het h e b b e n over 'het Internet', en steeds m e e r m e n s e n internet m e t een kleine letter en z o n d e r l i d w o o r d g a a n schrijven. De kranten aarzelen: NRC Handelsblad

schrijft internet n o g m e t een

hoofdletter, de Volkskrant s c h a f t e die hoofdletter in 1 9 9 8 officieel a f in een intern rondschrijven, m a a r z o n d i g t sindsdien dagelijks tegen haar eigen regel. De w o o r d e n b o e k e n zijn progressiever, h o e w e l dit zeer tegen hun aard is. Z o w e l de G r o t e Van Dale als K o e n e n schrijft internet m e t een kleine letter. Ze v e r m e l d e n overigens m a a r zeer w e i n i g samenstelling e n . K o e n e n kent alleen internetserver

(een w o o r d dat overigens slechts

vier keer in de P e r s d a t a b a n k v o o r k o m t ) en internetwinkel

( 1 2 6 maal

sinds 1 9 9 5 ) . Van Dale g e e f t slechts vier s a m e n s t e l l i n g e n : m e t -aanbieder, -aansluiting, -adres

en -gebruiker.

Beide k e n n e n internetten als w e r k -

w o o r d (honderden keren sinds 1 9 9 4 ) , m a a r alleen Van Dale kent net als verkorting van internet. [85]

Zoals g e z e g d k w a m e n er in 1999 talloze nieuwe internet-samenstellingen bij. Een paar in het o o g springende: Br eedband-interne

t. 'Wat dat precies m o e t w o r d e n , w e e t n o g nie-

m a n d , in ieder geval: een m e n g v o r m van televisie en Internet', aldus de Volkskrant op 2 7 februari. Internetdatingbureau.

' M a t c h . c o m is een internetdatingbureau. Van-

a f 1 9 9 5 , het jaar waarin het w e r d opgericht, is een bestand van ruim 1 , 8 miljoen vrijgezellen a a n g e l e g d ' , aldus het Algemeen

Dagblad

op 1 8

mei. Internetdokter

o f netdokter. ANP-bericht van 26 februari: 'De "inter-

netdokter" is in de a f g e l o p e n twaalf m a a n d e n in D e n e m a r k e n de grootste hit g e w o r d e n . De toeloop naar de gratis virtuele artsenpraktijk is zo g r o o t dat echte artsen de gevolgen m e r k e n . ' In het Engels spreekt m e n van de cyberdoc. Internetkluizenaar. 'De 26-jarige A m e r i k a a n s e vrijgezel Mitch Maddox is van plan het jaar 2 0 0 0 als internetkluizenaar door te brengen. Hij wil 3 6 6 dagen in a f z o n d e r i n g leven, m e t alleen het internet als contact met de buitenwereld. Via de elektronische s n e l w e g m o e t hij aan voedsel, meubels en andere levensbehoeften zien te k o m e n . Op 1 januari verhuist Mitch naar een w o n i n g met twee s l a a p k a m e r s zonder meubels, kleding, voedsel en toiletpapier. Het enige v o o r w e r p in het huis is een pc met internetaansluiting.' Aldus het Haarlems Dagblad op 1 3 december. Internetprofessor.

De eerste N e d e r l a n d s e internetprofessor w a s ir. J.

van Till aan de Technische Universiteit Delft. O m d a t hij volgens een raad van hoogleraren te w e i n i g artikelen publiceerde in g e z a g h e b b e n de tijdschriften, werd h e m in november, na krap een jaar, de w a c h t aangezegd.

Internetromance.

Kop in het Algemeen Dagblad van 9 juli: 'Internetro-

m a n c e eindigt in z e l f m o o r d m e t kettingzaag'.

En internetstalking, ook wel cyberstalking

of online stalking genoemd.

Een beetje een apart geval is internetlichtkrant. Zie verder aldaar.

internetlichtkrant Eind 1 9 9 6 besloot de gemeenteraad van Leidschend a m een nieuwe tunnel onder de rijksweg A 4 te verfraaien m e t een kunstwerk. Voorwaarde w a s dat het kunstwerk, dat 1 5 0 . 0 0 0 gulden m o c h t kosten, de tunnel ook m o e s t verlichten. De opdracht g i n g naar 'audiovisueel kunstenaar' H a n s Muller, die op de p r o p p e n k w a m m e t [86]

de eerste Nederlandse openbare lichtkrant, dat wil zeggen: een lichtkrant die voor iedereen toegankelijk w a s . Aanvankelijk kon je Muller een e-mailtje sturen. Hij zette de tekst dan op de lichtkrant. Vervolgens w a s de lichtkrant te bereiken via internet. Vandaar dat de kranten het kunstwerk betitelden als internetlichtkrant, een w o o r d dat in 1999 debuteerde. Dat er in 1999 veel over de internetlichtkrant werd geschreven, k o m t door het niveau van de aangeleverde teksten. Schuttingwoorden, racistische m o p p e n , vloeken en schunnigheden - er zaten teksten tussen die s o m m i g e Leidschendammers zo aanstootgevend vonden dat ze klaagden bij de gemeente. Eerst wilde Muller de teksten zelf wel filteren, toen weer niet, omdat het kunstwerk daardoor z'n openbaarheid zou verliezen. Bovendien vond hij de teksten zelden aanstootgevend. Daarop wilde de gemeente dat Muller een schuttingwoordenfilter viezewoordenfilter

of

zou maken (ook woorden die niet eerder in het Neder-

lands zijn aangetroffen). Muller w a s het hier bij nader inzien niet mee eens, zodat beide partijen naar de rechter stapten. Gevolg van dit alles: drie nieuwe woorden, en een internetlichtkrant die niet werkt totdat de rechter uitspraak heeft gedaan. Vergelijk vloekfïlter.

jongerenleenbank In juli 1999 w a s de gemeente Enschede even in het nieuws. Wethouder Marco Swart had het plan geopperd om jongeren tussen de 1 5 en 23 jaar te helpen bij het saneren van hun schulden door een jongerenleenbank

op te zetten. Het Nederlands kende al de Boeren-

leenbank (sinds 1898) en de Generale Beleenbank, maar een jongerenleenbank w a s nieuws en alle kranten doken erbovenop. Het Dagblad

Haarlems

w a s er als eerste bij, op 23 juli 1999, en in de week erna volgden

vrijwel alle landelijke dagbladen. De boodschap w a s steeds: Enschede zou binnenkort bij wijze van experiment een jongerenleenbank krijgen. Op de vraag van NRC Handelsblad

o f Enschede nu zelf g i n g ban-

kieren, antwoordde Swart: 'We zoeken n o g naar partners. Misschien willen banken met ons meedoen en wellicht hebben particuliere instellingen belangstelling voor ons plan.' Maar in oktober meldde het Algemeen misverstand w a s geweest:

[87]

Dagblad

dat het allemaal een

Van de zomer kwam de gemeente Enschede in het nieuws omdat daar een jongerenleenbank zou komen. Een misverstand dat behoorlijk wat opschudding veroorzaakte. [...] Hetty Wolf, chef van de schuldhulpverlening in Enschede, heeft het geweten. Zij zegt: Ten onrechte is het beeld ontstaan van een pand waarop met grote letters jongerenleenbank staat en een balie met een aardige juffrouw erachter. Daar krijgen wij natuurlijk geen geld voor. Sterker nog: daar hebben wij geen geld voor gevraagd.' Het gaat in Enschede om preventie. De gedachte dat jongeren zomaar geld kunnen lenen als ze schulden hebben, is zeker niet aan de orde.

justitieantenne 'Over enkele weken zal in Brussel 's lands eerste justitieantenne geopend worden: een parket in het klein als het ware, waar een magistraat dossiers zal behandelen en verdachten zal kunnen ondervragen.' Dat schreef de Vlaamse krant De Morgen

op n februari

1999. Voor Nederlanders is dit een raadselachtige zin, want wat is een justitieantenne? Of wellicht beter: hoe moet antenne hier worden begrepen? Als voelspriet of iets dergelijks? Maar nee, antenne betekent hier 'vooruitgeschoven post'. Het is overgenomen uit het Frans, waar antenne

onder meer wordt gebruikt

voor 'steunpunt', 'hulpkantoor' en 'inlichtingenbron'. Ten tijde van de zaak-Dutroux werd in Neufchateau een parketantenne geopend. En soms is er in de Vlaamse pers ook sprake van een politie-antenne. Het gaat dus eigenlijk om Nederfrans

(een term uit 1994).

Vergelijk gelijkheidshof en groepsrechtszaak.

karobics Omstreeks 1982 waaide de aerobicsrage van Californië over naar Europa. Het woord aerobics

bestond toen al even. Het was in 1968

verzonnen door majoor Kenneth Cooper, een arts bij de Amerikaanse luchtmacht, die een fitnessprogramma voor ruimtevaarders had ontwikkeld (en ook nog de Coopertest).

Callan Pinclcney haakte in 1984 met

Callanetics in op het enorme commerciële succes van aerobics en sindsdien komt er jaarlijks wel een of andere mengvorm bij. En dus ook allerlei nieuwe woorden. In 1992 was dat aquarobics,

aerobics (ook wel kinderaerobics),

in 1996 volgden callirobics,

in 1995 kids-

ladynetics en

yogarobics. Nieuw in 1999, althans voor Nederland, is karobics, een samentrekkingvan karate en aerobics. De Nieuwe Reuu maakte er op 16 juni 1999 melding van: [88]

De 28-jarige Moss bezit in elk geval het juiste lichaam en een staat van dienst die teruggaat op vroege afleveringen van Bayiuatch. Bovendien beoefent de actrice 'karobics', een combinatie van karate en aerobics, wat haar bij het stuntwerk voor de film goed van pas kwam. Op internet is karobics voor het eerst g e s i g n a l e e r d in oktober 1 9 9 8 . Het w e r d toen d o o r een s p o r t s c h o o l in T u c s o n , A r i z o n a , a a n g e b o d e n als 'a w o n d e r f u l f o r m o f exercise, c o m b i n i n g basic karate techniques with aerobic routines. It can be tailored to be as easy or as d i f f i c u l t as each individual w i s h e s . ' Vergelijk Tae Bo.

kauwgomoplosser Bericht in het onvolprezen Tijdschrift voor de leefomgeving:

het bedrijf G u m b u s t e r s in Capelle aan de IJssel h e e f t een nieuw

w a p e n ontwikkeld tegen de k a u w g o m v e r v u i l i n g o p straten en stoepen: de k a u w g o m o p l o s s e r . Het gaat o m een milieuvriendelijk reinigingsmiddel dat in c o m b i n a t i e m e t s t o o m k a u w g o m volledig oplost. Als eerste w e r d de Kalverstraat in A m s t e r d a m a a n g e p a k t . ' B i n n e n vijf w e ken w a s deze drukke winkelstraat k a u w g o m v r i j ' , aldus het tijdschrift in februari 1 9 9 9 .

KFOR K F O R staat voor ' K o s o v o Force'. De a f k o r t i n g w e r d g e v o r m d naar het voorbeeld SFOR, de NAVO-Vredesmacht die in Servië actief w a s . NRC Handelsblad

m a a k t e als eerste m e l d i n g van de n a a m , op 1 1 februari

1 9 9 9 , in een artikel over het K o s o v o - o v e r l e g in R a m b o u i l l e t in Frankrijk. 'Een v r e d e s m a c h t v o o r K o s o v o , die in de w a n d e l g a n g e n al K F O R w o r d t g e n o e m d , is een van de o n d e r w e r p e n w a a r o v e r v o o r 1 9 februari in R a m b o u i l l e t een a k k o o r d m o e t w o r d e n bereikt.' Al de v o l g e n d e d a g m e l d d e het A N P :

De NAVO heeft vrijdag formeel het licht op groen gezet voor een vredesmacht in Kosovo, die de naam 'KFOR' krijgt. De NAVO wil voorkomen dat er na een overeenkomst in Rambouillet een vacuüm ontstaat. NAVO-militairen onder Franse leiding moeten onmiddellijk in Kosovo toezicht op de uitvoering van het akkoord gaan houden. In latere berichten over K o s o v o w a s onder m e e r sprake van KFOR-solda[89]

ten, KFOR-troepen, KFOR-militairen, KFOR-beuelhebber en nog talloze andere samenstellingen. Vergelijk bompauze en grafïetbom. k i b i In april 1999 maakte de International Electrotechnical C o m m i s s i o n plannen bekend o m een essentieel deel van de computerterminologie te veranderen. De c o m m i s s i e had onder meer bezwaren tegen de voorvoegsels giga-

en mega-

in begrippen als gigabytt

en megabyte, o m d a t die

teruggaan op het tientallig stelsel, terwijl de c o m p u t e r binair is, dat wil z e g g e n : hij w e r k t slechts met enen en nullen. De Volkskrant maakte op 9 april 1999 m e l d i n g van de plannen: Er ligt nu een voorstel van de International Electrotechnical Commission (IEC), waarbij ook Nederland is aangesloten, over de invoering van vier binaire voorvoegsels: kibi (kilo-binair), mebi (miljoenbinair), gibi (miljard-binair) en tebi (terabinair-biljoen-binair). Dit voorstel circuleert in diverse normalisatiegremia, verenigingen voor computerexperts en elektrotechnici. Worden die het eens, dan zullen de nieuwe voorzetsels nog dit jaar officieel worden ingevoerd. Blijkbaar is m e n het niet eens g e w o r d e n , w a n t na dit bericht is er in de landelijke dagbladen niets meer over de kibi, de mebi en de gibi

verno-

m e n . Wel over TE BI, m a a r dan uitsluitend als a f k o r t i n g van Tijdelijk Extra Beveiligde Inrichting.

kinderspruit De meeste kinderen houden niet van spruitjes en d a a r o m is kinderspruit eigenlijk een contradictio in terminis. Het w o o r d w e r d verzonnen door H a n s van D o o r n , onderzoeker bij Novartis Seeds, een grote zadenleverancier. In oktober 1999 promoveerde Van D o o r n op een onderzoek naar ' g o e d s m a k e n d e spruitkoolrassen'. Hij w a s er elf jaar m e e bezig, m a a r zijn onderzoek leverde dan o o k een hele reeks spruitjes op die minder bitter s m a k e n dan de g e w o n e . 'Kern van het bittere-spruitjesprobleem', schreef de Volkskrant op 4 oktober, 'blijkt te zitten in twee s t o f f e n : sinigrine en progoitrine. Van D o o r n w i s t de aanw e z i g h e i d van deze bitterstoffen in spruiten terug te brengen tot 3 0 procent van de oorspronkelijke hoeveelheid. Echt zoet zijn de spruiten d a a r o m niet, m a a r bitter evenmin.' Officieel hebben de zoete spruiten n o g geen n a a m , m a a r Van D o o r n [90]

had twee suggesties: kinderspruiten of supersweets.

Die laatste naam

wordt in Engeland gebruikt.

knuffel-tv 'Veel omroepen hebben de interactieve televisie ontdekt. Al weten ze nog niet hoe ze daarmee de kijker aan de buis kunnen kluisteren. Knuffel-tv en verzorg-tv lopen als een rode draad door de eerste concepten', aldus Henk Blanken op 26 november 1999 in de Volkskrant. Het woord uerzorg-tu is een vondst van Eppo van Nispen, hoofd nonfictie bij de TROS, knujfel-tu werd verzonnen door Blanken. Het idee is dat de kijker verantwoordelijk is voor het programma: hij kan het in stand houden door het te knuffelen of te verzorgen. Zonder zijn steun verdwijnt het (of moeten de hoofdpersonen het veld ruimen). Als (fictief) voorbeeld g a f Blanken een 'ideetje voor acht delen interactieve televisie': We plaatsen effe-lekker-hugge-Ruud van Big Brotherals

een levens-

grote Tamagotchi-beer in een virtueel d e c o r - een Quake-arena met bloemetjesbehang, zeg maar. Dan laten we verlekkerd lippenlikkende Lara Croft-klonen tegen de muren hangen, waarna de mensen thuis met hun afstandsbediening bepalen wat Ruud gaat zeggen. Kunnen ze over stemmen. Heel democratisch. Weet Ruud zich te beheersen (groene knopje), gaat-ie grienen (geel) of probeert hij een grap over domme blondjes (rood)? Vergelijk BB, dagboekkamer en nomineren. k o e l p a k Bij sommige multiple-sclerosepatiënten nemen de klachten toe als het warmer wordt. Zij zijn er dan ook bij gebaat om hun lichaamstemperatuur omlaag te brengen. In de Verenigde Staten hebben ze daar iets op bedacht: een koelpak. Dat is een pak van kunststof of katoen m e t e e n koelmechanisme dat werkt op netstroom of batterijen. Het kostte de Stichting Multiple Sclerose maanden om de pakken naar Nederland te krijgen, maar begin 1999 was het zover. 'Laatste nieuws: de eerste koelpakken zijn aangekomen in Nederland', berichtte een publicatie van de stichting. 'Dankzij uw gulle giften heeft de Stichting Multiple Sclerose Internationaal in februari de eerste twintig koelpakken kunnen importeren. Deze worden kosteloos aan Nederlandse MS-patiënten in bruikleen gegeven.' [91]

Op de website van de Stichting wordt een onderscheid g e m a a k t tussen drie soorten koelpakken: het passieve

koelpak

dat met pakjes gel w o r d t

gekoeld, het actieve koelpak zonder capuchon en het actieve koelpak met kap. Het koelpak w o r d t ongeveer een uur gedragen en brengt de lichaamstemperatuur één graad omlaag. Men spreekt ook over

koelpak-

therapie. leerherberg Het w o o r d leerherberg is verzonnen door het Unesco Centrum Nederland. Medio september 1999 vroeg dit centrum alle 7 2 0 0 basisscholen in Nederland o m oude kleding in te zamelen onder het motto 'Van oude kleren kunnen Sahelkinderen leren'. Doel, aldus het A N P op 6 september: 'Met het geld voor de ingezamelde kleding worden in de Sahel-regio in Afrika z o g e n o e m d e leerherbergen neergezet, waarin diverse soorten onderwijs worden gegeven. Unesco hoopt met de actie twaalf nieuwe te kunnen bouwen. Elke leerherberg kost 3 0 . 0 0 0 gulden.' Tweede-Kamerlid Erica Terpstra ontving de eerste twee zakken met textiel met enthousiasme, maar minister Herfkens van Ontwikkel i n g s s a m e n w e r k i n g w a s niet blij met de actie voor de leerherbergen. Zij w a a r s c h u w d e dat export van g o e d k o p e westerse kleding naar landen met een eigen textielindustrie een aanzienlijk verlies van werkgelegenheid kan opleveren.

leisurepark Wat is momenteel de grootste economische sector in de Europese Unie? Nee, niet de landbouw, m a a r leisure.

Leisure

is Engels en

betekent 'vrije tijd', maar in bredere zin w o r d t het ook gebruikt voor vrijetijdsindustrie

(een w o o r d dat w e sinds 1 9 9 1 kennen). Alleen al in Ne-

derland is het bedrag dat aan toeristisch-recreatieve zaken w o r d t uitgegeven, gestegen van 3 5 miljard in 1 9 9 2 tot 4 2 miljard in 1 9 9 7 . Vooral in o p k o m s t is het leisurepark. In de media debuteerde het w o o r d op 4 september 1999, in NRC

Handelsblad:

Kardinge is een voorloper van een ontwikkeling die door heel Nederland in opkomst is: de opkomst van het grootschalige leisurepark aan de randen van de steden. Met Pasen moet bij Enschede 'Miracle Planet' opengaan, Nederlands eerste pretwijk op commerciële grondslag. Naast het Arkestadion, tussen het spoor en het Twentekanaal, verrijst dit 'grootste indoor-entertainmentcomplex [92]

van Europa' ter grootte van ongeveer twaalf voetbalvelden. Na een investering van 130 miljoen gulden moeten tien overdekte attracties - de grootste doos is driehonderd meter lang - met een hotel onder de skipiste en ruim tweeduizend overdekte parkeerplaatsen, jaarlijks anderhalf miljoen bezoekers trekken. Behalve van leisurepark w a s in het artikel sprake van leisure center, leisure

box, leisuremarkt, leisurevoorziening

en leisure manager ('Groot-Brittannië

kent al het vaktijdschrift Leisure Management, en op het Internet bieden zich talloze opleidingen aan voor het vak van "leisure m a n a g e r ' " ) . Columnist Jan Mulder vond leisurepark

maar een gruwelijk woord. In de

Volkskrant schreef hij: 'Leisurepark. Misschien spreken Amersfoorters het al uit in het Nederlands. Leizuurpark. [...] De Nederlandse taal is aan het dementeren en er is hier pas geld voor z o r g als je naar de rechter stapt.' Begin december vroeg NRC Handelsblad

in een prijsvraag onder meer

o m een Nederlandse vertaling van leisurepark.

De jury honoreerde in-

zendingen uit twee verschillende categorieën. 'De parken zelf kunnen wellicht hun voordeel doen met woorden als reuzepretpark,

pretparadijs

en luilekkerpark ('voordelig en fan-tas-tisch tweedaags arrangement in een pretparadijs'). Meer voor beleidsnotities: megapretpark

en megattrac-

tiepark.' l i p s t i c k f e m i n i s m e Het w o o r d Jeminisme is in 1 8 3 7 verzonnen door de Franse socialist Charles Fourier. Hij gebruikte het voor de leer die de positie van de vrouw in de maatschappij m o e s t verbeteren. In het Nederlands is het in 1899 voor het eerst opgetekend, en in 1 9 0 1 schreef Couperus in De boeken der kleíne zielen 'Zij voelde niets voor de groote kwesties, f e m i n i s m e begreep zij niet, voor socialisme w a s zij een beetje b a n g . ' Met n a m e m a n n e n hebben de onbedwingbare neiging o m met het w o o r d Jeminisme te spelen, meestal met denigrerende bedoelingen. Dit heeft talloze gelegenheidssamenstellingen opgeleverd, zoals anarchaf e m i n i s m e , belangenbehartigingsfeminisme, b i m b o f e m i n i s m e , cultuurfeminisme, cyberfeminisme, cyborgfeminisme, e c o f e m i n i s m e , gelijkheidsfeminisme, g o l f f e m i n i s m e , heterofeminisme, hoofddoek e n f e m i n i s m e , hyperfeminisme, k i c k b o k s f e m i n i s m e , klaagfeminisme, krachtfeminisme, m a s s a f e m i n i s m e , n e o f e m i n i s m e , pistoolfemi[93]

nisme, polderfeminisme, powerfeminisme, salonfeminisme, schoolmeisjesfeminisme, slachtofferfeminisme, spirifeminisme, staatsfeminisme, theetafelfeminisme, trabantfeminisme, vrijbuiters feminisme, waardenfeminisme, zeurfeminisme, ziekenboegfeminisme en zwartekousenfeminisme. Letwel: dit was slechts de oogst uit driejaar kranten. Twee toevoegingen uit 1999: lesbofeminisme Op 1 2 juni 1999 tekende de Volkskrant

en

lipsticltfeminisme.

beide woorden op uit de mond

van Carl Rohde (46), cultuursocioloog aan de Universiteit Utrecht en directeur van het trendonderzoeksbureau Signs of the Time: Eén type vrouw valt niet onder vrouwelijk: de tuinpakken-lesbofeministische manwijven van vroeger, die dachten dat je gehele identiteit in de geslachtsdelen zat. Maar die zijn hartstikke uit. Het lesbo-feminisme is allang vervangen door het lipstick-feminisme. Lesbiennes willen helemaal niet de halve vent uithangen. Haha, ze zouden wel gek zijn! Hedy d'Ancona, oprichtster van Opzij, zei laatst in Nieuwe

Reuu dat de radicale vrouwenbeweging is 'ingepakt met

boter en suiker, en een grote strik erom'. Ik zou het anders zeggen. Tegenwoordig heeft iedere moderne vrouw recht op een zelfstandig bestaan, recht op lust, recht op haar eigen vrouwelijkheid, enzovoorts. Het feminisme is uitgelopen over de gehele samenleving. Anno 1999 ligt Opzij op de salontafel van de meest burgerlijke gezinnetjes. Dat is misschien wel de grootste winst. Vergelijk grote-lulinterview.

luchtrazernij Opmerkelijk verschijnsel in de burgerluchtvaart: steeds meer passagiers gaan tijdens een vlucht volkomen uit hun dak. In het Engels wordt dit aír rage genoemd, in het Nederlands luchtrazernij. Het verschijnsel is al een paar jaar bekend, maar in de Nederlandstalige pers debuteerden air rage en luchtrazernij

in 1999.

De Morgen gebruikte air rage op 2 februari 1999, in een bericht over twaalf Britten die op een vlucht van Londen naar Jamaica in de Verenigde Staten wegens ernstig wangedrag uit het vliegtuig waren gezet. 'Britse luchtvaartmaatschappijen', aldus De Morgen,

'melden een

toename van het aantal gevallen van air rage met 400 procent in de voorbije drie jaar. "Bij ons werden het afgelopen jaar 140 onhandelbare passagiers gemeld", weet Remans [van Sabena], "en in 99 pro[94]

cent van de gevallen gaat het o m rokers. Mensen die het rookverbod negeren, s o m s zelfs de rookdetectors in de toiletten trachten te saboteren.'" Het w o o r d Iuchtrazernij debuteerde op 2 september 1999, in NRC

Handelsblad: Zo woest was een 36-jarige Nederlandse passagier aan boord van een chartervlucht tussen de Canadese stad Calgary en Amsterdam op zondagavond, dat de piloot besloot een noodlanding te maken in het hoge noorden van Canada. Het toestel met 340 passagiers werd aan de grond gezet in Churchill, een afgelegen plaats aan de Hudson Baai, wegens een acuut geval van zogeheten 'air rage' Iuchtrazernij, een groeiend fenomeen in het luchtruim van de jaren negentig. [...] Luchtvaartmaatschappijen hebben in toenemende mate te maken met Iuchtrazernij - onredelijk tot gewelddadig gedrag van passagiers aan boord van vliegtuigen. Bemanningsleden beklagen zich over groeiende aantallen confrontaties met 'toornige' passagiers die hun zelfbeheersing verliezen over kwesties als vertragingen, volle bagagecompartimenten in de cabine, maaltijdkeuzes en de barservice. Sommigen schelden op stewardessen, anderen hebben de neiging om met bemanningsleden op de vuist te gaan. Volgens psychologen wordt Iuchtrazernij veroorzaakt door een combinatie van omstandigheden bij het vliegen: angst, drukke menigtes, langdurig verblijf op een krappe zitplaats, stress w e g e n s het vertrek en slaapgebrek. Ook de explosieve toename van vliegreizen in de laatste twintig jaar heeft bijgedragen aan het fenomeen. Overigens treden de luchtvaartmaatschappijen zeer streng op tegen de amokmakers. Zo werden de twaalf Britten met alleen dekens en kussens uit het vliegtuig gezet. Hun bagage bleef aan boord. Ze kregen een rekening van 20.000 pond (65.000 gulden) voor de extra brandstof die nodig w a s voor de o m w e g en ze moesten zelf hun ticket naar huis betalen. m a g n e e t w o o r d Op 29 juni 1999 besloot de president van de rechtbank in Den Haag, mr. J. du Pon, dat merknamen op internet niet m o g e n worden misbruikt o m zoekmachines te manipuleren. Hij besloot dit in een [95]

kort geding van VNU tegen Monsterboard.nl, de Nederlandse tak van een Amerikaanse vacaturesite naam Intermediair

(een woord uit 1998). Monsterboard had de

gekocht bij de veelgebruikte zoekmachine

(debuut in

1992) Vindex. Wie nu, op zoek naar vacatures, 'Intermediair' intikte, kreeg ook een advertentie van de concurrent te zien. Die liftte daardoor volgens V N U mee op het succes van de website Intermediair Online. De uitspraak van Pon w a s een wereldprimeur. Volgens mr. J. van Manen, de advocaat van V N U , hadden ook Amerikaanse juristen veel belangstelling voor het vonnis, w a n t daar liepen enkele vergelijkbare zaken, onder meer van Estée Lauder en

Playboy.

In de berichtgeving over de V N u - r e c h t s z a a k doken twee nieuwe woorden op: magneetnaam

en magneetwoord.

voor het eerst te lezen, op het A N P , in Trouw

Beide waren op 3 0 juni en in de Volkskrant. Laatst-

g e n o e m d e krant schreef: Het opkopen van magneetnamen is een steeds vaker gehanteerde truc om te profiteren van de bekendheid van concurrenten. Met de rechterlijke uitspraak wordt volgens advocaat Van Manen 'opnieuw een blinde vlek ingevuld' op het snel groeiende Internet. Nog maar drie maanden geleden is met een kort geding een eind gemaakt aan een andere, nog opmerkelijker list om zoekmachines te beïnvloeden. Daarbij werden merknamen van bekende bedrijven onzichtbaar in Internet-pagina's verwerkt. Elders viel o o k het begrip sleutelwoord,

maar dat is minder gelukkig ge-

kozen, w a n t al volop in gebruik in de betekenis 'woord dat essentieel is voor het verstaan van een tekst o f p a s s a g e o f dat een essentieel begrip aanduidt'. Overigens g i n g Monsterboard in juli tegen de uitspraak van de H a a g s e rechtbank in beroep. Directeur M. van den Heuvel zei tegen het A N P : 'Het is een principekwestie. De uitspraak kan effect hebben op de wijze w a a r o p op internet wordt geadverteerd. Wij vinden dat het werken met sleutelwoorden mogelijk moet zijn.' V N U w a s hierover niet verbaasd, aldus woordvoerder D. M o l m a n . 'We hadden het wel verwacht. Het is een nogal verstrekkende uitspraak van de rechter. Wij vinden het gebruik van een magneetnaam niet erg, m a a r het m o e t geen m e r k n a a m zijn.' Vergelijk domaingrabbing. [96]

markeringsbijeenkomst

Eind februari 1 9 9 9 liepen ruim 2 4 0 m e n s e n

op de West-Friese Flora in het N o o r d - H o l l a n d s e B o v e n k a r s p e l een leg i o n e l l a b e s m e t t i n g op. Er vielen 28 d o d e n . Op 28 juni, toen n o g l a n g niet duidelijk w a s w a t de b e s m e t t i n g s h a a r d w a s g e w e e s t , w e r d in s p o r t c o m p l e x De Kloet in G r o o t e b r o e k een b i j e e n k o m s t g e h o u d e n o m de s l a c h t o f f e r s te h e r d e n k e n . G e w o o n l i j k spreekt m e n in dit verband van een komst, komst

m a a r het s a m e n z i j n in G r o o t e b r o e k w e r d een

herdenkingsbijeenmarkeringsbijeen-

g e n o e m d , een w o o r d dat niet eerder in het N e d e r l a n d s w e r d ge-

signaleerd. B u r g e m e e s t e r J. H a a n s t r a van Stede Broec, die voorzitter is van de b l o e m e n t e n t o o n s t e l l i n g , legde uit w a a r o m m e n dit w o o r d had bedacht: Er wordt bewust niet gesproken over een herdenkingsbijeenkomst omdat dat zou inhouden dat de zaak is afgerond. Dat is nog niet het geval. Naar verwachting zal pas in het najaar precies duidelijk zijn w a a r d e legionellabacterie precies vandaan kwam. Niet iedereen w a s onder de indruk van het nieuwe w o o r d . Z o s c h r e e f Frits A b r a h a m s in NRC

Handelsblad:

Er bestaat de laatste jaren een merkwaardige neiging om de dingen bij een andere naam te noemen. Vooral de onaangename dingen. De herdenkingsbijeenkomst voor de slachtoffers van de veteranenziekte heette geen herdenkingsbijeenkomst, maar markeringsbijeenkomst. Markenngsbijeenkomst? [...] Herdenken klinkt onherroepelijker dan markeren, en het is waar dat er nog steeds patiënten met de veteranenziekte in het ziekenhuis liggen, maar voor 28 mensen is er toch wel degelijk al iets tamelijk onherroepelijks gebeurd: ze zijn dood... Pas in juni concludeerde het Rijksinstituut voor V o l k s g e z o n d h e i d en Milieuhygiëne (RIVM) dat de bacterie h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k a f k o m s t i g w a s uit de verouderde w a t e r l e i d i n g van een g e b o u w op de Flora. De bacterie h a d zich verspreid via twee b u b b e l b a d e n . D a a r n a a s t z o u een vernevelaar in een nabijgelegen hal m e t tentoongestelde l a n d b o u w w e r k t u i g e n h e b b e n bijgedragen aan de v e r s p r e i d i n g van de bacterie. Een A l k m a a r s e rechtbank stelde uiteindelijk de eigenaar van de bubbelbaden aansprakelijk. [97]

Van de ruim 2 4 0 m e n s e n die b e s m e t w e r d e n , stierven er 28 - veertien m a n n e n en veertien vrouwen tussen de 4 2 en 92 jaar - waarvan er volg e n s het R I V M 1 7 zeker aan de veteranenziekte overleden w a r e n ; van de overige overleden patiënten w a s dit aannemelijk. De e p i d e m i e in B o v e n k a r s p e l w e r d d a a r m e e de o m v a n g r i j k s t e leg i o n e l l a - e p i d e m i e ter wereld. Het grootste aantal s l a c h t o f f e r s tot dan toe w a s gevallen bij de e p i d e m i e die de ziekte zijn n a a m h a d g e g e v e n en die zich in 1 9 7 6 h a d v o o r g e d a a n in een hotel in Philadelphia in de Verenigde Staten. Daar vielen op een b i j e e n k o m s t van de veteranenorganisatie A m e r i c a n L e g i o n uiteindelijk 1 8 2 s l a c h t o f f e r s , van w i e er 29 stierven. Sindsdien staat de ziekte b e k e n d als ueteranenziekte, en de bacterie die h e m veroorzaakt als legiondla

midlife-miljonair

pneumophila.

De miljardairs van deze w e r e l d w o r d e n steeds jonger.

Dat is een nevenverschijnsel van de digitale revolutie. Er valt m e t s o m m i g e internettoepassingen g o u d g e l d te verdienen en de meeste ondern e m e r s in de IT-branche - een w o o r d uit 1 9 9 2 - b e g i n n e n erg j o n g . De Volkskrant doopte deze nieuwe rijken in juni 1 9 9 9 midlife-miljonairs en IT-rijken, w o o r d e n die niet eerder zijn o p g e t e k e n d . De miljardairs hebben het niet makkelijk, zo bleek uit het artikel. Ze zijn dan o o k z i e k m a k e n d rijk. Het v e r m o g e n van Bill G a t e s , een van de oprichters van M i c r o s o f t , telde in 1999 negentig miljard dollar (ruim tweehonderd miljard gulden). N u m m e r twee is de A m e r i k a a n s e beursgoeroe Warren B u f f e t t m e t 3 6 miljard dollar, en G a t e s ' collega's Paul Allen en Steve B a l m e r zijn m e t 3 0 en 1 9 , 5 miljard respectievelijk n u m m e r drie en vier op de lijst van 's werelds rijksten van het tijdschrift Forbes. Wat m o e t j e zo j o n g met zo vreselijk veel geld? De opmerkelijke stappen van topmensen van Microsoft maken duidelijk dat voor hen geld snel de aantrekkelijkheid verliest. Deze veertigers voelen zich a l s o f z e voor een vrijwilligersorganisatie werken. Ze hebben moeite met de motivatie en onderbreken hun carrière. Topfunctionaris Chris Peters (41) stort zich zonder talent op een carrière in het bowlen en een collega-miljonair gaat er een jaar tussenuit om fossielen te zoeken. Ook in Nederland hebben jonge, rijke techneuten het moeilijk. Headhunter Hans Dijkman, partner van bureau Korn/Ferry, ziet veel relatief jonge miljonairs die in hun mid-life-crisis de carrière een andere draai geven. Hij noemt geen namen, maar hij kent voorbeelden ge[98]

noeg van miljonairs die zich voortaan alleen uit hobby storten op nieuwe ondernemingen. Ook goede doelen kunnen rekenen op een groeiende belangstelling van miljonairs. [...] Opvallend is volgens hem dat de nieuwe IT-rijken, allen dertigers, zich nog niet bezighouden met liefdadigheid en het opstarten van nieuwe bedrijven. Dat blijft voorbehouden aan de iets oudere mid-life-miljonairs.

millennium- Millennium is natuurlijk geen nieuw w o o r d . Je zou denken dat het al zeker duizend jaar oud is - g e m u n t in 999 - , maar dat is niet zo. In het Engels is millennium in 1 7 1 1 voor het eerst opgetekend, in het Frans in 1 7 6 5 en in het Nederlands in 1886. Het w o o r d bestond niet in het klassiek Latijn, maar is een modern-Latijnse vorming uit mille 'duizend' en annus 'jaar', naar het voorbeeld van onder andere biennium 'periode van twee jaar'. De afgelopen jaren is het aantal samenstellingen met millenniumexplosief gegroeid. Naarmate de eeuwwisseling dichterbij k w a m , werd het w o o r d in de kranten steeds vaker gebruikt. In de Nederlandse Persdatabank, het bestand van 2 1 digitaal beschikbare kranten dat voor dit boekje is geraadpleegd, is dat duidelijk zichtbaar. K w a m e n millennium en samenstellingen met dit w o o r d in 1995 n o g maar 293 keer voor, in 1996 w a s dat 4 3 3 maal, in 1 9 9 7 681 keer, in 1998 2684 keer en in 1999 bijna 7000 keer! Vind je het gek dat men op een gegeven m o m e n t werd bevangen door algehele millenniummoeheid,

een w o o r d dat debuteerde in 1999?

Het w o o r d millenniumcjekte bestond toen trouwens al twee jaar. Net als bij cyber- en internet- zijn de woordenboeken erg terughoudend geweest in het opnemen van samenstellingen met millennium-. Dat is goed te verdedigen, w a n t je kunt wel bezig blijven. Koenen beperkt zich tot millenniumprobleem, een w o o r d uit 1 9 9 5 , Van Dale vermeldt verder alleen n o g millenniumproof

(dat uit 1 9 9 7 dateert).

Een andere samenstelling die aanspraak zou maken op een plaatsje in de woordenboeken is millenniumbaby.

Want ook dat is waarschijnlijk

een blijvertje. Wie rond de millenniumwisseling is geboren, blijft immers levenslang een millenniumbaby,

net zoals iemand die tussen 1 9 4 5

en 1 9 6 0 geboren is, van w i e g tot g r a f een babyboomer blijft. Millenniumbaby behoort bovendien tot de meest gebruikte millennium-woorden. Dat begon op 26 november 1998 met een bericht in De Morgen: een bevruchting op 8 april zou volgens deze krant de meeste [99]

k a n s bieden op een millenniumbaby. Later w e r d e n allerlei andere data g e n o e m d - een kwestie w a a r tientallen krantenartikelen en i n g e z o n den brieven aan w e r d e n gewijd. B i e r b r o u w e r Bavaria g o k t e o p 1 7 m a a r t en plaatste de d a g ervoor een z i n n e n p r i k k e l e n d e advertentie in de kranten m e t als b o o d s c h a p : veel succes m o r g e n m e t het m a k e n van u w millenniumbaby. Een Brits radiostation draaide in de n a c h t van 2 0 op 2 1 m a a r t m u z i e k die tot het v e r w e k k e n van een m i l l e n n i u m b a b y z o u m o e t e n aanzetten (kop: ' M i l l e n n i u m - b a b y op B o l e r o ' ) en de B B C en RTL4 k o n d i g d e n aan p a r e n te zullen v o l g e n bij h u n p o g i n g e n een m i l l e n n i u m b a b y te v e r w e k k e n . De J a p a n s e televisie m e l d d e de bevalling van een m i l l e n n i u m b a b y live te zullen verslaan. De hele heisa w a s te v o l g e n in k o p p e n als 'Tv-uitzending over mill e n n i u m b a b y ' s bevalt kerken niet', ' M i l l e n n i u m b a b y niet te p l a n n e n ' , ' M i l l e n n i u m b a b y blijft een kwestie van g e l u k ' , 'Verloskundigen b a n g v o o r millennium-boom', 'Verloven i n g e t r o k k e n w e g e n s m i l l e n n i u m b a b y ' s ' , ' K a z a c h s t a n b e l o o n t eerste m i l l e n n i u m b a b y ' s ' en ' M i l l e n n i u m baby in de greep van de c o m m e r c i e ' . De eerste millenniumbaby, een jongetje, w e r d overigens g e b o r e n in een z i e k e n h u i s in A u c k l a n d in N i e u w - Z e e l a n d . D o o r d a t de internationale d a t u m g r e n s d o o r de G r o t e Oceaan loopt, w a s N i e u w - Z e e l a n d het eerste volkrijke gebied dat het n i e u w e m i l l e n n i u m b e l e e f d e . In N e d e r land w e r d e n vrijwel gelijktijdig twee m i l l e n n i u m b a b y ' s

geboren:

S h a n n o n B r a n d e s uit E i n d h o v e n en T i m G r o e n e w o u d uit Hoevelaken.

minimawinkel In n o v e m b e r 1 9 9 9 k o n d i g d e de g e m e e n t e Heerlen aan te g a a n o n d e r z o e k e n o f er in die plaats een z o g e n o e m d e

minimawinkel

m o e s t k o m e n . Het gaat o m een w i n k e l die i n w o n e r s m e t een g e r i n g ink o m e n g o e d k o o p levensmiddelen aanbiedt w a a r v a n de uiterste houdb a a r h e i d s d a t u m n o g net niet is verstreken. G e d a c h t w e r d aan leveranties d o o r onder anderen b a k k e r s en slagers. Niet g e h e e l onverwacht bracht dit bericht n o g a l w a t b e r o e r i n g tew e e g . T e g e n s t a n d e r s s p r a k e n spottend van een armenwirikel,

een

w o o r d dat in 1 9 9 8 o p d o o k in een bericht dat Sint-Petersburg speciale v o l k s w i n k e l s h a d g e o p e n d voor de allerarmsten. Het initiatief v o o r de minimawinkel

k w a m van de PvdA-fractie in

Heerlen en is a f g e k e k e n van een k e r k g e n o o t s c h a p in het n a b u r i g e Duitse A k e n . Daar w e r d b e g i n 1 9 9 9 een l e v e n s m i d d e l e n w i n k e l v o o r de m i n i m a g e o p e n d . De w i n k e l ontvangt van w i n k e l i e r s p r o d u c t e n die,

[100]

als ze in de minimawinkel niet w o r d e n verkocht, na één dag w o r d e n vernietigd. De klanten hebben toegang met een minimapas, een w o o r d dat wij sinds 1996 kennen. Een PvdA-Kamerlid keerde zich tegen de plannen van Heerlen (kop 'PvdA kraakt minimawinkel'), maar premier K o k dacht hier anders over (kop 'Kok: minima-winkel is prima zaak'). Dit laatste bericht leidde weer tot een boze brief in het Algemeen Dagblad:

'Kennelijk heeft

K o k de band met de g e w o n e m e n s e n nu helemaal verloren, als hij die ooit echt gehad heeft. Een minimawinkel klinkt in eerste instantie erg mooi. M i n i m a kunnen g o e d k o o p n o g prima levensmiddelen aans c h a f f e n en er worden veel minder n o g goede levensmiddelen w e g g e gooid. Maar dan. Je m a g in die winkels pas kopen als vaststaat d a t j e van een m i n i m u m i n k o m e n moet zien rond te komen. Dat is voor heel veel m e n s e n buitengewoon stigmatiserend.' Vergelijk weggeefwinkel. m o t o r s t o k Een motorstok

is een stok met een wieltje en een klein elek-

trisch motortje. Het apparaat werd in september 1999 ontwikkeld door een student van de T U Delft. De stok is bedoeld als hulpmiddel voor rolschaatsers, die zich er drie kwartier mee kunnen laten voorttrekken. Het Technisch Weekblad van 8 september 1999 meldde echter een nadeel: 'Deze skate-aid blijkt alleen bij bochten s o m s o m te vallen.' Ook skate-aid is trouwens een nieuw woord. Vergelijk vingerbei.

muccer Er wordt niet veel over hen geschreven, maar ze bestaan wel: de muccers. Muccers zijn w e r k n e m e r s met een minimaal-urencontract. De Nieuwe Reuu schreef op 1 7 november 1999 over hen: 'In totaal zijn er in verpleeghuis Boswijk zeven fulltimers te weinig. Daarom wordt er door het verpleeghuis een beroep gedaan op de uit drie mensen bestaande invalpool. Echter deze z o g e n a a m d e muccers (Minimaal Uren Contract) worden ingezet op alle afdelingen in Boswijk. Dat betekent in de praktijk dat men een beroep moet doen op uitzendbureaus als alle muccers zijn ingezet. Het probleem: er zijn bijna geen uitzendkrachten te vinden.'

naambellen Eind augustus 1999 begon K P N Telecom met de promotie van het naambellen.

Die dienst bestaat al sinds 1 juli 1 9 9 7 , maar K P N

[101]

had er nooit ruchtbaarheid aan g e g e v e n . Dat veranderde op 2 7 a u g u s tus, toen het bedrijf een persbericht uitbracht m e t de e n i g s z i n s misleid e n d e k o p ' K P N Telecom introduceert N a a m B e l l e n ' . 'Het N a a m B e l l e n is e e n v o u d i g ' , verduidelijkte het bericht. 'Het is een z o g e n a a m d s e r v i c e n u m m e r dat altijd b e g i n t m e t 0800, 0 9 0 0 , 0906 o f 0909. De 0 8 0 0 - n u m m e r s zijn gratis, v o o r de andere n u m m e r s vraagt de e i g e n a a r een b e d r a g v o o r de g e b o d e n dienstverlening op dat n u m m e r . O m bijvoorbeeld 0 8 0 0 P R I M A F O O N te bellen toetst de beller eerst 0 8 0 0 in. D a a r n a v o l g e n de letters. Voor de P w o r d t de 7 ingetoetst, v o o r de R o o k de 7, de I is toets 4, de M is toets 6 en zo verder. Een cijfertoets h o e f t dus slechts één keer te w o r d e n ingetoetst voor de d a a r o p vermelde letters. Dat geldt o o k bij g e b r u i k van een m o b i e l e telefoon.' K o r t o m , m e t n a a m b e l l e n - alleen K P N schrijft N a a m B e l l e n , zonder twijfel o m aan te geven dat het o m een m e r k n a a m g a a t - w o r d t een g r o o t gedeelte van een t e l e f o o n n u m m e r vervangen d o o r een w o o r d . Voorbeelden zijn 0909 1 2 3 P I Z Z A , 0800 R A N D S T A D , 0900 STAATSLOT, 0 8 0 0 T A X L I J N en 0 8 0 0 UITVAART ('Voor direct contact m e t M o nuta v o o r i n f o r m a t i e o f het m e l d e n van een uitvaart'). K P N introduceerde de dienst naar eigen z e g g e n o m d a t de meeste m e n s e n een w o o r d veel makkelijker onthouden dan een reeks cijfers, m a a r v o l g e n s NRC Handelsblad w a s er n o g een andere reden: ' N a a m b e l len is vooral interessant als marketinginstrument. In veel advertenties w o r d e n t e l e f o o n n u m m e r s g e n o e m d . Die g a a n bij de c o n s u m e n t het ene o o r in en het andere uit. O m d a t een w o o r d makkelijker te onthouden is, zal de adverteerder m e t een n a a m n u m m e r m e e r e f f e c t sorteren.' In Trouu; betwijfelde R o b Schouten echter o f dit werkelijk zo werkt. 'De K P N doet een beetje a l s o f ze het helemaal z e l f b e d a c h t h e b b e n , ' s c h r e e f hij, ' m a a r in de v s & c o kennen ze het naambellen al jaren. Het is daar zelfs een soort statussymbool. Bedrijfjes z o n d e r t e l e f o o n n a m e n doen niet echt mee. Mij is het evenwel nooit gelukt o m de s l o g a n s van al die g i s s e gunstenaanbieders te onthouden. Bijvoorbeeld, even "gets l i m " toetsen o m a f te vallen. O f " j e w e l - o k " voor de g o e d e juwelier. De meeste f i r m a ' s moeten zich in de m e e s t fantastische bochten w r i n g e n o m hun producten in het beschikbaar aantal letters te p r a k k e n . ' H o e het o o k zij, behalve n a a m b e l l e n leverde de n i e u w e service van K P N n o g een ander n e o l o g i s m e op, namelijk naamnummer. De Volkskrant signaleerde op 1 8 a u g u s t u s z e l f s een naamnummerhamsteraar:

[102]

Bedrijven die geld willen verdienen met een naamnummer, merken steeds vaker dat ze eerst moeten betalen: aan de naamnummerhamsteraar. Deze nieuwste telg uit de rijke Hollandse koopmanstraditie sloeg meteen op grote schaal in, toen KPN de naamnummers twee jaar geleden zonder veel ruchtbaarheid lanceerde. Nu KPN landelijk reclame maakt, slaat hij toe. 'Er bellen wel twintig bedrijven per d a g ' , zegt Peter Hazelaar van The Sound of Data in Rotterdam. 'Die zijn dan boos, omdat wij hun nummer al hebben. Tsja... Als wij het niet waren geweest, hadden anderen het wel gedaan.' O o k NRC Handelsblad besteedde a a n d a c h t aan het stelen van n a a m n u m m e r s . N a a r het voorbeeld van d o m e i n k a p e n (zie domaingrabbing) s p r a k de krant van nummerkapen en nummerkapers. E n van nummerdieuen. V o l g e n s de krant h a d d e n die overigens w e i n i g k a n s op succes. Onlangs vond de eerste rechtszaak over een gestolen telefoonnummer plaats en de uitslag is weinig bemoedigend voor de nummerdieven. Begin van dit jaar diende het Nederlandse bedrijf Rentokil bij OPTA een aanvraag in voor het nummer 0800-73686545, een combinatie die O8OO-RENTOKIL uitdrukt. Tot zijn ontzetting kreeg Rentokil te horen dat het nummer al vergeven was aan FBS, een callcenter in Soest, FBS bleek wel bereid het nummer over te dragen, maar daar diende wel geld tegenover te staan. Dat was voor Rentokil onaanvaardbaar en dus stapte het bedrijf naar de rechter. Met opvallend gemak stelde de rechter Rentokil in het gelijk. Het was volgens de rechter duidelijk dat FBS geen enkel 'rechtens te respecteren belang' had bij het nummer. Het bedrijf schaadde dan ook 'willens en wetens de belangen van Rentokil', aldus de rechter. Het nummer moest worden teruggegeven aan OPTA en Rentokil zal het inmiddels zelf hebben aangevraagd. Een bevredigende uitslag, vooral als je bedenkt dat FBS nog enige honderden nummers 'in portefeuille' heeft.

Vergelijk domaingrabbing.

nacht van Wiegel Dit is de nacht van 1 8 op 1 9 mei 1 9 9 9 , w a a r i n W D - s e nator H a n s W i e g e l het k a b i n e t - K o k 1 1 liet vallen d o o r in de Eerste Ka[103]

mer als enige W D ' e r tegen het correctief referendum te stemmen. In de media werd dit onmiddellijk de nacht van Wiegel g e n o e m d , naar analogie van de nacht uan Schmelzer (van 1 3 op 1 4 oktober 1966). Wie voortaan een kabinet wil laten vallen kan dat maar beter 's nachts doen, w a n t met 'de m i d d a g o f avond van x ' haal je de geschiedenisboekjes niet. De ochtend na de nacht waren de reacties n o g lauwtjes ('teleurstellend, verbijsterend'), maar al snel ontstonden er twee k a m p e n . Tegenstanders als Hans van Mierlo en Jan Blokker noemden Wiegel een 'stuitend ijdele potsenmaker', een 'dubieuze politieke hansworst' en een 'derderangskracht van het provinciaal amateurtoneel'. Hij w a s 'een kind met een vuurwapen'. Medestanders noemden 'de sloper van Paars' een 'kroonjuweel van de democratie' en 'de slimste politicus van de eeuw'. Toen Wiegel zijn senatorscoup

pleegde stond hij op het punt van Leeuwarden te verhuizen

naar Diever in Drente. De vele verslaggevers die h e m bij zijn nieuwe monumentale boerderij o m een reactie k w a m e n vragen, werden ter plaatse Wiegelaars

genoemd.

'In zekere zin w a s Wiegels actie er een van hemelse genade,' schreef René Zwaap in de Groene Amsterdammer,

'een geval van kabinets-

euthanasie op humanitaire gronden. Wiegel bewees er ook veel mensen een dienst mee.' Kabinetseuthanasie - ook dat w o o r d viel in 1999 voor het eerst. n a g e l r i n g Het w o o r d vingerring duimring

is al in de zestiende eeuw opgetekend en

stond in 1 8 7 2 in de eerste druk van de Van Dale ('ring [...] o m

er den duim in te steken'), maar voor nagelring

bestond n o g een vacatu-

re. Daarin is voorzien door G e m K i n g d o m , dat een 'vergulde zilveren nagelring' te k o o p aanbiedt voor ƒ 2 7 0 , - . In december 1999 stond er een foto van in de Volkskrant. Het gaat o m een goudkleurig vingerhoedje dat over de pinknagel is geschoven. De nagelring is met een 'veiligheidskettinkje' vastgemaakt aan een g e w o n e pinkring (ook al een oud woord). Op de foto drukte een mooie Japanse d a m e de nagelring tegen haar halfgeopende, kersenrode m o n d .

Nedermix Het Nederlands raakt s o m s vermengd met een o f meer andere talen. Daar bestond n o g geen goed overkoepelend begrip voor. De A m s t e r d a m s e hoogleraar en schrijver René Appel bedacht er het [104]

w o o r d Nedermix voor, zelf een m e n g e l i n g van Nederlands en Engels. Appel lanceerde het w o o r d op 6 november 1999, op een congres van het genootschap Onze Taal. 'Dit congres', zei Appel, 'handelt over invloeden op het Nederlands en over de vraag o f het Nederlands wel een gastvrije taal is. Uitgangspunt daarbij is min o f meer de eentalige taalg e m e e n s c h a p waarin het Nederlands de o m g a n g s t a a l is. Maar er zijn veel meertalige situaties, waarin het Nederlands één van de gebruikte talen is. Ik kijk daarom naar taalgebruik waarin het Nederlands geen gastheer meer is, maar in feite "partner". Het gaat dus o m het Nederlands in contact met andere talen, in intiem contact zou je kunnen zeggen. Aan de orde zijn dan vormen van taalgebruik die ik Nedermix n o e m : het Nederlands g e m e n g d met andere talen.' Appel liet vier soorten Nedermix de revue passeren: het Negerhollands, het Petjo, het Nederturks en de meertalige straattaal van jongeren in de grote steden van Nederland. Het Negerhollands is een creooltaal die omstreeks 1 7 0 0 is ontstaan uit het contact tussen dialecten van het Nederlands en Afrikaanse en Europese talen. De taal ontstond vermoedelijk op de plantages van de Maagdeneilanden (in het Caribisch gebied, niet ver van Sint-Maarten). Het is een dode taal, w a n t de laatste moedertaalspreekster van het Negerhollands, Alice Stevens, overleed in 1 9 8 7 . Ook het Petjo, een m e n g taal die waarschijnlijk in de tweede helft van de negentiende eeuw is ontstaan en die vooral op Java door Indo-Europeanen o f Indo's werd gesproken, is bijna ter ziele. Maar het Nederturks - een w o o r d uit 1 9 9 4 - k o m t n o g wel voor, en de meertalige straattaal bloeit als nooit tevoren. Vooral die straattaal staat de laatste jaren in de belangstelling. Het gaat o m een m e n g v o r m van onder meer Nederlands, Surinaams, Turks, Antilliaans, Marokkaans en Engels. In plaats van 'ik ga naar huis' zeggen jongeren bijvoorbeeld 'ik ga naar o s s o ' , in plaats van ' g e e f m e een trekje' (van je sigaret), ' g i m m i soetoe' o f ' g e e f m e een s n e f ' . S o m s wordt een Surinaams o f Marokkaans accent overgenom e n , al dan niet aangedikt, en de taal wordt door jongeren met allerlei etnische achtergronden gebruikt, dus ook door Nederlandse jongeren. Plaatselijk zijn de verschillen groot, en de taal verandert voortdurend, w a t een belangrijk kenmerk is van jongeren taal. Er zijn verschillende benamingen voor deze straattaal verzonnen. Onder A m s t e r d a m s e docenten circuleert de b e n a m i n g smwfentaal, [105]

een

woord dat eind 1997 debuteerde in Het Parool. Peter Smulders, directeur van het Genootschap Onze Taal, bedacht in 1998 de benaming smeltkroestaai, en René Appel, die zich fel tegen het woord smuifentaal verzette omdat hij dit te denigrerend vond, stelde begin 1999 voor om het gewoon bij straattaal

te houden, een woord dat overigens al sinds

de zeventiende eeuw dienstdoet. Nieuw in 1999 waren Smurfen-Neder-

lands (een variant van smurfentaai),

Surilands (voor de vermenging van

Surinaams en Nederlands, een combinatie die vooral in Amsterdam veel voorkomt), en Moerks o f Murks, een ineenvlechting van M a r o k kaans) en (T)urks. Die laatste benaming werd op 1 3 november 1999 voor het eerst in de media gesignaleerd, in de Volkskrant. De krant tekende haar op uit de mond van Jacomine Nortier, een wetenschapper die onderzoek doet naar de taal van de jeugd in Utrecht: Echt stoer ben je volgens Nortier pas als je je op schoolplein en straat verstaanbaar maakt in het zogeheten Moerks, of Murks. 'Het Murks is een tweede straattaal die in Utrecht veel wordt gesproken. In Utrecht wonen veel Marokkanen, meer dan Surinamers. De Marokkaanse, en ook wel Turkse manier van Nederlands spreken wordt nagebootst, vooral door Nederlandse jongeren uit een wat hogere sociale klasse. Een paar jongens van een hockeyclub spreken het echt constant, ze kunnen bijna niet anders. Ze kijken enorm op tegen de Marokkanen en vinden ze ook een beetje eng. Die hockeyers vertelden me dat ze onmiddellijk ophouden met Murks spreken als er echte Marokkanen in de buurt komen. Nortier heeft de aanduiding Murks niet zelf bedacht. De benaming wordt lokaal in Utrecht gebruikt, vooral in de wijk Lunetten. Het verschijnsel - Nederlandse jongeren die met een zwaar MarokkaansTurks accent spreken - is echter ook in andere steden gesignaleerd, onder meer in Hilversum, Leiden, Venray, Wageningen en Zutphen.

nepflitser 'Buurtbewoners zetten nepflitser langs w e g ' , kopte De Telegraaf

op 25 augustus 1999. De politie trof de nepsnelheidscamera (een

woord uit 1998) aan langs de Maaswijkweg in Spijkenisse. De nepflitser was vermoedelijk gemaakt door buurtbewoners, om het verkeer zachter te doen rijden. Het bleek om een oude diaprojector te gaan, met een rood knipperlichtje dat op batterijen werkte. Op de projector waren [106]

een joystick, een antenne en een m e g a f o o n h o o r n gemonteerd. O m het geheel n o g echter te laten lijken zat er ook een politiesticker op. Op internet leidde het bericht onmiddellijk tot de volgende grap: twee auto's r e m m e n a f voor een nepflitser, zegt de een tegen de ander: 'Hij doet het niet, maar het werkt wel.' n o m i n e r e n Het w o o r d nomineren betekent 'voordragen, kandidaat stellen' en is in 1 5 2 1 voor het eerst in het Nederlands opgetekend. In het laatste kwartaal van 1999 kreeg het er opeens een nieuwe betekenis bij, die waarschijnlijk niet een-twee-drie zal verdwijnen, namelijk 'voordragen o m te vertrekken', o f zelfs ' w e g s t e m m e n ' . Die betekenisverandering is geheel en al te danken aan het geruchtmakendste tv-prog r a m m a van 1999, Big Brother. In dit p r o g r a m m a draait alles o m het nomineren van kandidaten. Van de huidige lezers weten de mees ten wel hoe het zit, maar voor toekomstige lezers volgt hier een citaat uit NRC Handelsblad van 2 december 1999, waarin een en ander precies w o r d t uitgelegd: Op donderdag 16 september ging het reallife tv-programma Big Brother van start. Negen mensen leven 100 dagen samen in een huis, afgesloten van de buitenwereld. Er zijn geen telefoons, televisie of computer in het huis aanwezig. In alle vertrekken hangen camera's die het gedrag van de bewoners 24 uur per dag registreren. De groepsleden leven niet in luxe; ze verbouwen groente in de moestuin, wassen met de hand en hakken zelf hout. Om de zoveel weken valt een van de bewoners af. De groepsleden nomineren bij elke afvalronde ieder twee personen, maar het publiek bepaalt wie van hen het huis moet verlaten. [...] Na drie dagen moeten de bewoners voor de eerste keer twee van hun huisgenoten nomineren. Met moeite, zo blijkt. In totaal worden vijf van de negen bewoners genomineerd, waarvan er één Martin - op de achtste dag wordt weggestemd door het kijkerspubliek. Vier dagen later geeft Tara aan dat ze het huis wil verlaten, omdat ze haar vrienden en familie mist. De Amsterdamse Mona neemt haar plaats in. Op dag 36 stemmen Big Brother-adepten Sabine weg. Zij en haar Big Brother-vriendje Bart waren eerder door de groep genomineerd, omdat ze 'te klef' waren.

[107]

Het w a s - kortom - nomineren voor en nomineren na. Het w o o r d w e r d steeds gebruikt door de bewoners van het BB-huis, en door de kijkers, dagelijks gemiddeld 1 , 2 miljoen. In de spreektaal w a s ook ren geregeld te horen, dat is ontstaan onder invloed van

wegnominewegstemmen.

Vergelijk BB, dagboekkamer en knuffel-tv.

noodremscenario Het begon in 1990 met nachtmerriescenario, taling van het Engelse nightmare

scenario,

een ver-

een w o o r d dat algemene be-

kendheid kreeg doordat de Amerikaanse generaal N o r m a n Schwarzk o p f het gebruikte tijdens de G o l f o o r l o g . Sindsdien zijn er talloze scenario's

bij gekomen. Een greep uit de kranten van de afgelopen tien

jaar: agressiescenario, armoedescenario, catastrofescenario, escalatiescenario, geweldscenario, Kosovo-scenario,

noodtoestandscenario,

rampspoedscenario, rouwrandscenario, tegenspoedscenario en tegenwindscenario. Nieuw in 1999: noodremscenario,

een term uit de Haagse

politiek. De Volkskrant gebruikte het woord op 1 2 juni 1999, in een bericht over het toenemende ongenoegen binnen de PvdA-fractie over de stijl van leidinggeven van fractievoorzitter Ad Melkert: De gebrekkige vergaderorde vraagt volgens fractieleden om ongelukken. Inhoudelijke discussies worden gevoerd zonder politiek kader. Alles mag worden besproken, maar op het einde mogen er vooral geen koppen rollen. 'Het noodremscenario' heet dat in de wandelgangen. Kosouo-scenario debuteerde eind 1998 in Trouiu ('Kosovo-scenario mistig') en had aanvankelijk alleen betrekking op de veronderstelde loop van gebeurtenissen in Kosovo. In 1999 kreeg het echter een overdrachtelijke betekenis, namelijk 'scenario van gradueel escalerende precisiebombardementen'.

onder de pet houden Weinig uitdrukkingen zullen in korte tijd zo algemeen bekend zijn geworden als onder de pet houden. Dat k o m t doordat de lancering w a s gekoppeld aan een bericht dat Nederland even op z'n kop zette. Op 3 februari 1999 maakte M.J. Augusteijn-Esser, lid van de enquêtecommissie die de Bijlmerramp onderzocht, bekend dat het neergestorte vliegtuig explosieven, gif, munitie, g a s s e n en brandbare vloeistof had vervoerd. El Al had dit meteen na de r a m p aan de ver[108]

keersleiding in Amsterdam laten weten. Maar de Israëli's hadden er ook op aangedrongen hierover geen mededelingen naar buiten te doen. De verkeersleiding had dat toegezegd, aldus Augusteijn-Esser. Een en ander w a s gebleken uit bandopnamen van telefoongesprekken, banden die ondanks alle eerdere onderzoeken nooit boven water waren gekomen. Volgens Augusteijn-Esser w a s er gezegd: 'Dat zullen ze niet van ons horen.' En: 'Die informatie moeten we onder de pet houden.' Wie dat laatste had gezegd, wilde zij niet kwijt. Een paar dagen later werden de transcripten van de banden vrijgegeven. De uitdrukking onder de pet houden bleek te zijn gebruikt in een gesprek tussen T. Polman, de dienstdoende chef van de verkeersleiders, en diens voorlichter G . Knook. Het gesprek had plaats op 4 oktober 1 9 9 2 , een halfuur na de crash. Polman zei letterlijk, aldus het eindverslag van de commissie: Zeg, eh... ga even op je stoel zitten, want die cargo... die bestond uit explosieven, uit gif en gassen [...]. Maar daar moeten we maar geen ruchtbaarheid aan geven. En verder gewoon..., dat zat er dus gewoon ook bij... [bedoeld wordt: gewone vracht], maar El Al bidt ons uiteraard natuurlijk om dat onder de pet te houden. De uitlatingen van Augusteijn-Esser, die volgens NRC Handelsblad

'on-

nodig onheilspellend' werden gepresenteerd, zorgden voor enorme opschudding. Er hadden g i f en munitie in het vliegtuig gezeten, dit w a s al jaren bekend maar Nederlandse ambtenaren hadden dit op eigen houtje onder de pet gehouden! En ze hadden ruim zes jaar een belangrijke geluidsband achtergehouden. Politici tuimelden over elkaar heen o m hun verontwaardiging uit te spreken en premier Kok g a f op eigen houtje opdracht om de betrokken ambtenaren meteen op non-actief te stelllen. Dit zonder de conclusies van de commissie a f te wachten, iets wat veel irritatie wekte. Heel Nederland praatte over de zaak en binnen een paar dagen leek het of onder de pet houden er altijd was geweest. Sterker nog: het N o s - j o u r n a a l gebruikte de uitdrukking al de volgende dag in een bericht over een heel ander onderwerp, in de betekenis 'iets in de doofpot stoppen'. Geen columnist kon er weerstand aan bieden en in het humorhoekje op de voorpagina van NRC Handelsblad

verscheen het grapje 'Wat de

een onder de pet houdt, gaat de ander erboven'. Binnen een paar [109]

maanden doken er ook allerlei variaties op, zoals onder de hoed o f muts

houden en onder de pet schuiven

of proppen.

Aanvankelijk voorzagen de

kranten de uitdrukking van aanhalingstekens, maar die k w a m e n al snel te vervallen. Zoals dat gaat bij taalgeschiedenis, werd langzaam aan steeds s c h i m m i g e r hoe de uitdrukking nu exact w a s gelanceerd. Bij de presentatie van de nieuwe editie van de Grote Van Dale, in september 1999, schreef Noua de uitdrukking toe aan Augusteijn-Esser. Zij bevestigde dit voor de camera, zij het enigszins schuchter, w a t ook te maken zal hebben gehad met het feit dat de c o m m i s s i e zich inmiddels herhaalde malen had geëxcuseerd voor de 'sensationele' presentatie van de geluidsbanden. Al eerder, in april, meende Henk Hofland, columnist bij NRC Handelsblad, dat de uitdrukking w a s verzonnen door Henk Wolleswinkel van de Rijksluchtvaartdienst. Hij schreef: Misschien overkomt het een mens maar één keer in zijn leven. Dan is het voor wie van zijn taal houdt 'te mooi om waar te zijn': de geboorte van een uitdrukking, en niet alleen dit. De nieuwe uitdrukking blijkt in haar levenskracht zo aanstekelijk dat ze van de ene dag op de andere in het spraakgebruik wordt opgenomen, ledereen die de nieuwe woordcombinatie hoort, weet meteen wat ermee wordt bedoeld. Deze aanwinst is het onder de pet houden, gelanceerd voor de Parlementaire Enquêtecommissie door de heer H. Wolleswinkel, op 5 februari 1999. Het klonk zo gewoon, zo natuurlijk d a t j e niet eens besefte, bij een geboorte aanwezig te zijn. [...] Wat is er in het hoofd van de heer Wolleswinkel omgegaan, die paar seconden waarin hij nadacht over het antwoord op de vraag en toen plotseling de taal verrijkte? [...] Heeft hij aan een uitdrukking met onder gedacht, maar niet zo vlug het bijbehorende woord kunnen vinden? Razendsnel raadpleegden zijn hersens hun eigen inventaris; vonden bij de P het woord pet. De commissie wachtte op antwoord. Onder de pet, zei de ondervraagde. Had de voorzitter niet zo onverbiddelijk zitten kijken, was het brein van de heer Wolleswinkel een fractie van een ogenblik meer tijd gegund, dan was het bij de R gekomen. Dan had hij gezegd: 'Dat heb ik toen onder de roos gehouden' - en onze taal was onverrijkt gebleven. Is het zo gegaan? Je zou dit fragment nog weieens willen zien, ver-

[110]

traagd. Als ik het bij het rechte eind heb, is dit een historisch ogenblik. Hofland had het zeker niet bij het rechte eind, w a n t zoals gezegd w a s de uitdrukking al te horen op de b a n d o p n a m e uit 1 9 9 2 . Maar zij is n o g ouder: al in 1 9 7 7 schreef Leonhard Huizinga in Adriaan

met Oliuier

na-

tuurlijk op bladzijde 18: 'Adriaan... fluisterde ik, in G o d s n a a m , hou het onder je pet...'. Vooralsnog is dit de vroegste vindplaats van een uitdrukking die in 1999 vleugels kreeg. Vergelijk Bijlmersyndroom.

oogpsychose 'De "eclips-euforie" van deze w e e k heeft plaatsgemaakt voor " o o g p s y c h o s e " . Ziekenhuizen en doktoren in veel landen waar de zonsverduistering te zien w a s , zijn gisteren en eergisteren overspoeld met telefoontjes en bezoekjes van mensen die vreesden schade aan de ogen te hebben opgelopen. In Nederland zijn vijf serieuze gevallen van oogletsel door de eclips bekend.' Aldus NRC Handelsblad

op vrijdag 1 3

augustus 1999. Het w o o r d oogpsychose

is hoogstwaarschijnlijk geen lang leven be-

schoren, maar in de dagen na de eerste volledige zonsverduistering in Europa in veertig jaar w a s het even nodig. Alleen al de Londense Moorfield-oogkliniek ontving in een paar dagen tijd 3 5 0 telefoontjes. En o o k in Frankrijk w a s het raak. 'Woordvoerders van met n a m e Britse en Franse ziekenhuizen', aldus NRC Handelsblad, 'schrijven de oogpsychose toe aan een combinatie van het bewolkte weer op w o e n s d a g en de media-berichtgeving over de eclips de dagen daarvoor. Door de wolkensluiers dachten veel mensen geen speciale o o g b e s c h e r m i n g nodig te hebben bij het kijken richting restjes zon die s o m s toch zichtbaar waren. In de dagen erna herinneren ze zich de vele waarschuwingen in de media, v o o r a f g a a n d aan de eclips, tegen oogletsel. Bij de minste o f geringste a f w i j k i n g bij het kijken nemen ze dan contact op met een dokter o f oogkliniek.' Vergelijk eclipsbril en verduisteringszone.

Oom Dagobert-regeling Sinds 1994 kent de Nederlandse fiscus de zog e n o e m d e Tante Acjaath-recjeling. Die maakt het voor particulieren fiscaal aantrekkelijk o m geld te lenen aan beginnende ondernemers, w a n t als het misgaat kunnen ze het verloren kapitaal in mindering

[111]

brengen op de inkomstenbelasting, zodat m a x i m a a l zestig procent w o r d t terugverdiend. Leuk voor neven, nichten en tantes, zal de bedenker van deze n a a m hebben gedacht. De plannen van staatssecretaris Vermeend o m het belastingstelsel ingrijpend te herzien - zie bij boxenstelsel - zetten o o k de Tante Agaath-regeling op de tocht. D a a r o m pleitte het midden- en kleinbedrijf M K B - N e d e r l a n d in mei 1999 voor een nieuwe overeenkomst. Er w a s al een tanteregeling, dus verzon het M K B nu een o o m r e g e l i n g . En aangezien o o m Dagobert, een steenrijke en gierige figuur uit de Disney-stripverhalen en -tekenfilms over Donald Duck, alles m e t geld te m a k e n heeft, w e r d deze regeling Oom Dagobert-regeling, o o k w e l Oom

Dagobert-vordering

of Oom Dagobert-lening

genoemd.

Het A N P meldde een en ander op 4 mei 1 9 9 9 : De ondernemingsorganisatie voor het midden- en kleinbedrijf MKB-Nederland wil dat staatssecetaris Vermeend in het belastingstelsel voor de eenentwintigste eeuw een 'Oom Dagobert-vordering' invoert. Deze vriendelijke

financieringswijze

voor starters

moet de Tante Agaath-lening opvolgen, die in het nieuwe stelsel niet meer interessant is. Beginnende ondernemers die gebrek hebben aan startkapitaal, kunnen volgens de Tante Agaath-regeling geld lenen tegen de wettelijke rente, die doorgaans lager is dan de marktrente. Een vermogende particulier (Tante Agaath') hoeft over het geleende bedrag geen vermogensbelasting te betalen. Ook is er acht jaar een extra rentevrijstelling van tenminste ƒ 5000. Als de beginnende ondernemer niet kan terugbetalen, mag Tante het geld aftrekken van haar inkomen, tot maximaal een halve ton. Het Algemeen Dagblad bracht het nieuws onder de kop ' " O o m D a g o bert" voor starters' en de Volkskrant kopte ' M K B wil na Tante Agaath nu O o m Dagobert'. In het E n g e l s heet o o m D a g o b e r t overigens Uncle Scrooge. Hij debuteerde in 1 9 4 7 , is bankier en k o m t oorspronkelijk uit Schotland.

paarden begraafplaats Voor paardenliefhebbers w a s het een moeilijk bericht: begin november 1999 verbood de Raad van State de oprichting van een paardetibegraafplaats.

De zaak w a s a a n g e s p a n n e n door A. Voort-

[112]

m a n , een boer uit N e e d e in de Achterhoek. Hij wilde in een weiland bij zijn boerderij de eerste N e d e r l a n d s e paardenbegraafplaats

realiseren.

Paardenkadavers moeten ter verwerking aan een destructiebedrijf w o r d e n a a n g e b o d e n , o m d a t het volgens de Destructiewet gaat o m 'hoog-risicomateriaal'. 'Voor h o n d e n en katten w o r d t e e n uitzondering g e m a a k t o m d a t het hier o m huisdieren gaat. Paarden w o r d e n als gestorven slachtdieren b e s c h o u w d . Dat is een volledig achterhaalde gedachte. Het paard is al lang geen productiemiddel meer m a a r een gezelschapsdier. Het verdient d a a r o m eenzelfde b e h a n d e l i n g als h o n d e n en katten', vertelde Voortman op 2 n o v e m b e r 1999 aan het A N P . Het idee o m een p a a r d e n k e r k h o f te b e g i n n e n kreeg Voortman in 1 9 9 7 , toen een van zijn p a a r d e n stierf. 'Enerzijds zijn er voor paarden h u m a n e instellingen zoals speciale bejaardencentra v o o r oude viervoeters en zijn er twee p a a r d e n c r e m a t o r i a in a a n b o u w . Dat een paard e n b e g r a a f p l a a t s daar niet in p a s t vind ik meten m e t twee m a t e n . ' In veel andere E u r o p e s e landen, w a a r o n d e r Spanje en E n g e l a n d , is het heel n o r m a a l dat paarden ter aarde w o r d e n besteld. Volgens Voortm a n zijn er in N e d e r l a n d in het verleden w e l uitzonderingen g e m a a k t op het v e r b o d o m paarden te begraven. 'Vijftien jaar geleden is een aantal p a a r d e n van de reddingsvloot van A m e l a n d v e r d r o n k e n . Op humanitaire g r o n d e n zijn de dieren toen op het eiland begraven. O o k bij Paleis 't L o o zijn in het verleden koninklijke paarden b e g r a v e n . ' Het w o o r d paardencrematorium debuteerde in 1 9 9 8 . Het eerste paard e n c r e m a t o r i u m ter w e r e l d w o r d t in H e e l w e g in de A c h t e r h o e k geb o u w d , n a a s t het d i e r e n c r e m a t o r i u m . Het krijgt een h o e f i j z e r v o r m i g e ontvangstzaal en een urnenveld in een w e i m e t rotspartijen. Overigens kent het G r o e n e B o e k j e slechts één s a m e n s t e l l i n g m e t namelijk

begraafplaats,

oorlogsbegraafplaats.

Vergelijk breekboom. p a g e j a c k i n g Je kunt i e m a n d s d o m e i n n a a m op internet k a p e n en dat heet dan domaingrabbing (zie aldaar) o f domeinkapen. M a a r je kunt o o k i e m a n d s w e b p a g i n a i n p i k k e n en dan heet dat paginakapen jacking.

of

page

Beide v o r m e n van internetdiefstal k o m e n steeds vaker voor. In

s e p t e m b e r 1 9 9 9 m a a k t e de Federal Trade C o m m i s s i o n (FTC), de A m e r i k a a n s e toezichthouder v o o r telecommunicatie, b e k e n d dat z o ' n 2 5 miljoen w e b p a g i n a ' s van de ongeveer één miljard p a g i n a ' s die het World Wide Web o p dat m o m e n t telde, w a r e n gekaapt. [113]

Page jacking,

zoals het ook in Nederlandse kranten wordt g e n o e m d ,

houdt in dat particulieren en bedrijven de tekst, de vormgeving en trefwoorden van bestaande sites overnemen o m via zoekmachines zoveel mogelijk surfers naar hun eigen p a g i n a ' s te lokken. 'De FTC en de Australische overheid', aldus NRC Handelsblad

op 2 4 september 1999,

'vermoeden dat de Portugese hacker Carlos Pereira en het Australische pornobedrijf W.T.F.R.C. Pty Ltd. verantwoordelijk zijn voor het kapen van 25 miljoen w e b p a g i n a ' s , waaronder die van de Harvard

Law

Review,

Audi en Paine Webber. Ze verdienen veel geld met deze vorm van oplichting omdat ze betaald krijgen voor elke advertentie die surfers onder ogen krijgen. De FTC is op het spoor van de paginakapers gekomen door een klacht van het spelletjesbedrijf N e w w o r l d . c o m . Dit bedrijf stond op het punt een deel van de aandelen voor 20 miljoen dollar te verkopen toen directeur Angel M u ñ o z ontdekte dat surfers die zijn site zochten via zoekmachine AltaVista op een hardcore pornosite terechtkwamen.'

palletscan Op 1 0 mei 1999 onderschepte de douane in de haven van Rotterdam een partij van 4008 kilo cocaïne. Het w a s de grootste vangst ooit in Nederland gedaan, met een straatwaarde

- een w o o r d uit 1 9 9 0 -

van bijna een half miljard gulden. De drugs waren volgens de douane a f k o m s t i g uit Peru en hadden als eindbestemming Portugal. Rollen stof fungeerden als camouflage. De douane maakte bij de ontdekking gebruik van een nieuw apparaat, de palletscan.

In NRC Handelsblad

van

26 mei werd de w e r k i n g van dit apparaat toegelicht. De inhoud van de container werd gecontroleerd met een zogenoemde palletscan. Door middel van röntgenstralen was te zien dat de stofrollen waren gevuld met pakjes met een onbekende inhoud. Bij nader onderzoek met een speurhond kwam vast te staan dat het om cocaïne ging. De drugs zijn op de avond van 10 mei onder zware beveiliging vernietigd. De palletscan

is een verplaatsbaar röntgenapparaat. Hij is het grote

broertje van de bagagescanner

en het kleine broertje van de

containerscan-

ner, een soort röntgenapparaat op de Maasvlakte w a a r m e e dwars door w a n d e n van containers kan w o r d e n gekeken. Bagagescanner nerscanner komen sinds 1996 voor. [114]

en contai-

papathie Jongens met een negatief zelfbeeld lijden aan papathie oftewel aan het 'afwezige-vadersyndroom'. Met andere woorden: de vaders van die jongens schieten schromelijk tekort als het erop aankomt hun mannelijke erfgenaam te ondersteunen op emotioneel vlak. Dat bleek uit een Britse studie die in maart 1999 werd gepresenteerd. De

Morgen

berichtte op 18 maart 1999 over het onderzoek, onder de kop '"Papathie" is een drama voor jongens': Zo'n 1400 schooljongens tussen dertien en negentien jaar oud werden bij het onderzoek betrokken, maar het blijft onduidelijk waarmee alles begint: het lage zelfbeeld of de papathie, wat de Britten dad deficit noemen. Onafhankelijk onderzoek suggereert dat vaders het gemakkelijker hebben om betrokkenheid aan den dag te leggen als hun zoon succes heeft, als hij slaagt. En die belangstelling zou de zoon dan weer tot nog meer zelfvertrouwen en nog grootsere prestaties aanzetten. Het onderzoek werd uitgevoerd onder leiding van Adrienne Katz.

piranha-economie Piranha-economie

is een vondst van de internetspecia-

listen John Caspers, Guido Hosman en Stefan Verkerk. Begin mei 1999 publiceerden zij het boek De Piranha-economie, E-commerce: markten en toepassingen.

strategie,

Daarin stellen zij dat grote ondernemingen in

de nieuwe economie niet automatisch 'aan de top van de voedselketen' staan. Kleine agressieve en gespecialiseerde bedrijven die snel relaties kunnen aangaan met andere bedrijven, vreten gulzig aan de marktaandelen van de gevestigde orde. Internet wordt volgens de auteurs een oneindig groot bassin vol vraatzuchtige, op winst beluste bedrijfjes die in gelegenheidsformaties aanvallen, net als de beruchte roofvissen uit Zuid-Amerika. Om in deze mogelijk zeer winstgevende omgeving enige kans op succes te hebben, moetje flexibel zijn. De afgelopen jaren zijn verschillende boektitels in het algemene spraakgebruik terechtgekomen, met als bekendste voorbeeld Voer voor psychologen, een boek uit 1961 van Harry Mulisch. Of ook piranha-economie een gevleugeld woord zal worden is de vraag, maar al in juni 1999 zei Durk Jan de Bruin, oprichter van Startpagina.nl, in NRC blad,

Handels-

zonder enige verwijzing naar het boek: 'Internet is een piranha-

economie. In netwerken nemen kleine gespecialiseerde organisaties [115]

het op tegen de grote vissen. We gaan niet zelf proberen een grote vis te w o r d e n . ' Vergelijk weggeefeconomie.

plagiaatcontrolemachine Op internet zijn talloze scripties, uittreksels en spreekbeurten te k o o p o f te krijg. Op sites als S c h o o l S u c k s . c o m en EZWrite.com kunnen studenten voor een paar dollar per pagina een werkstuk downloaden

(een w o o r d uit 1 9 9 1 ) , en in Nederland is van alles

te verkrijgen op websites als Uittreksels.nl o f de OkiDoki-homeworksite. Vooral in de Verenigde Staten w o r d t veel van deze mogelijkheid gebruik gemaakt. Volgens een onderzoek van de Universiteit van Berkeley zou een derde van de studenten plagiaat plegen. M a a r de tegenkrachten worden sterker, meldde NRC Handelsblad

op 1 8 december

1999. Twee studenten van de Universiteit van Berkeley, John Barrie en Christian Storm, bouwden een z o g e n o e m d e plagiaatcontrolemachine anti-plagiaatmachine,

of

een c o m p u t e r p r o g r a m m a dat op het w e b nazoekt

o f teksten overgeschreven zijn. 'Deze service', aldus NRC

Handelsblad,

'is verfijnder dan het g e w o o n nazoeken van w o o r d e n en zinnen op het Internet (zoals andere anti-plagiaatmachines doen). [...] Structuur en inhoud van een stuk tekst w o r d e n geanalyseerd en vergeleken met artikelen uit een database. Die is o p g e b o u w d door met behulp van softw a r e r o b o t s het w e b a f te speuren. Teksten w o r d e n bekeken tot op het niveau van stukken van acht woorden. Van elk artikel wordt een abstracte mathematische weergave berekend, die als een soort vingerafdruk fungeert. Met die vingerafdruk w o r d t vervolgens de database afgezocht. De aanvrager krijgt na een paar dagen een rapport waarin de waarschijnlijkheid wordt aangegeven dat het artikel origineel is. Geplagieerde fragmenten w o r d e n aangegeven mét de sites waaraan deze ontleend zouden kunnen zijn.' Het c o m p u t e r p r o g r a m m a van Barrie en Storm is ook wel

plagiaatde-

tector g e n o e m d . Dat w o o r d dateert uit 1 9 9 2 . Vergelijk dartmachine en spijbelchip.

plastuit Een vrouw plast zittend. O f hurkend. En dat k o m t niet altijd goed uit. Daarom brachten Ton van den Burg, Arnold en Everil Buringa en R o b Marcelis eind 1 9 9 7 het vrouwenurinaal

op de markt, een rub-

beren zak met een 'anatomisch voorgevormde' opening o m liggend te plassen, w a t handig is als je in bed moet blijven. [116]

in

O n l a n g s k r e e g het vrouwemrinaal

- dat onder de n a m e n uribag

en urijem

de m a r k t h e e f t veroverd - concurrentie. De Volkskrant bracht het n i e u w s op 29 n o v e m b e r 1 9 9 9 onder de k o p ' O o k v r o u w e n k u n n e n fijn rechtop blijven s t a a n ' . Dat is m o g e l i j k als zij g e b r u i k m a k e n van de plastuit, een uitvinding van S i m o n e Zijp uit A m s t e r d a m . N a een o n g e m a k k e l i j k e vakantie in I n d o n e s i ë , w a a r zij ontdekte dat zij niet o v e r w e g k o n m e t w c ' s die bestaan uit een gat in de g r o n d , ontwierp Zijp het prototype van de piastuit. 'Dat w a s toen n o g een vieze rubberen w o r s t , een s l a n g aan een bakje w a a r d o o r je k o n p l a s s e n . Het w a s niet echt hygiënisch, w a n t ik gebruikte steeds dat ene e x e m p l a a r . ' De rubberen w o r s t is d o o r de jaren heen ontwikkeld tot een papieren wegwerpplastuit.

Zijp m a a k t e aanvankelijk alleen tuiten v o o r vrien-

dinnen, m a a r in 1 9 9 9 richtte zij s a m e n m e t een vriend de Plastuitcompagnie

op.

De eerste vierduizend

plastuiten

zijn

inmiddels

vervaardigd. Er zijn twee uitvoeringen van het opgevouwen tuitje, d a t j e vlak voor het plassen opentrekt. Een klein blanco broekzakmodel is bedoeld voor dagelijks gebruik. Daarnaast ontwierp Zijp een groter luxe-model 'om cadeau te geven, bijvoorbeeld tijdens de feestdagen'. Die luxe-plastuit is in drie prints leverbaar: met een collage van ogen, met een opdruk van tropische vissen en met een plaatje van een champagnedrinkende vrouw - 'de millenniumplastuit'. Ook liet ze een doorzichtig plastic exemplaar maken. De prijzen variëren van 2,50 gulden voor het broekzakmodel tot 1 2 , 5 0 gulden v o o r d e doorzichtige tuit.

Plastuiten zijn v o o r l o p i g alleen via internet te k o o p . Vergelijk gezondheidstoilet en wegwerpurinaal.

polsnavigator H a n d i g voor w a n d e l a a r s , b e r g b e k l i m m e r s en zeezeilers: de polsnauigator. Het g a a t o m een p o l s h o r l o g e van de J a p a n s e f a b r i k a n t C a s i o m e t een i n g e b o u w d G l o b a l P o s i t i o n i n g System (GPS). ' D e polsnavigator', zo s c h r e e f Technieuius, een uitgave van het ministerie van E c o n o m i s c h e Z a k e n , in februari 1 9 9 9 , ' h e e f t een achtkanaals ontvang e r w a a r m e e tegelijkertijd data-signalen van acht satellieten k u n n e n w o r d e n opgepikt. O m een locatie te k u n n e n bepalen, is het n o o d z a k e [117]

lijk o m de signalen van minstens drie satellieten op te vangen. Z o ' n vier seconden nadat het Gps-systeem op het horloge in werking wordt gezet, kunnen op het schermpje de breedtegraad (in graden, minuten en seconden noord o f zuid) en de lengtegraad (in graden, minuten en seconden oost en west) worden afgelezen. Deze data kunnen worden gebruikt o m de locatie op de kaart te bepalen.' De polsnavigator

kan wereldwijd signalen van 27 GPS-satellieten op-

vangen, hij peilt de snelheid waarmee de drager zich verplaatst en kiest bij reizen door verschillende tijdzones automatisch de juiste tijd. De polsnavigator

werd in juni 1999 op de markt gebracht en kost rond de

duizend gulden. Eerder brachten Japanse fabrikanten al een en een polscomputer

polstelefoon

op de markt, in respectievelijk 1993 en 1998.

recital-cabaret Op 20 november 1999 door de Amsterdamse journalist Henk van Gelder, vaste medewerker van onder meer NRC

Handelsblad,

gemunt voor het soort cabaret dat wordt gebracht door Erik Brey. Het gaat om een mengvorm van teksten en vele soorten muziek, waarbij Brey - gekleed in jacquet - zichzelf aan de vleugel begeleidt. 'Het resultaat van deze muzikale fruitmand', aldus Van Gelder, 'is een beschaafd, stijl- en smaakvol soort amusement, waarmee Erik Brey allengs een apart subgenre heeft geschapen. Recital-cabaret, zou je het kunnen noemen.' Al eerder wist Henk van Gelder twee woorden aan het Nederlands toe te voegen, die sindsdien veelvuldig worden gebruikt: in 1990 introduceerde hij grapdichtheid

('Sjoukje Dijkstra is, met

potsierlijke schoudervullingen en een zwemmuts op het g r o m m e n d e hoofd, de verteller die in rabiate vaart en met een hoge grapdichtheid een dag uit zijn leven de revue laat passeren'), en in 1 9 9 2

spookschrijver,

een vertaling van het Engelse ghostwriter. Dat laatste woord diende als titel van een biografie van de Nederlandse liedtekstdichter Jacques van Tol.

retourpinnen Retourpinnen is een uitvinding van M. van Oss van het Nederlandse bedrijf EuroCoin. 'Het principe van retourpinnen', verduidelijkte de Volkskrant op 24 september 1999, 'is simpel: een klant moet 5 2 , 1 5 gulden afrekenen en betaalt met een briefje van honderd. In het beste geval geeft de caissière drie bankbiljetten en drie munten terug, maar het kan n o g ingewikkelder. Bij retourpinnen wordt de 4 7 , 8 5 gulden wisselgeld niet contant teruggeven, maar haalt de klant zijn pin[118]

pas door de PiN-automaat, waarna het wisselgeld direct op zijn rekening wordt gestort.' EuroCoin heeft een patent op deze 'omgekeerde PiN-transactie'. MKB-Nederland (midden- en kleinbedrijf) w a s onder de indruk maar hield een slag om de arm. 'Pinnen is voor de winkelier duurder dan een rolletje kleingeld kopen bij de bank. Omgekeerd pinnen dus ook. Technisch is het idee leuk, financieel schieten w e er niks mee op', reageerde een woordvoerder. Ook de Consumentenbond had z'n bedenkingen: de bond wil dat de klant ook cash zijn wisselgeld kan krijgen, mocht retourpinnen ooit worden ingevoerd.

rommel kaart Particulieren in België die hun spullen op rommelmarkten willen verkopen, moeten sinds augustus 1999 een vergunning van het gemeentebestuur hebben. Het gaat o m een zogenoemde rommelkflflrt, die slechts zes keer per jaar m a g worden gebruikt. Het Belgische ministerie van Middenstand besloot dit om tegemoet te komen aan klachten van professionele verkopers. Die verklaarden te lijden te hebben van oneerlijke concurrentie door particulieren. 'Iedere volwassene krijgt recht op slechts één rommelkaart', meldde het ANP op 23 augustus. 'Gezinnen mogen twee kaarten aanvragen, of meer als er kinderen boven de achttien zijn. Telkens als van een kaart gebruik wordt gemaakt, moet de organisatie van de rommelmarkt o f de politie een hokje dateren met onuitwisbare inkt.'

rugzakbepantsering Iedereen die weieens met een rugzak door een arm land heeft gereisd, weet het: het is heel makkelijk om een

back-

packer - een woord dat sinds 1 9 9 2 geregeld in Nederlandse kranten opd u i k t - te beroven. Eén snee met een scherp mes is genoeg. De Australiër Robert Schlipper, die zelf twaalf jaar met een rugzak over de wereld reisde, verzon er iets op: een vangnet van roestvrij stalen kabels met een dun laagje plastic dat om de rugzak heen wordt gewikkeld en een stevig slot heeft. Hij bracht het op de markt onder de naam Pacsafe; een Nederlandse krant sprak over rugzakbepantsering,

een woord

dat niet eerder is gesignaleerd. Bij de presentatie van Pacsafe op de Amerikaanse buitensportbeurs Outdoor Retailer Trade Show was de interesse groot, en het vaktijdschrift Backpacker

was lyrisch, maar in Nederland liep de belangstelling

snel terug. 'Weinig klanten vragen erom, zegt een verkoper van Bever [119]

Z w e r f s p o r t ' , aldus de Volkskrant

op 26 juni 1999. 'De rugzakbepantse-

ring m a g dan bewezen effectief zijn, hij w e e g t o o k bijna zeshonderd gram. En dat vinden rugzakkers vreselijk zwaar. Travel

heavy,

in hun

ogen, en bovendien ziet het er nogal idioot uit, z o ' n ingepakte rugzak. Nederlanders houden van g e w o o n . '

S-check spray In Japan zijn spuitbussen te k o o p die kleine spermasporen in ondergoed kunnen aantonen. Het goedje w o r d t verkocht onder de n a a m S-check spray.

Het Algemeen

Dagblad

maakte er in juni 1999 als

eerste melding van. 'Een setje bestaat uit twee spuitbussen die gelijktijdig hun inhoud moeten legen op het ondergoed. Waar sperma contact maakt met de bespoten stof ontstaat een g i f g r o e n e vlek. Het spul blijft gedurende twee w e k e n w e r k z a a m , mits het ondergoed niet wordt g e w a s s e n . ' Hoewel S-check spray peperduur is - ruim vijfhonderd gulden voor een setje - w o r d e n er in Japan maandelijks ruim tweehonderd van verkocht, aldus het AD. Vergelijk snackseks.

seniorenpand In oktober 1999 opende de Rotterdamse junkiebond een z o g e n o e m d seniorenpand:

een pand voor de opvang van oudere drugge-

bruikers. De bond vond het 'schrijnend' dat verslaafden op leeftijd de straat op moeten o m aan drugs te komen. Bovendien is het voor oudere gebruikers gevaarlijk omdat 'de scene' de laatste jaren veel harder is geworden. De bond kreeg hulp van de G G & GD, de gemeente en het B o u m a n h u i s (verslavingszorg). 'Aanvankelijk wilde men de verslaafden in een zelfstandig pand onderbrengen,' aldus NRC Handelsblad, ' m a a r de buurt maakte bezwaar. N u is een vleugel van een bestaand complex voor ouderen vrijgemaakt voor de opvang.' Vooralsnog zijn zes oudere druggebruikers in het seniorenpand

on-

dergebracht. Enkele hulpverleners zijn 2 4 uur per dag aanwezig.

Vergelijk happy drug. s h o c k v e r t i s i n g Een foto van een stervende aidspatiënt als reclame voor een kledingmerk. Een arts die via rectaal onderzoek een computerprobleem van een patiënt probeert op te lossen in een reclame van een computerfabrikant, en een stoet van gehavende sporters in een reclam e van Nike. Het zijn voorbeelden van w a t in het Engels shockvertising w o r d t g e n o e m d , een w o o r d dat op 1 6 november 1999 in het Neder-

[120]

lands debuteerde, in NRC Handelsblad, in een artikel van Henk van Gelder over de Nike-reclame: Het filmpje heeft de laatste weken in Amerika heel wat opzien gebaard. Het is een typisch voorbeeld genoemd van shockuertising,

de

reclame die koste wat kost wil opvallen in de nog altijd groeiende stroom van andere reclameboodschappen. Volgens een recent Amerikaans onderzoek worden nu op de gemiddelde tv-kijker 500 boodschappen per dag afgevuurd. De meeste reclame blijft zodoende onopgemerkt. Alleen met zwaar geschut is de aandacht van de consument nog te trekken. De campagnes van sommige adverteerders zijn dan ook te vergelijken met iemand die op straat naar een vreemde toe loopt en die een knietje in het kruis geeft, schreef columnist Bob Garfield deze maand in het Amerikaanse vakblad Aduertising Age. De vraag is alleen of je daarmee erg populair wordt. Daar zijn de deskundigen het niet over eens. Volgens de een loopt Nike het risico te w o r d e n geassocieerd 'met de misselijkheid die veel mensen voelen als ze ernstige verwondingen zien', maar een ander verm o e d d e dat het kwaad zichzelf zal straffen: 'Het meest voorkomende probleem bij reclame, is d a t j e je wel de reclame herinnert, maar niet meer weet van wie die w a s . ' Volgens weer een ander maakte N i k e zich met deze c a m p a g n e synoniem 'met de schoonheid, de hartstocht, het drama, de verlossing en het heilige van de sport'. Zeker is dat NRC Handelsblad

een paar weken later in een prijsvraag

vroeg naar een goede Nederlandse tegenhanger voor shockuertising. Er werden ruim tweehonderd alternatieven bedacht, waaronder boeme-

rangreclame, bomboodschap, gadvertentie,

klapvertentie

en

shockvertentie.

Winnaar werd schokreclame, een w o o r d dat door tientallen mensen werd ingezonden.

sireneversneller 'De twee nieuwste ambulances van de G G D MiddenBrabant', aldus De Telegraaf

op 5 mei 1999, 'hebben een sireneversneller

op de ambulances staan. Bij files o f bij het naderen van drukke verkeerspunten kan men de sirene in een versnelling zetten. Dit m a a k t de weggebruikers n o g meer attent op de naderende ambulance.' Het is de bedoeling dat elke nieuwe ambulance in Midden-Brabant met een sireneversneller wordt uitgerust.

[121]

slaaprol Je ziet ze geregeld fietsen: ouders die met een arm een d o m m e lende peuter voor o f achter op de fiets ondersteunen. Vertederend voor de omstanders, maar als het te lang duurt onprettig voor de ouder en ook onveilig. De oplossing: een slaaprol. Trouw maakte er op n september 1999 melding van, in de rubriek 'Nieuwe producten, nieuwe diensten': Er ís nu een slaaprol in de handel, die met klittenband gemonteerd kan worden op het speelstuurtje van het voorzitje. De rol is van schuimrubber en zit in een waterdichte hoes. Slaaprol heeft er hiermee een betekenis bij gekregen, w a n t het werd ook al gebruikt voor 'slaapzak'. Zo schreef iemand op internet: 'Totaal uitgeput van de eindeloze reis w a s Jondalar vroeg in zijn slaaprol gekropen en hij sliep binnen enkele minuten.' Vergelijk fietsbuggy.

sleepmoord Het is te hopen dat de term sleepmoord nooit meer gebruikt zal hoeven te worden, w a n t de manier w a a r o p John William K i n g op een nacht in juni 1998 s a m e n met twee vrienden de 49-jarige AfroAmerikaan J a m e s Byrd vermoordde, is ronduit gruwelijk. Ze bonden Byrd met een ketting achter een pick-up truck, waarna ze hem net zo lang meesleepten tot hij w a s onthoofd. Het w o o r d sleepmoord (dat geen vertaling uit het Engels is) viel toen Nederlandse kranten schreven over de veroordeling van King. Zo meldde NRC Handelsblad op 24 februari 1999: 'Een jury in het Texaanse plaatsje Jasper heeft een 24-jarige blanke man schuldig bevonden aan de racistische " s l e e p m o o r d " , die vorig jaar wereldwijd a f s c h u w opwekte.' En Trouw kopte diezelfde dag 'Dader " s l e e p m o o r d " zwarte m a n in VS krijgt d o o d s t r a f ' . Het w o o r d keerde n o g enkele keren terug toen ook de andere verdachten werden veroordeeld. De m o o r d w a s bedoeld als 'publiciteitsstunt' voor de oprichting van een racistische militie. s n a c k s e k s Onze seks deugt niet. Vindt Ad Visser. We doen het te gehaast, te ongeïnspireerd, w e halen er niet uit w a t erin zit. We doen vindt hij - aan snackseks, een w o o r d dat niet eerder is gesignaleerd. Gelukkig biedt Visser ook een oplossing: Ad Visser's Kamasutra

[122]

Experiexxie,

een cd van ƒ 4 2 , 5 0 met teksten, muziek en geluiden 'voor iedereen die geïnteresseerd is in seks en in het uitbreiden van zijn persoonlijke beleving daarvan'. De cd k w a m in november 1999 op de markt en het w o o r d snackseks liftte mee in de publiciteit. Samen met

orgastronomk,

een andere vondst van Visser. Zo zei hij op 3 0 november tegen Het Parool: 'Ik ben tegen snackseks. Ik pleit voor orgastronomie. Als je aan een heerlijk v i j f g a n g e n m e n u begint, ga je niet door de eerste vier gangen raggen o m zo snel mogelijk bij het dessert te zijn.' In de 'handleiding' bij de cd keert Visser zich tegen de huidige 'orgasmejacht'. Met behulp van 'een mix van Alpha-genererende stimuli', louetriggers,

ademhalingsoefeningen en ontspanningstechnieken valt

er veel meer uit te halen. 'Begin elkaar zacht te strelen en bouw langzaam en geleidelijk aan een symfonie van aanrakingen', schrijft hij. 'Laat het zich ontwikkelen via een rijk scala aan verschillende kussen over het gehele lichaam. Geen haast! The Big Kamasutra Experience g e e f t je een klein uur voor deze belevenis.' Een en ander m a g tot een o r g a s m e leiden, maar dat h o e f t niet. 'Beloon elkaar uiteindelijk met het orgasme, als de muziek is gestopt. Een oudere oosterse techniek is overigens om aan het slot geen o r g a s m e te laten plaatsvinden. Men bejubelde de heilzame werking hiervan, omdat de man, zo stelde men, de opgewekte "levenssappen" dan zou binnenhouden. Dat g e e f t overigens enige pressie op de prostaatklier.' Volgens Visser zijn er veel soorten o r g a s m e n . Tegen het tijdschrift Santé' zei hij hierover: 'Het heeft m e altijd verbaasd dat mensen zo weinig weten over de o r g a s m e n die er zijn. Als je iemand vraagt: n o e m tien automerken, is dat geen probleem. Maar als je vraagt o m tien soorten o r g a s m e n te noemen, k o m e n de meeste mensen niet verder dan één o f twee. En dat terwijl er vele soorten o r g a s m e n zijn: in je buik, in je borst, in je h o o f d , zelfs boven je h o o f d . ' Overigens ontraadt Visser het om de cd te draaien 'op plaatsen waar alertheid is vereist, zoals tijdens het autorijden'. Dit omdat de frequentie een 'synchroniserend effect op de hersenhelften' zou hebben. Vergelijk S-check spray.

spijbelchip Sinds er scholen bestaan zijn er leerlingen die spijbelen. O m de zoveel tijd verzint iemand iets o m dit aan te pakken. Zo werd de politie van Amsterdam een paar jaar geleden ingezet o m jongeren van de straat te plukken en terug naar school te brengen. Het resultaat w a s [123]

dat leerlingen s o m s uren op het politiebureau zaten en daardoor lessen misten. Eind 1999 presenteerde N e d a p in G r o e n l o iets nieuws: het bedrijf n o e m d e het zelf een datalogger-een spraken van een spijbelchip

w o o r d uit 1 9 9 3

of spijbelchipkaart.

m a a r de kranten

'Met de chipcard,' aldus

het A N P op i oktober, 'die iedereen bij zich moet hebben, is het m o g e lijk o m tot op de minuut te bekijken hoeveel uren een leerling heeft gemist. De aanwezigheid kan ook buiten het klaslokaal gemeten worden, dus spijbelen met g y m is er niet meer bij. N e d a p begint over twee weken een p r o e f met de z o g e n o e m d e Datalogger. Alle leerlingen van Het Graafschapcollege voor middelbaar beroepsonderwijs in Doetinchem krijgen een chipcard. De docent in het klaslokaal heeft een apparaatje in zijn broekzak dat van een afstandje elektronisch meet wie er is. De informatie w o r d t vervolgens verzonden naar een computer.' Op de opiniepagina van de Volkskrant leidde de berichtgeving over de spijbelchip tot een kleine discussie die werd samengevat in de koppen 'Spijbelchip is ouderwets middel tegen oude kwaal' en 'Leerlingen gebaat bij invoeren spijbelchip'. Wat werkelijk het effect is, zal n o g moeten blijken. Vergelijk plagiaatcon trolemachine.

sporthoofddoekje In 1 9 9 7 beklaagde een moslimechtpaar zich bij de C o m m i s s i e Gelijke Behandeling dat hun dochter op school tijdens de gymlessen geen h o o f d d o e k m o c h t dragen vanwege de veiligheid. In het jaarverslag gebruikte de c o m m i s s i e , bij een samenvatting van deze zaak, het w o o r d sporthoofddoek,

maar daarna werd het nergens meer ge-

bruikt, tot het in 1999 o p d o o k in onder meer de Volkskrant, Trouw,

NRC

Handelsblad en het Haarlems Dagblad. Dat k w a m omdat Cindy van den Bremen aan de Eindhovense Design Academy afstudeerde op sporthoofddoekjes.

Ook Van den Bremen

w a s op het probleem gestuit van m o s l i m m e i s j e s die tijdens het gymm e n hun h o o f d d o e k willen o m h o u d e n . 'Er is weieens voorgesteld', vertelde zij op 6 juli 1999 aan de Volkskrant, 'dat ze bij g y m in plaats van die doek dan maar een badmuts en een h o g e strakke coltrui moeten dragen, maar dat ziet er niet uit. Je staat voor lui met een badmuts op. Ik wilde een h o o f d b e d e k k i n g maken die veilig is, die voldoet aan de eisen van bedekking - h o o f d , haren, hals en nek moeten bedekt zijn - en die er modieus uitziet.' [124]

Zij ontwierp vier soorten sporthoofddoekjes: de skate, de aerobics, de tennis, en de outdoor. In alle doeken zijn kenmerkende elementen van de betrokken sport te vinden. Het Islamitisch Vrouwen Platform reageerde enthousiast en Van den Bremen hoopt dat zelfs Nederlanders de h o o f d d o e k gaan ontdekken. 'De skate is geschikt voor bij het schaatsen, de outdoor bijvoorbeeld tegen de kou. En w a a r o m niet? We dragen ook petjes. Als wij h o o f d d o e k e n gaan dragen, valt het bovendien minder op dat Turken en Marokkanen het doen.' s t r i n g - i n l e g k r u i s j e De geschiedenis van het ondergoed laat zich als volgt samenvatten: geen, groot, zo klein als je maar wilt. Het kleinste onderbroekje is de G-strimj o f strincj, een w o o r d dat het Amerikaans al sinds 1 8 9 1 kent (in dezelfde betekenis, cowboys droegen ze soms) en het Nederlands in ieder geval sinds 1989. Het gaat o m een onderbroek waarvan het achterpand slechts uit een koordje bestaat, vandaar dat hij in de v o l k s m o n d ook wel reetveter

wordt g e n o e m d . Een G - s t r i n g laat

zich moeilijk combineren met een inlegkruisje

(een w o o r d uit 1976), en

daarom k w a m SCA Hygiene Products in Zeist medio 1999 op de markt met het string-inlegkruisje.

'Het is breed van voren en smal tussen de bil-

len, waardoor het precies in een stringonderbroek past', aldus NRC Handelsblad

op 1 2 oktober 1999. Er werd ruimschoots reclame g e m a a k t

voor de string-inlegkruisjes, en commercieel is het product een groot succes.

supermarktgas In het Brabantse Uden kunnen klanten hun aardgas kopen bij de supermarkt. Het gaat o m een experiment van Obragas en een winkel van Super De Boer dat vooruitloopt op de liberalisering van de energiemarkt. NRC Handelsblad maakte er op 2 1 september 1999 melding van onder de kop 'Douchen voor dertien cent met superm a r k t g a s ' . De klanten betalen hun gasrekening niet meer in maandelijkse termijnen via de giro, maar voeden hun gasmeter zelf met een 'tegoed'. Daarvoor gebruiken zij een chipkaart (een w o o r d uit 1987), die ze kunnen opladen in de plaatselijke supermarkt. In zekere zin is dit een stap terug, w a n t vroeger had men een gasmeter in huis, die je op g a n g hield door er een g a s p e n n i n g in te gooien. Maar dit terzijde. Een brievenschrijver uit Delft vond het Udense experiment maar onzin: 'Is " s u p e r m a r k t g a s " de consequentie van de privatisering van nutsbedrijven: gas en elektriciteit kopen bij de supermarkt? Als dat de [125]

toekomst is, wat een armoe. In feite m o e t j e dan anno 2000 fiches (c.q. een chipkaart) kopen o m een aantal uren g a s en elektra te hebben in je huis. Wat heeft de c o n s u m e n t daaraan? In een tijd d a t j e thuis van alles vanachter je pc via Internet kunt kopen, zou je voor zoiets g e w o o n s als een w a r m e douche de deur uit moeten o m gas te kopen.' Overigens is supermarkt, een vertaling van het Amerikaanse supermarket, in 1 9 6 3 voor het eerst in het Nederlands opgetekend. Gas is bedacht door de Brusselaar Jan Baptist van H e l m o n t ( 1 5 7 9 - 1 6 4 4 ) .

supervideorecorder Het w o o r d videorecorder, dat omstreeks 1 9 7 4 voor het eerst is opgetekend, is gevormd met het Latijnse video 'ik zie'. Eind maart 1999 werd in de Verenigde Staten door Tivo, een klein Californisch bedrijfje, een nieuw soort videorecorder op de markt gebracht,

de zogenoemde Tivobox. NRC Handelsblad noemde het een supervideorecorder en berichtte op 10 september over het apparaat, toen Philips een aandeel in Tivo nam: Met zijn participatie in Tivo kan 's werelds grootste producent van tv-toestellen een vinger in de pap houden bij een bedrijf dat belooft met zijn nieuwe supervideorecorders 'een betere manier van televisiekijken' te bewerkstelligen. Dat ook aartsrivaal Sony deze week een belang nam in Tivo (tien procent) zal Philips sterken in zijn overtuiging. Tivo, in 1997 opgericht, is de uitvinder van een videorecorder die geen cassettes gebruikt, maar evenals een computer beelden vastlegt op een harde schijf. Het apparaat kan aan de hand van eenvoudige opdrachten ('zoek Italiaans voetbal') zelfstandig geschikte programma's opsporen in een programmagids. Tivo kan ook het begin van een tv-programma afspelen terwijl het laatste deel van de uitzending wordt opgenomen. Wie tien minuten na aanvang inschakelt kan dus tijdens de reclames doorspoelen. Vergelijk videomail.

surveillancemaatschappij De o p m a r s van de computer heeft ook op het gebied van toezicht tot een informatierevolutie geleid. Computerdatabases kunnen veel meer informatie bevatten dan kaartenbakken, ze kunnen makkelijker w o r d e n doorzocht en ze kunnen w o r d e n gekoppeld aan andere databestanden, w a t onvermoede verbanden kan [126]

blootleggen. Zelfs vele van onze bewegingen en handelingen worden tegenwoordig elektronisch geregistreerd. Dat begint 's ochtends bij het aanzetten van de mobiele telefoon en eindigt 's avonds met een surftocht op internet. Een en ander heeft tot een nieuwe maatschappij geleid, die in 1 9 9 3 door de Canadese socioloog David Lyon surveillance society is gedoopt. Hij schreef er een boek over, getiteld The electronic The rise of surveillance

eye.

society. Sinds 1 9 9 3 duikt het Engelse surveillance

so-

ciety a f en toe in de kranten op, maar hoewel het nogal voor de hand ligt, w a s voor 1999 niemand op het idee g e k o m e n o m er in het Nederlands surueillancemaatschappij van te maken. Surveillancemaatschappij buteerde op 1 0 september 1999, in NRC Handelsblad,

de-

in een bespreking

van Marie-José Klaver over enkele nieuwe boeken over dit onderwerp,

zoals The end of privacy. How total surveillance is becoming a reality van Reg Whitaker: In zijn laatste twee hoofdstukken gaat Whitaker in op onze medeplichtigheid aan de surveillancemaatschappij. In tegenstelling tot het achttiende-eeuwse panopticum en de totalitaire dwangmaatschappij die George Orwell in 1984 beschreef, berust het panopticum van het informatietijdperk op vrijwilligheid en consensus. Niemand dwingt ons te bezwijken voor de verleidingen van de nieuwe media, integendeel: we staan vrijwillig onze persoonsgegevens af, in ruil voor een paar dollar korting bij Amazon.com. We houden het panopticum actiefin stand door te surfen op Internet en elektronisch te bankieren. Eigenlijk zijn we allemaal vrijwillige gevangenen van de nieuwe technologie. Het wachten is nu n o g op de verbinding totale

surveillancemaatschappij.

t-rom Verkorting van Tesa-rom. Tesa is een m e r k n a a m voor plakband van de Duitse firma Beiersdorf, maar dit is zó bekend dat Tesa(jilm) in het Duits een soortnaam is geworden voor plakband in het algemeen. Op 19 juni 1999 berichtte NRC Handelsblad

dat dr. Steffen Noehte, een la-

serfysicus van het European Media Laboratory in Heidelberg, een spectaculaire vondst had gedaan. Bij toeval had Noehte ontdekt d a t j e met een laser enorme hoeveelheden digitale informatie kunt w e g schrijven op een d o o d g e w o o n rolletje plakband. Op één rolletje passen ongeveer vijftien cd's o f zevenduizend floppy's. Als het bericht op [127]

sen. Het is geen vechtsport, maar heeft meer w e g van fitness. En het is vooral populair bij vrouwen.' De sport werd ontwikkeld door Billy Blanks. 'De voormalige taek w o n d o - k a m p i o e n ' , aldus NRC Handelsblad, 'zag zich gesteld voor het probleem dat vechtsporten vele malen populairder zijn onder mannen dan onder vrouwen. Om vrouwen bij deze sporten te betrekken, ontwikkelde hij een serie " l e u k e "

fitnessoefeningen

bestaande uit

combinaties van trap- en stoottechnieken uit karate en taekwondo en hip-hop-danspassen. Het resultaat is Tae Bo, dat staat voor Total A w a reness Excellent Body Obedience. Op de tell-sell-sessies op de tv zien w e dan ook vooral dames Tae B o - o e f e n i n g e n doen.' Tae Bo wordt uitgesproken als

taaiboow.

Vergelijk karobics.

Talkie kids phone In augustus 1 9 9 7 bezaten 1 , 3 miljoen Nederlanders een mobiele telefoon. In september 1999 waren dat er 5,8 miljoen. Eind 1999 k w a m e n er volgens s o m m i g e n dagelijks 2 5 . 0 0 0 mobiele bellers bij. De aanbieders van mobiele telefonie hadden verwacht dat de markt snel zou groeien, maar de stijging in 1999 overtrof ook hun stoutste verwachtingen. Inmiddels heeft een op de drie Nederlanders een mobiele telefoon. De doorbraak van de mobiele telefoon heeft allerlei gevolgen gehad, ook taalkundige. Zo zijn de conventies van het t e l e f o o n g e s p r e k regels die decennialang opgeld deden - g r o n d i g herzien. Omdat niem a n d straks meer weet hoe het g i n g toen iedereen n o g een draadtelef o o n had, is het wellicht nuttig o m dit nader toe te lichten. Er w a s namelijk ooit een tijd dat het gebruikelijk w a s o m op te n e m e n met je voor- en achternaam. 'U spreekt met Jan de Vries', 'met Jan de Vries' o f kortweg: 'Jan de Vries'. Er waren ook m e n s e n die alleen 'met Jan' zeiden, o f zelfs s i m p e l w e g 'hallo', maar dat werd algemeen als tamelijk onbeleefd ervaren. De nieuwe regels liggen n o g niet vast en het is de vraag o f dat ooit het geval zal zijn. Duidelijk is dat de openingszetten ingrijpend zijn veranderd. Degene die opneemt identificeert zich anders en degene die opbelt zegt vaak eerst 'waar ben je?' In oktober 1998 schreef NRC Handelsblad

over een en ander: 'Heel opvallend is dat m e n s e n met een

mobiele telefoon zelden o p n e m e n met hun voor- en achternaam. Dat heeft een goede reden. We doen nou wel o f het de normaalste zaak van [130]

de wereld is o m in de rij bij de bakker, in de trein o f de bus, o f in de w a c h t k a m e r bij de tandarts te bellen o f opgebeld te w o r d e n , m a a r de meeste mobiele-telefoonbezitters voelen toch n o g een lichte gêne. Zeker is dat de o m s t a n d e r s het vaak een ergerlijke, verstorende en bespottelijke vertoning vinden. Als je dan o p n e e m t met je voor- en achternaam, is meteen duidelijk w i e die bespottelijke vertoning verzorgt. Je staat met n a a m en toenaam te kijk. Dus dan m a a r liever " m e t J a n " o f s i m p e l w e g " h a l l o " . Er is n o g een andere reden w a a r o m mobiele bellers anders o p n e m e n . Hoewel er wel echtparen zijn die een zaktelef o o n delen, zijn de meeste toch het e i g e n d o m van één p e r s o o n . De zaktelefoon w o r d t b e s c h o u w d als een hoogstpersoonlijk apparaat, een ding dat zich het best thuis voelt in j o u w hand, kontzak o f k o f f e r tje. D e g e n e die opbelt w e e t dat o f hoort het te weten. O p n e m e n met " h a l l o " kan dus volstaan. Wie zou het anders kunnen zijn? H o e het o o k zij, het aantal hallo-zeggers neemt explosief toe. Net als het aantal m e n s e n dat alleen n o g m a a r m e t een v o o r n a a m opneemt. Wat nu n o g door velen als onbeleefd w o r d t ervaren, is binnen een paar jaar de normaalste zaak van de wereld. Het is zelfs mogelijk dat het o p n e m e n m e t voor- en achternaam straks w o r d t gezien als iets achterlijks.' Natuurlijk heeft de o p k o m s t van de mobiele telefonie o o k tot allerlei nieuwe w o o r d e n geleid. Niet alleen voor nieuwe diensten, m a a r o o k voor het apparaat zelf. De oudste aanduiding voor de mobiele telefoon is waarschijnlijk zal
Het debuut van dat w o o r d is vastgelegd in

een ANP-bericht van 2 4 januari 1 9 9 0 , dat inmiddels, m e t de kennis die w e nu hebben, zo aandoenlijk is g e w o r d e n , dat het de moeite w a a r d is het grotendeels aan te halen: PTT Telecom gaat midden 1990 een technisch-commerciële proef doen met een 'zaktelefoon': een draadloze telefoon die qua omvang en gewicht gemakkelijk in een borst- of jaszak past. [...] De proef met wat officieel een 'multifunctioneel koordloos telefoonsysteem' heet, beperkt zich in eerste instantie tot toepassing binnen de kantoren van PTT Telecom in Den Haag. De nieuwe telefoon kan echter vanaf 1991 ook buiten het kantoor gebruikt worden. De proef duurt tot eind 1991. Een woordvoerder van PTT Telecom verwacht dat het bedrijf in de loop van 1992 de telefoonhoorn met druktoetsen commercieel gaat exploiteren. Met de zaktelefoon kunnen in de toekomst gesprekken worden gevoerd via verschillende (bestaande) [131]

telecommunicatiesystemen: de autotelefoon, de telefoon thuis en bedrijfstelecommunicatiecentrales. In alle gevallen kan de zaktelefoon ook gebeld worden. Voorlichter F. Lenderink van PTT Telecom zegt dat met het nieuwe telefoonsysteem een 'nieuwe digitale ontwikkeling' ingeluid wordt. In Hongkong is al een soortgelijk apparaat op de markt, maar de techniek van de zaktelefoon is veel verfijnder en kent veel meer toepassingen. De verwachting is dat de draadloze telefoon in het begin vooral in het bedrijfsleven gebruikt wordt. Of binnen tien jaar iedere Nederlander met een telefoon in zijn jaszak zal rondlopen durft Lenderink niet te voorspellen. Daarvoor is volgens hem nog te weinig bekend over de ontwikkelings- en afzetmogelijkheden van het nieuwe produkt en de prijs ervan. Fabrikanten kunnen nu aan de slag om de nieuwe telefoon te maken, waarna PTT Telecom een keuze maakt uit de beschikbare modellen. Overigens verwacht Lenderink dat zijn bedrijfzich niet als enige op deze markt zal storten. 'We hebben het alleenrecht in Nederland als het gaat om de infrastructuur, maar niet bij de verkoop van apparatuur.' Ook de benaming GSM is al oud. Ooit stond dit alleen voor Gelderse Streekvervoer Maatschappij, maar sinds januari 1 9 9 1 betekent het tevens 'Global System for Mobile Communications' - wat nu overigens bijna niemand meer weet. Net zoals iedereen is vergeten dat GSM aanvankelijk alleen betrekking had op een digitaal Europees netwerk voor autotelefoons (je betaalde daar indertijd honderd gulden 'entreegeld' voor, het abonnement kostte 85 gulden per maand, een gesprek 90 cent per minuut). In 1993 had de benaming GSM-tele/oon dus nog betrekking op een autotelefoon, maar een paar jaar later was dat anders. Er was toen een wildgroei aan namen voor mobiele telefoons ontstaan. 'We moeten duidelijk afspreken hoe we het kindje gaan noemen', schreef Arno Kantelberg op 22 augustus 1997 in HP/De

Tíjd,

'want op dit moment

doen te veel verschillende benamingen de ronde: personal phone, pocket-phone, zaktelefoon, mobiele telefoon, mobile,

mobieltje,

draagbare telefoon, portable, GSM'tje, handheld, cellular phone. We zijn in Nederland, dus alle Engelse namen vallen af. Duitsers denken daar overigens anders over, die hebben het over ein Handy.

"GsM'tje"

valt ook a f omdat die benaming toestellen uitsluit die op het andere, [132]

analoge net (NMT) zijn aangesloten; "zaktelefoon" is een iets te optimistische benaming omdat de meeste toestellen, zeker in combinatie met een kloeke accu, eenvoudigweg te zwaar zijn om in de zak van een colbert te worden gedragen [...]; "mobieltje" doet te veel denken aan kinderspeelgoed; "draagbare telefoon" lijkt te veel op draadloze telefoon (die tot enkele meters buitenshuis kan worden gebruikt), dus houden we het op mobiele telefoon.' De strijd is nog onbeslist, hoewel sommige van de bovengenoemde benamingen inmiddels zijn verdwenen. Veel gebruikt worden GSM'tje, mobieltje (staat al in de Grote Van Dale), mobí en nulzesje (beide uit 1997) en mobilo (sinds 1998). Het jaar 1999 bracht wat dit betreft geen nieuwe benamingen voor de mobiele telefoon, maar wel verschillende nieuwe samenstellingen, zoals GSM-kankerschildje (een schildje dat de mobiele beller tegen GSM-Straling zou moeten beschermen), mobi-markt en mobi-hausse. Nieuw was ook de Talkie kids phone, een kinder-GSM die in juni 1999 door KPN op de marlet werd gebracht. Het gaat om een vrolijk gekleurd toestel dat speciaal is bedoeld voor negen- tot twaalfjarigen. Desgewenst kunnen ouders de telefoon zelf instellen, zodat een kind slechts een beperkt aantal nummers kan bellen. De toestellen waren alleen in Amsterdam en Den Bosch te koop. 'Het is niet meer dan een veldproef', verklaarde een woordvoerder van KPN. 'We doen niet aan marketing, we maken geen reclame. We hebben die kindertelefoons gewoon in de winkel gelegd om te kijken hoe de klant reageert.' Met het op de markt brengen van een kindertelefoon

- een w o o r d

dat in deze betekenis niet eerder is gesignaleerd - wil K P N ook de jongste generatie mobiele bellers aantrekken. Het is overigens de vraag o f daar een speciaal toestel voor nodig is. 'Wie het wil zien, ziet enkel telefonerende pubers op straat en in de tram', schreef de Volkskrant in juni 1999. De Talkie kids phone w a s toen n o g nauwelijks verkrijgbaar.

Vergelijk belboom, citytarief, wappen en zendkraan.

tandendoosje

Een tandendoosje

is een doosje o m tanden in te doen. Dat

zou ieder doosje kunnen zijn, maar in april 1999 k w a m er voor gewisselde kindertanden een speciaal doosje op de markt, de Denty. Waar laatje kindertanden o m te voorkomen dat ze kwijtraken, schreefTrouw op 24 april 1999, onder het kopje 'Tandendoosje':

[133]

In de Denty, een plastic doosje waarin de tandjes keurig op een rij tot in lengte van dagen bewaard kunnen worden. En in het midden is plaats voor een foto of een haarlok van de eigenaar. Het doosje kan ook staan of hangen. Er zit een boekje bij waarin je bij kunt houden wanneer welke tand eruit ging, en waarin staat aangegeven waar in het doosje hij thuishoort. De Denty, uitgevoerd in blauw of terracotta, is beduidend groter dan een kindermondje, wat hem eerder praktisch dan aandoenlijk maakt. In oktober 1999 d o o k het w o o r d n o g eens op in De Dordtenaar:

'Ook ju-

rylid R o b k o o s voor j u f Inge. Ze vertelde het verhaal over een jongetje die zijn tanden kwijt wilde raken. Hij deed daar alles voor. Ook verhaalde ze over twee stoute kinderen die m e t m o d d e r speelden en tegen een ingevallen leraar zeiden dat het altijd m o c h t van hun vaste juf. Ter illustratie van de verhalen had zij een tandendoosje en een emmertje met m o d d e r bij zich.'

technohausse Het w o o r d technohouse bestaat ten minste sinds 1 9 8 8 . Het gaat o m een variant van house, een muziekstijl die door de A m e r i k a a n se diskjockey Frankie Knuckles is ontwikkeld in T h e Warehouse in C h i c a g o , een club die w a s gevestigd in een oud pakhuis.

Technohausse

slaat op de grote o p m a r s van de technologie- en t e l e c o m f o n d s e n aan de A m s t e r d a m s e effectenbeurs. 'De A m s t e r d a m s e effectenbeurs lijkt niet meer te stuiten', schreef Het Parool

op 2 3 d e c e m b e r 1 9 9 9 onder de

kop 'Record na record d o o r technohausse D a m r a k ' . ' O p g e s t u w d door technologie- en t e l e c o m f o n d s e n staat de AEX-index voor de derde achtereenvolgende d a g op recordhoogte. Gisteren w e r d gesloten op 6 5 3 . 6 5 , aan het begin van de m i d d a g piekte de index al tot 663 punten.' De 211echnofondsen (een w o o r d uit 1 9 9 5 ) w a r e n in een w e e k tien procent meer w a a r d g e w o r d e n . De Volkskrant n o e m d e een en ander telecomeuforie,

o o k een nieuw w o o r d .

Vergelijk consumentenhausse.

televisiefiets 'Amerikaanse kinderen kijken te veel televisie en zijn bovendien veel te dik', schreef De Morgen op 2 4 april 1 9 9 9 . ' O m daar iets aan te doen ontwikkelde David Allison, een onderzoeker verbonden aan het Saint-Luke's-Roosevelt Hospital in N e w York, de televisiefiets. Het gaat o m een hometrainer die g e k o p p e l d w o r d t aan het beeld[134]

scherm. Wie niet trapt, krijgt geen beeld. Op die manier wil de onderzoeker zowel het kijkgedrag van kinderen als de zwaarlijvigheid aanpakken.' De televisiejiets

had in ieder geval veel effect op het kijkgedrag van de

kinderen die er voor het onderzoek een mee naar huis kregen: ze keken die w e e k slechts één uur televisie. En ze verloren twee procent vet. 'David Allison is er zich van bewust dat de televisiefiets de Amerikaanse vetreserves niet meteen zal doen slinken, maar tegelijkertijd is hij er rotsvast van overtuigd dat dergelijke uitvindingen een handje kunnen helpen.' De Telegraaf bracht het nieuws onder de kop: 'Tv-fiets voor dikke kinderen'.

testosteron-management Het w o o r d management

kennen w e in het

Nederlands sinds 1 9 1 2 , testosteron is bij ons in 1949 voor het eerst in een w o o r d e n b o e k opgetekend (het is het belangrijkste mannelijke geslachtshormoon, gevormd in de zaadballen). De samenstelling testosteron-management is volgens een bericht in de Volkskrant van 24 november 1999 uit de Verenigde Staten k o m e n overwaaien: Een overval met 273 miljard gulden op het Duitse Mannesmann, 21 duizend banen weg bij het Japanse telecombedrijf NTT en 'straatvechter' Rijkman Groenink als nieuwe baas van de keurige Nederlandse ABN Amro-bank. Zakendoen lijkt mondiaal steeds agressieverte worden; het Amerikaanse 'testosteron-management' rukt op. Het zal duidelijk zijn dat het hier o m machomanagement gaat (een w o o r d uit 1997), een stijl van leidinggeven die leidt tot macho-overnames,

een

w o o r d dat in december 1999 debuteerde in NRC Handelsblad, onder meer in de kop 'Macho-overnames luiden jaren negentig uit'.

tientjesautomaat 'Primeur Olst met tientjesautomaat', kopte het Haarlems Dagblad op 5 februari 1999, en het w a s waar: het kleine dorp Olst in Overijssel n a m als eerste in Nederland een apparaat in gebruik dat ook wel tien-o-maat wordt g e n o e m d . 'De pinautomaat bij de plaatselijke R a b o b a n k ' , verduidelijkte de krant, 'spuugt op verzoek en na het intoetsen van de gebruikelijke pincode biljetten van tien gulden uit. Het idee voor de automaat is ontstaan op een inspraakavond in het ge[135]

meentehuis, waarbij jongeren hun visie op het dorp en de voorzieningen mochten geven. Een van de opmerkingen w a s dat een m i n i m u m pinbedrag van 25 gulden voor hen te h o o g is. Het is de bedoeling dat het initiatief navolging krijgt bij de Rabobanken in de rest van Nederland.' Vergelijk herriebarometer.

tostigeneratie Om de zoveel tijd verzint iemand een nieuwe benaming voor een generatie. Dat kan generatie

x zijn (een aanduiding uit 1 9 9 1 ) ,

generatie Nix (uit 1994) of generatie y (uit 1998). Dan wel een vondst uit 1989 van voetbaltrainer Leo Beenhakker, o f neratie,

patatgeneratie, achterbankge-

in 1995 gemunt door de Amsterdamse sociologe Lia Karsten.

Een probeersel uit 1999: tostigeneratie.

Voor pubers die tussen ouders in

de overgangsleeftijd zitten ingeklemd, als een boterham in een tostiijzer. Het woord debuteerde in juli 1999 in het weekblad Elsevier

en

haalde ook Trouw, in de kop 'De "tosti-generatie" rukt op'. t r i l s e m a f o o n De tijd zal uitwijzen welk woord het zal winnen: foon

o f rampensemafoon.

trilsema-

Het kan natuurlijk ook zijn dat er n o g andere

woorden worden verzonnen voor het apparaatje dat in augustus 1999 werd uitgeprobeerd door vijftig doven en slechthorenden in Brabant. Het gaat om een 'pieper' die gaat trillen als de alarmcentrale van de brandweer met sirenes waarschuwt voor naderend onheil. De doven en slechthorenden kregen het apparaatje te leen. Het ministerie van Binnenlandse Zaken besteedde driehonderdduizend gulden aan de proef. Als die slaagt zal het piepersysteem landelijk worden ingevoerd. Overigens heeft rampensemafoon dat woord haalde de kop in Trouw

vooralsnog de beste papieren, want en het Algemeen

Dagblad.

Tsjernobylvirus Ieder jaar duiken duizenden nieuwe computervirussen op. S o m m i g e zijn zo verontrustend dat ze de kranten halen. In 1999 waren dat onder meer het melissavirus, uirus. Het papavirus

het papavirus

en het Tsjernobyl-

en het melissairirus sloegen in maart 1999 toe, het

Tsjernobyluirus werd op 26 april 1999 actief, precies dertien jaar na de kernramp in Tsjernobyl in de Oekraïne. NRC Handelsblad

maakte als

eerste melding van het Tsjernobylvirus, op 24 april 1999. 'Virusdeskundigen waarschuwen voor een computervirus dat nog gevaarlijker is dan Melissa. Het c i H - v i r u s , ook wel Tsjernobylvirus genoemd, wordt [136]

op 26 april actief. [...] Het virus vernietigt de gegevens op de harde schijf van computers met de besturingssystemen Windows 95 en Wind o w s 98. Daarnaast is het mogelijk dat de computer onbruikbaar w o r d t door toedoen van het virus. Het c i H - v i r u s is in staat de processor, het meest vitale onderdeel van een pc, kapot te maken.' Hoewel er allerlei software gratis ter beschikking werd gesteld o m hetTsjernobylvirus onschadelijk te maken, richtte het enorme schade aan. 'Het Tsjernobylvirus heeft gisteren', meldde de Volkskrant op 28 april, 'honderdduizenden computers onklaar gemaakt, vooral in Azië en het Midden-Oosten. Turkije en Zuid-Korea meldden elk dat zeker 3 0 0 . 0 0 0 computers door het virus zijn aangetast.' Twee dagen later w e r d de maker van het virus gepakt: de Taiwanese informaticastudent Chen Ing-hau. De constante stroom computervirussen

- een w o o r d uit 1988 - levert

ook allerlei nieuwe woorden op. In 1999 waren dat onder meer antiuirusbedrijf, antivirusindustrie,

e-mailuirus, nepvirusmelding,

plaagprocjramma

('Voor het verwijderen van het p l a a g p r o g r a m m a is niet per se een virusscanner nodig; dat kan ook met de hand'), scriptuirus (een nieuwe b e n a m i n g voor macrovirus,

een w o o r d uit 1 9 9 5 ) en virus-encyclopedie.

In

die encyclopedie, die te vinden is op www.viruslist.com, waren eind 1999 ruim vijftienduizend 'computerziektes' verzameld.

twama In Nederland w o n e n z o ' n tienduizend alleenstaande minderjarige asielzoekers. In het overheidsjargon worden zij ama's g e n o e m d , een w o o r d uit 1 9 9 3 dat de Van Dale al heeft gehaald. A m a ' s worden alleen toegelaten als ze onder de achttien zijn. S o m s twijfelt men over hun leeftijd. Op de asielbureaus spreekt men dan van tiuama's (twijfelachtige alleenstaande minderjarige asielzoekers), een aanduiding die in maart 1999 in de kranten debuteerde. De Immigratie- en Naturalisatiedienst ( I N D ) maakte toen bekend voortaan weer de botten van twam a ' s te gaan onderzoeken o m te kijken o f ze ouder o f jonger dan achttien zijn. 'Twee jaar geleden is leeftijdsonderzoek op basis van gebitsen polsonderzoek gestopt w e g e n s medische en ethische bezwaren van onder meer de Johannes Wier Stichting voor mensenrechten en gezondheidszorg', schreef Het Parool op 2 maart 1999. Maar staatssecretaris Cohen van Justitie kondigde aan het leeftijdsonderzoek toch weer te willen invoeren. 'Onomstotelijk bewijs voor gesjoemel met leeftijden is nooit gele[137]

verd,' aldus Het Parool, 'al kennen advocaten, vreemdelingendiensten en I N D ' e r s allemaal wel gevallen van "minderjarigen m e t zware b a a r d g r o e i " . De meeste asielzoekers kunnen hun leeftijd niet aantonen o m d a t zij zonder documenten in Nederland a a n k o m e n . Het röntg e n o n d e r z o e k , dat w o r d t gedaan door een keuringsinstituut in Eindhoven, gebeurt op vrijwillige basis, m a a r als een asielzoeker niet meewerkt, verliest hij het recht op j o n g e r e n o p v a n g . ' De asielbureaus kennen n o g meer soorten a m a ' s . Z o is er een barna 'een a m a die met Begeleiding komt, m a a r geen f a m i l i e heeft', een lama 'een a m a die over zijn o f haar Leeftijd liegt', een grama a m a , overduidelijk meerderjarig' en een zwama

'een G R i j z e

o f zama, dat is een

'ZWervende a m a ' (een w o o r d dat in juni 1 9 9 9 debuteerde in

Trouw).

A m a ' s van boven de achttien w o r d e n in overheidsjargon w e l ama-plussers g e n o e m d .

übercool 'Wil je cool zijn, z o e k dan je eigen stijl. S t o n e w a s h e d spijkerbroeken zijn h o p e l o o s passé, m a a r als je dat g o e d draagt, ben je w e e r übercool', aldus M o Veld, moderedactrice van stijltijdschrift Blud., op 2 1 augustus 1999 in de Volkskrant. Übercool

k o m t uit de jeugdtaal en bete-

kent 'cooler dan cool'. Vergelijk boxfresh en yeccle. v a n d a l i s m e m e t e r Het w o o r d vandalisme

is in 1 7 9 4 g e v o r m d door Henri

G r é g o i r e ( 1 7 5 0 - 1 8 3 1 ) , de b i s s c h o p van Blois, toen hij zich in de Parijse a s s e m b l e e keerde tegen het voorstel o m alle Latijnse inscripties van oude g e b o u w e n te verwijderen. Dit deed h e m denken aan plundering van R o m e door de Vandalen in 4 5 5 na Christus. De vandalismemeter

is bedacht door W i m P o s t h u m u s , directeur van

de Voorschotense b a s i s s c h o o l De Vink. Op 26 januari 1999 presenteerde P o s t h u m u s het plan o m op scholen, jeugd- en buurthuizen in Voorschoten vandalismemeters te h a n g e n . Een vandalismemeter is een twee meter h o g e k u n s t s t o f t h e r m o m e ter m e t rode en groene k o l o m m e n . Als het een w e e k rustig is gebleven, gaat het g r o e n e ' k w i k ' o m h o o g . Bij een vernieling stijgt de rode k o l o m en w o r d t het schadebedrag genoteerd. P o s t h u m u s bedacht de vandalismemeter o m d a t zijn s c h o o l regelm a t i g doelwit is van vandalen. Hij maakte eerst een papieren exemplaar voor in de klas. 'Die meter had een duidelijk positief effect. Als [138]

de rode k o l o m stijgt, k o m e n de kinderen vragen w a t er is gebeurd. Het is daarmee een bewustwordings- en opvoedproject. Ze gaan begrijpen dat de schade ten koste gaat van de leuke dingen die w e voor dat geld hadden kunnen doen', vertelde hij aan het A N P . De gemeente Voorschoten w a s zo enthousiast dat ze vijftien echte meters liet vervaardigen. Kosten: duizend gulden per stuk. De bedoeling w a s de eerste meters in maart te installeren, maar omdat ze niet voldeden aan de eisen van Posthumus, werd het na de zomervakantie. Vergelij k voetbalvandali smeli jn.

vegaschoenen Een veganist is iemand die afziet van alle dieronvriendelijke producten. Dus ook geen leer, wol, bont o f veren. Omdat leer en w o l veel in kleding voorkomen, had de veganist tot voor kort weinig keus. 'In deze situatie', aldus de Volkskrant op 24 november 1999, 'is nu verandering g e k o m e n . Met dank aan de Amerikaanse skateboardbranche. Trendy schoenfabrikanten benadrukken sinds kort het diervriendelijke karakter van hun schoeisel door op de binnenzool een worteltje a f te drukken. Anderen zoeken publicitair samenwerking met bekende, veganistische skateboard-profs.' Omdat 'de boodschap achter het worteltje' in Nederland niet algemeen bekend is, voorziet Edgar van Aalst, skate-detaillist in Utrecht, kunststof schoenen voortaan van een sticker met de tekst 'vega'. 'Van Aalsts vega-schoenen verkopen het best onder tieners en vroege twintigers die zich vereenzelvigen met de uit Amerika

overgewaaide

straight edge-beweging', aldus de Volkskrant. Eind december introduceerde dezelfde krant het w o o r d vegavlees

(kop 'Vegavlees wil een eigen

bite') voor 'namaakvlees van plantaardig eiwit', maar hier zijn twee w o o r d e n samengebracht die de meeste vegetariërs juist zorgvuldig uit elkaar willen houden.

verduisteringszone Nederlanders hebben een hekel aan te lange woorden. Dat wil zeggen: w e hebben wel lange w o o r d e n - rijksluchtuaartdienstiueerschepenpersoneel haalde met 4 1 letters ooit het Guinness Book of Records - maar sinds enkele decennia hebben w e een duidelijke voorkeur voor korte. Dat w a s ook opvallend bij de zonsverduistering die op 1 1 augustus 1999 te zien w a s . In de kranten verschenen vele tientallen (gelegenheids)samenstellingen met eclips- (zie bij eclipsbril), maar nauwelijks met zonsverduistering.

Uitzonderingen waren zonsverduis[139]

teringsbroodjes,

zonsverduisteringsdepressie,

zonsverduisterings-

gebied, zonsverduisteringsgekte, zonsverduisteringsscène en zonsverduisteringsspirit - allemaal nieuwe w o o r d e n . Daarnaast werden minstens elf nieuwe w o o r d e n gevormd met verduistering- als verkorting van zonsverduistering.

Het g i n g o m verduisteringsband,

ver-

duisteringbrilletje, verduisteringsganger, verduisteringsland, verduisteringsmoment, verduisteringspercentage, verduisteringsproces, verduisteringsstrook,

verduisteringstompoes,

verduisteringsweer

en

verduisteringszone. Dat laatste w o o r d werd het vaakst gebruikt, bijvoorbeeld op 9 augustus 1999 in Trouiu: 'Ik hoorde dat er in Europa 80 miljoen mensen naar de verduisteringszone gaan, dus de files w o r d e n onafzienbaar.' Vergelijk oogpsychose.

vermaakrobot Begin november 1999 in NRC Handelsblad

gebruikt in een

artikel over Sony. Sony richtte in 1999 twee nieuwe divisies op: het Digital Creatures Laboratory en het Entertainment R o b o t Incubation Department. Het bedrijf verwacht namelijk dat de markt voor

vermaakro-

bots uiteindelijk groter zal w o r d e n dan die voor computerspelletjes en zelfs dan die voor pc's. De robothond Aibo (zie aldaar) w a s het eerste, zeer succesvolle product. Het is de bedoeling dat er veel

entertainment-

robots volgen - ook een w o o r d dat in 1999 debuteerde, net als thuisrobot, thuisbot en grasrobot (voor een 'zelfwerkende maaimachine'). Huisrobot is wel ouder, dat bestaat sinds 1 9 9 2 .

vernietigingsgen 'Monsanto, het Amerikaanse bedrijf voor biotechnologie, heeft de ontwikkeling van een zogeheten vernietigingsgen voor commercieel gebruik opgeschort', aldus NRC Handelsblad

op 1 5 okto-

ber 1999. Het gen zou in g e w a s s e n kunnen w o r d e n geïmplanteerd o m te voorkomen dat ze vruchtbare zaden geven, die door boeren gebruikt zouden kunnen worden. Daarmee zou Monsanto, dat miljarden heeft geïnvesteerd in genetisch gemanipuleerde g e w a s s e n zoals soja en maïs, boeren dwingen o m jaarlijks hun zaaigoed bij het bedrijf te kopen. Vooral ontwikkelingslanden reageerden opgelucht op M o n s a n to's besluit. Boeren daar zouden het meest hebben geleden van het steriele zaad, omdat ze niet g e n o e g geld hebben o m jaarlijks opnieuw zaaigoed van M o n s a n t o te kopen.

Vergelijk biotech-activist, gengewas en zaadpiraat. [140]

vetweegschaal Volgens s o m m i g e wetenschappers zegt het vetpercentage veel meer over iemands gezondheid dan zijn lichaamsgewicht. Vandaar dat in juli 1999 een nieuwe uitvinding op de markt werd gebracht: de vetweegschaal.

Het apparaat stuurt via voetelektroden een

zwakstroompje door het lichaam, waarbij de gemeten weerstand w o r d t omgerekend in procenten vet. Prijs: tweehonderd piek. v i d e o m a i l Bij videomail

wordt een (gecomprimeerd) videobestand mee-

gestuurd met een e-mailtje. De Chicago

Tribune gebruikte het w o o r d al

in 1989, maar opmerkelijk g e n o e g is het pas sinds 1999 op Nederlandse w e b p a g i n a ' s en in de Nederlandse media te vinden. Zo meldde het vakblad Computahle

op 1 8 januari 1999, onder het kopje 'Camera voor

"videomail'": Voor slechts 199 gulden brengt Microtek een kleurencamera die rechtstreeks op de printerpoort van de pc kan worden aangesloten. De camera is te gebruiken voor videoconferencing of voor diverse Internet-toepassingen. Zo is met de Eyestar op eenvoudige wijze videomail te versturen, compleet met geluid. Van de dagbladen gebruikte het Algemeen Dagblad het w o o r d als eerste, op 1 6 maart 1999, in een artikel over A d a m Curry, een voormalig Veronica-presentator die naar N e w York verhuisde en daar fortuin maakte als irideojockey o f ueejay (woorden die w e sinds 1 9 9 3 kennen). 'Curry's handen', aldus het Algemeen Dagblad, 'strijken opnieuw over het toetsenbord. In luttele seconden worden vijf bewegingen zichtbaar op het beeldscherm. Linksonder op het scherm chat Curry met een vriend in A m s t e r d a m , daarboven zien w e vakantiefoto's, rechts daarvan haalt Curry een videomailtje binnen, waar hij vervolgens op klikt, waardoor Francis in beeld verschijnt, die vraagt: zullen w e elkaar ontmoeten in de Roxy o m 2 2 uur.' Vergelijk supervideorecorder.

vingerbei Skaters en rolschaatsers hebben s o m s last van wandelaars en andersom. Een oplossing die velen vervelend vinden is roepen. Je w o r d t er schor van en maakt mensen aan het schrikken. Andere oplossing, geïntroduceerd in 1999: de vingerbel.

De vingerbei k o m t uit de

Verenigde Staten en is precies wat het w o o r d zegt: een bel die je o m je [141]

vinger kunt doen. Het Algemeen

Dagblad

maakte er op n maart als eerste

melding van: Goed nieuws voor wie van een ongestoorde fietstocht door de stille natuur houdt: het schreeuwgehalte op de Nederlandse rijwielpaden gaat deze zomer drastisch omlaag. Voorwaarde is wel dat 'tout' skateminnend Nederland zich onderwerpt aan de laatste noviteit van schaatswinkel RSI in Rotterdam: de fingerbell. aangeeft is de fingerbell

Zoals het woord al

een soort van fietsbel die als een veredelde

ring is te bevestigen aan de wijsvinger. De Volkskrant meldde in april dat de bel goed werd verkocht. 'De Finger Bell is al een tijdje verkrijgbaar bij Perry Sport en loopt, zeker nu het echt voorjaar is, "als een trein". Meteen soort horlogebandje wordt het belletje om de linkerwijsvinger gebonden. Een drukbeweging van de linkerduim doet de bel weerklinken. [...] De vingerbei is er niet alleen voor skaters, legt de Perry Sport-verkoopster uit. "Je kunt de bel ook op het water gebruiken, of op een sportfiets.'" Vergelijk motors tok. V i t a l e t t a In juni 1999 introduceerde snoepfabrikant Van Melle een nieuw snoepje voor de Thaise, Indiase en Indonesische markt. Het gaat om een fruittoffee met een uitgekiend pakketje eiwitten, vitaminen en mineralen, waar de meeste Aziaten niet voldoende van binnenkrijgen. Het snoepje is bedoeld om kinderen vitaler te maken. Vandaar ook de naam: Vitaletta. 'We hebben onderzoek gedaan op een school in Noordoos t-Thailand', vertelde de president van Van Melle aan de Volkskrant, 'en al na drie weken werden de kinderen vitaler.' Van Melle probeerde tevergeefs de snoepjes in gesubsidieerde voedselprogramma's opgenomen te krijgen. De Nederlandse overheid wilde niet meewerken aan de export van westerse snoepgewoonten. Vergelijk gumwatch.

vleesproces Met enige regelmaat vliegen landen elkaar in de haren over de export van vlees. Het ene land beweert dan dat het vlees uit het andere land niet deugt. Wat dan bij nader inzien niet maar soms ook wel blijkt te kloppen. Een en ander heeft het afgelopen decennium geleid tot woorden als vleesoorlog

(sinds 1990), uleesconjlict (1991) en rundulees[142]

oorlog (1994). In 1999 stonden de kranten vol over de vleesoorlog

tussen

Frankrijk en Engeland. De Europese Unie bemoeide zich ermee en stapte naar de rechter, w a t leidde tot het n e o l o g i s m e uleesproces. 'EU begint vleesproces tegen Parijs', kopte de Volkskrant op 1 7 november 1999. Dit vleesproces leidde weer tot een uleesakkoord, een w o o r d uit 1996, w a n t toen bereikten de Europese Unie en de Verenigde Staten na veel

gezemel een

vleesovereenkomst

Vergelijk hormoonrunderen.

vloekfilter Op 7 maart 1999 meldde de Britse krant Sunday Times dat er voor de Britse markt een apparaat in aantocht w a s o m vloeken van televisie te weren. Het g i n g o m de z o g e n o e m d e TV Guardian, een uitvinding van de Amerikaan Rick Bray. Het apparaat maakt gebruik van de ondertiteling voor doven en slechthorenden op teletekst. De ondertiteling loopt iets voor op het geluid op televisie. Bray zette er een filter tussen met een ingebouwd woordenboek. K o m e n er in de ondertiteling ongewenste woorden voor, dan is op tv een piepje te horen o f een minder aanstootgevende uitdrukking. Zo verandert de TV Guardian de w o o r d e n 'You bring h o m e the g o d d a m n e d zoo' uit de film Mrs. Doubtfire door 'You bring h o m e the zoo'. En de ondertitel 'It w a s nothing like that penis breath' uit E.T. wordt veranderd in T t w a s nothing like that jerk breath.' Nederlandse en Vlaamse kranten namen het bericht meteen de volgende dag over. De Vlaamse krant De Morgen vertaalde TV Guardian

met

uloekentrommel - een weinig adequate vertaling, die daarna nooit meer is aangetroffen. Het Algemeen Dagblad bedacht uloekdetector, Het Parool k w a m met uloekdoos en het AN P probeerde het eerst met anti-krachttermapparaat en vervolgens met anti-uloekapparaaat. De B o n d tegen het Vloeken koos voor anti-uloekkastje. De naam vloelfilter

viel voor het eerst op 9 maart, in NRC

Handelsblad,

in de k o p 'SGP vraagt om vloekfilter voor tv'. De SGP vroeg dit aan staatssecretaris Van der Ploeg, omdat de partij van m e n i n g is dat g r o f taalgebruik een funeste invloed heeft op de publieke moraal in Nederland. Van al die w o o r d e n is vloelfilter

als enige een paar keer gebruikt. De

kans dat dit w o o r d het van de andere zal winnen is vrij groot, al w a s het maar omdat het zo duidelijk is. Bovendien sluit het aan bij (een w o o r d dat in 1994 debuteerde) en bij pornofilter [143]

(uit 1997).

reclamefilter

Het is echter zeer de vraag o f er in Nederland ooit een vloekfilter zal k o m e n . Zoals gezegd maakt het apparaat gebruik van de ondertiteling op teletekst. N u zijn de omroepen in de Verenigde Staten sinds 1 9 9 7 verplicht o m 95 procent van de nieuwe p r o g r a m m a ' s en 7 5 procent van de oude te ondertitelen. In Nederland ligt dat percentage veel lager, mede omdat de commerciële omroepen de boot altijd hebben afgehouden. Vergelijk antifilterorganisatie en internetlichtkrant.

voetbalvandalismelijn In juni 1999 bedacht minister Peper van Binnenlandse Zaken een nieuw middel in de strijd tegen het voetbalvandalisme: een anonieme kliklijn (een w o o r d dat w e sinds 1 9 9 4 kennen). De officiële naam is Landelijk Meldpunt Voetbalvandalisme, maar de media hadden het over de uoetbaluandalismelijn. De kliklijn is onderdeel van het Centraal Informatiepunt Voetbalvandalisme. Een medewerker van deze organisatie verklaarde dat men vooral hoopt op 'informatie die buiten de wedstrijddagen o m wordt geventileerd'. Overigens is vandalisme door sportliefhebbers ouder dan menigeen denkt. De R o m e i n s e geschiedschrijver Suetonius beklaagde zich al in de tweede eeuw na Christus over het w a n g e d r a g van de aanhangers van s o m m i g e w a g e n m e n n e r s . Vergelijk hooliganleger en vandalismemeter.

walvisverzekering Geregeld spoelen uit de koers geraakte walvissen aan op de Nederlandse stranden. De kosten o m zo'n kolossaal dier te bergen zijn hoog: tussen de dertig- en veertigduizend gulden per walvis. Vandaar dat Texel daar in januari 1999 iets op bedacht. 'De gemeente Texel wil een walvisverzekering afsluiten o m zich in te dekken tegen de kosten van het bergen van aangespoelde zoogdieren', berichtte De Telegraaf op 2 1 januari. Omdat Nederland ooit zeer actief w a s in de walvisjacht, kent onze taal tientallen samenstellingen met walvis-, visverzekering

maar wal-

is nieuw. Overigens stranden er zelden walvissen op Texel.

Volgens een woordvoerder is het in geen tien jaar voorgekomen.

wappen In december 1999 begon K P N samen met N o k i a en dertig informatie-aanbieders met M-injö, een interactieve dienst die het m o g e lijk maakt met een speciale mobiele telefoon (van Nokia) onder meer kaartjes te bestellen, het nieuws te volgen, te beleggen en te e-mailen. [144]

De technologie die voor deze dienst w o r d t gebruikt heet Wxreless

Appli-

cation Protocol, a f g e k o r t WAP. Vandaar dat het w e r k e n m e t z o ' n miniinterne tmachientje umppen w o r d t g e n o e m d . De Volkskrant schreef erover op 28 oktober 1999: Hoe snel de nieuwe service is, hangt volgens KPN vooral af van de leveranciers zelf. Die snelheid is van belang, omdat de gesprekskosten snel kunnen oplopen bij de van Internet bekende wachttijden. Wel wijst KPN erop dat M-info vooral bedoeld is voor in principe snelle diensten als het bestellen van een bioscoopkaartje; het uitzoeken van een vakantie kan de klant beter thuis achter de computer doen. Hoe groot de belangstelling zal zijn, weet KPN niet; 'wappen' is nog nergens grootschalig ingevoerd. Wel vreest het telecombedrijf nu al voor een tekort aan toestellen door de grote internationale vraag. WAP-toestellen van andere fabrikanten als Ericsson, Motorola en Siemens komen pas binnenkort op de markt. Volgens de krant zou de mobiele telefoon door al die informatie op het a f l e e s s c h e r m p j e uitgroeien tot een oogtelejöon - o o k een nieuw w o o r d , zij het dat dit m a a r één keer is a a n g e t r o f f e n , terwijl tuappen bijvoorbeeld o o k w e r d gebruikt door het Algemeen

Dagblad.

Begin december

1999 s c h r e e f die krant: 'De N o k i a 7 1 1 0 ziet er - a f g e z i e n van een iets groter schermpje - uit als een g e w o n e mobiele telefoon. Je kunt er prim a m e e bellen, m a a r daar gaat het natuurlijk niet o m . Behalve dan de eerste keer, o m de M - i n f o d i e n s t bij K P N te activeren. Daarna kan het w a p p e n b e g i n n e n . ' Het Parool n o e m d e het tuappen eind december 'een bezigheid die na een weekje proberen vooral een tijdrovend speeltje blijkt te zijn'. De integratie van internetdiensten en mobiele telefonie w o r d t wel m-commerce g e n o e m d , van 'mobiele c o m m e r c i e ' . Het is de draadloze tegenhanger van e-commerce. Ook m-commerce debuteerde in 1999 en wel in oktober.

Vergelijk belboom, Talkie kids phone en zendkraan. w e b a u t o 'De toepassing van internet in de auto staat n o g in de kinders c h o e n e n , ' schreef N i e k Schenk in november 1999 in het Algemeen Dagblad, ' m a a r zal de k o m e n d e jaren tot revolutionaire veranderingen leiden. De automobilist krijgt een permanente verbinding met alle [145]

andere computers wereldwijd en dat maakt de mogelijkheden vrijwel onbeperkt. Over p a k w e g vijf jaar zal een autorit heel anders verlopen dan nu. De bestuurder vertelt de computer dan eerst mondeling, waar hij heen wil. Deze meldt met gesproken w o o r d hoe lang de rit zal duren en w a a r er files staan. Intussen heeft de computer al de slimste route berekend o m die files te omzeilen. Even controleert het elektronisch brein o f er n o g nieuwe e-mails zijn binnengekomen. Zo ja, dan worden ze door hem voorgelezen.' Als het aan de auto-industrie ligt, zullen al die toepassingen op den duur te vinden zijn in een tuebcar o f webauto. In augustus 1999 maakte de Amerikaanse autogigant General Motors bekend aan het eind van het jaar 2000 met de eerste webcar

te k o m e n . Waarschijnlijk w o r d t het

een Cadillac. Vergelijk autobetaalbox. w e g g e e f e c o n o m i e 'De tijd is rijp voor de w e g g e e f e c o n o m i e ' , kopte de Volkskrant op 25 augustus 1999. 'Kostte een Internet-abonnement bij World Online twee maanden geleden nog 1 8 0 gulden per jaar, gisteren w a s het de helft, vanaf vandaag is het helemaal gratis. Is de grootste Internet-provider van Nederland g e k geworden? Nee, ze weten dat de tijd rijp is voor de weggeefeconomie. Gratis is het nieuwe gat in de markt.' De krant g a f n o g allerlei andere voorbeelden: de gratis treinkranten Metro en Spits, gratis een jaartje proefrijden in een nieuwe Daewoo, gratis de nationale telefoongids raadplegen via internet, een gratis internet-browser van M i c r o s o f t o f Netscape en gratis telefoneren met het Zweedse GratisTel. Maar gratis blijkt niet hetzelfde als 'voor niks', w a n t de ontvanger van een FreePC krijgt zijn gratis computer alleen in ruil voor privé-informatie die het bedrijf vervolgens doorverkoopt. Dat leidt tot een stroom aan reclamemailtjes. De gratis telefoonverbinding van GratisTel - al g e m e e n g o e d bij driehonderdduizend bellers in Zweden, Noorw e g e n en Denemarken - wordt voortdurend onderbroken door reclame. Klanten moeten naast hun naam en adres hun interesses opgeven, waar de spotjes op w o r d e n a f g e s t e m d . Overigens bleef de term weggeefeconomie

van de Volkskrant, net als gratiseconomie,

beperkt tot de k o l o m m e n

dat in september 1999 debuteer-

de. Vergelijk piranha-economie en weggeefwinkel. [144]

weggeefwinkel De eerste N e d e r l a n d s e weggeefwinkei

w e r d o p 6 januari

1 9 9 9 g e o p e n d aan de H o o g l a n d s e Kerlcgracht in Leiden. De w i n k e l is een initiatief van E u r o d u s n i e , een anarchistisch collectief dat zich verzet tegen 'de d o m i n a n t e rol van de g e l d e c o n o m i e ' . Aanvankelijk w a s de w i n k e l slechts één d a g per w e e k open, m a a r in oktober w a r e n dat er al vier. In een reportage s c h r e e f NRC Handelsblad: Het assortiment van de Weggeefwinkel is breed: kleding, boeken, voedingsmiddelen, keukengerei, speelgoed, elektrische apparaten en meubilair. [...] Alle artikelen zijn tweedehands en worden aangeboden door mensen die ze niet meer nodig hebben. De meeste 'klanten' die spullen komen halen, brengen zelf zakken vol goederen mee voor de winkel. De Weggeefwinkel 'draait' heel behoorlijk. Waren het aanvankelijk vooral studenten en buitenlanders die binnenliepen, inmiddels heeft de Weggeefwinkel ruim duizend bezoekers per week, uit alle geledingen. In principe mogen de 'klanten' alles wat ze mooi vinden mee naar huis nemen. Alleen van de kledingstukken en boeken mag men maximaal vijf stuks per keer meenemen. Want zoals in de winkel aan de muur hangt: 'Er is genoeg voor ieders behoefte, maar niet voor ieders hebzucht'. Als het aan E u r o d u s n i e ligt, zullen in andere steden vergelijkbare w i n kels w o r d e n g e o p e n d , w a a r m e e de k a n s toeneemt dat weggeefwinkel

een

s o o r t n a a m w o r d t . O m een en ander te bevorderen h e e f t het collectief een WeggeeflixanX

g e m a a k t , w a a r i n w o r d t uitgelegd hoe een w e g g e e f -

w i n k e l het best kan w o r d e n opgezet. Vergelijk minimawinkel, taarting en weggeefeconomie.

wegkwijnziekte 'De G e z o n d h e i d s d i e n s t voor Dieren', m e l d d e NRC Handelsblad

op 28 mei 1 9 9 9 , ' h e e f t "sterke a a n w i j z i n g e n " dat een nieu-

w e varkensziekte bij twee veehouderijbedrijven de k o p h e e f t o p g e s t o ken. Het z o u g a a n o m de z o g e n o e m d e w e g k w i j n z i e k t e PMWS, die zeer j o n g e b i g g e n noodlottig kan w o r d e n . De dieren teren l a n g z a a m w e g . Een keihard bewijs voor de a a n w e z i g h e i d van het PMWS-virus is er n o g niet, m a a r het landbouwinstituut I D - D L O doet m o m e n t e e l onderzoek.' H o e het o n d e r z o e k is verlopen, is niet bekend, m a a r van de neolo[147]

g i s m e n weg kwijnziekte en PMWS ( P o s t w e a n i n g Multisystemic W a s t i n g S y n d r o m e ) w e r d tot eind 1 9 9 9 in de kranten verder niets m e e r vernomen. w e g w e r p u r i n a a l Curieus h o e sanitaire v o o r z i e n i n g e n de m e n s h e i d blijven b e z i g h o u d e n . Het jaar 1 9 9 9 bracht w a t dit betreft verschillende nieuwe uitvindingen (zie o o k gezondheidstoilet en plastuit). Eén daarvan w a s het wegwerpurinaal, o o k w e l plaszak, potzak, wegwerptoilet, wegwerp-wc en zakpo g e n o e m d - allemaal w o o r d e n die niet eerder zijn aang e t r o f f e n . Het urinaal w e r d in juni 1 9 9 9 op de m a r k t g e b r a c h t o n d e r de m e r k n a a m Mini Potti, en Trouw

m a a k t e er op 1 9 juni als eerste m e l d i n g

van: De melkfles, de pispot, de wastafel, jawel, we hebben het hier over oplossingen voor de hoge nood als er geen (schone) wc in de buurt is en geen open lucht. Er is een attribuut bij gekomen dat de ouderwetse voorzieningen combineert tot één die beter bij de volgende eeuw past: de Mini Potti. De plaszak is geschikt voor beide seksen, en is al volop in gebruik bij piloten. Het is een kokervormige zak, met aan de bovenkant een tuut. De binnenstromende urine wordt meteen opgenomen door absorberende korrels en daarna omgezet in een gel. De potzak/zakpo gaat drie piasbeurten mee en is vervaardigd van afbreekbaar materiaal. Een vol exemplaar kan in de vuilnisbak. De wegwerp-wc is verkrijgbaar bij de drogist. Adviesprijs ƒ 1 5 , 9 5 , voor een verpakking van drie. De i m p o r t e u r van de Mini Potti verwacht dat het w e g w e r p u r i n a a l ontdekt zal w o r d e n d o o r a u t o m o b i l i s t e n , v r a c h t w a g e n c h a u f f e u r s , watersporters en v a k a n t i e g a n g e r s . Het zakje p a s t m e t g e m a k in het dashboardkastje, en de z a k is lekvrij, z e l f s als je er per o n g e l u k op g a a t zitten.

wensmens In de uitvaartwereld is veel snel aan het veranderen. Je kunt t e g e n w o o r d i g de as van de overledene m e t een vuurpijl o f per satelliet lanceren en o o k buiten de R a n d s t a d vinden steeds m e e r o p m e r k e l i j k e uitvaarten plaats. Z o g i n g in M a r k e l o (Overijssel) o n l a n g s een o l i f a n t de stoet r o u w e n d e n voor, en in Deventer m a a k t e de l i j k w a g e n op verz o e k van de overledene n o g een laatste rit d o o r de auto w a s straat. W i e [148]

niet h o u d t van de gebruikelijke A m e r i k a a n s e r o u w a u t o ' s kan kiezen voor een fietskar o f oldtimer, de uitvaartplechtigheid zelf kan w o r d e n verlevendigd m e t m u s i c i , z a n g e r s o f een ' c l o w n voor het laatste a f s c h e i d ' , en er is keuze uit vele soorten kisten, d r a a g b a r e n en lijkwaden. 'Al deze innovaties z o r g e n behalve voor een t o e n a m e van het assortiment funeraria o o k voor een verrijking van de taal', s c h r e e f J a s p e r E n k l a a r op 1 6 d e c e m b e r in NRC Handelsblad. 'De laatste a a n w i n s t e n zijn de w e n s m e n s en het praatmaatje. De A m s t e r d a m s e kunstenaars Judith K o o p s en I n g e Stuif m a k e n deze poppetjes die de n a b e s t a a n d e n k u n n e n a a n k l e d e n m e t persoonlijke herinneringen en m e m o r a b i l i a . ' D e wensmens

is v o l g e n s het artikel bedoeld als een r e i s g e n o o t voor

de overledene, w a a r a a n ieder zijn w e n s kan toevoegen. 'Bij de uitvaart g a a t de w e n s m e n s m e e in de kist. Het praatmaatje is een andere variant, bedoeld voor de moeilijke periode na het overlijden. D e z e p o p w o r d t alleen o p bestelling g e m a a k t , a a n g e k l e e d m e t diverse attributen van de dierbare overledene, zoals bijvoorbeeld een pijp o f een bril, en krijgt een plekje in huis ter nagedachtenis. De w e n s m e n s en het praatmaatje zijn o n d e r andere verkrijgbaar in de A m s t e r d a m s e uitvaartwinkel De P a s s a g e . '

wenweek

'In N e d e r l a n d ' , aldus NRC

Handelsblad

op 2 1 oktober 1 9 9 9 ,

' m a g je je kind p a s op een kinderdagverblijf achterlaten na een " w e n w e e k " w a a r i n het de tijd krijgt o m vertrouwd te raken m e t de v r e e m d e o m g e v i n g , iedere d a g een uurtje meer.' Scholen m a k e n al langer gebruik van dat soort g e w e n n i n g s p e r i o d e n , m a a r het w o o r d wenweek

is

nieuw.

werkmoeder

Z o l a n g de m e n s h e i d bestaat h e b b e n m o e d e r s hard ge-

werkt, m a a r het begrip werkmoeder

bestond n o g niet - althans niet in de

betekenis ' m o e d e r m e t e e n baan b u i t e n s h u i s ' . Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal w e r d werkmoeder in de zeventiende eeuw g e b r u i k t v o o r ' w e r k e n d e o o r z a a k ' . M a a r dat is dus iets heel anders en l a n g geleden. De term tuerkmoeder voor ' w e r k e n d e m o e d e r ' w e r d in n o v e m b e r 1 9 9 9 geïntroduceerd d o o r het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). De Volkskrant maakte er op 2 n o v e m b e r m e l d i n g van: Het CBS, dat de nieuwe term 'werkmoeders' introduceert, heeft aan werk- en huismoeders gevraagd hoe gelukkig en tevreden ze zijn. [149]

Werkmoeders blijken zowel gelukkiger als meer tevreden dan huismoeders. J o n g e kinderen m a k e n v r o u w e n g e l u k k i g , zo bleek uit het o n d e r z o e k . Het idee dat w e r k m o e d e r s m e t een j o n g kind het extra z w a a r h e b b e n , dus m i n d e r g e l u k k i g zijn, w o r d t g e l o g e n s t r a f t d o o r de cijfers. Werkende v r o u w e n m e t kinderen o n d e r de vier jaar blijken g e l u k k i g e r en tevredener dan w e r k m o e d e r s m e t kinderen tot twaalf jaar. Overigens h e e f t al dit g e l u k niet geleid tot een grote verbreiding van het begrip w e r k m o e d e r : het w e r d in 1 9 9 9 slechts e e n m a a l gebruikt.

werkromance

Het aantal w e r k e n d e v r o u w e n is de a f g e l o p e n decennia

f o r s g e s t e g e n : in 1 9 6 0 werkten 9 8 0 . 0 0 0 v r o u w e n buitenshuis, in 1 9 9 8 w a r e n dat er r u i m 3 , 5 miljoen. N e v e n e f f e c t : de k a n s o p een

werkroman-

ce is veel groter g e w o r d e n . Een op de drie w e r k n e m e r s is w e i e e n s verliefd g e w e e s t o p een collega, een op de tien h e e f t ervaringen m e t s e k s op de w e r k v l o e r o f h e e f t zijn partner op het w e r k leren k e n n e n . Een en a n d e r blijft niet z o n d e r g e v o l g e n , aldus de Volkskrant op 2 7 n o v e m b e r 1 9 9 9 : ' N a a r A m e r i k a a n s voorbeeld voelen steeds m e e r N e d e r l a n d s e bedrijven v o o r een h u i s r e g l e m e n t dat het " g e v a a r " van de w e r k r o m a n ce inperkt.' Er zijn verschillende gevaren: g e d o n d e r m e t de baas, g e z e u r m e t c o l l e g a ' s , s p a n n i n g op de a f d e l i n g , ontslag. Vandaar dat een k w a r t van alle bedrijven in de Verenigde Staten - ze zijn daar i m m e r s altijd verder - een z o g e h e t e n dating

policy

heeft, beleid dat m o e t v o o r k o m e n dat

verbroken relaties op de w e r k v l o e r leiden tot m i l j o e n e n c l a i m s w e g e n s klachten over m a c h t s m i s b r u i k o f o n g e w e n s t e intimiteiten. G e l i e f d e n o p het w e r k m o e t e n een love contract tekenen, w a a r i n ze bevestigen dat ze de relatie vrijwillig zijn a a n g e g a a n . V o l g e n s de a d v i e s g r o e p O m g a n g s v o r m e n en Integriteit van adviesbureau K P M G h e b b e n o o k steeds m e e r N e d e r l a n d s e bedrijven inter e s s e voor een h u i s r e g l e m e n t voor w e r k r o m a n c e s . De a d v i e s g r o e p m a a k t onderscheid tussen horizontale lijk niveau) en verticale

relaties

relaties

(tussen c o l l e g a ' s van ge-

(hiërarchisch), die z o w e l intern (binnen

hetzelfde b e d r i j f ) als extern (met i e m a n d van de concurrent) k u n n e n ontstaan. Al die v o r m e n k u n n e n v o l g e n s K P M G leiden tot een teitsrisico, een w o o r d dat sinds 1 9 9 6 de ronde doet.

[150]

integri-

wisselgevecht Een urisselcjeuecht is een onderdeel van het vrij worstelen waarbij twee worstelaars samen een team vormen en o m beurten strijden met een van de worstelaars van een ander team. Of er k o m e n niet veel wisselgevechten voor, o f er wordt veel te weinig over geschreven, want het w o o r d werd in 1999 slechts eenmaal gebruikt, namelijk op 2 4

maart in NRC

Handelsblad:

Met name het wisselgevecht, waarbij vechters paarsgewijs optreden en elkaar na een kleine handklap kunnen aflossen, geeft aanleiding tot ernstige staaltjes van regelovertreding, als de scheidsrechter net even de andere kant uit kijkt en twee vechters samen één tegenstander te grazen nemen. Wanneer nummer vier zich ermee gaat bemoeien, wordt juist hij veelal door de scheidsrechter gesanctioneerd! Geen wonder dat bij vrij worstelen met enige regelmaat ook de arbiter over de touwen wordt geslingerd.

yeccle Slechts één keer aangetroffen, in het Algemeen Dagblad van 19 maart 1999, in de samenstelling yeccle-vrouw. Algemeen

Dagblad

'En gelukkig,' schreef het

in een stuk over het modetijdschrift Blud., 'de yeccle-

vrouw (young, eager en clever) ziet de toekomst rooskleurig tegemoet (78%). Ze vindt de maatschappij wel steeds asocialer worden (81%). Hoewel ongeveer de helft van de ondervraagden zegt zich niet tot een geestelijke stroming aangetrokken te voelen, kondigt Blud. alvast de " c o m e b a c k van G o d " aan. De relishopper stelt tegenwoordig zijn eigen g e l o o f op basis van f u n samen.' Relishopper en relishoppincj (ook wel met een koppelteken na reli-) dateren overigens uit 1998. Vergelijk boxfresh en übercool.

zaadpiraat Het G r o e n e Boekje, de officiële spellinggids van het Nederlands, kent al de etherpiraat, de luchtpiraat, de radiopiraat, de tuecjpiraat en de zendpiraat. Nieuw aan het Nederlands toegevoegd, in oktober 1999: de zaadpiraat. Het w o o r d werd gebruikt in NRC Handelsblad, in een artikel over privé-detectives die in opdracht van een grote producent van genetisch gemanipuleerde zaden het Amerikaanse platteland afstruinen. Ze zijn op zoek naar boeren die doen wat boeren al eeuwen doen, namelijk een klein deel van hun oogst bewaren als zaaigoed voor volgend jaar. Wie dat doet is een zaadpiraat, want de genetisch gemanipuleerde zaden worden slechts voor één o o g s t verstrekt. Een citaat uit [151]

het artikel: 'Op lokale radiozenders koopt het bedrijf zendtijd, o m de namen van de zogeheten zaadpiraten openbaar te m a k e n . '

Vergelijk biotech-activist, gengewas en vernietiging^gen. zedenpleger Als er een prijs zou worden ingesteld voor het onzinnigste w o o r d van het jaar, dan zou zedenpleger

voor 1999 een goede kans ma-

ken. Je kunt een zedendelict plegen, maar zeden plegen is moeilijk. Zedenpleger geweldpleger

is waarschijnlijk een verkorting van zedendelictpleger, maar ook kan van invloed zijn geweest. Het w o o r d figureerde in 1999

enkele malen in koppen, te beginnen met een AN P-bericht op 1 3 augustus 1999: 'Tweede K a m e r wil ex-zedenpleger beter laten volgen'. NRC Handelsblad volgde met 'Informatie over k o m s t zedenplegers', een kop die de aandacht trok van de Leuvense taalkundige Joop van der Horst. In een column schreef Van der Horst: Het artikel maakte duidelijk, wat iedereen meteen al denkt: de zedenpleger is een zedendelinquent, een pleger van zedenmisdrijven. Moderner: een pleger van zedenfeiten. Wel wel, de zedenpleger. Dat is een nieuw woord om eens goed over na te denken. Zowel wat betreft het plegen als wat betreft de zeden. Ik voorspel dat als het woord 'zedenpleger' echt ingang vindt, en dat lijkt me heel goed mogelijk, dat dan enkele bestaande woorden een andere inhoud zullen krijgen. Dan komt er een tijd dat we een zedenmeester een heel verkeerde persoon gaan vinden, een gevaar voor de schoolkinderen, iemand die we het liefst meteen zouden arresteren.

zeebodemsnuffelaar In september 1999 toonde TNO aan dat het m o gelijk is o m objecten te vinden die maximaal twee meter onder de zeebodem liggen. Te denken valt aan gifvaten, zeemijnen, verloren scheepsladingen en pijpleidingen. In s a m e n w e r k i n g met enkele buitenlandse instellingen ontwikkelde TNO hiervoor een nieuw apparaat, dat door De Telegraaf

een zeebodemsnuffelaar

werd g e n o e m d . Het gaat o m

een sonar die in een holle metalen buis in de zeebodem w o r d t aangebracht. De methode maakt gebruik van een zeer smalle bundel van laagfrequent geluid. Het apparaat werd getest in Loch Duich, een zeeinham aan de Schotse westkust, TNO verwacht de nieuwe techniek binnen een paar jaar commercieel te kunnen aanbieden.

[152]

zemelteef Zemelteef is een vondst van Micha de Jager uit Amsterdam. De Jager ergerde zich rot aan de column 'Waar is Ellen ten Damme?' in het verse Volkskrant Magazine. 'Nu heb ik sinds drie weken Ellen ten Damme gedurende het weekend ongevraagd in huis', aldus De Jager in september 1999. 'Weer zo'n zemelteef die denkt dat de wereld op haar knullige verhaaltjes zit te wachten. Om er nou het abonnement voor op te zeggen, nee, dat gaat me te ver en ik weet dat ik de pagina om kan slaan, maar toch even dit: het interesseert mij geen f u c k waar Ellen ten D a m m e is!' Tee/wordt al sinds de zestiende eeuw als scheldnaam voor vrouw o f meisje gebruikt, maar voorzover bekend is zemelteef

nieuw.

Het sluit aan bij ziueejteejvoor 'stewardess', dat sinds 1994 v o o r k o m t

zendkraan Aanbieders van mobiele telefonie kregen in 1999 minder vaak toestemming om openbare gebouwen te voorzien van GSM-zendmasten (een woord dat dateert uit 1995). Belangrijke reden: angst bij het publiek voor GSM-straling - een woord dat in 1998 voor het eerst werd opgetekend maar dat in 1999 doorbrak. Aanbieder Dutchtone vond in Zuid-Limburg de volgende oplossing: de zenders werden op enorme bouwkranen geplaatst die ergens in het land stonden. Een en ander leidde tot het w o o r d zendkraan. De eerste zendkranen werden geplaatst in Heerlen, Roermond, Urmond, Horst en Venlo. Treinkrant Spits meldde op 23 juli 1999: 'Of de zendkraan legaal is, onderzoeken gemeenten en provincie Zuid-Limburg n o g . '

Vergelijk belboom, Talkie kids phone en wappen. zoekersstop Tot in het najaar van 1999 bleven de prijzen van de huizen stijgen en ook het aantal huizenzoekers nam toe. In juli w a s de markt zo overspannen dat de Nederlandse Vereniging van Makelaars een zoekersstop afkondigde. De Volkskrant schreef hierover op 9 juli 1999: Makelaars worden overspoeld met huizenzoekers en verkopen steeds vaker nee. Ze kondigen een 'zoekersstop' af. Marcel de Groot, makelaar in Amsterdam, heeft tegen wil en dank een zoekersstop ingevoerd. Hij ziet geen andere oplossing: 'Meer dan 150 woningzoekers staan bij mij ingeschreven en ze zoeken allemaal hetzelfde. Wij werken met vier makelaars en kunnen gewoon niet meer zoekers aan.'

[153]

zweefpremie Een ziueejpremie is een speciale belasting o m een magneetzweefbaan tussen G r o n i n g e n en Amsterdam mogelijk te maken. Die maijneetziueejbaan (een w o o r d dat sinds 1 9 9 3 voorkomt) is er n o g niet, en die premie ook niet, m a a r er wordt in Friesland, G r o n i n g e n en Drente wel over gesproken. Hoe die speciale 'baatbelasting' moet gaan heten is n o g onzeker. Als andere mogelijkheden zijn g e n o e m d : railtax en magneethejfïncj.

zwembadgeweld Op 2 1 augustus 1999 meldde NRC Handelsblad, onder het kopje ' Z w e m b a d g e w e l d ' : 'Wegens fysiek geweld van een groep van circa tachtig jongeren in het z w e m b a d De Fluit in Leidschendam, worden daar vanaf vandaag alleen n o g jongeren onder b e g e l e i d i n g v a n een ouder toegelaten.' Het w a s de zoveelste uitbarsting van geweld in zwembaden in 1999. Verschillende keren waren meisjes lastig gevallen, aangerand en zelfs verkracht. Zo schreef het Haarlems Dagblad

over

hetTiki-bad in Wassenaar: Zwemmen is hier kennelijk nog altijd niet de voornaamste bezigheid. Op één dag zijn er in deze waterhei dertien meisjes aangerand en is een ander meisje verkracht. De leiding draaide naar aanleiding van deze walgelijke gebeurtenissen de klok bijna een halve eeuw terug en laat - voorlopig - mannen en vrouwen gescheiden zwemmen. Vergelijk geweldloze zone.

[154]

Nieuwe woorden in 1999: een maandoverzicht januari

twama

antirookpil

videomail

barebacking

vingerbei

bedrijfsmasseuse

vloekfilter

Bijlmersyndroom

wisselgevecht

bodywire

yeccle

e-mailwisseling evo-devo

April

gezondheidstoilet

belboom

hacktivist

citytarief

taarting

deeltijdvrees

vandalismemeter

droeftemagnetisme

walvisverzekering

gogo

weggeefwinkel

kibi tandendoosje

Februari

televisiefiets

grachtengordelbus

Tsjernobylvirus

hondenpieper hormooncake

Mei

justitieantenne

Aibo

kauwgomoplosser

bompauze

KFOR

cultuurverkenner

koelpak

dioxinekip

luchtrazernij

eclipsbril

onder de pet houden

gaydar

polsnavigator

grafietbom

sleepmoord

markeringsbijeenkomst

tientjesautomaat

nacht van Wiegel Oom Dagobert-regeling

Maart

palletscan

bergdetective

piranha-economie

boxfresh

sireneversneller

fietsbuggy

wegkwijnziekte

papathie tabletsplitser [155]

Juni

voetbalvandalismelijn

autobetaalbox

zendkraan

beeldscherm tachograaf

zoekersstop

chickengate colavergiftiging

Augustus

collegeliner

Baligate

computer assisted reporting

dotcom

dartmachine

fingerboard

dassenwasser

hormoonrunderen, h o r m o o n -

e-butler

vee

fietsparkeur

naambellen

frietje feest

nepflitser

gifkip

oogpsychose

gumwatch

rommelkaart

herriebarometer

Tae Bo

lipstickfeminisme

trilsemafoon

magneetwoord

übercool

midlife-miljonair

verduisteringszone

noodremscenario

webauto

rugzakbepantsering

weggeefeconomie

S-check spray

zedenpleger

Talkie kids p h o n e t-rom

September

vetweegschaal

antibioticatest

Vitaletta

BB

wegwerpurinaal

biechtshow

zwembadgeweld

biotech-activist boxenstelsel

Juli

breekboom

agro-paal

clubcondoom

Atlantismodel

dagboekkamer

beachcam

domaingrabbing

calamiteitenvaartuig

geweldloze zone

cursusmoe

leerherberg

jongerenleenbank

leisurepark

karobics

motorstok

sporthoofddoekje

nomineren

tostigeneratie

p a g e jacking [156]

retourpinnen

Blair-baby

slaaprol

burgerjournalistiek

supermarktgas

carveschaats

supervideorecorder

consumentenhausse

surveillancemaatschappij

eco-doodskist

zeebodemsnuffelaar

emotiecratie

zemelteef

groepsrechtszaak grote-lulinterview

Oktober

grottoerist

afkillen

knuffel-tv

aidsbelasting

minimawinkel

alarm-bh

muccer

antifilterorganisatie

Nedermix

betonbom

paardenbegraafplaats

bullshit bingo

plastuit

deurbelpyromaan

shockvertising

gelijkheidshof

snackseks

gengewas

testosteron-management

gezinscoach

vegaschoenen

haaienpak

vermaakrobot

hangmobiel

vleesproces

hooliganleger

werkmoeder

interneüichtkrant

werkromance

kinderspruit recital-cabaret

December

seniorenpand

beeldschermterreur

spijbelchip

driemilj oenklapper

string-inlegkruisje

ed-commerce

vernietigingsgen

eindejaarshypochondrie

wappen

flits-aio

wenweek

gezondheidshemd

zaadpiraat

Greenwich Electronic Time

zweefpremie

happy drug

November

plagiaatcontrolemachine

nagelring antirookbrigade

technohausse

antisnurkspray

wensmens

[157]

De nieuwe woorden thematisch Bedrijfsleven, economie, financiën, handel

zwembadgeweld

bedrijfsmasseur

Dood

boxenstelsel

eco-doodskist

zedenpleger

bullshit bingo

markeringsbijeenkomst

consumentenhausse

paardenbegraafplaats

cursusmoe

praatmaatje

deeltijdvrees

wensmens

dotcom jongerenleenbank

Gebruiksvoorwerp

midlife-miljonair

eclipsbril

minimawinkel

hondenpieper

muccer

plastuit

O o m Dagobert-regeling

slaaprol

piranha-economie

tandendoosje

retourpinnen

wegwerpurinaal

rommelkaart supermarlctgas

Journalistiek, kunst, taal

technohausse

burgerjournalistiek

testosteron-management

computer assisted reporting

tientjesautomaat

cultuurverkenner

walvisverzekering

Nedermix

weggeefeconomie

recital-cabaret

weggeefwinkel

Kleding, kledingattribuut, sieraad

werkmoeder zoekersstop

alarm-bh

Criminaliteit

bodywire

deurbelpyromaan

dassenwasser

geurenbank

gezondheidshemd

geweldloze zone

haaienpak

hooliganleger

nagelring

sleepmoord

sporthoofddoekje

vandalismemeter

string-inlegkruisje

voetbalvandalismelijn

vegaschoenen [158]

Media, televisie

beeldschermtachograaf

BB

beeldschermterreur

biechtshow

ceeceetje

dagboekkamer

cyber-

emotiecratie

domaingrabbing

knuffel-tv

dotcom

nomineren

e-butler

shockvertising

e-mailwisseling

supervideorecorder

Greenwich Electronic Time

vloekfilter

internetinternetlichtkrant

Medisch

kibi

antibioticatest

magneetwoord

antirookbrigade

Tsjernobylvirus

antirookpil

videomail

antisnurkspray

webauto

Bijlmersyndroom eindjaarshypochondrie

Onderwijs

gezondheidshemd

ed-commerce

gezondheidstoilet

flits-aio

hormooncake

leerherberg

koelpak

plagiaatcontrolemachine

oogpsychose

spijbelchip

tabletsplitser

wenweek

televisiefiets vetweegschaal

Oorlog en politiek

vitaletta

Baligate

wegkwijnziekte

betonbom

Mode

Blair-baby

biotech-activist boxfresh

bompauze

übercool

chickengate

yeccle

cultuurverkenner dioxinekip

Nieuwe media

grafietbom

antifilterorganisatie

hacktivist

Atlantismodel

KFOR

beachcam

lipstickfeminisme [159]

nacht van Wiegel

sporthoofddoekje

noodremscenario

TaeBo

onder de pet houden

vingerbei

surveillancemaatschappij

wisselgevecht

taarting

Techniek

twama

palletscan

Recht

polsnavigator

gelijkheidshof

supervideorecorder

groepsrechtszaak

t-rom

justitieantenne

zeebodemsnuffelaar

vleesproces

Telefonie Seksualiteit

belboom

barehacking

citytarief

clubcondoom

naambellen

droeftemagnetisme

Talkie kids p h o n e

gaydar

trilsemafoon

grote-lulinterview

wappen

S-check spray

zendkraan

snackseks werkromance

Verkeer en vervoer

zedenpleger

autobetaalbox

Speelgoed

collegeliner

Aibo

fietsbuggy

fingerboard

fietsparkeur

gogo

grachtengordelbus

gumwatch

nepflitser

Sport

webauto

bergdetective

zweefpremie

calamiteitenvaartuig

herriebarometer sireneversneller

breekboom carveschaats

Voedsel

grottoerist

chickengate

haaienpak

colavergiftiging

karobics

dioxinekip

motorstok

[160]

frietje feest

Vrije tijd

gengewas

agro-paal

gifkip

bullshit bingo

gumwatch

dartmachine

kinderspruit

driemiljoenklapper

Vitaletta

hangmobiel

zaadpiraat

leisurepark rugzakbepantsering vermaakrobot

[161]

Literatuur 'Nieuwe woorden in onze taal', in: Win kier Prins Boek van het jaar (Amsterdam/Brussel 1 9 5 8 , 1 9 5 9 , 1 9 6 0 , 1 9 6 1 , 1 9 6 2 , 1 9 6 6 , 1 9 6 9 , 1976,1980). John Ayto Twentieth century

words

(Oxford 1999)

W. Th. De Boer (red.) Koenen woordenboek Nederlands (Utrecht/Antwerpen 1999 3 0 )

Rouke G. Broersma Recht voor z'n raap. Jargonboek

voor hippe en andere

vogels (Leiden 1970) Jef Cocck Nieuwsspraak: een zakwoordenboekje

(Antwerpen 1994)

Mare De Coster Woordenboek uan jargon en slang (Amsterdam 1992) Mare De Coster Woordenboek van populaire

uitdrukkingen,

clichés,

kreten en

slogans (Den Haag/Antwerpen 1998)

Mare De Coster Woordenboek van neologismen.

25 jaar

taaiaanwinsten

(Amsterdam/Antwerpen 1999)

Rob Doeve Onder de pet. En ander modern taalgebruik

(Den

Haag/Antwerpen 1999)

Hans Ferrée In en uít: statusvijzel uoor de halfwas-intellectueel tegendraadse

en zijn

amateur (Amsterdam 1964 2 )

Hans Ferrée Het trend letter ABC (z.pl. 1 9 8 3 ) Guido Geerts & Ton den Boon (red.) Van Dale groot woordenboek

Nederlandse

der

taal (Utrecht/Antwerpen 1999 13 )

Cor Hoppenbrouwers Jongerentaal. De tipparade uan de omgangstaal (Hoogezand 1 9 9 1 ) Joop & Kees van der Horst Geschiedenis van het Nederlands

in de

twintigste

eeuw (Den Haag/Antwerpen 1999) Frank Jansen & Hubert Roza Het laatste woord

(Amsterdam 1993)

Frank Jansen & Hubert Roza Nieuiulands. De jongste

taaiaanwinsten

(Amsterdam/Antwerpen 1995) Wim de J o n g & Henrico Prins Kantoortaal. Zakwoordenboek

voor op het

werk (Amsterdam 1997) Elizabeth Knowles & Julia Elliott (red.) The Ox/ord dictionary ojnew

words (Oxford 1997) Jan Kuitenbrouwer Turbo-taal. Van socio-babble

tot yuppie-speak

(Amsterdam 1987) Jan Kuitenbrouwer Neo-turbo: van yuppie-speak (Amsterdam 1993) [162]

tot crypto-mumble

Jan Kuitenbrouwer Hedenlands. Kleín lexicon van het gaande

en komende

taaijaar (Amsterdam 1996) Frans van Lier Jaartaai:

de debuutwoorden van ïggz

Frans van Lier Jaartaai: de debuutwoorden

Frans van Lier Jaartaai:

de debuutwoorden

Maarten van Nierop Nieuwe woorden.

(Amsterdam 1 9 9 3 )

van 1993 (Amsterdam 1994)

van 1994 (Amsterdam 1995)

Verklarend en verhalend woordenboek

van modern taalgebruik (Hasselt 1 9 7 5 ) Maarten van Nierop Nieuwe-woordenboek Maarten van Nierop Verklarend lexicon

(Hasselt 1 9 7 6 ) van níeuwe woorden (Hasselt 1979)

J. Posthumus A description of a corpus of anglicisms (Groningen 1986) Riemer R e i n s m a Signalement van níeuwe woorden. 2000 neologismen

W.P. Woordenboek uan

(Amsterdam/Brussel 1 9 7 5 )

Riemer R e i n s m a Neologismen (Utrecht/Antwerpen 1984) Riemer R e i n s m a Neologismen (Den Haag/Antwerpen 1999) Nicoline van der Sijs Leenwoordenboek. De inuloed van andere talen op het Nederlands (Den Haag/Antwerpen 1996) Nicoline van der Sijs Geleend en uitgeleend. Nederlandse woorden in andere talen & andersom (Amsterdam 1998) Nicoline van der Sijs & P.A.F. van Veen (T) Van Dale etymologisch woordenboek. De herkomst van onze woorden (Utrecht/Antwerpen

I997 2 ) R i k Smits & Liesbeth Koenen Peptalk

& Pumps

(Amsterdam 1989)

Rik Smits & Liesbeth Koenen Peptalk. De Engelse woordenschat

van het

2

Nederlands (Amsterdam 1 9 9 2 ) P.G.J. van Sterkenburg Taal van het journaal.

hedendaags Nederlands

Een momentopname

van

(Den Haag/Antwerpen 1989)

P.G.J. van Sterkenburg & M.C. van den Toorn Veertig jaar journaal,

veertig jaar taal (Den Haag/Antwerpen 1997) Sarah Tulloch The Oxjord dictionary o/new words P. Wijnands & J.M. Ost Woorden

(Oxford 1992)

van deze tijd (Amsterdam/Antwerpen

1980 2 )

[163]

Alfabetisch register De nieuwe wijd,

woorden

en uitdrukkingen

waaraan

afzonderlijke

artikelen

zijn ge-

zíjn ín het alfabetisch register vet gezet.

achterbankgeneratie 1 3 6

antirooklobby 2 2

achterroulette 27

antirookmagiër 2 2

actief koelpak 92

antirookpil 2 3 - 3 4

aerobics 88

antirookpropagandist 22

afkillen 19

antirookreclame 22

afmaken 19

antirookstichting 22

agressieconducteur 1 5

antirookteam 22

agressiescenario 108

antirookvereniging 2 2

agressietrein 1 5

antirookwetgeving 2 2

agri-biotech 36

anti-RSI-tachograaf 30

agro-paal 19

antisnurkkeelspray 24

agro-paalkamperen 19

antisnurkspray 24

Aibo 19

antivirusbedrijf 1 3 7

aidsbelasting 20

antivirusindustrie 1 3 7

aidsroulette 27

anti-vloekapparaaat 143

aio 66

anti-vloekkastje 143

air rage 94

aquarobics 88

alarm-bh 20

armenwinkel 100

alfaritme 1 3

armoedescenario 108

ama 1 3 7

assistent-bondscoach 7 2

ama-plusser 1 3 8

Atlantismodel 24-25

anarchafeminisme 93

autobetaalbox 25

anti-agressieconducteur 1 5

babyboomer 99

antibioticatest 20-21

backpacker 1 1 9

antibioticavrij 2 1

bagagescanner 1 1 4

antifilterorganisatie 2 1 - 2 2

Baligate 25-26

anti-krachttermapparaat 143

bama 1 3 8

anti-plagiaatmachine 1 1 6

barebacking 26-27

antirookactie 2 2

BB 27-28

antirookactivist 2 2

BB'er 28

antirookbrigade 22-23

BB-adept 28

antirookcampagne 22

BB-avond 28

antirookkruistocht 22

BB-believer 28 [164]

BB-bewoner 28 BB-bouwkeet 28 BB-deelnemer 28 BB-fan 28 BB-gekte 28 BB-gesticht 28 BB-huis 28,108 BB-kantoor 28 BB-kijker 28 BB-nieuwtje 28 BB-onthulling 28 BB-psycholoog 28 BB-variant 28 BB-vriendinnetje 28 BB-website 28 beachcam 28-29 bedrijfsmasseur,

biotech-activist 36 biotech-bedrijf 36 biotech-concern 36 biotech-eten 36, 70 biotech-experiment 36 biotech-fonds 36 biotech-geneesmiddel 36 biotech-hater 36 biotech-hausse 36 biotech-hype 36 biotech-industrie 36 biotech-insuline 36 biotech-lobby 36 biotech-maïs 36 biotech-markt 36 biotechniek 36 biotechnologisch voedsel 70 biotech-onderneming 36 biotech-plant 36 biotech-product 36 biotech-sector 36 biotech-soja 36 biotech-stam 36 biotech-voeding 36 biotech-voedingsmiddel 36 biotech-vrij 36 biotech-wereld 36 biotech-zaad 36 bit 31

bedrijfsmasseuse 10, 29-30 beeldschermtachograaf 30-31 beeldschermterreur 31 belangenbehartigingsfeminisme 93 belboom 31-32 bergdetective 32-33 betaalbox 25 betaalboxsysteem 25 betonbom 33 biechtshow 33-34 Bijlmercomplot 34 Bijlmerdoofpot 34 Bijlmerspeurder 34 Bijlmersyndroom 34-35 Bijlmerziekte 34 bimbofeminisme 93 bio-eten 70 biotech 36 biotech-aandeel 36 biotech-aardappel 36

Blair-baby 36-37 blindkezen 27 bodywire 37 boksen 129 bompauze 37-38 boommast 32 box 38 boxenstelsel 11, 38-39 boxfresh 39 [165]

breedband-internet 86 breekboom 39-40 breukgleuf 129 bullshit bingo 40-41 burgerjournalist 41

contactapparaat 68 containerscanner 114 con tra terreur 31

burgerjournalistiek 41

cultuurfeminisme 93

calamiteitentrein 41

cultuurverkenner 47-48

calamiteitenvaartuig 41-42

cursusmoe 48

Callanetics 88

cursusmoeheid 48

Coopertest 88 core business 41

callirobics 88

cyber- 48-49

cam 28

cyberbucks 49

cam-bekendheden 29 camcorder 29 camera 29 C A R 46

cybercafé 49 cyberdoc 86 cyberfeminisme 93 cyberfraude 49

carveschaats 42

cyberhelm 49

catastrofescenario 108 ceeceetje 42-43 cellular phone 132

cyberkraak 49 cybernaut 49 cyberseks 49 cybershop 49

chickengate 26,43 chipkaart 125 city tarief 43-44 class action proces 76 class action rechtszaak 76

cybersonate 49 cybersquatting 53 cyberstalking 86 cyberstore 49

clubcondoom 44

cybersupermarkt 49

cocaïnegate 26

cybertherapie 49

Cola-affaire 45 colavergiftiging 44-45

cybertijdperk 49 cyberveiling 49

collegeliner 45-46

cyberwar 14

community curator 48

cyberwereld 49

computer 31 computer assisted reporting

cyborgfeminisme 93 dagboekkamer 10, 49-50

computervirus 137

46

dartmachine 50-51 dart-o-maat 51

computerziekte 137

dartrobot 51

condoom 44

dartsgekte 50

condoommoe 27

dassenwasser 51

consumentenhausse 46-47

datalogger 124 [166]

e-buder 57-58 eclipsbewonderaar 59 eclipsblindheid 59 eclipsbril 59-61 eclipsbroodje 59 eclipscamping 59

deeltijdvrees 51-52 Denty 133 deurbelpyromaan 16, 52 dioxinekip 52-53 dioxinekipschandaal 53 doemflensen 27 domaingrabbing 53-54,113

eclipsconcert 59

domeindief 54

eclipsdag 59

domeinkapen 54,113

eclipsdesillusie 61

domeinkaper 53

eclipsdeskundige 60

domeinkaping 54

eclipseuforie 59

domeinnaam 53

eclipsexpeditie 59

dotcom 54-55 dotcom-bedrijf 55

eclipsexpert 59 eclipsfanaat 59

dotcom-genera tie 55 dotcom-land 55

eclipsfeest 59 eclipsganger 59

dotcom-mania 55

eclipsgebied 59

dotcommen 55

eclipsgedrag 59

dotcom-miljonair 55 dotcommiseren 55 dotcom-reclame 55

eclipsgekte 59 eclipsgroep 59 eclipshype 59

dotcom-revolutie 55 dotcom-sector 55 dotcom-slachtoffer 55 downloaden 116 draagbare telefoon 132

eclipsjager 59 eclipsjunk 59 eclipskijker 59 eclipsliefhebber 59 eclipsminuut 59

drempelvrees 51

eclipsnieuws 59

driemiljoenklapper 56

eclipsobservatie 59

droeftemagnetisme 13, 56-57

eclipsobservatiepost 59

drugsondernemer 82

eclipsofiel 60

DSM-teSt 21

eclipsoholic 60

duimring 104

eclipsomanie 60

durfneuken 27

eclipsonderzoek 59

dweilpauze 37 e-bankieren 58

eclipspakket 59 eclipsreiziger 59

e-bedrijf 58

eclipssieraad 59

e-boek 58

eclipssite 59

e-business 58

eclipsslachtoffer 59 [167]

eclipsspanning 59

e-mailvirus 137

eclipstocht 59

e-mailwisseling 58

eclipstoerist 59

emotiecratie 63-64

eclipsuittocht 59

e-news 58

eclipsvlucht 59

entertainment-robot 140

eclipswolk 61

e-post 58

eclipszegel 59

escalatiescenario 108

eclipszone 59

e-sneupen 58

eco-afvalwater 62

e-software 58

ecobanaan 61

e-speak 58

eco-doodskist 61-62

e-tailer 58

ecodrugs 62

e-tailing 58

eco-efficiency 62

etherpiraat 151

ecofeminisme 93

e-time 58

ecogas 62

e-vangelie 58

eco-kist 62

evo-devo 64-65

ecokogel 62

examenvrees 51

eco-lijkkist 62

ex-zedenpleger 152

ecologie 61

e-zine 58

e-commerce 57, 62

familieterreur 31

ecopaddestoel 62

fïetsbuggy 65

ecosigaret 61

fïetsparkeur 65-66

ecosysteem 61

filterprogramma 21

ecovoedsel 61

filtersoftware 21

e-cruitment 58

filterwetgeving 22

ed-commerce 62-63

fingerbell 142

eerwraak 15

fingerboard 66

eetpauze 37

fingerboarden 66

e-Europe 58

flits-aio 66-67

effe lekker knuffelen 13,49

Frankensteinvoedsel 70

e-geld 58

frietje feest 67-68

e-handel 58

frotteur 13

eindejaarshypochondrie 63

gas 126

e-kerstkaart 58

gaydar 68

e-klant 58

gelijkheidsfeminisme 93

e-(mail)krant 58

gelijkheidshof 68-69

e-life 58

genaardappel 70

e-mailoorlog 58

generatie Nix 136 [168]

gratiseconomie 146 Greenwich Electronic Time 10,76 Greenwich e-time 76 Griekse liefde 27 Griekse roulette 27 groene marketing 62 groepsgeding 76-77 groepsrechtszaak 76-77 grote-lulinterview 77 grottoerist 78 GSM'tje 132 GSM-kankerschildje 133 GSM-oorlog 82 GSM-Straling 1 3 3 , 1 5 3 GSM-telefoon 132 GSM-zendmasten 153 G-string 125 gumwatch 78 haaienpak 78-79 hacker 79 hacktivisme 80 hacktivist 79-80 halfpipe 66 handheld 132 hangjeugd 80 hangjongere 80 hangmobiel 80-81 hangplek 80 happening 128 happy drug 81-82 heilbotvete 14 henna-tattoo 37 herriebarometer 82 heterofeminisme 93 H iv-roulette 27 hiwen 27 holroulette 27

generatie x 136 generatie y 136 genfood 70 gengewas 69-70 genmaïs 70 genrijst 70 gensoja 70 gentech-vrij voedsel 70 gen-voedsel 70 GeT 76 geurenbank 70-71 gevechtspauze 37 geweldloze zone 71-72 geweldpleger 152 geweldscenario 108 gezinscoach 72 gezondheidshemd 72-73 gezondheidstoilet 73 GG 70 GGO 70 gibi 90 gifkikker 74 gifkip 73-74 gifkipaffaire 74 gifkipkwestie 74 gifkippenplaag 74 gifkipschandaal 74 GM 70 GM-product 70 gogo 74 gogoën 74 golffeminisme 93 grachtengordelbus 75 grafietbom 75-76 grafietbombardement 76 grama 138 grapdichtheid 118 grasrobot 140 [169]

homocontactapparaat 68

jop 80

homoroulette 27

jop-container 80

hondenpieper 82

justitieantenne 88

hoofddoekenfeminisme 93

kabinetseuthanasie 104

hooliganleger 82-83

kamikazekezen 27

horizontale relatie 150

lcamikezen 27

hormoonboer 84

karate 88

hormooncake 83-84

karobics 88-89

hormoonmaffia 84

kauwgomoplosser 89

hormoonrunderen,

KFOR 89-90

hormoonvee 84

KFOR-bevelhebber 90

huisrobot 140

KFOR-militairen 90

hyperfeminisme 93

KFOR-soldaten 89-90

inlegkruisje 125

KFOR-troepen 90

instaprente 14

kibi 90

integriteitsrisico 150

kickboksfeminisme 93

internet- 84-86

kidsaerobics 88

internetaanbieder 85

killen 19

internetaansluiting 85

kinderaerobics 88

internetadres 85

kinder-GSM 133

internetdatingbureau 86

kinderspruit 90-91

internetdokter 86

kindertelefoon 133

internetgebruiker 85

kippencrisis 43

internetkluizenaar 86

kippengate 43

internetlichtkrant 86-87

klaagfeminisme 93

internetprofessor 86

klapschaats 79

internetromance 86

kliklijn 144

internetserver 85

knuffel-tv 91

internets talking 86

koelpak 91-92

internetten 85

koelpaktherapie 92

internettijd 76

kontrisken 27

internetwinkel 85

Kosovo-scenario 108

internetwork 85

koudwatervrees 51

inversietherapie 13

krachtfeminisme 93

IT-branche 98

Kremlinga te 26

IT-rijke 98

laat je niet gekmaken 13,

jongerenleenbank 87-88

ladynetics 88

jongerenontmoetingsplek 80

lama 138 [170]

leerherberg 92 leisure box 93 leisure center 93 leisure manager 93 leisuremarkt 93 leisurepark 92-93 leisurevoorziening 93 lemmingseks 27 lesbofeminisme 94 lijstjesmoe 48 lipstickfeminisme 93-94 loonpauze 37 love triggers 123 luchtpiraat 151 luchtrazernij 94-95 luxe-plastuit 117 maanbol 59 machomanagement 135 macho-overnames 135 magic tattoo 37 magneetheffing 154 magneetnaam 96 magneetwoord 95-96 magneetzweefbaan 154 mailwisseling 58 management 135 management by pampering 29 mannenwerker 77 markeringsbijeenkomst 9798 massafeminisme 93 m-commerce 145 mebi 90 meeltje 58

Millennium Survival Kit 63 millenniumbaby 99 millenniumgekte 99 millenniummoeheid 99 millenniumplastuit 117 millenniumprobleem 99 millenniumproof 99 M-info 144 MiniPotti 148 minimaal-urencontract 101 minimapas 101 minimawinkel 100-101 mini-skateboard 66 mobi 133 mobiele hangplek 80 mobiele telefoon 132 mobieltje 133 mobi-hausse 133 mobile 133 mobilo 133 mobi-markt 133 Moerks 106 mosselvergiftiging 44 motors tok 101 muccer 101 muisalarm 30 muisarm 30 muisarmalarm 30 muisarmbestrijder 30 muisarmplaag 30 muisarm tachograaf 30 multifunctioneel koordloos telefoonsysteem 131 Murks 106 muziekterreur 31 naambellen 101-103 naamnummer 102 naamnummerhamsteraar 102

meertalige straattaal 105 melissavirus 136 midlife-miljonair 98-99 millennium- 99-100 [171]

nacht van Wiegel 103-104

opvoedingsondersteuning 72

nagelring 104

orgasmejacht 123

nannycam 29

orgastronomie 123

natuurverkenner 47

paalkamperen 19

Nederfrans 88

paardenbegraafplaats 112-113

Nedermix 104-106

paardencrematorium 113

neofeminisme 93

pagejacking 113-114

nepflitser 106-107

paginakapen 113

nepsnelheidscamera 106

palletscan 114

neptattoo 37

palmbelboom 32

nepvirusmelding 137

pamperen 29

net 85

papathie 115

netcam 29

papavirus 136

netdokter 86

parketantenne 88

nicotinekauwgom 23

passief koelpak 92

nicotinepleister 23

patatgeneratie 136

nomineren 49,107-108

patatje oorlog 67

noodremscenario 108

pc-tachograaf 30

noodtoestandscenario 108

personal phone 132

nulzesje 133

pikpoker 27

nummerdief 103

piranha-economie 115-116

nummerkapen 103

pistoolfeminisme 93

nummerkaper 103

plaagprogramma 137

oliebestrijdingsvaartuig 41

plagiaatcontrolemachine 116

olly 66

plagiaatdetector 116

onder de hoed houden 110

plakbandgeheugen 128

onder de muts houden 110

planproces 41

onder de pet houden 108-111

plasma-televisie 73

onder de pet proppen 110

plastuit 116-117

onder de pet schuiven 110

pleinvrees 51

online stalking 86

PMWS 148

oogpsychose i n

PMWS-virus 147

oogtelefoon 145

poclcet-phone 132

Oom Dagobert-lening 112

polderfeminisme 94

Oom Dagobert-regeling 111-

Poldernederlands 14 politie-antenne 88

112 Oom Dagobert-vordering 112

politieterreur 31

oorlogsbegraafplaats 113

polscomputer 118 [172]

polsnavigator 117-118

risicozen 27

polstelefoon 118

robothond 19

pornofilter 143

rommelkaart 119

portable 132

rouwrandscenario 108

potzak 148 powerfeminisme 94 praatmaatje 149

roze roulette 27 RSi-tachograaf 30 rugzakbepantsering 119-120

PremiTest 21 principieel proces 76

rundvleesoorlog 142-143 Ruslandgate 26 salonfeminisme 94

pro-actief 41 pseudonimiteit 13 punt.nl-bedrijf 55 puntcombedrijf 55

scenario 108 S-check spray 120 schoolmeisjesfeminisme 94

quarterpipe 66 radar 68

schuttingwoordenfilter 87

radiopiraat 151

senatorscoup 104

rail tax 154

seniorenpand 120

rampensemafoon 136

sensorhemd 73 shockvertising 120-121 sireneversneller 121 skate-aid 101 skin-to-skin 27

scriptvirus 137

rampspoedscenario 108 raw-sex 27 real-life soap 28 recital-cabaret 118 reclamefilter 143 reclameterreur 31 recorder 29 recordkoe 12

slaaprol 122 slachtofferfeminisme 94 sleepmoord 122 sleutelwoord 96

reetroulette 27

smeltkroestaal 106

reetveter 125

Smurfen-Nederlands 106

regenpauze 37

smurfentaai 105

rekeningrijden 25 relishopper 151

snackseks 122-123

relishopping 151

sneuvelbereidheid 14

snail mail 58

resultaatgericht 41

Snorenz 23

retourpinnen 118-119

spijbelchip 123-124

rijdende hangplek 80 risicopuleren 27

spijbelchipkaart 124 spirifeminisme 94

risicoraggen 27

spookschrijver 118

risicotrein 15

spoorwegterreur 31 [173]

sporthoofddoekje 124-125 staatsfeminisme 94 stoelmassage 30 stoelmasseur 30 stoelmasseuse 30 straatbeeldterreur 31 straattaal 106 straatwaarde 114 strandcam 29 string 125

technovoedsel 70 techno-eten 70 teef 153 tegenspoedscenario 108 tegenwindscenario 108 telecomeuforie 134 telemarketingterreur 31 televisiefiets 134-135 testosteron 135 testosteron-management 135

string-inlegkruisje 125

theetafelfeminisme 94

string-tattoo 37 supermarkt 126 supermarktgas 125-126 supersweets 91 supervideorecorder 126 Surilands 106 surveillancemaatschappij 126-

thuisbot 140 thuisrobot 140 tien-o-maat 135 tientjesautomaat 135-136 Tijdelijk Extra Beveiligde Inrichting 90 timestamp 76 Tivobox 126

127 surveillance society 127

tostigeneratie 136

synergie 41

totaliteitszone 59

taaltrots 14

trabantfeminisme 94

taartactie 129

treitermedium 31

taarting 128-129

trilsemafoon 136

taartingactie 129

t-rom 127-128

tabletsplitser 129

Tsjernobylvirus 136-137

TaeBo 129-130

tv-fiets 135

taekwondo 129

twama 137-138

Talkie kids phone 130-133

twijfelmuts 77

tandendoosje 133-134

übercool 138

Tante Agaath-regeling 112

uitgangspuntenbrief 48

target 41

uribag 117

task-force 14

urifem 117

tattoobandje 37

vacaturesite 96

tebi 90

vakantiemoe 48

technofonds 134

vandalisme 138

technohausse 134

vandalismemeter 138-139

technohouse 134

veejay 141 [174]

veganist 139

vloekdetector 143

vegaschoenen 139

vloekdoos 143

vegavlees 139

vloekentrommel 143

verduisteringsband 140

vloekfïlter 143-144

verduisteringsbrilletje 60,140

voer voor psychologen 115

verduisteringsganger 140

voetbalvandalismelijn 144

verduisteringsland 140

vrijbuitersfeminisme 94

verduisteringsmoment 140

vrijetijdsindustrie 92

verduisteringspercentage 140

vrouwenglossy 39

verduisteringsproces 140

vrouwenurinaal 117

verduisteringsstrook 140

vuurwerkmonster 56

verduisteringstompoes 59,

waagwippen 27 waardenfeminisme 94

140 verduisteringsweer 140

waarheidsvinding 14

verduisteringszone 139-140

walvisverzekering 144

verkenner 47

WAP 145

vermaakrobot 140

wappen 144-145

vermogensversneller 14

WAP-toestel 145

vernietigingsgen 140

waterhei 154

versoaping 14

webauto 145-146

verticale relatie 150

webcamberoemdheden 29

verzorg-tv 91

webcampersoonlijkheden 29

vetweegschaal 141

webcar 146

videocamera 29

weercam 29

video-conferencing 73

weggeefeconomie 146

videojockey 141

weggeefkrant 147

videomail 141

weggeefwinkel 147

videorecorder 126

wegkwijnziekte 147-148

viezewoordenfilter 87

wegnomineren 13,49,108

vingerbei 141-142

wegpiraat 151

vingerring 104

wegwerp-plastuit 117

virus-encyclopedie 137

wegwerptoilet 148

Vitaletta 142

wegwerpurinaal 148

vleesakkoord 143

wegwerp-wc 148

vleesconflict 142

welvaartsexplosie 47

vleesoorlog 142

wensmens 148-149

vleesovereenkomst 143

wenweek 149

vleesproces 142-143

werkmoeder 149-150 [175]

werkromance 150 werpgroep 128 Wiegelaar 104 win-win-situatie 41

zendpiraat 151 zeurfeminisme 94 zevenklapper 56 ziekenboegfeminisme 94

wisselgevecht 151 wondercoach 72

zoekersstop 153 zoekmachine 96

yeccle 151

zonsverduisteringsbroodje

yeccle-vrouw 151 yogarobics 88 zaadpiraat 151-152 zachte bom 76

140 zonsverduisteringsdepressie 140

zakpo 148 zaktelefoon 131

zonsverduisteringsgebied 140 zonsverduisteringsgekte 140 zonsverduisteringsscène 140

zama 138 zedendelictpleger 152

zonsverduisteringsspirit 140 zorgkantoor 14

zedenpleger 152 zeebodemsnuffelaar 152 zeeverkenner 47

zwama 138

zelfmoord terreur 31 zemelteef 1 3 , 1 5 3 zendboom 32 zendkraan 153

zwartekousenfeminisme 94 zweefpremie 154 zweefteef 14,153 zwembadgeweld 154 Zyban 23