Ewoud Sanders DE TAAL VAN HET JAAR De nieuwe woorden en uitdrukkingen van 2003

Ewoud Sanders DE T A A L V A N HET J A A R De nieuwe woorden en uitdrukkingen van 2 0 0 3

R&vT

leder jaar komen er in het Nederlands nieuwe woorden en uitdrukkingen bij. In 2 0 0 3 waren dat onder meer: allochtonenstop, biobenzine, claimbaron, dildokabouter, flash mob, hittedode, ietsisme, jackassen, kidhunter, kippenkliklijn, limobier, Mabelgate, niksisme, opseksen, preventieve oorlog, reservekoningin, ruimtehuwelijk, runshoppen, sahafisme, sars, seniorenterreur, stadspooier, Stayokay, taikonaut, verklikkip, zandsurfen en zorgshoppers. In dit boekje leest u waar, wanneer en onder welke omstandigheden deze woorden - en nog ruim honderdvijftig andere - de kop opstaken. Samen geven deze neologismen een overzicht van de meest markante gebeurtenissen van het afgelopen jaar. Een selectie uit De taal van het jaar verscheen in verkorte vorm in NRC Handelsblad. Ewoud Sanders (1958) is taalhistoricus en journalist. Hij is vaste medewerker van o.a. NRC Handelsblad en Onze Taal. Hij heeft verschillende taalboeken op zijn naam staan, waaronder Jemig de pemig! De invloed van Van Kooten en De Bie op het Nederlands, het Eponiemenwoordenboek, het Geoniemenwoordenboek en Voor een dubbeltje op de eerste rang: 1001 spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld. Dit is de vijfde editie van De taal van het jaar.

ISBN 9 0 - 4 4 6 - 0 4 1 2 - 0

www.nrc.nl 9

www.uitgevenjprometheus.nl

De taal van het jaar

Ewoud Sanders

DE T A A L V A N H E T JAAR De nieuwe woorden en uitdrukkingen van 2003

2004 Uitgeverij Prometheus / NRC Handelsblad Amsterdam / Rotterdam

© 2004 Ewoud Sanders Eindredactie Jaap Engelsman Omslagontwerp Marieke Oele Illustraties Fokke & Sukke © 2004 Reid, Geleijnse & Van Tol www.uitgeverijprometheus.nl ISBN 9 0 4 4 6 0 4 1 2 o

Inhoud

Woord vooraf 7 Van aandachtsminuut tot zwartekoppenziekte Literatuur 117 Alfabetisch register 121

11

Woord vooraf

Dit boekje geeft een overzicht van de nieuwe woorden en uitdrukkingen van 2003. In 148 lemma's of stukjes wordt het doopceel gelicht van ruim 280 neologismen. Daarnaast komen een paar honderd oudere woorden aan bod. Zo noem ik bij tankcam enkele andere samenstellingen met cam. Dat worden er steeds meer, met webcam (een woord dat in 1996 debuteerde) als bekendste. Webcam is inmiddels een algemeen bekend woord. Of alle woorden in dit boekje algemeen bekend zullen worden of blijven, weet ik niet. Zonder twijfel zitten er eendagsvliegen tussen - woorden die tijdelijk nodig waren om iets te beschrijven wat na een poosje weer verdwijnt. In 2003 waren er bijvoorbeeld nogal wat woorden nodig om de oorlog in Irak te beschrijven, de nieuwe wapens die werden geïntroduceerd, of de nieuwe technische foefjes, zoals die tankcam, waardoor je de opmars van de Amerikaanse tanks in Irak rechtstreeks op televisie kon volgen. Ook de uitbraak van de vogelpest riep allerlei nieuwe woorden in het leven, zoals het eufemistische ruimingscapaciteit ('Vanaf vandaag geldt een ruimingscapaciteit van 250.000 dieren per dag'). Maar de vogelpestepidemie is voorbij, en als het meezit kunnen daarmee ook de woorden verklikkip en kippenkliklijn in de mottenballen. Toch zijn die woorden hier opgenomen, net als bijvoorbeeld het vocabulaire dat te maken had met Mabelgate. Soms omdat ze bepalend waren voor het jaar 2003, maar soms ook omdat ze vanuit maatschappelijk oogpunt veelzeggend zijn. Dat geldt bijvoorbeeld voor kippenkliklijn. Hoewel de meeste kinderen nog altijd wordt geleerd 'je mag niet klikken', stimuleert de overheid in toenemende mate om misstanden anoniem te melden via een kliklijn, een woord dat we pas sinds 1994 kennen. De nieuwste loot aan deze stam was de kip-

7

penkliklijn, maar in de afgelopen tien jaar werden onder meer de volgende kliklijnen geïntroduceerd: de armoedekliklijn, de bouwfraudekliklijn, de dopingkliklijn, de e-mailkliklijn (tegen illegale kopieerders van spelletjes), de horkenlijn, de hooliganlijn, de misdaadkliklijn ('Meld Misdaad Anoniem, Bel M'), de pedojiliekliklijn, de vuurwerkkliklijn en de wegpiratenkliklijn. Vanuit taalkundig oogpunt mag kippenkliklijn dus een eendagsvlieg zijn, maatschappelijk gezien is deze wildgroei aan kliklijnen mijn inziens het opmerken waard. In het algemeen kun je zeggen dat een periode van twaalf maanden te kort is om de levensverwachting van een woord te kunnen voorspellen. Woorden die staan voor zaken die lang blijven, hebben een hoge levensverwachting, andere zullen hoogstwaarschijnlijk jong het loodje leggen. Hoe dan ook zijn de interessantste, leukste, gekste en veelzeggendste hier bij elkaar gebracht. Zoeken Hoe verzamel je nieuwe woorden? Daar bestaat nog geen kant-enklare software voor, dus de jager op neologismen is nog altijd aangewezen op lezen met pen of cursor in de aanslag. Dat heb ik het afgelopen jaar weer gedaan, gesteund door Hans Beerekamp, Jaap Engelsman, Marie-José Klaver, Koos Metselaar en Rob Tempelaars waarvoor zeer veel dank. De leeftijd en de frequentie van woorden kun je nagaan door ze na te zien in boeken en in grote digitale tekstbestanden. De voornaamste boeken worden in de literatuurlijst genoemd, de belangrijkste digitale bestanden zijn Edda, Picarta en internet. In Edda, dat per i januari 2004 onderdeel wordt van het internationale krantenarchief Lexis Nexis, waren dit jaar de digitale leggers te doorzoeken van het Algemeen Nederlands Persbureau (ANP), achttien Nederlandse en Vlaamse kranten, en twee tijdschriften." Picarta is een bibliografisch bestand waaraan wekelijks de inhoudsopga* Het gaat om het Algemeen Dagblad, Het Belang van Limburg, Cobouw, De Dordtenaar, Elle, Het Financieele Dagblad, De Financieel-Economische Tijd, De Gazet van Antwerpen, het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, NRC Handelsblad, De Morgen, Het Parool, Quote, De Standaard, het Rotterdams Dagblad, de Rijn en Gouwe, de Staatscourant, Trouw en de Volkskrant.

8

ven van ruim twaalfduizend tijdschriften worden toegevoegd. Bij het zoeken op het Nederlandstalige gedeelte van internet heb ik gebruikgemaakt van de bekende zoekmachine Google. Daarnaast heb ik gezocht in http://groups.google.com, een archief met nagenoeg alle Usenet-berichten sinds 1981. In totaal zijn ruim zeshonderd woorden en verbindingen nagezocht die mij en mijn medeverzamelaars nieuw voorkwamen. Net als bij de vier voorgaande edities van dit boekje viel een flink deel af, omdat ze ouder bleken te zijn. Zo dacht ik bijvoorbeeld dat biohenzine nieuw was, terwijl de kranten daar al sinds 1994 over schrijven. En biodiesel bleek al sinds 1990 te bestaan. Top-25 Welke debutanten kwamen in 2003 nu in de doorzochte dagbladen en op de Nederlandstalige webpagina's het vaakst voor? En uit welke maatschappelijke domeinen waren ze afkomstig? Eerst de top-25. Het totale aantal vindplaatsen in Edda, Google en Groupsgoogle staat tussen haakjes. Voor de preciezen onder u: helemaal zuiver zijn die aantallen niet, want sommige krantenstukken staan zowel in Edda als op internet (waar berichten soms weer op verschillende pagina's terechtkomen), maar beide bestanden zijn bij dit soort onderzoekjes onmisbaar. Het spreekt verder vanzelf dat een woord dat vroeg in het jaar ten tonele verscheen, alleen al daardoor een groter aantal vermeldingen heeft kunnen scoren dan een laat' woord. 14. Robin Hood-rekening (651) 15. beurtbalkje (602)

1. SARS ( 3 1 . 7 6 7 )

2. googelen (4162) 3. routekaart (4070) 4. Mabelgate (3055) 5. toedeledokie (2019) 6. Stayokay (1868) 7. ama-campus (1117) 8. taikonaut (1044) 9. allochtonenstop (1015) 10. cameratelefoon (896) 11. coronavirus (865) 12. flash mob (810) 13. shock and awe (722)

16. AEx-menu (368)

17. aansluitmaster (367) 18. olieschaats (366) 19. zinloos politiegeweld (328) 20. Extreme Makeover (314) 21. fotofucken (297) 22. webpiraat (294) 23. blauwe diensten (293) 24. hittedode (286) 25. dramademocratie (273)

9

Net als in 2002 heeft de binnenlandse politiek het in 2003 als leverancier van nieuwe woorden gewonnen, met 34 nieuwe woorden, van allochtonenstop tot zinloos politiegeweld. De gezondheidszorg staat met 17 nieuwe woorden op de tweede plaats, met onder meer aandachtsminuut, pyjamadag en zorgtoerisme. Internet komt op de derde plaats, met nieuwkomers als bouncebericht, Google-bomben en webpiraat. Verschenen er in 2003 ook opvallend mooie of lelijke woorden? Taalkundigen beweren op goede gronden dat mooie en lelijke woorden objectief gezien niet bestaan - een woord is een woord, meer niet. Toch heb ik een keuze gemaakt. Als lelijkste woord van 2003 geef ik u in overweging: aansluitmaster. Als belachelijkste: vrijheidsfriet (zie bij freedom fries). En als mooiste: sahafisme. Dat laatste woord betekent 'groteske leugen', dan wel 'het verkondigen van een aperte leugen met een zodanige stelligheid dat de toehoorder of lezer wel gedwongen is zich af te vragen of de leugenaar zijn verstand verloren heeft of dat hij zelf gek geworden is'. Sahafisme dankt zijn bestaan aan Mohammed Saïd al-Sahaf, de Iraakse minister van Informatie, die nog bleef ontkennen dat de Amerikanen in Bagdad waren toen je op de achtergrond de Amerikaanse tanks al zag rijden. Of dit woord het gaat redden weet ik niet, maar zelf zal ik het in ieder geval zo vaak mogelijk blijven gebruiken. Tot slot: evidente taalfouten in citaten zijn stilzwijgend verbeterd. Dat geldt ook voor de interpunctie. Als altijd houd ik mij aanbevolen voor aanvullingen, correcties en commentaar. Ewoud Sanders 4 januari 2004

10

aandachtsminuut Treurig nieuws: door de bezuinigingen van Balkenende n heeft de Nederlandse taal er twee woorden bij: pyjamadagen en aandachtsminuten' Aldus de Volkskrant op 12 november 2003. Voor pyjamadag zie elders in dit boekje. Met aandachtsminuut bedoelt men de tijd die er in de zorg besteed kan worden aan een patiënt. Net als pyjamadag leidde aandachtsminuut tot veel verontwaardiging. Zo schreef iemand in een discussiegroep op internet: Als ik die beelden zie, van oude mensen die bijna smekend moeten vragen of ze naar het toilet kunnen, hoop ik dat ik nooit in een verpleeghuis terecht kom. De bewoners daar worden in feite geleefd. Er gelden standaard aandachtsminuten per bewoner. Alleen het woord alleen al, aandachtsminuten. Er is dus amper tijd voor de bewoners. P«ecie£

GéUiKT.' AAlMCiCAT

2 0 N P S R 2APPÉM.'

Aandachtsminuut

11

zo... HO^ H e e u e eiaeMuuK?

En iemand anders schreef: 'De nadruk op effectiviteit en efficiency, de aandachtsminuten in de thuiszorg bijvoorbeeld, haalt de warmte uit het werk en roept bij werknemers twijfel over zichzelf op door gebrek aan erkenning.' aansluitmaster De dagbladen hebben zich het afgelopen jaar verre gehouden van het woord aansluitmaster en dat is wel te begrijpen, want het is te lelijk om aan te pakken. Maar niet te lelijk voor de Universiteit van Amsterdam, die het volop gebruikt. Een aansluitmaster is een eenjarige opleiding die aansluit bij de driejarige bacheloropleiding aan HBO of universiteit. Andere universiteiten en hogescholen gebruiken vaker het synoniem doorstroommaster. De invoering van de zogenoemde bachelor-masterstructuur (kortweg BAMA) in het hoger onderwijs heeft dit jaar meer nieuwe woorden opgeleverd. Als een aansluitmaster langer dan een jaar duurt, spreekt men van een duale master (voor een beroepsgerichte opleiding van gemiddeld anderhalf jaar na je bachelors). Je kunt ook worden geselecteerd voor een onderzoeksmaster (een vervolgopleiding van twee jaar speciaal voor mensen die dóór willen in de wetenschap). Voor liefhebbers van zinnen met het woord aansluitmaster valt er op internet heel wat te genieten.

12

VOL66MD6 K6ÊR TOCH AAAAR AAM SLCAITAA ASTeR ER&U GEHAALD.

hCQr-7

Aansluitmaster AEX-menu Nee, het gaat al een tijdje niet goed met de beurs en daarom introduceerde een Tilburgs restaurant in februari 2003 het zogenoemde AEX-menu. De prijs van dit menu is direct gekoppeld aan de actuele slotkoers van de AEx-index. Toen restauranthouder P. Verbunt het menu bedacht, stond de AEX op 330 punten (omgerekend 40 euro), niet lang daarna nog maar op 270 punten (28 euro). 'Zo'n koersdaling had ik niet voorzien,' gaf Verbunt toe. 'Op deze prijs leg ik nog net geen geld toe.' Hoe slechter het ging met de beurs, hoe meer er werd gegeten. aidsambassadeur Een vredesamhassadeur doet zijn best om de vrede te bevorderen, een muziekambassadeur probeert mensen enthousiast te maken voor muziek, maar de aidsambassadeur doet juist het tegenovergestelde: hij moet iets bestrijden. Of preciezer: hij moet de wereld rondtrekken om de dialoog over het voorkomen en bestrijden van aids aan te zwengelen. Aldus minister Van Ardenne voor Ontwikkelingssamenwerking, die in november 2003 in de Kamer aankondigde dat de eerste Nederlandse aidsambassadeur begin volgend jaar aan de slag gaat.

!3

NIÉT To VgfcweNP, pe vRiesfff

ACCOCJMTAAA M A G E R S IRM P G WERELD

zouperv HieR eesj

MOORD VOOR.

PO£N

AEX-menu

allochtonenstop Al decennia wordt door sommige mensen geroepen dat het nou eens uit moet zijn met de toestroom van allochtonen, maar gek genoeg is daar pas in augustus 2003 het woord allochtonenstop voor bedacht. Het komt uit de koker van Leefbaar Rotterdam (LR), de partij van Pim. In augustus maakte de partij bekend dat ze een limiet wil stellen aan het aantal kansarme allochtonen dat zich in Rotterdam kan vestigen: een allochtonenstop (ook wel kansarmenstop). Dit leidde tot verwoede discussies. Een greep uit de krantenkoppen: 'Amsterdam doet niet mee aan "allochtonenstop"', 'Delfshaven noemt allochtonenstop "gruwel"' en 'Ruzie over allochtonenstop achter dichte deuren verder'. Het nieuwe woord voer wel bij al dit rumoer en was binnen een paar maanden ruim duizend keer in kranten en op internet te vinden. Allochtonenstop ligt in het verlengde van asielzoekersstop. Dat woord bestaat al sinds 1993. altermondialist Een altermondialist is een activist voor een andere wereldorde, waarin de politieke en economische invloed van een kleine groep machtige landen beperkt blijft. Het woord debuteerde in april 2003 in de Vlaamse krant De Morgen als opvolger van antiglobalist, een woord

14

MO W E Ï W O O R D

IS

TX

ALLOCMTOM&MSTOP "

QOTTERDAAA W 6 6 0

SgDACHT...

M668CM

if^l

WACT N I E U W S

. ~ ALLOCHTOMBhJ STOPKOGCL " ?

Allochtonenstop dat we sinds 1997 kennen. 'In de berichtgeving rond de wereldtop van de G8 in Evian', aldus de elektronische nieuwsbrief Taalpost op 11 juni 2003, 'werd altermondialist voor het eerst vernederlandst tot andere-werelder (iemand die in een andere wereld wil wonen). Dat woord sluit op zijn beurt qua vorm aan bij het al langer bekende derde-werelder. Of altermondialist het inmiddels overbekende antiglobalist kan verdringen, is onzeker.' Altermondialist is uit het Frans overgenomen. Op Franstalige websites komt het inmiddels al zo'n 18.000 keer voor. Het woord is ook aangetroffen in het Engels, Duits en Turks. De antiglobalisten noemen zichzelf ook wel antimondialisten - een woord dat in 2000 debuteerde. Over deze nieuwe naamswijziging schreef NRC Handelsblad op 31 mei: Pragmatisch zijn ook de demonstranten zelf. Voorheen waren ze bekend als anti-mondialisten. Nu hebben ze zichzelf her doopt tot 'altermondialisten', sinds het besef is doorgedrongen dat globalisering niet per se slecht is voor de Derde Wereld. Men spreekt ook van altermondialisme en altermondialistisch.

15

ama-campus In Amerika en in diverse andere landen wonen studenten doorgaans op de campus: het terrein rond de universiteit. Daar is het vaak een gezellige boel. Dat zal de reden zijn geweest om het opvangcentrum dat eind 2002 in Vught werd ingericht voor ama's (alleenstaande minderjarige asielzoekers), een ama-campus te noemen. In feite gaat het om een opvangcentrum waar 360 ama's in zes tot negen maanden worden voorbereid op terugkeer naar hun land van herkomst. De jonge asielzoekers moeten er uniformen dragen en een verplicht en intensief dagprogramma volgen. Doordat de ama's het programma en de behandeling veel te streng vonden, kreeg de ama-campus in Vught, en later die in Deelen (Gelderland), in 2003 veel aandacht in de media. Enkele krantenkoppen: 'Regime in ama-campus versoepeld', 'Grote vechtpartij op ama-campus in Deelen', 'Onrust op ama-campus Deelen duurt voort', 'Weer onrust op ama-campus Deelen'. Veel ama's liepen weg, hoewel sommigen terugkwamen nadat het campusregime (ook een nieuw woord) was versoepeld. antirookfundamentalist De afgelopen decennia heeft het woordfundamentalist zo'n beetje de betekenis gekregen van 'intolerante fanatiekeling'. Het woord antirookfundamentalist is dan ook niet als compliment bedoeld. Het woord dook onder meer op in NRC Handelsblad, in een artikel over de schadelijke gevolgen van meeroken - een woord dat we zeker sinds 1987 kennen. 'Ik heb vroeger ook gerookt,' zegt Ben Bronsema, docent installatietechniek aan de Technische Universiteit Delft en voorzitter van een internationale werkgroep die onderzoek doet naar ventilatie tegen rookoverlast in binnenruimtes, in dit artikel. 'Ik begrijp de antirookfundamentalisten goed als zij aansturen op een rookverbod in de horeca. Maar nodig is dat niet.' Het woord is ook enkele malen aangetroffen op internet. Eén voorbeeld, uit een discussiegroep: 'Juist door de stichting Rokersbelangen, die een plaat van gewapend beton op hun voorhoofd hebben, ben ik antirookfundamentalist geworden.' Vergelijk rookpaal

16

/WVM=2 ÉÉT^I

Antirookfundamentalist as van de wezels Op 29 januari 2002 hield president Bush van de Verenigde Staten zijn eerste State of the Union, een soort Troonrede. Over landen als Irak, Iran, Noord-Korea en hun 'terroristische bondgenoten' zei hij: 'States like these, and their terrorist allies, constitute an axis of evil, arming to threaten the peace of the world.' In de Nederlandse kranten werd axis of evil vertaald als '(de) as van het kwaad'. In de aanloop naar de oorlog in Irak, die in maart 2003 uitbrak, spraken de Amerikanen van een andere as: de Axis ofweasel (s), wat in de Nederlandse pers werd vertaald als As van de wezels. Weasel betekent hier niet alleen '(bange) wezel', maar ook 'onderkruiper'. Met deze smalende naam doelden de Amerikanen op landen die geen politieke en/of militaire steun wilden geven aan de Amerikaans-Britse aanval op Irak. De aanduiding debuteerde op 15 februari 2003 in De Morgen: Misschien wel het meest gebruikt is de term 'axis of weasel', 'de as van de wezels'. Daar schrok zelfs de kwaliteitspers niet voor terug. 'Frankrijk, Duitsland en [...] België hebben hun oppositie tegen het vs-beleid

17

over Irak verruild voor formele, consequente obstructie', schreef The Wall Street Journal. 'Als er een oorlog is, worden de Turken rechtstreeks bedreigd, maar dat wordt blijkbaar niet gevreesd in de Brusselse chocoladewinkels.' Vergelijk Bagdadograd, embedded journalist, freedom fries, Irakificatie, magnetronbom, militainment, MOAB, mvw, onthoofdingsaanval, Sahafisme, shock and awe en tankcam Bagdadograd De slag om Stalingrad, die werd uitgevochten tussen augustus 1942 en februari 1943, geldt als het begin van het einde van het Duitse nazi-rijk. Tijdens de Golfoorlog meenden sommigen dat Bush zijn 'Stalingrad' in Bagdad zou vinden, vandaar de samentrekking Bagdadograd. Ook Saddam Hussein, een groot bewonderaar van Stalin, dacht dat het met de Amerikanen gedaan zou zijn zodra hij ze Bagdad kon binnenlokken. Men sprak ook wel van Saddamgrad en van Stalingrad aan de Tigris. Kop in Trouw van 26 maart 2003: 'Bagdadograd is Saddams beste optie'. Bagdadograd is ook aangetroffen in het Frans en het Russisch. Vergelijk Balkenendië en Enron aan de Zaan Balkenendië Naar aanleiding van het vijftigjarig 'jubileum' van de watersnoodramp, op i februari 2003, schreef Maarten Huygen in NRC Handelsblad: 'Het is daar Balkenendië, dus de premier komt ook.' Balkenendië wordt hier dus gebruikt als bijnaam voor Zeeland; Balkenende komt uit Kapelle. Vergelijk Bagdadograd en Enron aan de Zaan bekschurft 'Meer dan 50.000 schapen die al vijf weken vastzitten op een Australisch schip moeten worden afgemaakt om een eind te maken aan hun lijden. Dat vindt de Australische dierenbescherming. De lading schapen was bedoeld voor een Saudische veehandelaar, maar mocht van de Saudische autoriteiten niet het land in [omdat] te veel beesten op het schip bekschurft zouden hebben.' Dat schreef het

18

65AUK©si£fsiC>\é:'

Rotterdams Dagblad op 12 september 2003. De dieren hadden volgens sommigen last van een ziekte die in Australië en Nieuw-Zeeland bekendstaat als scabby mouth. Het gaat om een virusziekte die bij schapen blaren op de lippen veroorzaakt. In het Engelse taalgebied is scabby mouth al sinds het begin van de 20ste eeuw bekend. In het Nederlands sprak men al in de 19de eeuw van schapen die leden aan muïlschurjt, maar de vertaling bekschurjt was vóór 2003 nergens aangetroffen - althans niet in de hedendaagse en historische woordenboeken, niet in de doorzochte krantenarchieven en niet in bibliografische zoeksystemen. Ondertussen behandelden de kranten het woord bekschurjt alsof het van meet af aan volkomen ingeburgerd was. Terwijl dierenartsen vaststelden of de schapen nu wel of geen bekschurft hadden, stierven die met duizenden tegelijk van de hitte en de stress. Uiteindelijk betaalde Australië aan Eritrea 640.000 euro om de schapen daar uit te mogen laden, wat leidde tot de kop 'Eritrea krijgt "bootschapen" cadeau'. beurtbalkje Een woord dat in 2003 nogal wat aandacht kreeg in de media is beurtbalkje. Hiermee bedoelt men het balkje dat bij de supermarkt-

!9

kassa tussen de boodschappen van verschillende klanten wordt geplaatst. Voor dat balkje bestond nog geen woord en daarom riep TV Gelderland haar kijkers in oktober 2003 op om er eentje te verzinnen. Winnaar werd beurtbalkje, dat door verschillende mensen werd ingezonden. De jury bestond uit de Nederlandse hoofdredacteur van de Grote Van Dale, die van het supermarkttijdschrift Distrifood, een caissière en een taaladviseur van het Genootschap Onze Taal. Dat laatste is saillant, want in 1996 riep dit genootschap zijn lezers ook al op om een woord te verzinnen voor het volgendeklantbalkje, zoals het ook wel wordt genoemd. En ook toen werd beurtbalkje de winnaar. Laten we zeggen dat beurtbalkje twee keer is uitgevonden en dat het nu maar eens moet beklijven. bijstandsbusje Hoe bevorder je dat mensen in de bijstand alsnog een baan vinden? De gemeente Amsterdam bedacht hier het volgende op: vervoer kansrijke bijstandsontvangers zelf naar werkgevers met een vacature, en straf degenen die niet mee willen met een korting van tien tot twintig procent op hun uitkering. Dat vervoer ging per bijstands busje en de eerste rit was niet erg succesvol. 'Het eerste busje dat deze week zou gaan rijden om bijstandsgerechtigden naar een gesubsidieerde werkplek te brengen,' meldde de Volkskrant op 11 november 2003, 'rijdt niet. De vier bijstandsontvangers die er deze week mee zouden worden opgehaald, hebben een baan geaccepteerd. [...] Volgende week gaan er wel busjes rijden.' bilspleetdecolleté 'De nieuwste modetrend', aldus Margreet Fogteloo op 10 mei 2003 in De Groene Amsterdammer, 'is het billendecolleté. De broek is inmiddels ver afgezakt en de onderbroek visueel verdwenen.' In plaats van billendecolleté sprak zij ook van 1bilspleetdecolleté. Vooral dat laatste woord werd opgepikt door anderen. Zo schreef Het Parool in augustus, in een artikel getiteld 'De historie der blootheid': Bestaat er ook bloot zonder knipoog? Met een zenuwtrek of een sombere blik? In NRC Handelsblad wordt een tipje van de sluier opgelicht: 'Je ziet de pik niet, wel de billen.' Maar dat is niets bijzonders nu bij dames

20

het bilspleetdecolleté in de mode is. 'Iemand met een sok om zijn lui' komt, dunkt mij, dichter bij bloot met een knipoog. blauwe diensten Sinds 1996 spreekt men in agrarische kringen van groene diensten. Daarmee bedoelt men gesubsidieerde of betaalde dienstverlening door boeren op het gebied van natuur- en landschapsbeheer of recreatie. In navolging hiervan spreekt men sinds kort over blauwe diensten voor werkzaamheden verricht op het gebied van waterbeheer, zoals waterberging of verwerking van afvalwater. Voorzover bekend is de aanduiding blauwe diensten afkomstig uit een studie van het Landbouweconomisch Instituut en het Centrum voor Landbouw uit 2002. Op 13 november 2002 schreef de Staatscourant over dit rapport: Zij noemen in hun rapport vijf'blauwe' diensten: water vasthouden als voorraad voor drogere tijden, water bergen in tijden van hoosbuien, water leveren aan industrie en drinkwaterbedrijven, verwerking van afvalwater en landschapsbeheer (peilverhoging omwille van natuur en authentiek landschap). De onderzoekers onderstrepen de noodzaak van inkomenszekerheid: voor blauwe diensten zullen langlopende contracten moeten worden afgesloten. [...] De vergoeding voor een blauwe dienst zou ergens moeten liggen tussen schadeloosstelling van de boer in kwestie en de baten van de overheid die voor het waterbeheer verantwoordelijk is. De aanduiding blauwe diensten brak door in 2003. Sommige kranten typeerden 'natuur- en waterbeheer' simpelweg als de zogenoemde groene en blauwe diensten. Vergelijk duurzaamheidsheffing BM Een BM is een zeiljachtje voor amateurs, in 1928 door de ontwerper Hendrik Bulthuis (1892-1948) uit Bergum genoemd naar het Bergumermeer in Friesland. Maar dit jaar kreeg BM er een betekenis bij, namelijk: Bekende Marokkaan. Dit in navolging van BN voor 'Bekende Nederlander' en BV voor 'Bekende Vlaming'. Tot de BM'S

21

ALL6ÊM ROB OÜDKÊR« N»0&AAT Z.& ¿MJTIJP "BKAA

BM'er behoren: rapper Ali B., voetballer Nordin Boukhari, acteur Mohamed Chaara, Kamerlid Naima Azough en de schrijvers Hafid Bouazza en Abdelkader Benali. bodemrust 'Slakken hebben voedsel en "bodemrust" nodig,' schreef NRC Handelsblad op 9 oktober 2003, 'en dat is er steeds minder.' Bodemrust was niet eerder in de dagbladen te vinden. Op internet kom je het tegen in berichten over planten, paddestoelen en, inderdaad, slakken. Zo staat op een website: Terwijl de vale clausilia een voorkeur heeft voor vochtige plekjes onder of op hout bij wilgen, zou de grote clausilia een uitgesproken voorkeur hebben voor basalt en graniet, jarenlange bodemrust en terreinen met ruigtekruiden. bookazine Een bookazine is een kruising tussen een boek en een magazine (vroeger doorgaans tijdschrift genoemd). De stad Rotterdam bracht in juni 2003 een bookazine getiteld Container op de markt, dat

22

moest laten zien hoeveel leuks de havenstad te bieden heeft. Bij de publiciteit rond de lancering van dit tijdschrift maakte het woord bookazine z'n debuut, en een paar maanden later kwam het alweer van pas bij de verschijning van een ander nieuw tijdschrift, getiteld Dif. Over dit 450 pagina's dikke tijdschrift schreef de Volkskrant: 'Het is een eenmaal per jaar verschijnend bookazine met de omvang van een telefoonboek, vol opvallende fotografie en diepgaande journalistieke verhalen, waarvoor de makers flink de ruimte nemen en krijgen.' Voor de 40.000 exemplaren van Dif was 93.000 kilo papier nodig, want het bookazine woog 2,3 kilo per exemplaar - véél meer dan een gemiddeld boek of magazine. botoxen 'De overheid heeft dinsdag,' meldde het ANP op 6 april 1993, 'een nieuw medicament, Botox genoemd, in Nederland toegelaten dat uitkomst biedt voor mensen die hun oogleden niet meer normaal kunnen openen.' Inmiddels is Botox (een samentrekking van botulinum toxine) algemeen bekend geworden als een middel dat in schoonheidsklinieken wordt gebruikt, bijvoorbeeld bij antirimpelbehandelingen. Vanwege de weerzin die dit bij sommige mensen oproept, zijn er diverse, neerbuigend bedoelde samenstellingen met botox- ontstaan, zoals botoxlippen (voor dikke, volgespoten lippen) en botoxgezicht, zeg maar voor een 'gezicht dat duidelijk jonger is dan de rest van het lichaam'. Daarnaast spreekt men in toenemende mate van botoxen. Zo schreef Trouw op 31 oktober 2003: 'Een frons laten botoxen kost 350 euro.' En in het Algemeen Dagblad stond op 17 december 2003: Ze botoxte haar gezicht glad, spoot haar lippen op en meldde zich opgewekt op de set van In the Cut, een thriller die moet laten zien dat de nieuwe Meg Ryan ook zeer wel in staat is om overtuigend een op seks beluste vrouw te spelen. Steeds vaker lees en hoor je bovendien: daar helpt (zelfs) geen Botox tegen of daar is (zelfs) geen Botox tegen (op jgewassen voor 'daar is niets tegen te doen, daar sta je machteloos tegenover'. Het gaat hier natuurlijk om een variant op daar is geen kruid tegen gewassen. In toe-

23

nemende mate wordt Botox overigens zonder hoofdletter geschreven, alsof het een soortnaam is in plaats van een merknaam van Allergan, de Californische producent. bouncebericht Een van de grote problemen van e-mail is spam: ongevraagde reclame per e-mail. Sommige bedrijven sturen zo veel plaagpost (zie aldaar) dat de servers van de providers - om het in goed Nederlands te zeggen - overbelast raken. Om die reden is de laatste jaren allerlei antispamsoftware ontwikkeld, een woord dat we sinds 2001 kennen. Sommige van die antispamprogramma's (een woord uit 2002) werken met zogenoemde bounceberichten. Hierover schreef MarieJosé Klaver op 6 november 2003 in NRC Handelsblad: Antispamprogramma's blokkeren de adressen van notoire spammers. Behalve naar de afzender van berichten kijken ze naar domeinen (IPadressen) waarvandaan de mails verzonden zijn, onderwerpregel en inhoud. Sommige filters, onder meer Mailwasher, sturen een zogeheten bounce-bericht naar verzenders van spam. Spam wordt als onbestelbaar teruggestuurd naar de afzender. Het idee daarachter is dat spammers en makers van databanken met e-mailadressen doorkrijgen dat het adres van de gebruiker niet meer bestaat. Op den duur moet het adres uit de spamdatabanken verdwijnen zodat de eigenaar minder junkmail krijgt. In 2003 werd ook, in de vs, de eerste antispamwet aangenomen. Hierover schreef NRC Handelsblad op 17 december: President Bush van de Verenigde Staten heeft gisteren de eerste nationale antispamwet ondertekend. Met de wet wordt junkmail verboden en staat er op het overschrijden van de wet een celstraf en boetes van miljoenen dollars. De wet is de laatste wettelijke stap in de zes jaar durende strijd tegen ongewenste e-mails. Deskundigen verwachten niet dat de stroom van ongewenste e-mails nu meteen zal stoppen. Breezertaal We hadden al chattaal en sms-taal, maar in 2003 is er een nieuwe taal bij gekomen: Breezertaal, genoemd naar het populaire, zoete

24

6«rR&Lg>LciL fLciB ////

Breezertaal mixdrankje van Bacardi. Of Breezertaal wezenlijk anders is dan chaten sms-taal is moeilijk vast te stellen. Het is een mengsel van Nederlands en Engels, letters en cijfers, de spelling is grotendeels fonetisch en men maakt gretig gebruik van lees- en uitroeptekens!!!! Het meest kenmerkende is de vermoeiende combinatie van gewone letters en hoofdletters. Voorbeeld: 'HeT MeSt kEnM3Rk3nDe iS De vErMoEiEnD3 cOmBiN4Ti3 VaN GeWoN3 lEtEr$ En hOfDlEtjrSIn!' In sommige discussiegroepen wordt Breezertaal geweerd, en meisjes die zich eraan bezondigen worden uitgemaakt voor breezersletje. Dat laatste woord, dat ook als scheldwoord wordt gebruikt voor 'verwend grietje', is op internet duidelijk aan een opmars bezig. Er is - vanzelfsprekend - ook al een website breezersletje.nl. Doel van deze pagina: Breezersletje.nl is een contrabeweging tegen de huidige Breezercultuur. Deze cultuur wordt getypeerd door onzekere, puberale jeugd die zich voedt met kleurrijke mixdrankjes met een chemische 'fruitsmaak', gedronken uit kleine glazen flesjes. Het is [ons] doel om de zinloosheid, maar ook de oorzaak van deze subcultuur aan te tonen.

25

Op de pagina is ook een (krakkemikkige) definitie van het woord breezersletje te vinden: 'Een tienermeisje wat zich vermaakt met het drinken van alcoholische mixdrankjes, het versieren van jongens en niet langer instaat is een fatsoenlijke zin Nederlands te schrijven.' Vergelijk Engafrikaans, insliktaal en Zaaitaal brown-paper-session Bij het volgen van een workshop of cursus, of zelfs bij een vergadering, kan u tegenwoordig gevraagd worden deel te nemen aan een brown paper session. Dit overkwam een 72-jarige informant, die hierover het volgende schreef: Tijdens een vergadering van de wijkvereniging Aagtdorp (gem. Bergen) heeft enige tijd geleden een bestuurlijke hotemetoot een brown-papersession gehouden. Hij schijnt bedrijfspsycholoog te zijn. Ik heb dringend gevraagd of er, nadat hij nog woorden als pilot en streamlining had gebruikt, ietsje meer Nederlands kon worden gebezigd. Bijval uit de zaal. Na de vergadering heb ik in allerlei woordenboeken naar brownpaper-session gezocht, maar ik heb het nergens kunnen vinden. Niemand in de vergadering begreep deze gewichtige term. Het kwam erop neer dat wij onze wensen/doelen op kleine briefjes (niet bruin) moesten opschrijven. Die briefjes werden daarna door de brown-paper-sessionleider op deflipchart geïnventariseerd tot enkele hoofdwensen/doelen. Het bekende werk om aanwezigen bij een vergadering een tijdje bezig te houden. Van dit soort leerzame' zittingen heb ik in mijn schoolloopbaan al heel wat meegemaakt. Met de resultaten werd meestal niets gedaan. In de kranten is brown-paper-session nog niet gesignaleerd. Op het Nederlandstalige gedeelte van internet komt het wel een paar keer voor. buurtveredeling Vondst van Jozias van Aartsen, fractievoorzitter van de WD. Sociale integratie is nodig, zei hij tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen in september 2003, en de beste methode is volgens hem 'investeren in buurtveredeling'. Hij bedoelde daar onder meer mee:

26

in buurten zorgen voor een gevarieerd woningaanbod; illegale verhuur en onderhuur streng aanpakken, en een nieuwe impuls geven aan het eigen woningbezit. ' Buurtveredeling,' verzuchtte Elsbeth Etty in november 2003 in NRC Handelsblad, 'het is een woord dat ik nog niet kende. Het is ook een woord dat we de komende tijd, vrees ik, tot vervelens toe zullen horen. Jozias van Aartsen, fractievoorzitter van de WD in de Tweede Kamer, zag in een vraaggesprek met de vARA-radio kans het vier keer achter elkaar in de mond te nemen. Wat hij ermee bedoelde werd in het interview niet duidelijk.' cameratelefoon Een van de nieuwe woorden van vorig jaar was fotomobieltje. Inmiddels is dit al bijna weer verdrongen door cameratelefoon en cameramobieltje. De verkoop van cameratelefoons steeg in het tweede kwartaal van 2003 in Europa, het Midden-Oosten en Afrika met maar liefst 166 procent. 'Nokia, marktleider,' schreef NRC Handelsblad op 11 september 2003, 'verscheepte in het tweede kwartaal ruim 3,8 miljoen cameratelefoons, waarmee bellers ook kunnen fotograferen. Nokia zag zijn marktaandeel stijgen van 40,8 procent in het eerste kwartaal naar 42,6 procent afgelopen kwartaal.' Men sprak ook kortweg van camerafoon en zelfs van cammobieltje. cinewiets Een cinewiets is een korte, vaak zeer korte, amateurfilm of -video met een komische inhoud, veelal gebaseerd op een beeldgrap. Het eerste deel van het woord is een verkorting van cinema, het tweede deel een vernederlandsing van het Duitse Witz, 'grap'. Cinewiets wordt gebruikt in kringen van amateurfilmers. Mogelijk is het al ouder, maar in de geraadpleegde bronnen is het niet voor 2003 aangetroffen. De Nederlandse Organisatie van Audiovisuele Amateurs organiseerde in april 2003 in Haarlem een cinewietsfestival. Vergelijk fotofuck claimbaron Het Groene Boekje kent al de beursbaron, de drugsbaron, de havenbaron, de partijbaron, de oliebaron, de textielbaron en de zakenbaron, maar dit jaar kwam er een nieuwe samenstelling met -baron bij,

27

WU

SLORP!6

AABT

OW

ROV VXNA-/ Z.C*Y&&Vs/i>jtsJ ? f

ON/aogblijk

wfvwMCbw^. / I

iiv) AAA^terpaaa U6.T ¿\LLBZM P£ HÜAAOR OP STFTAAT.'

Claimbaron claimbaron, als bijnaam voor Edwin de Roy van Zuydewijn. Volgens De Roy van Zuydewijn was zijn bedrijf door intriges van koningin Beatrix te gronde gericht omdat zij hem niet zag zitten als echtgenoot van haar nicht Margarita. Margarita en De Roy van Zuydewijn begonnen een zaak tegen de staat en dienden een claim in, vandaar claimbaron, een woord dat in NRC Handelsblad werd gemunt door Youp van 't Hek en dat enige navolging kreeg. Vergelijk Mabelgate claustrocel Cel die geschikt is voor claustrofobische gedetineerden. De eerste claustrocel komt in de nieuwbouw van de rechtbank in Haarlem, die in 2005 klaar moet zijn. Een woordvoerder van de Rijksgebouwendienst vertelde in oktober 2003 vast hoe de cel eruit zal komen te zien: 'Het is een uniek ontwerp. Met een druk op de knop komt er een glaswand van beveiligd glas te voorschijn. De verdachte kan door het glas naar de gang van het cellencomplex kijken. Op die manier voelt de verdachte zich minder opgesloten.' In Trouw schreef Jaap de Berg over dit nieuwe woord:

28

Een curieus woord. Historisch bezien betekent het zoiets als 'celcel', het tegendeel dus van wat de ontwerper voor ogen moet hebben gestaan. Claustro- komt immers van het Latijnse claustra, met de betekenis 'afsluiting, grendel' en ook 'kooi, gevangenis'. Maar in Haarlem is het natuurlijk bedoeld als een verkorting van claustrofobie, dat het Latijnse woord koppelt aan een nazaat van het Griekse phobos ('vlucht, angst'). Vergelijk winkelcel cocakoloniseren Vondst van de Vlaamse taalkundige P.C. Paardekooper. 'De anglomanie,' verklaarde Paardekooper in april 2003 in Trouw, 'werkt door tot in onze houding over de kwestie-Irak. De trots en eigenwaarde van Frankrijk, Duitsland en België blijkt uit hun Irak-standpunt. Dat heeft alles met taal te maken. Het Nederlandse taaiminderwaardigheidsgevoel heeft tot gevolg dat we nauwelijks protesteren. Wij laten ons maar al te graag "cocakoloniseren". De leenwoordstroom uit het Engelstalige deel van de wereld laat zien dat de Nederlanders graag opgegeten willen worden.' Overigens blijkt uit onderzoek dat de Nederlanders helemaal niet zo op hun taal neerkijken.

/WAAR Ö/W&R

Cocakoloniseren

29

Commissie-Stiekem Bijnaam voor de Commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (de CIVD) van de Tweede Kamer. Deze commissie controleert hoe de inlichtingendiensten (tegenwoordig de AIVD en de MIVD) hun werk doen. Het is de enige commissie van de Tweede Kamer die in het geheim vergadert en waarvan de leden - de fractievoorzitters van de vier grootste partijen - niets naar buiten mogen brengen over wat zij gezien en gehoord hebben, zelfs niet aan partij- en fractiegenoten. Waarschijnlijk bestaat de bijnaam al langer, maar hij raakte in 2003 algemeen bekend doordat de commissie bij verschillende spraakmakende zaken betrokken was, waaronder Margaritagate en Mabelgate. Bovendien kwam de commissie zelf onder vuur te liggen. Dit leidde onder meer tot de volgende krantenkoppen: 'Bos boycot "commissie stiekem,,,, 'Niemand blij met "Commissie Stiekem"' en 'Bos tegen opheffen "commissie-stiekem"'. coronavirus Tot 2003 had geen krantenlezer ooit van het coronavirus gehoord. Dat veranderde door de uitbraak van SARS (zie aldaar). Krap twee weken nadat de WHO voor het eerste melding maakte van deze 'mysterieuze longontsteking', schreef het ANP (onder de kop 'Onderzoekers vinden mogelijke oorzaak SARS'): 'Het virus, SARS genoemd, zou tot de familie van het coronavirus behoren, zo maakten de onderzoekers maandag bekend. [...] Coronavirussen veroorzaken bij de mens infecties aan de bovenste luchtwegen.' Vanaf dat moment was het woord coronavirus - dat in wetenschappelijke kring al veel langer bekend is, maar dat tot nu toe ontbrak in de algemene woordenboeken - niet meer weg te denken uit de pers. Over de herkomst van het coronavirus schreef De Standaard eind maart 2003: Coronavirussen werden voor het eerst geïsoleerd in 1937, uit kippen. Aan het eind van de jaren zestig concludeerden medische onderzoekers dat vertegenwoordigers van deze virusklasse de helft van alle verkoudheden veroorzaken. Er is geen behandeling bekend tegen coronavirussen, die hun naam danken aan kroon-achtige uitsteeksels op hun oppervlak, die zichtbaar worden onder de elektronenmicroscoop.

30

Men noemde dit nieuwe coronavirus ook wel het SARS-virus en SARS werd soms kortweg aangeduid als het luchtwegensyndroom, wat ook een nieuw woord is. diagnosebehandelcombinatie 'Diagnosebehandelcombinatie. Zo heet het nieuwe tovermiddel in de gezondheidszorg, dat in 2004 ingevoerd zou moeten worden. Minister Borst was er lyrisch over. Transparantie. Kostenbesparend. Marktwerking.' Aldus NRC Handelsblad op 8 juli 2003. Er wordt sinds 2000 over de diagnosebehandelcombinatie, afgekort dbc, gepraat en gesproken, maar in 2003 brak het woord pas goed door. Men heeft het in dit verband ook over het dbc-systeem. Een voorbeeld hiervan, uit Het Financieele Dagblad van 8 november 2003: 'De producten van de ziekenhuizen worden omschreven in een nieuw systeem, het dbc-systeem (diagnose behandeling combinaties). Dat moet leiden tot meer marktwerking en meer doelmatigheid.' dierenterrorisme Een meerderheid in de Tweede Kamer vond in oktober 2003 dat gewelddadige dierenrechtactivisten als terroristen moeten worden beschouwd. Zij wilde een wet aannemen tegen wat dierenterrorisme

Diagnosebehandelcombinatie

3i

wordt genoemd. Dierenactivist kennen we al sinds 1990, dierenrechtactivist sinds 2000, dierenterrorist sinds 2001, maar dierenterrorisme is nieuw. Met name dierenterrorist en dierenterrorisme zijn niet erg duidelijk: ze wekken immers de indruk dat zulke activisten dieren terroriseren, terwijl het tegendeel het geval is. De dierenrechtactivisten zijn fel gekant tegen een wet waarin gewelddadige dierenactivisten als terroristen worden aangemerkt. 'Bij terreuracties denk ik aan het naar binnenvliegen van het World Trade Center', zei directeur L. Keiler van Bont voor Dieren tegen een krant, 'en niet aan het loslaten van een paar duizend fretten.' Kop in NRC Handelsblad: 'Dierenbevrijders in verzet tegen "dierenterrorisme"'. dildokabouter Bijnaam voor een omstreden beeld van de Amerikaanse kunstenaar Paul McCarthy, dat in Rotterdam naast de Doelen geplaatst had moeten worden. Het gaat om een ruim zes meter hoge, knalrode bronzen sculptuur van een kerstman die behalve een kerstklok ook een reusachtig seksattribuut, een soort dildo voor anaal gebruik, omhooghoudt. Het college van B en w kocht het beeld aan op voordracht van een onafhankelijke adviescommissie voor de beeldencol-

je

6GWOOM E Ê M K A B O U T E R AAÉT É E K I K R C I I W A G E M IM TUIN/ AAAG P U S MIER A^eeR?

Dildokabouter

32

lectie, maar men vond het bij nader inzien toch niet zo'n goed idee om het in hartje Rotterdam neer te zetten. Het beeld werd ook wel Kabouter Butt-plug genoemd. Enkele krantenkoppen: 'Sekskabouter splijt Rotterdam', 'Rotterdammers zien kabouter butt-plug liever achter muren' en 'Hoogvliet wil dildokabouter wel'. diplomabank Het wordt steeds gemakkelijker om aan valse diploma's te komen, of aan echte diploma's van nepuniversiteiten. Er zijn zelfs bedrijven die gespecialiseerd zijn in het aanbieden van dit soort diploma's, en op internet zijn allerlei sites te vinden waar je binnen een paar toetsaanslagen drs. of dr. kunt worden. Omdat men vreest dat er bij sollicitaties steeds meer nepdiploma's en valse getuigschriften zullen worden voorgelegd, kondigde staatssecretaris Nijs van Onderwijs in augustus 2003 aan dat er een diplomabank zal worden opgericht, een databank waarin alle binnen- en buitenlandse diploma's voor het hoger onderwijs worden geregistreerd. Werkgevers die twijfelen aan het diploma van een sollicitant kunnen de echtheid dan eenvoudig verifiëren. Men spreekt in dit verband wel van pre-employment screening, een woord dat in 2001 debuteerde. Overigens bestaan er in Nederland al drie instellingen die buiten-ÊFN /WET CME MI6EP./AANISE M I L J O E N E N VIA DAT E N E AAAIUTJB...

..< KOP6N WÊ OMZ-E &CAU OMLINJÊ a a m OB UNtVëKSnV OP COlSiGO ƒ.7

\

Diplomabank

33

landse diploma's verifiëren en die bekijken wat zo'n diploma waard is binnen het Nederlandse onderwijssysteem. De grootste controleur is Nuffic, de organisatie voor internationale samenwerking in het hoger onderwijs, met 7000 waarderingen per jaar. Op die 7000 diploma's vindt het Nuffic tot nu toe jaarlijks gemiddeld vijftien vervalsingen. doorpolderen Eerst was iedereen erg enthousiast over het poldermodel - een woord uit 1990 - , maar de afgelopen jaren zwol de kritiek tot ongekende hoogte aan. Toch blijven sommigen nog behoorlijk doorpolderen, betoogde Mathieu Weggeman, hoogleraar Organisatiekunde aan de Technische Universiteit Eindhoven, in januari 2003 in NRC Handelsblad: We laten ons vermogen om radicaal te innoveren - een traditionele kracht van de Rijnlandse werkcultuur - verdampen, maar kiezen anderzijds niet voor het Anglo-Amerikaanse ondernemerschap. Wat ons rest is doorpolderen. Als het meezit, handhaven we ons als middleof-the-roadlandje. Meer zit er helaas niet in. Voorzover bekend was Weggeman hiermee de eerste die het woord doorpolderen, dat natuurlijk is gevormd naar het voorbeeld van doormodderen, gebruikte. Hij kreeg spoedig navolging, op internet en in de kranten. Zo schreef de Volkskrant in augustus 2003 over Diederik Samsom, Kamerlid van de PvdA: 'Samsom en de PvdA hebben niets geleerd, zijn nog steeds niet in staat tot heldere keuzes en blijven maar doorpolderen.' dorpsconciërge 'Een nieuw fenomeen: de dorpsconciërge. Langdurig werklozen worden aangesteld om ervoor te zorgen dat een dorp schoon, veilig en leefbaar blijft.' Aldus Trouw in juni 2003. Helemaal nieuw zijn de dorpsconciërges niet - de eerste plannen hieromtrent dateren uit 1997, maar in de kranten debuteerde dit neologisme pas dit jaar. Al eerder kregen we te maken met de buurtconciërge (1989), de wijkconciërge (1990) en de pleinbeheerder (1990). Een en ander deed het

34

Algemeen Dagblad al in 1993 verzuchten: Tas op, de conciërgestaat nadert met rasse schreden.' De kop boven dit artikel luidde: 'De conciërge als tovermiddel tegen alle kwaad.' dramademocratie Bijna jaarlijks verzint er wel iemand een nieuwe samenstelling met -democratie, maar de meeste verdwijnen weer als sneeuw voor de zon. Dat lijkt niet het geval met dramademocratie, een woord dat is gevormd door Mark Elchardus, socioloog aan de Vrije Universiteit Brussel. Elchardus gebruikte het als titel van een boek waarin hij betoogt dat de media zich voornamelijk op onderwerpen storten waarvan zij weten dat ze de burgers emotioneel raken. Zo dwingen zij politici en publieke personen, eveneens via de media, stelling te nemen of in actie te komen. Die doen dat graag, omdat ze nu eenmaal aandacht willen trekken voor hun standpunten. Kortom, de media hebben 'de politiek laten verworden tot een drama, een stuk theater. Ze hebben "babbelende regeringen" geschapen, waarin ministers worden afgerekend op de manier waarop ze communiceren in plaats van op hun beleid', aldus Elchardus. In december 2002 dook dramademocratie voor het eerst op in de kranten. 'Eén voorspelling,' schreef De Standaard toen. 'In de media zal de vlot in de mond liggende term "dramademocratie" de komende maanden zijn ingang vinden.' De krant kreeg gelijk, en hoewel dramademocratie aanvankelijk alleen werd gebruikt in verband met Elchardus, kwam het woord in 2003 ook tientallen keren voor zonder dat de Vlaamse socioloog werd genoemd - een belangrijk signaal dat het ingeburgerd raakt. Eén voorbeeld hiervan, uit de Volkskrant van 7 juni 2003: 'Het is een nieuwe ontwikkeling in de dramademocratie. Als er schuld is, is het in de eerste plaats de schuld van de politicus.' Vergelijk flipperkastdemocratie duurzaamheidsheffing De varkenspestepidemie in 1997, de mkz-crisis in 2001 en de uitbraak van vogelpest in 2003 brachten een grootschalige destructie van gezonde dieren mee. Commissie na commissie boog zich over de vraag hoe de veehouderij de slag kan maken naar een duurzame

35

landbouw, zoals dat in het Haagse jargon heet. De hoofdvraag daarbij is hoe de boer zijn kosten laag genoeg kan houden om de (internationale) concurrentie aan te kunnen, terwijl hij tegelijk moet voldoen aan de maatschappelijke vraag naar diervriendelijke en milieuverantwoorde (een woord uit 1989) producten. In 2003 kwam minister Veerman van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij met het plan een duurzaamheidsheffing in te voeren. Anderen, zoals Gijs Kuneman van Stichting Natuur en Milieu, liepen met hetzelfde idee rond. Een citaat uit een 'dossier' over deze kwestie: 'De consument doet nog niet echt mee. Kuneman is dan ook voorstander van een duurzaamheidsheffing in prijzen, vergelijkbaar met de verwijderingsbijdrage voor elektronische apparaten. Dat geld kan naar een fonds waaruit groene diensten kunnen worden betaald.' Vergelijk blauwe diensten e worden In 1999 schreef NRC Handelsblad: 'Er was eens een tijd, nog niet eens zo heel lang geleden, dat de e niet meer was dan de vijfde letter van het alfabet. Dat is door twee dingen veranderd: een klein streepje en de digitale revolutie. Zet een e met een koppelteken voor een woord en opeens is de letter een afkorting geworden. [...] In een e-woord is de e een soort toverletter geworden, een symbool voor alles wat snel, modern en flashy is, voor iets dat via internet te bereiken is en dat mogelijk veel geld bespaart of oplevert.' De ontwikkeling gaat door en de e heeft nu zelfs zonder koppelteken magisch aanzien gekregen. Een voorbeeld uit de Automatisering Gids van 14 november 2003: 'Bezint eer ge begint. Het wordt vaak geadviseerd aan overheden die "e" willen worden en [die] via internet communiceren met hun onderdanen.' elektroknikker Europese schapen en geiten moeten vanaf 2006 mogelijk een zogenoemde elektroknikker inslikken om individueel te worden geïdentificeerd en geregistreerd. Voorstellen daartoe van de Europese Commissie zijn in een vergevorderd stadium, berichtte de pers in oktober 2003. Het betreft een elektronische knikker die dieren die ouder zijn dan zes maanden moeten inslikken; hij is groot genoeg

36

om in de maag te blijven zitten en kan niet worden uitgepoept. De elektronische knikkers moeten gaan dienen als aanvulling op de huidige oorflappen. embedded journalist De oorlog in Irak werd verslagen door journalisten die waren ingekwartierd bij een legeronderdeel. In het Engels noemen ze dat een embedded journalist. In feite is een embedded journalist gewoon een journalist of verslaggever, die echter niet alles wat hij of zij te weten komt mag vertellen of laten zien, maar de Nederlandse media werden nogal overvallen door die Engelse benaming en wisten er aanvankelijk geen raad mee. Sommige media kwamen op de proppen met ingebeddejournalist, andere met ingekwartierde verslaggever, maar de meeste lieten embedded journalist onvertaald. Een voorbeeld, uit de Volkskrant van 3 april 2003: Nederland heeft nu wel zijn eerste embedded journalist: Wouter Kurpershoek van het NOS Journaal Met zijn ploeg glipte hij tussen hulpkonvooien de grens over, richting Umm Qasr. Hij sliep een week lang op straat en in de auto. Bandjes met reportages smokkelde hij via een hek naar embedded collega's op een Britse basis. Roelants was hier dus niet officieel ingekwartierd bij een legeronderdeel, maar dit terzijde. Embedded journalist is niet eerder in het Nederlands gesignaleerd, hoewel het verschijnsel zelf veel ouder is. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog en tijdens de oorlog in Vietnam trokken journalisten met de troepen mee. Het Engelse embedded kwam wel al in diverse andere verbindingen in Nederlandse kranten voor, zoals in embedded software, embedded systems en embedded chips. Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, freedom fries, Irakificatie, magnetronbom, militainment, MOAB, mvw, onthoofdingsaanval, Sahafisme, shock and awe en tankcam Engafrikaans De invloed van het Engels op het Afrikaans wordt steeds groter. Tegenstanders spreken in dit verband van Engfrikaans en Engafri-

37

kaans. 'Noem dit vooroordeel,' schreef een van hen in een Afrikaanse discussiegroep, 'noem dit taalintuïsie, moedertaalintuïsie, wat ook al, maar Engfrikaans kan my nie intellektueel boei of emosioneel ontroer nie.' En iemand anders schreef: 'Ek het nog 'n naam vir die nuwe taal (Engafrikaans) wat ons praat, naamlik: Sebrafrikaans; want die sebra se kleur is so 50/50 (fifty/vyftig) - en ons nuwe taal is nou so inheems soos die sebra.' Ook Zebrafrikaans is een nieuw woord. Vergelijk Breezertaal, insliktaal en Zaaitaal Enron aan de Zaan In vergelijking met andere jaren was 2003 een goed jaar voor liefhebbers van de fictieve geografie, want er kwamen opvallend veel niet-bestaande plaatsnamen bij. Niet alleen Bagdadograd (ook wel Saddamgrad en Stalingrad aan de Tigris genoemd), maar ook Balkenendië en ook nog eens Enron aan de Zaan. Enron aan de Zaan is een benaming voor het enorme boekhoudschandaal waarin het van oorsprong Zaanse bedrijf Ahold in 2003 verwikkeld raakte, net als het Amerikaanse energiebedrijf Enron in 2002. De bijnaam dook voor het eerst op in een hoofdartikel in NRC Handelsblad, op 24 februari 2003. Onder de kop 'Enron aan de Zaan' schreef deze krant: Rampzaliger nieuws voor een internationaal gerespecteerd bedrijf als Ahold had er niet kunnen zijn. In de rij boekhoudschandalen van ondernemingen die tot nu toe ver buiten Nederland lagen, zoals de Amerikaanse bedrijven Enron, Arthur Andersen en WorldCom, kan met ingang van vandaag Ahold worden opgenomen. Zeker Amerikaanse beleggers zullen het er niet bij laten zitten. De reikwijdte hiervan is nauwelijks te overzien, maar zal hoe dan ook groot zijn. Andere kranten namen de vondst vrijwel onmiddellijk over. Zo schreef het Algemeen Dagblad reeds de volgende dag: 'De ontdekking van wat al "Enron aan de Zaan" wordt genoemd, was zo groot dat de AEx-index 5,4 procent inleverde.'

38

erfgoed politie Kort nadat de Amerikanen de Iraakse hoofdstad hadden veroverd, werd het Nationale Museum van Bagdad, een van de belangrijkste musea van het Midden-Oosten, geplunderd. De aanblik van de lege zalen en kapotgeslagen vitrinekasten schokte de wereld, en de Unesco, de VN-organisatie voor internationale samenwerking inzake opvoeding, wetenschap en cultuur, belegde een paar dagen later een spoedconferentie in Parijs (later bleek de schade mee te vallen). In een bericht over deze aanstaande conferentie schreef de Volkskrant: Er zal in Parijs ook een 'plan van actie' worden besproken. Boucheneki: 'We denken eraan het voorbeeld te volgen van Cambodja, waar de Franse politie met onze hulp een police du patrimoine - een erfgoedpolitie heeft opgeleid. Die bewaakt daar nu belangrijke plekken. Een soortgelijk initiatief loopt in Afghanistan, om de plaatsen van de vernietigde boeddhabeelden te beschermen.' Het woord erfgoedpolitie was niet eerder gesignaleerd in het Nederlands, maar het deed het goed in 2003. Aanvankelijk vooral in berichten over Irak ('Unesco heeft opgeroepen een soort erfgoedpolitie op te zetten die de culturele sites in Irak zou gaan bewaken'), maar aan het eind van het jaar ook in verband met een ander plan van Unesco, om belangrijke cultuur- en natuursites door satellieten te laten bewaken. Men sprak in dit verband van een zwevende erfgoedpolitie. Extreme Makeover Er was een tijd dat je leerde genoegen te nemen met je lichaam, maar de huidige trend is: niet tevreden, laat er wat aan doen! Grotere of kleinere borsten, schaamlipcorrectie, penis verlenging (verkleining komt bijna nooit voor), nosejob, liposuctie, wenkbrauwlift, ooglidcorrectie, buikwandcorrectie, kinimplantaat - het kost een paar centen, maar je wordt er een gelukkiger mens van dus gun het jezelf! De grootste invloed gaat uit van een Amerikaans programma getiteld Extreme Makeover, in navolging daarvan hoor en lees je opeens dingen als: 'Weet je waar jij aan toe bent: een extreme make-

39

ueeroe,

FOKKE...

over.' Je hoeft geen deskundige te zijn om te kunnen voorspellen dat Nederland ook op dit punt Amerika zal volgen. flash mob In juli 2003 waaide een Amerikaanse rage over naar Europa: de flash mob. Bij een flash mob spreken deelnemers via internet af om op exact hetzelfde tijdstip samen te komen en iets onzinnigs te doen. Zo kwamen op 2 juli 2003 honderden mensen een hotel in New York binnen om daar vervolgens, in de hotellobby, vijftien seconden te applaudisseren. Daarna vertrokken de gasten even plotseling als ze gekomen waren. In warenhuis Macy's vroeg een meute 'spontaan' om een liefdestapijt. In Het Parool, dat als een van de eerste Nederlandse kranten over deze opvolger van de happenings uit de jaren zestig schreef, muntte Ingrid Leeuwangh de vertaling flitsmenigte, die sindsdien opgang heeft gemaakt (meer dan bijvoorbeeldflitsmeute oïflitsdrommen). In de berichtgeving over deze hype las men verder over flashmobbing, flash mobber, mobbing en mob-sites - allemaal debuutwoorden. Het tijdschrift Onze Taal riep de lezers op een Nederlandse tegenhanger voor flash mob te verzinnen. De winnaar werd bliksembende.

40

I N V A U IKI IRAK.,,

Flash mob flipperkastdemocratie Flipperkastdemocratie is een vondst van Mark Kranenburg, redacteur en commentator bij NRC Handelsblad. Op n januari 2003 schreef Kranenburg, onder de kop 'De flipperkast-democratie': De Tweede Kamer krijgt trekken van een flipperkast, waar de electorale voorkeur als het zilveren balletje doorheen schiet. Tijdenlang kan de kogel in een rustig tempo heen en weer van links naar rechts rollen en dan plotseling met een hels kabaal blijven hangen bij een talloze bonuspunten scorende 'popbumper'. Het woord vond eerst alleen navolging in de Vlaamse pers. Zo schreef De Morgen op 23 januari 'in het stugge calvinistische Nederland heeft de flipperkastdemocratie toegeslagen', en een paar weken later haalde De Gazet van Antwerpen Klaus Van Isacker, directeur informatie van de Vlaamse televisiemaatschappij (VTM), aan met de woorden: 'Termen als "flipperkastdemocratie" en de vaststelling dat er grote drommen zwevende kiezers zijn, kunnen dit keer ook op onze verkiezingen van toepassing zijn.' Vervolgens werd het woord nog een paar maal in de Nederlandse pers gebruikt, samen met flipperkastliberalisme, een voortborduursel van fractievoorzitter Halse-

41

ma van Groenlinks ('Balkenende trekt het sociale vangnet weg onder het flipperkastliberalisme van Zalm'). Anders dan bij dramademocratie (zie aldaar) is het de vraag offlipperkastdemocratie een lang leven beschoren is. Hetzelfde geldt voor jundemocratie, dat in 2003 ook een paar keer in de kranten stond. flitssollicitatie Echt veel opgang heeft het woord nog niet gemaakt, maar er zou wel eens muziek kunnen zitten in deflitssollicitatie.Bij een flitssollicitatie moet je binnen vijf minuten duidelijk maken wie je bent, wat je wilt en wat je kunt. Doel is een vervolgafspraak in de wacht te slepen. Hiermee volgtflitssolliciteren het patroon van hetfastdaten (sinds kort ook wel flitsdaten genoemd): daarbij krijg je drie minuten om met een andere single kennis te maken. Trouw kopte begin december 2003: 'Flitssollicitatie uitkomst voor drukbezette hoogopgeleide'. fluistertrein Heel veel verkeerssituaties in Nederland voldoen niet aan de wettelijke normen voor geluid en schone lucht. In september 2003 maakte het kabinet bekend voor de oplossing van deze problemen de HAU*!!! W I J ZWN FOKKé SCAkKgü! EN W 6 W I U L 6 N H £ T CJiB WOAA6m ^ W&RK6MU!

PGvT Flitssollicitatie

42

komende vier jaar 330 miljoen euro te willen uittrekken. Om de geluidsoverlast van goederentreinen aan te pakken, wil men zogenoemde fluistertreinen inschakelen. In november 2003 meldde Railserver.nl hierover: Vanaf 25/11 gaat het project 'Fluistertrein' officieel van start. Beide prototype-wagens zullen dan in Den Haag door minister Peijs worden gedoopt. Doelstelling van het project is om een forse vermindering van de geluidsoverlast van goederentreinen te realiseren. Defluistertreinin deze pilot is de zogeheten Dolomiet-shuttle, een bestaande goederentrein die wordt voorzien van nieuwe wielen, wieldempers en remmen. De twee prototype-wagens zijn al aangepast en de overige 27 wagens volgen binnenkort. De Dolomiet-shuttle rijdt volgens een vaste route tussen Veendam en het Belgische Hermalle. Gedurende twee jaar, van medio 2004 tot medio 2006, zal het geluid van defluistertreinworden gemeten. Er zijn de afgelopen jaren diverse nieuwe samenstellingen m e t f l uister- ontstaan, die allemaal met het verkeer te maken hebben, zoals fluistertruck (1999), fluistertram (2002) enfluistertrekker (2002). Vergelijk kapsonestrein fbtofucken Fotojucken betekent foto's met behulp van de computer manipuleren (fucken) en dan het liefst zo dat er een grappig beeld ontstaat. Maar niet iedereen die met het programma Photoshop overweg kan heeft ook gevoel voor humor, vandaar de kop in de Volkskrant: 'Meligheid domineert fotofucks'. Een leuke fotofuck circuleerde binnen een dag na de geboorte van prinses Catharina-Amalia op internet: op het hoofd van de kersverse prinses was het kenmerkende kapsel van Beatrix gemonteerd. Onderschrift: 'Baby Máxima en Alexander geboren met veel haar.' Vergelijk cinewiets freedom fries Een van de belachelijkste creaties van 2003 isfreedomfries. Aan het begin van dat jaar werd duidelijk dat Frankrijk niet wilde meevech-

43

ten in de oorlog tegen Irak. Dit ergerde veel Amerikanen, mede omdat Frankrijk tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Amerikanen en Engelsen is bevrijd. In het Amerikaans Engels staat patat bekend als Frenchfries.Maar om de Fransen een lesje te leren stelde een restauranthouder in Beaufort, North Carolina, in februari 2003 voor om voortaan freedom fries op het menu te zetten. Dit voorstel vond meteen weerklank, en binnen de kortste keren verdwenen de French fries niet alleen van het menu van vele restaurants, maar zelfs van de kaart van de kantine van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden. Daar werd zelfs de French toast (wentelteefjes) omgedoopt tot Freedom toast. Een en ander deed denken aan de Eerste Wereldoorlog. Toen kreeg sauerkraut in Engeland en de vs de naam liberty cabbage, werdenfrankfurtershernoemd tot hot dogs en verscheen in plaats van hamburger de naam Salisbury steak op het menu. In de Nederlandstalige pers werd freedom fries vertaald als vrijheidsfriet en ook dat woord is niet eerder aangetroffen. Enkele krantenkoppen over deze kwestie: Amerikaans patriottisme treft frieten', 'Ook volksvertegenwoordigers eten vrijheidsfriet' en 'vs moeten frietjes weer Frans noemen'. Dat laatste bericht verscheen in september 2003 in Trouw: De frietjes in het Amerikaanse parlement moeten weer Frans genoemd worden. Amerika kan namelijk alle hulp gebruiken om de situatie in Irak onder controle te krijgen. Dat schrijft een lid van het Huis van Afgevaardigden in een brief aan haar collega's. [...] De Amerikanen trokken zonder de Verenigde Naties ten oorlog, maar hebben de volkerenorganisatie bij nader inzien toch nodig, nu de wederopbouw stroever verloopt dan verwacht. Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, Irakificatie, magnetronbom, militainment, MOAB, mvw, onthoofdingsaanval, Sahafisme, shock and awe en tankcam gebarenpoëet In muziekcentrum Vredenburg in Utrecht vond in januari 2003 een bijzonder evenement plaats: het Nederlands Studenten Orkest gaf een concert voor dove en hardhorende kinderen. Het orkest kreeg

44

daarbij assistentie van een danser en van een (dove) actrice die als gebarenpoëet werd aangekondigd: Suzanne Davina. Daarnaast kregen alle kinderen een ballon waarmee ze de trillingen van de muziek konden opvangen. Het woord gebarenpoëet was niet eerder in het Nederlands aangetroffen. Nieuw was ook gebarentaalcafé voor een café in Parijs, Café Signes genaamd, waar doven worden bediend door obers die gebarentaal beheersen. geltrein 'Op vijf trajecten rijden sinds maandag "geltreinen" door Nederland die het spoor van een antisliplaag voorzien. Aan de voorkant zit een pijpje dat een mengsel van zand, metaaldeeltjes en gel op de rails druppelt.' Aldus NRC Handelsblad op 23 oktober 2003. De gel moet volgens de NS voorkomen dat treinen bij het optrekken en afremmen 'doorslippen op glad spoor', waardoor er 'vierkante wielen' ontstaan. Zoals bekend wordt die gladheid voornamelijk veroorzaakt door bladeren. Men sprak in dit verband ook wel van blaadjesoverlast (kop in het Algemeen Dagblad: 'Geltrein ook in weekend tegen blaadjesoverlast') en van spoorgel. Ook dat zijn nieuwe woorden. Overigens is de NS terughoudend met het inzetten van geltreinen, vanwege de hoge kosten. Een ritje kost maar liefst vierduizend euro. generatiehypotheek Omdat koopwoningen de afgelopen jaren voor zogenoemde starters vrijwel onbetaalbaar zijn geworden, presenteerde de Rabobank op i maart 2003 een nieuwe hypotheekvorm: de Generatiehypotheek.

45

Die combineert bestaande hypotheekvormen met de financiële mogelijkheden van ouders (of andere familieleden) via mededebiteurschap, leningen of schenkingen. Hoewel het hier om een merknaam gaat, behandelden de kranten Generatiehypotheek al snel als een soortnaam. Zo schreef het Rotterdams Dagblad op 5 juni: 'Banken grossieren al met generatiehypotheken om huisvesting voor starters betaalbaar te maken.' En De Morgen schreef op 22 juli: 'Een generatiehypotheek zoals in Nederland, speciaal bedoeld voor ouders of grootouders die zich waarborg willen stellen, bestaat in België nog niet.' Nieuw was ook de Beschermingshypotheek, een combinatie van een spaarhypotheek en een verzekering tegen de mogelijke terugval in inkomen als gevolg van werkloosheid en ziekte. En dan had je nog de doorstroomhypotheek, waarbij de bank een overbruggingslening verstrekt aan de doorstromer die zijn oude woning nog niet verkocht heeft maar toch wil verhuizen. De generatiehypotheek werd ook wel spottend de papa-springt-bijhypotheek genoemd. gevoelsinflatie Volgens sommige economen zegt alleen ons gevoel dat alles sinds de invoering van de euro duurder is geworden. Men spreekt in dit verband van gevoelsinflatie. Dit woord is in 2002 bedacht door de Duitse financieel econoom Rudolf Hickel. Het debuteerde in mei 2002 in Trouw: De financieel econoom prof. Rudolf Hickel uit Bremen spreekt, naar analogie van de weerman en zijn 'gevoelstemperatuur', inmiddels van 'gevoelsinflatie'. Zo denken mensen dat er meer inflatie is dan er feitelijk is, doordat er een paar opvallende prijsverhogingen hebben plaatsgevonden, van bioscoopkaartjes bijvoorbeeld, terwijl de consument niet merkt dat duurzame consumptiegoederen als tv's en pc's intussen juist goedkoper zijn geworden. Sinds ook het Centraal Bureau voor de Statistiek het over gevoelsinflatie heeft, is dit woord doorgebroken in de Nederlandse media. In januari 2003 schreef een lezer hierover aan het Rotterdams Dagblad:

46

De inflatie over 2002 bedroeg 3,5 procent. Slechts een klein gedeelte daarvan werd veroorzaakt door het invoeren van de euro. Dat we het idee hebben dat de prijzen gestegen zijn door de euro is meer een gevoel, het strookt niet met de werkelijkheid. Daarvoor hebben we de nieuwe term: gevoelsinflatie. Ik wilde deze week mijn auto parkeren in Spijkenisse. Het parkeertarief bleek per 1 januari 2003 verhoogd te zijn van - 1,20 naar - 2,50. Een verhoging van 108 procent! Ik hield daar inderdaad een onprettig gevoel aan over. In oktober 2003 verklaarde Nout Wellink, president van De Nederlandsche Bank, dat er wat hem betreft fouten waren gemaakt bij de introductie van de euro. Hij zei met name de gevoelsinflatie onderschat te hebben. 'Mensen schatten de prijsstijgingen twee keer zo hoog in als de inflatie feitelijk was.' Bovendien waren er wel degelijk sectoren waar de prijzen sterk omhoog waren gegaan, erkende hij, met name in de horeca en bij de detailhandel. gloeivis Tot de merkwaardigste uitvindingen van 2003 behoort de GloFish, een genetisch gewijzigd zebravisje dat rood of groen fluoresceert. Deze gloeivis, zoals hij in de Nederlandse media werd genoemd, is gemaakt door een groep biologen uit Singapore onder leiding van Zhiyuan Gong. Ze voorzagen zebravissen van een groen fluorescerend gen van een kwal en een rood fluorescerend gen uit een zeeanemoon. Het is de bedoeling dat de GloFish (van het Engelse toglow, 'gloeien') in januari 2004 op de Amerikaanse markt komt. Eind 2003 waren er al enorme wachtlijsten. In de Nederlandse Welzijns- en Gezondheidswet voor Dieren is het creëren van zogenoemde transgene dieren verboden als er geen dringende noodzaak voor is. De wet regelt echter niets over de import van transgene dieren. 'Mocht een gloeivisje door de wc gespoeld worden', aldus NRC Handelsblad op 4 december 2003, 'dan zal het geen plaag worden in de natuur, zo verzekert de handelaar op zijn website. Als tropische vis kan het niet tegen lage temperaturen.' Voorzover bekend is het gloeivis je het eerste genetisch gemanipuleerde huisdier. Men sprak in dit verband ook wel van een gen-huisdier, een woord dat niet eerder is aangetroffen. 47

googelen Begin februari 2003 werd de bekende zoekmachine Google uitgeroepen tot merk van het jaar 2002. De eenvoudige website - een pagina met niet veel meer dan een zoekbalk - eindigde zelfs vóór topmerken als Coca-Cola en Starbucks. In een bericht over de enorme populariteit van Google schreef NRC Handelsblad op 12 februari 2003: 'In het Engels is to google inmiddels synoniem geworden voor "zoeken op internet". En ook in het Nederlands begint het werkwoord googelen - op z'n Engels uitgesproken - ingeburgerd te raken.' In de vele discussiegroepen kwam googelen toen al een tijdje voor, maar in de dagbladen is het niet voor begin 2003 aangetroffen. Overigens is Google zelf niet blij met dit nieuwe werkwoord. Zij zijn bang dat dit ten koste zal gaan van de kracht van de merknaam. Immers, je kunt ook op andere zoekmachines googelen. Merkenspecialist Bas Kist schreef hierover in NRC Handelsblad: 'Google heeft last van het Spa- of Aspirine-effect. In Engeland en de Verenigde Staten gebruiken steeds meer internetters het werkwoord to google als ze het hebben over "iets zoeken op internet", of dit nu met Google of met een andere zoekmachine gebeurt. Ook in Nederland begint het googelen in te raken.' Googelen wordt niet alleen gebruikt voor 'zoeken op internet', maar kent ook een specifieke toepassing: zoeken op internet naar informatie over een potentiële partner. Hierover schreef de Volkskrant in mei 2003: 'Onder daters is het googelen razend populair. Zo weet je voor de eerste ontmoeting alles al van een potentiële kandidaat. Of denk je althans. Of het klopt, doet er dan niet meer echt toe. Google overschrijdt straks de term voor internet, het wordt het begrip voor informatie in de breedste zin van het woord, voor heden en verleden.' Googelen klinkt als koekelen en ook in die spelling wordt het soms gebruikt. Eén voorbeeld: 'Hai beste Nikky, Eindelijk even tijd om een berichtje te sturen over jouw site. Dit is niet de eerste keer dat ik erop zit te koekelen.' Ook de verbogen vorm gegoogeld komt reeds tientallen malen op internet voor.

48

Google-bomben 'Webloggers zijn er in geslaagd,' meldde het ANP op 30 december 2003, 'de woorden raar en kapsel aan het curriculum vitae van minister-president Balkenende te koppelen in Google, de meest gebruikte zoekmachine op internet. Wie raar en kapsel bij de zoekmachine intypt, krijgt de levensloop van de minister-president als eerste resultaat op zijn scherm. Eerder koppelden Amerikaanse loggers de woorden miserahle enfailure aan de Amerikaanse president George Bush.' Het op deze manier koppelen wordt Google-bomben genoemd. Men spreekt ook van google bombs. Een groot aantal webloggers - een woord dat we sinds 2000 kennen - voorzag de woorden raar en kapsel van een hyperlink (een debutant uit 1991) naar het cv van Balkenende. Google indexeert webpagina's door ze 'af te grazen', zoals dat heet; daarbij wordt onder andere gekeken naar hyperlinks naar andere websites. Uit een artikel op een website: Het zal niet lang meer duren voordat bloggers bomb squads gaan vormen om google te bombarderen. Doel: ego, humor, geld of gerechtigheid. Nu heb je meer dan 3 bezoekers per dag nodig om een beetje succesvol te zijn met google bomben. Maar bij een succesvolle site als bijvoorbeeld retecool zou een 'google bomb tuesday' o.i.d. toch zeker een aardige impact kunnen hebben op de google zoekresultaten. Inslaan als een bom zeg maar. groetzone Idee van Joël van der Meer van Groenlinks, afdeling Rotterdam: voorzie een aantal straten in de havenstad van een groetzone, een zone waar mensen elkaar weer gedag gaan zeggen. Van der Meer komt uit Friesland. 'Daar zei je tegen iedereen op straat "hoi". In de stad ging ik hier mee door, maar waren verbazing en een meewarige blik de reacties.' In januari 2003 werd in de Korenaardwarsstraat het eerste groetzonebord onthuld. Op het bord staat: 'Groeten mag'. Het bord maakt deel uit van 'Stadsetiquette', een project om prettige omgangsvormen terug te brengen in de stad. Op een website schreef iemand: 'Groetzone: wat mij betreft het meest idiote verzinsel van 2003.'

49

Groetzone gulpenduikertje In haar studietijd stond Mabel Wisse Smit bij sommigen bekend als een gulpenduikertje. Aangezien die tijd alweer ver achter haar ligt, kan gulpenduikertje geen spiksplinternieuw woord zijn, maar bij het grote publiek raakte het pas in 2003 bekend, tijdens Mabelgate. Het woord dook voor het eerst op in Elsevier, in oktober. Volgens dit tijdschrift zijn vrouwen die rond 1970 zijn geboren, 'vrijgevochten, zelfverzekerd en optimistisch. En vooral gek op seks. [...] Ook Wisse Smit behoort tot die generatie vrouwen die seks en liefde kan scheiden. Je wordt tenslotte ook niet zomaar "gulpenduikertje" genoemd.' Diverse journalisten leverden commentaar op dit opvallende woord. Zo schreef Bert Wagendorp in de Volkskrant: 'Als je zoiets leest, kijk je voortaan toch anders naar al die opwaaiende zomerjurkjes en bedenk je je nog wel een tweede keer, voor je dochter op hockey mag.' En in De Morgen schreef Hugo Camps: 'Prachtig woord. Ik dacht er meteen een roze schemerlamp, fluorescerende jarretelles, een magnum bubbeltjes en knieën als jambische verzen bij. Kortom, genot. Gulpenduikertje: er zijn niet zo veel woorden die je zelf wilt verzinnen, maar dit is er een van.' Op de website http://vetste.woordvanhetjaar.nl wordt gulpenduikertje gedefinieerd als 'enthousiast pijpstertje' maar dat is niet erg accu-

50

raat. Het woord wijst meer op iemands seksuele gretigheid dan op een bepaalde handeling. PvdA-fractievoorzitter Wouter Bos noemde gulpenduikertje in het tijdschrift Onze Taal het mooiste woord van het jaar 2003 en columnist Jan Kuitenbrouwer nam dit in overweging: Ik twijfel nog tussen mortulance en gulpenduikster. Een van die twee is wat mij betreft het woord van 2003, maar het is moeilijk kiezen. Ze zijn allebei prachtig. Bij mortulance zie je meteen iets tussen een ambulance en een lijkwagen voor je, en dat is het dus ook. Mortulance. In elk geval de droevigste aanwinst voor onze woordenschat in 2003. Nee, dan de gulpenduikster. Dat is een powerbabe, de stoere jonge vrouw van nu, die weet dat de gulp de kortste weg is naar het hart van een man. halalkaas Halaïkaas is kaas die volgens de islamitische spijswetten is gemaakt: in plaats van dierlijke vetten worden plantaardige gebruikt. Volgens

éém

WAT-

VUIK6RTJB

???

51

de koran is vlees van varkens en carnivoren namelijk onrein, ook bloed en vlees van doodgevonden dieren mogen de mens niet tot voedsel dienen. Halal is een Arabisch woord voor 'wettig, toegestaan'. In december 2003 haalde zuivelbedrijf Zijerveld & Veldhuyzen uit Bodegraven het nieuws met de introductie van halalkaas. Dit leverde het bedrijf de nodige aandacht van de media op. Enkele krantenkoppen: 'Halalkaas voor Hollandse moslims', 'Bodegraafs bedrijf komt met halalkaas' en 'Kaas voor moslims is het "toppunt van integratie'". Maar kort daarop meldde het Algemeen Dagblad, onder de kop 'Halalkaas bestaat al 25 jaar': De onlangs gepresenteerde Halalkaas uit Bodegraven is in Nederland niet uniek in zijn soort. Jozef van Rijn uit Maasland meldt deze kaas al 25 jaar in Nederland te verkopen. Deze Delianderkaas is te koop via onder meer natuurvoedingswinkels en Turkse en Marokkaanse winkeliers. De kaas zelf mag dan ouder zijn, vóór 2003 i s woord halalkaas niet aangetroffen. Wel samenstellingen als halalvlees (sinds 1997), halalmaaltijd (1998), halal-label (1999), halalkeurmerk (2000), halalbabyvoeding (2000) en zelfs halalkroket (2001). De samenstelling worden soms met en soms zonder koppelteken geschreven. hekwerkwijk 'Hekwerkwijk,' meldde de digitale nieuwsbrief Taalpost op 19 september 2003, 'is een nieuw woord voor een verschijnsel dat ook in Nederland en Vlaanderen al sporadisch voorkomt, maar vooral in Angelsaksische landen vrij gewoon is: een wijk die door een hoog hek of een dergelijke afzetting afgesloten is om ongewenste buitenstaanders buiten te houden.' In het Engelse taalgebied noemt men zo'n wijk een gated community. 'De trend van hekwerkwijken neemt steeds grotere vormen aan, zoals in Berkel en Rodenrijs waar privé-park Parkwijk verrijst,' meldde de Volkskrant op 11 november 2003; Trouw sprak later van een soort-bij-soort-wijk.

52

herkomstboom In maart 2003 besloot het college van B en w van Rotterdam, naar aanleiding van een verzoek van de Stadspartij Rotterdam, om Gemeentewerken de opdracht te geven bij het planten van bomen vaker te kiezen voor zogenoemde herkomstbomen. 'Herkomstbomen/ verduidelijkte het Algemeen Dagblad op 29 maart, 'zijn bomen afkomstig uit de landen van herkomst van allochtone Rotterdammers, die representatief zijn voor een bepaald gebied.' Er kwam een onderzoek, waaraan was meegewerkt door onder meer het Wereldmuseum, de Bomenstichting en individuele dendrologen. Over de resultaten van dit onderzoek schreef NRC Handelsblad in mei 2003, onder de kop 'Iedere allochtoon zijn eigen boom': Wat is dan wel een herkomstboom? 'Om als herkomstboom in aanmerking te komen dient een boomsoort in de eerste plaats voor de betreffende mensen als herkomstboom herkenbaar te zijn en representatief te zijn voor het gebied.' Dan kun je dus denken aan 'belangrijke bomen als olijf, vijg, ficus of citrus'. Maar omdat 'als praktische eis moet worden gesteld dat een herkomstboom in de stad tot een volwassen boom kan uitgroeien', moet rekening worden gehouden met zaken als temperatuur, neerslag en hoeveelheid daglicht. Dan vallen deze bomen dus weer af. hittedode Helemaal kakelvers is het woord hittedode niet - tussen 1998 en 2003 is het drie keer in de dagbladen aangetroffen - , maar het brak door toen in augustus 2003 bekend werd dat de snikhete zomer alleen al in Frankrijk duizenden slachtoffers had geëist. Een greep uit de krantenkoppen: 'Franse minister erkent drama hittedoden', 'Politieke heibel in Frankrijk na 5000 hittedoden', 'Al meer dan tienduizend hittedoden in Frankrijk' en het enigszins cynische 'Hittedoden doen politieke temperatuur in Frankrijk stijgen' (De Morgen). Uiteindelijk maakte het Franse Nationaal Gezondheidsinstituut bekend dat het om 14.802 doden ging. Omdat de ziekenhuizen en mortuaria alle doden op een gegeven moment niet meer konden bergen, maakte men gebruik van koeltenten, een woord dat we sinds 1996 kennen. Het gaat hier om opblaasbare koelcellen. In de

53

WIG«

IS R E

M(TT£POPÉ..'/.'

berichtgeving over deze kwestie gebruikten de kranten verder gelegenheidssamenstellingen als warmtepauze, zonne-urenrecord, hittenood en hitteprotocol. hoerenschool Begin 2003 richtte Elène Vis, ex-prostituee én ex van Emile Ratelband, een school op die in de media afwisselend hoerenschool, seksschool en prostitutieschool werd genoemd. De eigenlijke naam is Hanky Panky School, maar Vis zelf had niks tegen het woord hoerenschool. Quote citeerde haar op 1 maart 2003 als volgt: 'Een hoerenschool,' zegt Elne, 'maar niet alleen voor vrouwen uit het vak, ook voor gewone getrouwde vrouwen en singles die het verleiden onder de knie willen krijgen.' Behalve verleidingstechnieken en strippen is er ook iemand die les geeft in de kamasutra en iemand die helpt bij het oplossen van seksuele problemen. Zelf geeft ze trainingen die het zelfvertrouwen moeten vergroten. Noem het maar nip. 'Toen ik een seminar met Emile meemaakte ontdekte ik dat ik in mijn trainingen eigenlijk hetzelfde doe als hij.'

54

Het Rotterdams Dagblad vatte de lessen van Vis aldus samen: 'Wat een meisje moet leren is dat de daad hooguit een stief kwartiertje duurt. Dat schuift niet, dus moet je een hoerenloper zo lang mogelijk aan de praat houden.' insectenhotel Een insectenhotel is geen achenebbisj hotel waar de gasten belaagd worden door ongedierte, maar een onderkomen dat speciaal voor insecten is gebouwd. Het eerste insectenhotel in Nederland opende in maart 2002 in Meerssen zijn deuren. 'Het gaat,' schreef een krant indertijd, 'om een vreemd bouwwerk van boomstammen, takkenbossen en mergelblokken met speciale suites voor muggen, verduisterde kamers voor pissebedden en een mini-bar voor mieren. De bedenker van dit rare hutje is natuurfreak Willy Savelberg.' Inmiddels bestaan er ook elders insectenhotels en gebruiken kranten het woord alsof het allang bestaat. Twee voorbeelden hiervan: 'Daar [tussen Heinenoord en Oud-Beijerland] staan een heus insectenhotel en een insectentoren, waar de gaten al voorgeboord zijn om kleine diertjes te verlokken tot een verhuizing' (De Dordtenaar ttj juni 2003) en: 'Vanuit bezoekerscentrum Tenellaplas wordt een bezoek gebracht aan het duingebied waarna bij het bezoekerscentrum geknutseld gaat worden aan een insectenhotel, de kinderen maken voor zichzelf een klein insectenhotelletje' (Rotterdams Dagblad 11 november 2003). insliktaal 'Erger nog dan het Poldernederlands of het hun-hebben-Nederlands is het Balkenende-Nederlands, dat als voornaamste kenmerk heeft dat elke onbeklemde lettergreep wordt ingeslikt. Het is een gewoonte die in Den Haag, met name onder CDA-politici, snel terrein wint.' Aldus de Amsterdamse literatuurhistorica Marita Mathijssen op 8 november 2003 in NRC Handelsblad. Zij sprak in dit verband van insliktaal, een samenstelling die niet eerder in het Nederlands is gesignaleerd. Het taalgebruik van Balkenende is verschillende keren gehekeld door columnist Jan Kuitenbrouwer. Op 24 december schreef hij op zijn weblog bij de Volkskrant:

55

Leek er aan het begin van deze kabinetsperiode enige verbetering op te treden in het taalgebruik van JPB de MP, het herstel was helaas van tijdelijke aard; inmiddels brabbelt de pumjee weer op volle sterkte. 'Dis gee spa va kokagansie' sprak hij van de week tijdens een bezuinigingsdebat. Nova liet het fragment zien, maar dat was het moment waarop Balkenende het begin van die zin nog min of meer correct uitsprak. Even later zei hij het nog een keer, en produceerde bovenstaande toverspreuk. [...] (Kokagansie, voor alle duidelijkheid, is Balkenends voor 'koopkrachtgarantie'.) Vergelijk Breezertaal, Engafrikaans en Zaaitaal instapdelict 'Vroeger waren straatroven een einddelict. Iemand deed het als hij al een behoorlijke criminele carrière had opgebouwd. Nu is het steeds meer een instapdelict; de straatroof als begin van een criminele carrière.' Aldus Raphael Creemers, hoofd van de politie in Tilburg. Creemers gebruikte hier twee neologismen in één adem: einddelict en instapdelict. Verder niet aangetroffen, dus mogelijk alleen in gebruik in Tilburg. Vergelijk jongpleger Intelligent Protective Cover In december 2003 verhuisde de Nachtwacht, het wereldberoemde schilderij van Rembrandt, van de Eregalerij in het Rijksmuseum naar zijn tijdelijke onderkomen in de Philipsvleugel. Bij die verhuizing werd het schilderij eerst verpakt in een laag zuurvrij papier en een laag plastic. Vervolgens werd het kunstwerk in een houten frame met golfkartonnen platen geplaatst. Dit houten frame werd daarna in een tweede beschermlaag verpakt, de door Philips ontwikkelde Intelligent Protective Cover. Deze beschermhoes, met aan weerszijden een levensgrote afbeelding van de Nachtwacht, bevatte onder meer sensoren die de temperatuur, de luchtvochtigheid en de schokken in de gaten hielden. Bijnaam voor deze Intelligent Protective Cover, de theemuts.

56

internetkannibaal Bijnaam voor de 41-jarige Duitser Armin Meiwes, die in 2003 in Kassei terechtstond voor het vermoorden en (gedeeltelijk) opeten van de 43-jarige Bernd Jürgen Brandes. Meiwes had op internet gemeld dat hij op zoek was naar een vrijwilliger die bereid was te worden vermoord om vervolgens te worden opgegeten. Brandes reageerde. Zijn dood werd op video vastgelegd. Omdat het slachtoffer aan zijn eigen dood had meegewerkt, was het aanvankelijk onduidelijk of justitie Meiwes wegens moord zou vervolgen, of dat er sprake was van hulp bij zelfmoord. Het werd moord. Curieus detail in deze absurde zaak: eerst sneed Meiwes de penis van Brandes af, waarna de mannen deze gezamenlijk opaten. Meiwes wordt ook wel de cyberkannibaal genoemd. Hij heeft inmiddels verschillende aanbiedingen gekregen van producenten die zijn verhaal willen verfilmen. Irakificatie De Amerikanen willen de verantwoordelijkheid voor orde en veiligheid in het bezette Irak overdragen aan een lokale overheid. Dit wordt in het Engels Iraqijication genoemd. Als Nederlandse vertalingen doken op: Irakificering en Irakificatie. Irakificering debuteer-

J B

MEST

2/TTE/Sf

CWATTEN/

SO WH AT?/ ,,.hJO(J..>

Internetkannibaal

57

VOOR-LOf^Gi MOU PElSf we MÉT OP ^ AAIUo>öeis| VANI SAOOAiA WUSSeiN

Irakijicatie de in november 2003 in NRC Handelsblad, in de vertaling van een stuk uit Newsweek: 'Destijds heette dat vietnamisering; nu heet het "irakificering". En net als toen is het niet zozeer een winnende strategie als wel een "exit-strategie".' En Irakijicatie kwam voor het eerst voor in de Volkskrant, eveneens in november, in een vertaling van een stuk uit The New York Times: 'We streven naar "Irakificatie": lokale strijdkrachten nemen de plaats van Amerikaanse troepen in. Laten we hopen dat het werkt. Maar hoop is geen plan.' Irakijicatie is gevormd naar het voorbeeld van Vietnamisatie, dat inmiddels de woordenboeken heeft gehaald in de betekenis 'het aan een land zelf overlaten zijn belangen te behartigen'. Of dat ook met Irakijicatie of Irakificering zal gebeuren, moet nog blijken. Vooralsnog wordt Irakijicering iets vaker gebruikt. Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, freedom fries, magnetronbom, militainment, MOAB, mvw, onthoofdingsaanval, Sahafisme, shock and awe en tankcam jackassen 'Eerst was er het skateboarden, toen kwamen de stunts en nu is Jackassen een werkwoord, liefst gebezigd door jongens tussen de tien en twintig.' Aldus het Algemeen Dagblad in februari 2003. NRC Handelsblad noemde het een paar maanden later 'een levensgevaarlijk televisiewerkwoord in opkomst'. Bij jackassen doen kinderen de stunts na die zij in het populaire televisieprogramma Jackass hebben ge-

58

zien. Maar dan zonder de beschermende kleding en zonder de ervaring van getrainde stuntmannen. 'Vooral stunts met winkelwagentjes blijken populair te zijn: ik ken tieners (jongens natuurlijk) die er in het bos mee van heuvels sjezen. In vervoegde vorm heb ik dit nieuwe werkwoord nog niet aangetroffen, maar het wachten is natuurlijk op de eerste gejackasste slachtoffers', aldus NRC Handelsblad. Hier een fragment uit een beschrijving van een Jackass-dag op een jongerenwebsite: Vandaag hebben Mriek en ik weer een jackass-dag georganiseerd. We waren met zn 4en. Het was wel vet. Er waren ook nog andere mensjes daar waar we gingen jackassen, die zaten allemaal raar te kijken waarom we zo maf deden. Ik had mijn ivo hoedje meegenomen en opgezet en ging op het skateboard staan en achter Mriek's fiets hangen en dan opeens loslaten vlakbij de muur zodat ik daar dus tegenaan kwam. Maar dat was niet zo leuk, dus toen probeerde ik het zittend, dat was wel lache! Ik botste ook een paar keer heel droog tegen een paaltje omhoog en heb geprobeert op het dak te skateboarden maar het was net iets te hoog.

fOKKB! J E Z E L F

HEB JE N O U

E X P R E S

OF P E R OKIGEIUK, UIT MET RAAAA.

Jackassen

59

jongpleger De laatste jaren zijn er opeens allerlei nieuwe woorden bij gekomen voor mensen die geregeld misdaden plegen. Men spreekt in dit verband van meerplegers (sinds 2002) en van veelplegers (sinds 1999) woorden die nog niet in de Grote Van Dale staan. Een meerpleger is een recidivist die drie- tot tienmaal met justitie in aanraking komt; een veelpleger is iemand die vaker dan tien keer een misdrijf heeft gepleegd. Nieuwste loot aan deze stam: de jongpleger, dat wil zeggen een jonge misdadiger die nog kan uitgroeien tot een meer- of veelpleger, dan wel tot een zedenpleger, want ook dat woord is aangetroffen. De jongpleger begint, als het goed is, met een instapdelict (zie aldaar). kansweigeraar Sinds 2003 wordt een kansarme die zelf niet meewerkt om zijn lot te verbeteren een kansweigeraar genoemd. Het woord debuteerde op 20 september 2003 in Trouw: De grote steden leveren niet langer voldoende eigen kweek aan timmerlui, metselaars, loodgieters en noem maar op. Dat is het gevaar waar wethouders Oudkerk en van der Tak kort geleden op wezen. De oplossing op lange termijn is dus het stimuleren van de kansweigeraars. Leefbaar Rotterdam kan beter inzetten op de import van kansrijken dan op de export van kansarmen. Op een website schreef iemand: 'Wie in de participatiestaat van Van Aartsen uit de boot valt of kansen laat liggen om zijn of haar eigen situatie te verbeteren, heet in het jargon van nieuw rechts een kansweigeraar. [...] Harde taal dus, die de verharding in de samenleving weerspiegelt.' kapsonestrein De divisie reizigers van de NS leed in 2002 een verlies van maar liefst 69 miljoen euro. In december 2003 lekte een plan van de NSdirectie uit om deze situatie ten goede te keren: de introductie van een luxespitstrein die voorrang zou krijgen op 'gewone' treinen. Een kaartje voor deze luxetrein zou twee euro meer kosten. Reizigers-

60

organisatie Rover noemde de plannen voor de luxetrein 'schandalig'. Een woordvoerder van Rover verklaarde: 'Het kan niet zo zijn dat gewone treinen moeten wachten op kapsonestreinen waarin reizigers zitten die meer betalen.' In hetzelfde plan overwoog de directie om een zogenoemde loungetrein in te stellen, een nachtelijke trein met muziek en gedempt licht tussen Schiphol en Amsterdam. Ook loungetrein is een nieuw woord, net als luxespitstrein en kapsonestrein. Vergelijk fluistertrein kidhunter In september 2003 kwam aan het licht dat de Sociale Dienst in Assen had meegewerkt aan het opsporen en terugbrengen van kinderen die door een van de ouders naar het buitenland waren ontvoerd. De dienst had een kidhunter ingehuurd, een woord dat sinds 2001 een sluimerend bestaan leidt, maar dat door deze kwestie algemeen bekend werd. Een kidhunter haalt tegen betaling een kind terug dat zonder overleg door een ex-partner naar het buitenland is meegenomen. De kidhunter doet dus aan terugontvoeren, een woord dat in 2002 debuteerde. Er bestaat een kidhuntershureau in Rijswijk en ook de Stichting Kinderontvoering in Arnhem doet aan kidhunten. kidlit Nadat in 2002 chicklit en ladlit debuteerden voor respectievelijk literatuur voor en over jonge vrouwen (chicks) en stoere knapen (lads), was in 2003 de beurt aan kidlit als het verkorte, Engelse alternatief voor jeugd- of kinderliteratuur. In het Engelse taalgebied wordt kidlit al volop gebruikt, in het Nederlands tref je het vooralsnog slechts sporadisch aan. De Volkskrant signaleerde het in oktober 2003 in een stukje over een ander lit-woord, namelijk culilit, inderdaad voor 'culinaire literatuur'. Over dit laatste woord schreef de krant: 'Het woord - een verbastering in de reeks kidlit en chicklit waarmee respectievelijk kinderboeken en overrijpe-bakvissenlectuur worden bedoeld - dook onverhoeds op in een van de lijstjes vakantieboeken die deze zomer werden aanbevolen.'

61

kindermuseumnacht Sinds 1999 kennen wij het verschijnsel van de museumnacht. Musea zijn dan open van zeven uur 's avonds tot twee uur 's nachts. Bovendien organiseren zij allerlei extra activiteiten. Op zondag 21 december 2003 organiseerde het Centraal Museum te Utrecht de eerste kindermuseumnacht. Tot de klok van twaalf uur 's nachts', aldus de Volkskrant, 'is het museum van en voor kinderen. Nonnen in nachtjaponnen nemen kinderen, die hun pyjama mogen aanhouden, op een magische tocht mee door het museum. De nachtelijke tocht eindigt in een nonnendisco in de kapel. Voor ouders is er een speciale volwassenenhangplek.' Ook de woorden nonnendisco en volwassenenhangplek waren niet eerder in de kranten te vinden. kippenkliklijn Curieus en veelzeggend is de toename van het aantal kliklijnen in Nederland. Hoewel de meeste kinderen nog altijd wordt geleerd 'je mag niet klikken', stimuleert de overheid in toenemende mate dat misstanden anoniem worden gemeld aan een kliklijn, een woord dat we pas sinds 1994 kennen. Nieuwste loot aan deze stam: de kippenkliklijn. Deze lijn werd in april 2003 door de Algemene Inspectiedienst in het leven geroepen voor mensen in de Gelderse Vallei die illegaal 'hobbypluimvee' zagen lopen. Men was begonnen met het ruimen, zoals dat tegenwoordig heet, van pluimvee vanwege de vogelpest, maar hobbypluimvee staat niet geregistreerd, vandaar. 'Het kan een buurman betreffen die zijn hobbypluimvee stiekem naar een ander gebied smokkelt omdat hij dat niet wil laten afmaken,' zei een woordvoerder van de inspectiedienst over mensen die je zoal kunt aangeven. Een greep uit de reeds bestaande kliklijnen: de vuurwerkkliklijn, de pedofiliekliklijn, de e-mailkliklijn (tegen illegale kopieerders van spelletjes), de voetbalvandalisme- of hooliganlijn, de armoedekliklijn, de dopingkliklijn, de bouwfraudekliklijn, de misdaadkliklijn ('Meld Misdaad Anoniem, Bel M'), de wegpiratenkliklijn, de horkenlijn en de speciale kliklijn voor vrachtwagens zonder dodehoeksystemen. Ook die laatstgenoemde lijn werd in 2003 geopend. Binnen een maand waren er veertig meldingen binnengekomen.

62

*o*Too* «TÖKTS*

RGwTvB Kippenkliklijn

koningskindvla Campina bracht direct na de geboorte van Catharina-Amalia 'verse koningskindvla' op de markt. Het gaat om oranje vla met sinaasappelsmaak. De dag na de geboorte stond er op de pakken 'welkom prinsesje'. Toen bekend was hoe het prinsesje heette, werden er nieuwe verpakkingen gedrukt. In vier weken tijd verwachtte Campina ruim tweehonderdduizend liter koningskindvla te kunnen afzetten. Op een website schreef een zekere Tom Reuvers over dit nieuwe woord: Ook moeten we onze zuivelindustrie noemen, waar we vroeger allen trots op waren als één van de belangrijkste exportmiddelen binnen onze nationale handel. Maar nu kan ik op ze spugen, van afschuw. 'Koningskindvla' staat morgen naast de hopjesvla en dergelijke op de schappen van de supermarkten, welke ze even vrolijk weer kunnen gebruiken in de prijzenoorlog tussen de verschillende ketens. Koningskindvla, alleen het woord al.

63

6RAAG

BOEK— M E T ZO WÊIN(C,

SA/OO&P&tsi.

Leescheque kuikenveegmachine In februari 2003 diende de dierenbeschermingsorganisatie Wakker Dier een klacht in bij de Reclame Code Commissie tegen reclame voor 'De Catcher', een apparaat dat in de pers de naam kuikenveegmachine kreeg. Het gaat om een robot die met lange rubberen vingers vleeskuikens vangt die voor de slacht zijn bedoeld. De robot selecteert de dieren op gewicht en stopt ze in kratten. Volgens de fabrikant, LogTech BV in Hoogeveen, gebeurt dat op een diervriendelijke manier. Volgens Wakker Dier gebeurt het allerminst diervriendelijk. De dierenbeschermingsorganisatie beriep zich op een onderzoek waaruit blijkt dat van de 8000 kuikens die de kuikenveegmachine per uur vangt, 1500 dieren ernstige kneuzingen, breuken en bloedingen aan vleugels, poten en rug oplopen. 'De kuikenveegmachine,' schreef een krant, 'is een recente uitvinding die steeds vaker het handmatig vangen van kuikens vervangt. Vangploegen blijken ook niet zachtzinnig te werken, zoals een onderzoek uit 1998 aantoont. In een stal van 40.000 kuikens raakten 10.000 dieren gewond. Daarom ontvingen de kippenboeren de "diervriendelijke" Catcher aanvankelijk met gejuich.'

64

Een boze lezer schreef in het Algemeen Dagblad: 'Alleen het woord al: kuikenveegmachine. Vegen betekent afval, rommel bij elkaar vegen en afvoeren. Maar het gaat hier om prachtige, levende wezens.' leescheque Leescheque is een nieuw woord voor 'boekenbon' (dat al zeker sinds 1956 bestaat). Eind 2002 gaf het Brussels Gewest drieduizend leescheques van tien euro aan de Brusselse gemeenten die zich inschreven voor het project 'Lezen in je gemeente'. Die konden de cheques weer doorgeven aan het publiek. De actie was een succes. Eind december volgden nog eens 13.000 leescheques. Deze werden uitgegeven door de Brusselse en Waalse regeringen. Twee krantenkoppen: 'Brussels Gewest geeft 3.000 leescheques weg' en 'Waalse leescheques om Vlaamse cultuur te bevorderen'. Mabelgate Ieder jaar brengt zijn eigen -gales, die uiteindelijk allemaal vernoemd zijn naar het Amerikaanse Watergateschandaal uit de jaren 1972-1975. De meest opvallende Nederlandse -gate van dit jaar was zonder twijfel Mabelgate. Dit woord debuteerde op 6 oktober 2003 in de Volkskrant, in een artikel van Paul Brill: 'Een nieuwe Oranjeaffaire is geboren: Mabelgate.' O J A , eisl A A A & Ê t H Ê ^ F T OOIT T w e e

Mabelgate

65

Hl AAA6&L.' H6PKÊN J É P e Z g WOORPEN INOG?

Mabelgatc De feiten zijn bekend. Nadat prins Friso had aangekondigd dat hij zou gaan trouwen met Mabel Wisse Smit, deed misdaadverslaggever Peter R. de Vries onderzoek naar de contacten van Mabel met de in 19 91 vermoorde Amsterdamse topcrimineel Klaas Bruinsma. De Vries bezocht Charlie da Silva, een voormalige lijfwacht van Klaas Bruinsma, in Chili, en met een strenge blik in de camera sprak Da Silva de sindsdien vaak aangehaalde woorden: 'Ken je me nog, Mabel?' Volgens Da Silva waren de contacten tussen Mabel en Bruinsma veel inniger dan Mabel aan de overheid had verteld. Een rel was geboren. In de honderden berichten kwam naar voren wat voor soort onderzoek de AIVD naar het verleden van Mabel had gedaan: slechts een naslagonderzoek - een woord dat we nog niet kenden. De pers noemde Mabel de reservekoningin van Nederland, en in het verleden zou zij de bijnaam gulpenduikertje hebben gehad, een woord dat hiermee aan een tweede leven begon. Er werd uitvoerig geschreven over de precieze aard van de zeilcontacten van Klaas en Mabel. De kranten konden maar niet genoeg krijgen van deze affaire, die volgens velen Mabel - die zich in het verleden zeer bekwaam voor allerlei goede doelen had ingezet - ernstig tekort-

66

deed. Men bleef maar doormabelen en namabelen; het leek wel of wij even leden aan Mabditis. Alles bij elkaar leverde Mabelgate dus heel wat nieuwe woorden op en zelfs de frequentie van het woord gangstermeisje steeg significant. Uiteindelijk kozen Friso en Mabel eieren voor hun geld. Zij zagen af van parlementaire toestemming voor hun huwelijk, waardoor Friso alle aanspraken op de troon verloor. En zij boden de regering en koningin Beatrix hun excuses aan. De andere opmerkelijke -gate van 2003 was Margaritagate. Voor een korte samenvatting zie bij claimbaron. magneetverf Anders dan de naam doet vermoeden is magneetverf - in 2003 voor het eerst in Nederland te verkrijgen - geen magnetische verf. De verf bevat wel roestvrije ijzerdeeltjes, waardoor magneten erop blijven zitten. De verf wordt geproduceerd door het Amerikaanse bedrijf Magpaint. Op 30 oktober 2003 schreef het tijdschrift Cobouw over de nieuwe verf: Magpaint introduceert er [op een beurs in Parijs] een magnetische muurverf, een product dat in Nederland nog maar 1,5 week in de winkels ligt. Door muurverf (een grijze dispersie op basis van acrylaathars) zijn ijzerdeeltjes gemengd, waardoor het geschilderde oppervlak ijzerhoudend [...] wordt. De grondverf kan in elke gewenste kleur worden afgelakt. Afwerken met bijvoorbeeld schoolbordverf behoort eveneens tot de mogelijkheden. En NRC Handelsblad schreef over deze verf, onder de kop 'Magneetverf vervangt punaises': De verf is een dispersie op waterbasis met metaaldelen. De verf bevat geen magnetische stoffen, in de buurt van het geverfde oppervlak ontstaan ook geen magnetische velden. Gevaar voor pacemakers of ontregeling van computers valt dan ook niet te verwachten. magnetronbom 'Door wapens als de magnetronbom zal een nieuwe oorlog in Irak er

67

heel anders uitzien dan de eerste Golfoorlog,' meldde Trouw op 17 maart 2003. Dat klonk alsof iedereen wel wist wat een magnetronhom is ('ze hebben natuurlijk weer magnetronbommen gebruikt'), terwijl dit woord helemaal nieuw was. Een magnetronbom - een vrije vertaling van het Engelse High Power Microwave - is een bom die korte maar hevige elektromagnetische stoten afgeeft, waardoor alle elektronica van de vijand wordt uitgeschakeld. Men sprak ook wel van hliksembom,jïitsbom of e-hom. Over de magnetronbom schreef NRC Handelsblad in april: De doorlopende en geloofwaardige dreiging met Amerikaanse 'wonderwapens' had het Iraakse moreel tot bijna nul gereduceerd. Hij [de Britse deskundige Nick Cook] noemt als voorbeeld de 'magnetronbom', de e-bomb, die alle elektronische circuits zou kunnen verschroeien, zodat modern wapentuig weerloos wordt. De militaire vakpers berichtte uitgebreid over dit type bom, maar de woordvoerders van het Pentagon zwegen tijdens Iraqi Freedom in alle toonaarden over deze bom. Of zo'n wapen nu echt bestaat of niet doet eigenlijk niet ter zake, meent Cook: 'De e-bombs hebben hoe dan ook effect gehad. De Irakezen waren veel te bang om hun radarsystemen aan te zetten.' Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, freedom fries, Irakificatie, militainment, MOAB, mvw, onthoofdingsaanval, Sahafisme, shock and awe en tankcam meelooplicht In april 2003 begon Rijkswaterstaat op de A9 met het experiment 'Ritsen met elektronisch gidsen'. 'Rijkswaterstaat,' meldde een krant, 'wil weten of het ritsen van drie naar twee stroken soepeler verloopt als auto's zogeheten meelooplichten kunnen volgen.' De weggebruiker ziet, als het drukker wordt, in de vluchtstrook een onderbroken, lichtgevende streep die met hem 'meeloopt'. Deze onderbroken strepen of volglichten hebben een onderlinge afstand van zestien meter. Als de weggebruiker met de volglichten meerijdt, houdt hij automatisch voldoende afstand om het ritsen gemakkelijker te maken. Ritsen kennen we in deze betekenis sinds de jaren tachtig.

68

migratiespecialist In 2003 werd Nederland opgeschrikt door een radioreclame van Yacht. Yacht is een groot, internationaal bedrijf dat 'interim-professionals' levert op diverse gebieden, waaronder ICT. De tekst van de reclame luidde: Managers van Nederland, welkom! Hier weer een stukje Food for Yacht. Vandaag voor managers op zoek naar interim professionals in ICT. Migratiespecialisten bijvoorbeeld, die complete NT4 parken naar win 2003 migreren en zo eindelijk de TCO downgraden. Waar vind je deze specialisten? Bij Yacht, uiteraard. Interim professionals die uw topbedrijf automatisch verder brengen. Heeft dit pittige stukje Food for Yacht u aan het denken gezet, bel Yacht. Sinds ongeveer 1995 wordt migratiespecialist gebruikt voor 'deskundige op het gebied van migratie', en dan moet je met name denken aan de migratie (verhuizing, verplaatsing) van asielzoekers en allochtonen en alle problemen die daarbij komen kijken. Diverse politieke partijen en universiteiten hebben dit soort migratiespecialisten in dienst. Maar de migratiespecialisten van Yacht en van talloze andere ICT-bedrijven doen iets heel anders: zij implementeren nieuwe software op computers. Je ziet dit woord steeds vaker opduiken in advertenties in de IT-sector. Een voorbeeld: 'Voor een relatie van ons zijn wij op zoek naar een Migratie Specialist. Vereist: Rond de 10 jaar ervaring in de IT. Afgelopen 2-3 jaar duidelijke migratietrajecten ervaring.' Men spreekt in dit verband ook van een migratieplan. militainment Met militainment, een samentrekking van military entertainment, bedoelt men nieuws over het leger of over een oorlog dat in de vorm van entertainment wordt gebracht. Het woord debuteerde in mei 2002 in het Algemeen Dagblad: Een van de beroemdste nieuwspresentatoren van de Verenigde Staten, Dan Rather, heeft fel uitgehaald naar zijn collega's. [...] Rather ergert zich aan de groei van het aantal zogenaamd journalistieke en showpro-

69

gramma's over de strijdkrachten in zijn land. Dergelijke programma's, intussen al 'militainment' gedoopt, worden medegeproduceerd door het Amerikaanse ministerie van Defensie, het Pentagon. 'Wat je ziet in dergelijke programma's is een geromantiseerde kijk op een oorlog. Het heeft niets met een echte oorlog te maken', vindt Rather. Het woord dook in 2003 verscheidene keren op in berichten over de oorlog in Irak. Zo schreef Het Parool op 1 maart: 'Een aanval op Irak zou ook "militainment" kunnen worden, want hoe vrij kan de gemobiliseerde pers opereren? Volgens een Pentagon-instructie kunnen live-verslagen voor televisie niet zonder militaire clearance worden doorgegeven.' Men sprak ook wel van wartainment. Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, freedom fries, Irakificatie, magnetronbom, MOAB, mvw, onthoofdingsaanval, Sahafisme, shock and awe en tankcam MOAB Een MOAB is een zware satellietgestuurde bom van bijna 10.000 kilo, die vlak boven de grond tot ontploffing wordt gebracht en een omvangrijk gebied totaal vernietigt. De MOAB werd voor het eerst ingezet tijdens de oorlog in Irak. MOAB staat voor Massive Ordnance Air Blast, maar de afkorting werd ook wel uitgelegd als 'Mother Of All Bombs' (moeder aller bommen). Die bijnaam verwijst naar de naam die Saddam Hussein in 1991 gaf aan de Eerste Golfoorlog: de moeder van alle oorlogen. In de Nederlandse media sprak men ook wel van MOAB-superhom. MOAB debuteerde in de Nederlandse pers in Het Parool Op 12 maart 2003 schreef deze krant: De Verenigde Staten hebben gisteren een nieuwe superbom getest nabij de luchtmachtbasis Eglin in Florida. [...] Hoewel de Massive ordnance air blast, zoals hij officieel heet, nog niet helemaal is getest, kan de bom worden gebruikt in een oorlog tegen Irak. De Moab is vooral geschikt, melden militairen, om grote troepenverplaatsingen tegen te gaan en bunkercomplexen te vernietigen. Deze dagen lijkt de Moab vooral bedoeld te zijn om het moreel van de Iraakse troepen te ondermijnen. Vooralsnog kan de Moab alleen door een C-130 vrachtvliegtuig

70

worden afgeworpen. Na de afworp moet een parachute de val vertragen, omdat het vliegtuig anders te weinig tijd heeft om te ontkomen aan de enorme luchtdrukverplaatsing die de inslag tot gevolg heeft. Militairen omschrijven het effect van deze bom der bommen als een manmade earthquake, een door de mens veroorzaakte aardbeving. Overigens leidde de naam van de bom tot protesten van inwoners van Moab in Utah (dat zo heet naar het bijbelse Moab ten oosten van de Dode Zee). In een brief aan president Bush vroegen zij de nieuwe bom een andere naam te geven. 'Moab heeft veel geld geïnvesteerd in een campagne om toeristen te lokken en vreest dat de experimentele monsterbom met dezelfde naam een vernietigend effect zal hebben op haar imago', aldus een krant. Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, freedom fries, Irakificatie, magnetronbom, militainment, mvw, onthoofdingsaanval, Sahafisme, shock and awe en tankcam mvw In kleine kring deed mvw al vóór 2003 dienst als afkorting. Bijvoorbeeld voor de Modelbouw Vereniging Woubrugge en de Maatschappij van Weldadigheid in Frederiksoord (Drenthe). Maar sinds de Tweede Golfoorlog wordt mvw gebruikt voor 'massavernietigingswapen'. Meestal wordt de afkorting in het meervoud gebruikt, dus als mvw's. Deze nieuwe afkorting is voor het eerst aangetroffen in NRC Handelsblad, in een zin die H.J.A. Hofland schreef op 29 januari 2003: 'Volgende week komt de Amerikaanse regering met overtuigende bewijzen dat Saddam massavernietigingswapens (mvw's) maakt.' De afkorting is ook in het Duits aangetroffen: 'Verhinderung der Verbreitung von Massenvernichtungswaffen (MVW).' Het woord massavernietigingswapen dateert al uit 1951. Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, freedom fries, Irakificatie, magnetronbom, militainment, MOAB, onthoofdingsaanval, Sahafisme, shock and awe en tankcam naslagonderzoek Wanneer iemand door een huwelijk toetreedt tot de koninklijke

7i

familie is het gebruikelijk dat de Dienst Koninklijke en Diplomatieke Beveiliging (DKDB) en de Algemene Inlichtingendienst (AIVD, de vroegere BVD) informatie verzamelen. Hierbij zijn drie onderzoeken te onderscheiden, zo bleek tijdens Mabelgate (zie aldaar): een naslagonderzoek, een beveiligingsonderzoek, en een informatieonderzoek. Met naslagonderzoek bedoelt men een onderzoek in de bestaande dossiers, zoals het AivD-dossier, het bevolkingsregister en het politiedossier. Dat woord naslagonderzoek trok de aandacht in de pers. Zelf schreef ik hierover in NRC Handelsblad: Als je drie soorten onderzoek onderscheidt, is het logisch dat je daar verschillende namen voor verzint, maar kennelijk ligt naslagonderzoek niet erg voor de hand, want buiten de AIVD was dit woord tot nu toe onbekend. In de woordenboeken vind je alternatieven - het ene beter dan het andere - als antecedentenonderzoek, basisonderzoek, bronnenonderzoek, proefonderzoek en vooronderzoek, plus verbindingen als verkennend onderzoek en preliminair onderzoek, maar naslagonderzoek is niet eerder gevormd. Waarom niet? Ik denk dat dit komt doordat veel mensen naslagonderzoek als een pleonasme ervaren, als een dubbelopwoord. Allicht sla je bij een onderzoek het een en ander na, zeker bij een dossiervretende instelling als de AIVD, dus waarom zou je dat speciaal naslagonderzoek noemen? Overigens, als de taalpuristen het in Nederland voor het zeggen hadden gehad, dan zouden ze bij de AIVD nu waarschijnlijk spreken van een naslaonderzoek of een naslaanonderzoek, want naslagonderzoek is gevormd naar het voorbeeld van naslagwerk, en daar moesten de puristen aanvankelijk niks van hebben. Naslagwerk, dat pas in 1946 voor het eerst in het Nederlands is aangetroffen, is een vernederlandsing van het Duitse Nachschlagewerk, en in plaats van dit Verwerpelijke germanisme' stelden de puristen voor om hier naslawerk of nasiaanwerk van te maken. Die woorden hebben een tijdje in de woordenboeken gestaan, maar in de praktijk zijn ze waarschijnlijk nooit gebruikt. Aan de discussie of naslagwerk nu als een germanisme moest worden beschouwd of niet kwam pas in 1967 een einde. Toen concludeerde het tijdschrift Onze Taal, lang de felste tegenstander van germanismen, dat naslagwerk 'niet in strijd is met het Nederlandse taaleigen'. Daarmee werd van bevoegde

72

zijde de weg vrijgemaakt voor naslagonderzoek, een woord dat menigeen nu pijn aan de ogen doet. nieuw antisemitisme Na de Oude en de Nieuwe Economie is er nu Oud en Nieuw Antisemitisme. Bij het nieuwe antisemitisme, een aanduiding die we zonder twijfel nog vaak zullen horen, is de jodenhaat niet alleen gebaseerd op racistische vooroordelen, maar ook op het Israëlische beleid ten opzichte van de Palestijnen. 'De oorzaak van het nieuwe antisemitisme/ zei Shimon Peres in november 2003 op een congres in Israël, 'ligt bij de moslimbevolking in Europa. Momenteel zijn er twintig miljoen Europese moslims. Zij hebben een sterke, luide stem in het maatschappelijk debat.' De aanduiding nieuw antisemitisme werd volgens NRC Handelsblad in 2002 gemunt door Dina Porat, hoofd van het Roth-instituut voor de studie van hedendaags antisemitisme van de universiteit van Tel Aviv. 'Arabieren en moslims in Europa,' schreef de krant toen, 'zijn verantwoordelijk voor de meeste aanvallen tegen joden en joodse instellingen. Porat introduceerde daarvoor het begrip "nieuw antisemitisme".' In feite was de aanduiding sporadisch al eerder te vin"Nteuw AA/T/^^AAtT/SAAB ,%7

Nieuw antisemitisme

73

den. Zo stond er in 1992 in Trouw: 'Is er een nieuw antisemitisme in Duitsland?' Feit is dat de verbinding nieuw antisemitisme pas in 2003 doorbrak in de dagbladen (mede doordat de Anne Frank Stichting er een symposium over hield). Ook op internet was ze vaak te vinden. Zo meldde www.joods.nl op 24 november 2003, onder de kop 'Nieuw antisemitisme in Europa': In een toespraak tijdens zijn driedaagse bezoek aan Italië heeft de Israëlische premier Ariel Sharon een spectaculaire oproep gedaan. De beste manier om 'te ontsnappen aan een grote golf van antisemitisme is te verhuizen en zich in Israël te vestigen', zei hij. De speech van Sharon voor zo'n honderd Italiaanse Joden in Rome volgde op de bloedige aanslagen op synagogen in het Turkse Istanbul en de brandbom afgelopen zaterdag in een Joodse school in een buitenwijk van Parijs. Het is duidelijk dat de Israëlische regering zich grote zorgen maakt over wat zij nieuw antisemitisme in West-Europa noemt. In Amsterdam nam de WD, in verband met het toenemende nieuwe antisemitisme, het initiatief om een zogenoemde risjeslijn in het leven te roepen. Risjes is jiddisch voor een 'kleine verspreking die antisemitisme verraadt'. niksisme 'Het moderne geloof in Nederland,' schreef moleculair geneticus Ronald Plasterk op 31 december 1999 in de Volkskrant, 'is het "ietsisme", dat kortweg kan worden samengevat als het idee dat het toch sneu zou zijn als er helemaal niets was. Het is een beetje een ratjetoe van wensen die de vader van de gedachte zijn, aangemaakt met cultureel relativisme dat voorschrijft dat het geloof van andersdenkenden óók geaccepteerd moet worden.' Plasterk, directeur van het Nederlands Instituut voor Ontwikkelingsbiologie in Utrecht, muntte hier een woord dat in de jaren daarna nog zo vaak in discussies over godsdienst werd gebruikt, dat NRC Handelsblad in 2003 schreef: 'Ietsisme [is] een woord dat zijn leven als grapje is begonnen maar [dat] nu op allerlei plaatsen bedenkelijk serieuze airs begint aan te nemen.'

74

Naar het voorbeeld van ietsisme vormde de Amsterdamse uitgever en publicist H.f. Schoo in 2003 het woord niksisme. Ook dat gebeurde in de Volkskrant. Op 9 augustus schreef Schoo: Werd mij als kind die geloofsvraag gesteld, dan antwoordde ik altijd: 'Wij zijn niks.' Daar was de nodige voorbereiding aan vooraf gegaan. Als ze vragen wat wij zijn, wat zeggen we dan?' 'Dan zeg je gewoon: niks, helemaal niks, wij hebben geen geloof. Sommige mensen geloven, andere geloven niet. Wij geloven niet.' Wij geloofden niet in God, de Bijbel, heiligen en wonderen. [...] Het niksisme, zo mogen we dit gestaalde ongeloof toch wel noemen, was een strenge leer. Geen strohalmen, uitvluchten, smoesjes, twijfel of vertwijfeling, maar glasharde illusieloosheid. Een bestaan zonder godsgeloof, leven na de dood, santenkraam. De taal was ernaar. Een lijk heette geen 'stoffelijk overschot' of'ontzield lichaam', maar gewoon een lijk. Het niksisme was van een bijna troostgevende onverbiddelijkheid. Schoo gebruikte in dit stuk ook het woord niksist. Het gaat hier in feite om synoniemen voor atheïst en atheïsme. Op internet dook de uitK(~>K , W/IO ZlJKl

,-MAA.R WH HE6B6M W É L EEMS MET GEVOEL DAT £ f * IS".

f26
75

gebreide variant het-is-allemaal-niksisme op, en in Trouw had Willem Breedveld het schertsend over ietsiepietsist. noni Vanwege het grote tekort aan huisartsen hadden in 2003 naar schatting 500.000 Nederlanders geen eigen, vaste huisarts. In het welzij ns jargon worden deze mensen noni's genoemd. Noni staat voor 'niet op naam ingeschreven(e)'. Het gaat om mensen die wel zijn verzekerd tegen ziektekosten, maar die niet zijn ingeschreven bij een huisarts. Men spreekt ook wel van huisartslozen. In Utrecht leidde de toename van noni's - een letterwoord dat in 2002 voor het eerst is aangetroffen - tot de oprichting van een nonipraktijk. Verpleegkundigen en een huisarts vangen daar patiënten zonder vaste huisarts op wanneer zij er een nodig hebben. 'Deze Noni-praktijk is inmiddels opgeheven,' meldde een internetkrant, maar: 'Her en der worden tijdelijke Noni-praktijken opgericht en weer gesloten als patiënten weer een eigen huisarts hebben.' Het letterwoord noni zal dus nog wel even voortleven. olieschaats Nederlanders blijven experimenteren met schaatsen. Na de klapschaats (1983), de wisselschaats (1996) en de carve-schaats (1999) was dit jaar de beurt aan de olieschaats. De olieachtige vloeistof die uit de ijzers van deze schaats druppelt moet de weerstand verminderen en dus de snelheid bevorderen. Ids Postma reed er medio 2003 s e e r ' ste op. Zijn eerste reactie: 'Gevoelsmatig is niet te zeggen of het helpt. Zoiets moet echt worden onderzocht.' De schaats is uitgevonden door Chris Beuker, schaatshandelaar te Groningen. Hij spreekt zelf van de gesmeerde schaats. Of de olieschaats veel toekomst heeft valt nog te bezien, want de scheidsrechterscommissie van de Internationale Schaats Unie besloot in oktober dat wedstrijdschaatsers geen gebruik mogen maken van deze nieuwe uitvinding. De KNSB was na bestudering van de reglementen al tot dezelfde conclusie gekomen. Kop in de kranten 'Olieschaats kan in het vet'. Nieuw is ook de snelwisselschaats. De ijzers onder dit nieuwe type schaats zijn binnen enkele seconden te vervangen. De schaats is ont-

76

wikkeld door Jan Maarten Heideman, samen met Gert Ruitenberg, schaatsfabrikant Raps en het metaalbedrijf ALMI uit Vriezenveen. onthoofdingsaanval De eerste raketaanvallen op Irak, in maart 2003, waren erop gericht de top van de Iraakse regering uit te schakelen. Men sprak in dit verband van een onthoofdingsaanval. Zo schreef het ANP op 20 maart: 'Het Pentagon stelt dat er een "onthoofdingsaanval" heeft plaatsgevonden op Saddam Hussein en vier andere hooggeplaatste Irakezen. Onduidelijk is nog het effect daarvan.' Een paar dagen later schamperde Gerrit den Ambtman in het Algemeen Dagblad: 'Een nieuw woord dient zich wel aan: onthoofdingsaanval. De eerste luchtacties boven Bagdad zijn uitsluitend gericht op Saddam en zijn kompanen. Alleen zijn er geen camera's die de poging tot onthoofding registreren. Op deze manier kun je natuurlijk geen fatsoenlijke televisie maken.' Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, freedom fries, Irakificatie, magnetronbom, militainment, MOAB, mvw, Sahafisme, shock and awe en tankcam opblaaskerk Als de mensen niet meer naar de kerk komen, dan komt de kerk naar de mensen. Dat moet de Brit Michael Gill hebben gedacht toen hij de eerste opblaaskerk ontwierp. Het gaat om een ruim veertien meter hoog gebouw, zeven meter breed, met een kerkachtig interieur, compleet met een opblaasbaar orgel (zonder geluid), een altaar, gotische bogen en namaak-gebrandschilderde ramen. Allemaal van plastic. Het duurt drie uur om de kerk, die ruimte biedt aan ongeveer zestig gelovigen, op te blazen en twee uur om hem te laten leeglopen. In mei 2003 opende Gill de eerste opblaaskerk in Engeland. 'Gill hoopt dat de opblaaskerk het christendom nieuw leven brengt, doordat predikanten hun boodschap overal kunnen verkondigen,' meldde Het Parool. En de Volkskrant schreef: 'Gil heeft de paus geschreven met de vraag of het Vaticaan een exemplaar wil aanschaffen. Als de opblaaskerk een succes wordt, wil de ondernemer zijn aanbod uitbreiden met pubs en nachtclubs.' In oktober was de opblaaskerk - nu gemaakt door een Vlaams

77

«JA H O O R ! BRBf^iG AAO^U/VAFC^MtPl'S M A A R W Ê E R o p iDeeëfsa

/

Opblaaskerk bedrijf - voor het eerst te zien in Nederland, in Liempde in NoordBrabant. Een woordvoerder van de rooms-katholieke kerk had er geen probleem mee. 'God kun je in principe overal ontmoeten.' Compleet met kaarsen kost de opblaaskerk 30.000 euro. Maar je kunt hem ook huren voor zo'n 2900 euro per dag. opseksen Op 29 mei 2003 beschuldigde Andrew Gilligan in het BBC-radioprogramma Today de Britse regering ervan een rapport over Iraakse massavernietigingswapens tegen de zin van de inlichtingendiensten te hebben opgeklopt om voor de publieke opinie de oorlog te rechtvaardigen. Gilligan gebruikte de uitdrukking sexed up. Dat is gangbaar Engels, maar níet bij de BBC en níet met betrekking tot gewichtige staatszaken. De hele kwestie veroorzaakte een enorme rel, zeker nadat de Britse wapenexpert David Kelly, die de bron voor dit verhaal zou zijn, zelfmoord pleegde. Een en ander leidde tot een onderzoek. Het woord opseksen liftte mee met alle publiciteit en raakte zo ingeburgerd dat het ook elders, in stukken die niet over de affaire-Kelly gingen, werd gebruikt. Zo schreef NRC Handelsblad in november over een boek over de geschiedenis van de vagina: 'Het vrouwelijk geslachtsorgaan is wetenschappelijk nog grotendeels

78

VVisJ M6r w e u

ZO'iM C»6REFORMEERP J O N 6 B T J 6 KRIOGT KIPCTUORUIJK. * ' T OPG£SÊ<5TÊ TH .

Opseksen onbekend terrein, betoogt Catherine Blackledge. Zelfheeft ze haar geschiedenis van de vagina behoorlijk opgesekst.' En een paar dagen later heette het in Trouw, in een bespreking van een film: 'Net als in Heat is de overval de opening van de film, door Mann bijna abstract vormgegeven: zwijgend uitgevoerd en opgesekst met muziek van Tangerine Dream.' plaagpost Ongevraagde reclame per e-mail wordt sinds 1994 in het Engels spam genoemd. Wij kennen het sinds 1996. Het staat ook bekend als junkmail (een woord dat in 1990 debuteerde). In 2003 verzon een koppenmaker bij de Volkskrant het alternatief plaagpost. 'Jarenlang,' schreef de elektronische nieuwsbrief Taalpost enthousiast, 'moesten we het doen met een Engelstalig woord: spam, de traditionele benaming voor junkmail oftewel ongevraagde en veelal ongewenste e-mailtjes. Maar sinds begin mei is er een uitstekend Nederlandstalig alternatief: plaagpost.' En in het Belang van Limburg schreef iemand: Een artikel in de Nederlandse Volkskrant ligt aan de basis van de verspreiding van een Nederlandse term voor het Engelse woord spam

79

(ongewenste email). Het woord waarmee de inventieve journalist op de proppen kwam is plaagpost. Binnenkort in de Van Dale? Eigenlijk is de spam de naam van een goedkoop soort gekookte en ingeblikte ham. Dit overdrachtelijke gebruik gaat naar alle waarschijnlijkheid terug op een beroemde en veelvuldig herhaalde restaurantsketch van Monty Python's Flying Circus uit 1970. Alle gasten in het restaurant zijn vikingen, behalve Mr. en Mrs. Bun, en bij vrijwel ieder gerecht wordt spam geserveerd. Zo zegt het dienstmeisje, als Mr. Bun vraagt wat zij serveren: 'Well, there's egg and bacon; egg, sausage, and bacon; egg and SPAM; egg, bacon, and SPAM; egg, bacon, sausage and SPAM; SPAM, bacon, sausage, and SPAM; SPAM, egg, SPAM, SPAM, bacon, and SPAM; SPAM, SPAM, SPAM, egg, and SPAM; SPAM, SPAM, SPAM, SPAM, SPAM, SPAM, baked beans, SPAM, SPAM, SPAM, and SPAM; or lobster thermidor aux crevettes with a mornay sauce garnished with truffle pâté, brandy, and a fried egg on top and SPAM.' En de vikingen zingen bij herhaling tussendoor: 'SPAM, SPAM, SPAM, SPAM... SPAM SPAM, SPAM, SPAM... Lovely SPAM, wonderful SPAM.' Vergelijk bouncebericht plagiaatscanner Wanneer meer dan 20 procent van een werkstuk via internet is te herleiden tot bestaande artikelen of werkstukken, kan de Rijksuniversiteit Groningen (RuG) een student een sanctie opleggen of de scriptie afkeuren. Dat legde de faculteit economie van de RuG in juni 2003 vast in het examenreglement. 'Voorzover bekend is de RuG,' meldde het ANP op 16 juni, 'de eerste universiteit in Nederland die een gang langs de plagiaatscanner officieel in de reglementen vastlegt. De commissie besloot tot de regel, nadat vier weken geleden een student werd betrapt op het overnemen van grote delen van een werkstuk van internet.' Het kopiëren werd bewezen met behulp van een plagiaatscanner, een zoekprogramma dat zinsneden en alinea's met internetteksten vergelijkt. Over de werking van dit programma schreef Marie-José Klaver in NRC Handelsblad:

80

Een zogeheten plagiaatscanner, EVE2 genaamd, controleert of ingeleverde werkstukken niet te veel overgeschreven tekst bevatten. EVE2 (EVE staat voor 'Essay Verification Engine') vergelijkt de teksten van de werkstukken met bronnen op internet. Als overeenkomsten worden gevonden tussen een ingeleverde scriptie en een werkstuk dat online staat, geeft het programma een melding. Ook de online bronnen worden genoemd. EVE2 kan verschillende werkstukken tegelijk scannen op plagiaat. De plagiaatscanner geeft voor ieder gescand werkstuk aan hoeveel procent van de tekst gekopieerd is van websites. Het programma is overigens niet feilloos. Als een student zijn werkstuk zelf online heeft gezet, zal EVE2 dat ook als plagiaat aanmerken. polsmobieltje 'Docomo, de Japanse KPN,' meldde Trouw in mei 2003, 'maakt een vijftig jaar oude droom woensdag eindelijk waar: het polshorloge met ingebouwde telefoon is dan daadwerkelijk te koop. Voorlopig alleen nog in Japan, maar dankzij fabrikant Samsung ligt er eind dit jaar in Europa een concurrerende wristphone, polsmobieltje, onder de Europese kerstbomen.' Nu het technisch mogelijk is om alles steeds kleiner te maken, komen er steeds meer samenstellingen met pols- bij. Het afgelopen decennium ging het onder meer om polscomputer (1992), polstelefoon (1993), polsnavigator (1999) en polscamera (2000). polypil De polypil is een combinatiepil (een woord dat we sinds 1991 kennen). De nieuwe pil, die in juni 2003 voor het eerst in het nieuws was, combineert zes medicamenten: aspirine, een middel om de cholestorol te verlagen, drie geneesmiddelen tegen hoge bloeddruk en foliumzuur. De pil is uitgevonden door twee Britse onderzoekers, Nicholas Wald en Malcolm Law, die zijn verbonden aan het Instituut voor Preventieve Geneeskunde van de Universiteit van Londen. Volgens de onderzoekers verlaagt de Polypill - zoals de pil in het patent heet - de kans op hart- en vaatziekten met 80 procent. 'De pil/ schreef een krant, 'is nog niet op de markt: of de afzonderlijke ingrediënten in combinatie inderdaad weinig bijwerkingen hebben,

81

moet nog worden onderzocht. Dat onderzoek duurt jaren.' Hoewel Polypill eigenlijk een merknaam is, werd het woord meteen als soortnaam gebruikt. Zo kopte een krant: 'Elke dag een polypil en weg is het infarctgevaar'. procedurevandalisme De kokkelvissers hadden in 2002 een slecht jaar, zo maakten zij in februari bekend. Op basis van een voorlopige vangstvergunning haalden zij slechts 1830 ton kokkelvlees van de zeebodem, terwijl de branche ongeveer 3000 ton moet binnenhalen om geen verlies te draaien. Oorzaak, volgens de producentenorganisatie Kokkelvisserij: procedurevandalisme van twaalf natuurorganisaties, die met allerlei bezwaarprocedures de vangstperiode met zeker drie maanden hadden bekort. Met procedurevandalisme bedoelden de kokkelvissers: het opzettelijk traineren van besluitvormingsprocedures, bijvoorbeeld door kansloze bezwaarschriften in te dienen. Een taalkundige van de KU Leuven wees erop dat er voor dit verschijnsel eigenlijk al een woord bestond, namelijk Jilibusteren. 'Maar kennelijk is dat woord uit het politieke jargon niet algemeen. Het is in ieder geval niet zo sprekend als procedurevandalisme, dat qua vorm glashelder en voor iedereen begrijpelijk is.' Men sprak ook van procedurevandalen. pyjamadag Hoewel het de woordenboeken nooit heeft gehaald, wordt pyjamadag sinds enkele decennia gebruikt voor een dag om gezellig thuis in pyjama te luibakken. In 2003 kreeg het echter een tweede betekenis: dag waarop hulpbehoevende bejaarden in een verzorgingstehuis verplicht in pyjama in bed moeten blijven omdat er door bezuinigingen onvoldoende personeel is om hen aan te kleden. Het woord debuteerde in november 2003 in Het Parool, in een bericht over een onderzoek van de Inspectie voor de Gezondheidszorg naar een verpleeghuis in Oud-Beijerland: De directie van het verpleeghuis, De Egmontshof, heeft een verplichte pyjamadag per week ingesteld voor bewoners die met hulp worden aangekleed. Bedlegerige bejaarden die normaal drie dagen per week op bed

82

blijven, moeten er voortaan vier dagen in liggen. Door bezuinigingen is er te weinig personeel om ze te helpen. Het bericht zorgde voor een golf van verontwaardiging. Zo schreef Jaap de Berg in Trouw over pyjamadag. Het moet gemunt zijn in een Oud-Beijerlands verpleegoord met subsidiegebrek. De directie kan - zegt ze, vrij vertaald - alleen haar eigen broek ophouden als ze bejaarden die zich niet zelf kunnen aankleden, één dag per week iedere kleedhulp onthoudt. Een leverancier van eufemismen heeft daar een verbloemende term voor bedacht: pyjamadag mogelijk in de hoop dat een associatie met de Doris Day-film Pajama Game uit 1957 de slachtoffers nog wat zou opvrolijken. Een alternatief dat de schandalige werkelijkheid treffender kenschetst, lijkt me grote verwaarloosdag, een uitdrukking die ik niet tot letterwoord zal afkorten. Het woord dook ook meteen in allerlei koppen op, zoals: 'Onderzoek naar pyjamadag ouderen', 'WD: Pyjamadagen nergens aan de orde' en 'Nog net geen "pyjamadagen", maar een crisis dreigt'. Overigens is pyjama in het Nederlands een jong woord. Het is voor het eerst opgetekend in 1912, in Kramers' woordentolk, met als definiW I J

V^UU^Pvl

o p

PB watt R I J P 6 R E VROUWEM».

W A N / N E Ê R

IS

J O Ü W PVJA/W\XV\<5 -scwATje?

Pyjamadag

83

tie: 'Licht en ruim nachtgewaad bestaande uit wijde slaapbroek en los jasje met lussen en knoopen.' Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal, het wetenschappelijke woordenboek van het Nederlands, had men aanvankelijk moeite met de uitspraak, waardoor het soms klonk als pidzjama. Vergelijk aandachtsminuut quangoland Het woord quango is omstreeks 1967 als grap bedacht door de Engelse hoogleraar Anthony Barker, verbonden aan de Universiteit van Essex, maar inmiddels wordt het in alle ernst gebruikt. Quango staat voor 'quasi-autonomous non-governmental organisation' en we gebruiken het voor een niet-ambtelijk adviesorgaan van de overheid of voor een zelfstandig gemaakte instelling die met publiek geld wettelijke taken uitvoert. In 2003 brak de samenstelling quangoland (één keer eerder signaleerd in 1998) door, met name door een reeks artikelen van Tom-Jan Meeus in NRC Handelsblad over verzelfstandigde overheidsinstellingen. Het vergelijkbare quangocratie bestaat al sinds 1994. reservekoningin Annie M.G. Schmidt is weieens 'de reservekoningin van Nederland' genoemd, maar dat is slechts bij weinigen bekend. Het woord reservekoningin dankt zijn doorbraak in 2003 aan Mabel Wisse Smit, die door een van overheidswege gesanctioneerd huwelijk met prins Friso ooit koningin van Nederland had kunnen worden, al was daar wel een flink bloedbad voor nodig geweest. Het Rotterdams Dagblad schreef op 3 oktober 2003 over deze kwestie: 'Volgens de Grondwet is hij [Friso], nu prinses Máxima in verwachting is, de derde in de lijn van troonopvolging. Dat maakt Wisse Smit tot de aanstaande "reservekoningin" van Nederland en dwingt de leden van de StatenGeneraal tot een ernstige afweging van haar achtergronden.' Nadat het aanstaande bruidspaar had afgezien van parlementaire toestemming voor hun huwelijk, werd Mabel Wisse Smit ex-reservekoningin genoemd. Vergelijk Mabelgate

84

revampen In het Engelse taalgebied wordt to revamp sinds het midden van de negentiende eeuw gebruikt voor 'to patch up or renovate; repair or restore' (oplappen of renoveren; repareren of restaureren). Sinds 2000 kom je dit als revampen ook op het Nederlandstalige deel van internet tegen, voor het eerst in de zin: 'He people ik ben mijn pakfile een beetje beu, en ben dus van plan hem te revampen; wie kan mij helpen.' In 2003 maakte het woord de overstap naar de dagbladen. Zo schreef NRC Handelsblad in april 2003: Volgens H. van der Hoeven, bedrijfsleider van het Utrechtse filiaal, past ve[D TV bij de reorganisatie die het komende half jaar zijn beslag krijgt. Twintig van de zeventig filialen zullen worden vernieuwd. 'Revampen' heet dat binnen het bedrijf. Elders was sprake van het 'revampen van een canapé'. Robin Hood-rekening 'Weldoeners kunnen zich binnenkort bij het ministerie van Sociale Zaken melden', aldus het ANP op 4 december 2003, 'om de door de W I J KROA/SEIS* O O K E 6 N RO&
R^KÊN » G OPÊKJEN4 /vee f-tee v / A KUtsf

j e

KGisJGEb-i /

*6YT Robinhoodrekening

85

bezuinigingen getroffen minima een zakcentje toe te stoppen. Groenlinks opent hiervoor met hulp van minister De Geus een speciale Robin Hood-rekening.' Het idee was geïnspireerd op een eerder plan van GroenlinksKamerlid Ineke van Gent. Zij stelde voor om alle mensen die meer dan honderdduizend euro verdienen, 550 euro extra Robin Hoodbelasting te laten betalen om de zevenhonderdduizend minima die door de bezuinigingen worden getroffen, te helpen. Men sprak ook van een Robin Hood-heffing. De instelling van een bedelfonds (ook een nieuw woord) veroorzaakte veel ophef; men zag het als een terugkeer naar de negentiende-eeuwse caritas. Al binnen een paar weken was duidelijk dat er van deze plannen niks terecht zou komen. rollatorrijbewijs Rollator is een betrekkelijk jong woord dat wij waarschijnlijk uit het Engels hebben overgenomen (de Engelse woordenboeken kennen het niet maar je komt het wel op Engelstalige websites tegen). In de dagbladen is het pas in 1993 voor het eerst aangetroffen, in de zin: Aangekomen bij het winkelcentrum had Max de rollator, het loopapparaat van zijn vrouw, uit de auto gehaald.' Jaarlijks melden zich zo'n duizend bejaarden op de eerste hulp van ziekenhuizen nadat zij met hun rollator zijn gevallen, zo bleek in 2003 uit een onderzoek van de stichting Consument en Veiligheid. Daarom kondigde zorgverzekeraar VGZ aan in 2004 te zullen komen met een rollatorrijbewijs. 'De verzekeraar,' meldde een krant onder de kop 'Verzekeraar lanceert rollatorrijbewijs', 'heeft met de leverancier van de 7000 rollators die VGZ jaarlijks verstrekt, een contract gesloten over vaardigheidstrainingen. Wie de training met goed gevolg aflegt, krijgt een "rijbewijs". De training is overigens niet verplicht.' In de volksmond wordt een rollator ook wel een stijvewijvenkarretje genoemd. Er was overigens nog meer rollatornieuws in 2003. Eind december werd bekend dat studenten van de Christelijke Agrarische Hogeschool in Dronten een zogenoemde koe-rollator hebben ontwikkeld. Met het apparaat kunnen zieke koeien, die niet in staat zijn op te staan, op een diervriendelijke manier worden opgetild en vervoerd. De rollator is een constructie met vier wielen en twee takels. 'Het apparaat', aldus een krant, 'kan over de koe heen worden gereden

86

waarna de kont van het dier door twee steunen omhoog wordt gebracht. Hierdoor ontstaat er ruimte onder de borst, waar vervolgens een sjorband omheen wordt gespannen. Het dier hangt dan als het ware in de koe-rollator.' rooftas 'Detailhandel luidt noodklok over rooftas,' meldde het ANP in juli 2003. 'Een rooftas,' verduidelijkte het bericht, 'lijkt heel erg op een gewone tas, alleen is de binnenkant gevoerd met aluminium of lood. Hierdoor worden de detectiepoortjes in de winkels omzeild.' Volgens de Raad Nederlandse Detailhandel (RND) wordt de rooftas vooral gebruikt door 'draaideurcriminelen en groepen Oost-Europeanen'. Een woordvoerder van de RND verklaarde dat in ruim zestig procent van de winkeldiefstallen zo'n tas wordt gebruikt. De gemeente Amstelveen verbood als eerste Nederlandse gemeente het bezit van 'geprepareerde rooftasseri in winkelcentra. De RND pleitte voor een landelijk verbod. rookpaal Zoals bekend geldt per 1 januari 2004 een landelijk rookverbod voor publieke ruimtes. Dat is ook van toepassing op treinstations. In de hal en op de overdekte perrons mag niet meer gerookt worden. Op perrons zonder overkapping nog wel. Daar zijn door de NS asbakken neergezet, grijze palen met halverwege een zilverkleurige opening. Officieel heten ze rookzuil (dat hiermee een nieuwe betekenis kreeg), maar men spreekt van rookpaal of pajpaal Onder de kop 'Eerste rookzuilen op station' schreef de Rijn en Gouwe op 5 december 2003: 'In totaal worden de komende weken in Nederland 550 rookpalen en 400 rookvrije zone-borden neergezet. Ook worden er 10.000 stickers geplakt.' routekaart De gangbare betekenis van routekaart is 'kaart waarop een te volgen route is aangegeven'. In 2003 brak dit woord echter door in de betekenis 'stappenplan' of'tijdschema'. Het gaat hier om een vertaling van het Engelse Road map (topeace), de naam van een Amerikaans plan dat de vorming van een Palestijnse staat over drie jaar uitstip-

87

pelt. Door deze nieuwe betekenis werd routekaart in diverse kranten opeens tussen aanhalingstekens geplaatst, alsof het een nieuw of vreemd woord was. Zo schreef NRC Handelsblad op n maart 2003:

De benoeming van een Palestijnse premier is een van Washingtons voorwaarden voordat het bereid is een internationaal stappenplan voor een vredesregeling, de zogenoemde 'routekaart' naar vrede, op tafel te leggen. En de Volkskrant schreef een paar dagen later: De 'routekaart' naar vrede tussen Israël en de Palestijnen die president Bush binnenkort wil presenteren, moet nog heel wat hindernissen passeren. Israël heeft een groot aantal kanttekeningen. Aanvankelijk lieten veel kranten road map (oftewel roadmap) ook onvertaald, waardoor de frequentie van dit Engelse woord in het Nederlands toenam. Routekaart en road map bleven overigens niet beperkt tot berichten over het Midden-Oosten. Zo berichtte NRC Handelsblad op 11 december 2 0 0 3 , onder de kop VN: "routekaart" Kosovo':

Routekaart

88

De Servische regering heeft zich gisteren voor de derde keer deze week uitgesproken tegen de door het VN-bestuur in Kosovo opgestelde richtlijnen voor de democratisering van Kosovo. Die richtlijnen, een soort 'routekaart' onder de titel 'Standaarden voor Kosovo', werden dinsdag de ministers van Buitenlandse Zaken van de EU voorgelegd en gisteren in Pristina gepresenteerd. Vergelijk vredesroute ruimingscapaciteit 'Het ministerie/ schreef het ANP in maart 2003, nadat er in de Gelderse vallei vogelpest was geconstateerd, 'heeft de ruimingen woensdag flink opgevoerd. Door de komst van extra apparaten voor elektrocutie en vergassing konden in de loop van de dag 100.000 kippen worden afgevoerd. Tot en met woensdagavond zijn veertien bedrijven met in totaal 200.000 kippen leeggehaald. Vanaf donderdag geldt een ruimingscapaciteit van 250.000 dieren per dag.' Ruimingscapaciteit is het zoveelste neologisme dat is gevormd rond het woord ruimen, dat sinds de MKZ-crisis van 2001 wordt gebruikt als eufemisme voor 'doden, slachten'. Al eerder leverde dit de woorden ruimingszone, ruimbeleid, ruimingsgehied en preventieve ruiming op. Ruimingscapaciteit deed het goed in 2003. Zo schreef de Volkskrant in april: 'Veerman zegt dat hij nu de benodigde ruimingscapaciteit heeft om sneller en rigoureuzer op te treden. Bij de start van de epidemie konden er 7500 kippen per dag gedood worden, nu twee miljoen.' ruimtehuwelijk Op 10 augustus 2003 g a f de Russische kosmonaut Joeri Malentsjenko (47) vanuit het Internationale Ruimtestation iss het jawoord aan zijn bruid, Ekaterina Dmitrieva (27), die op dat moment aanwezig was in een als kapel ingerichte zaal in het ruimtevaartcentrum van de NASA in Houston, Texas. Daarmee was het eerste ruimtehuwelijk een feit. Overigens verliep de huwelijksvoltrekking niet van een leien dakje, want de Russische autoriteiten en Rosaviakosmos, de Russische

89

ruimtevaartorganisatie, gaven pas aan het begin van de ceremonie toestemming. Volgens de Texaanse wet is een huwelijk met de handschoen, zoals een huwelijk heet waarbij een van beide partners niet lijfelijk aanwezig is, gewoon geldig. Op ii augustus 2003 schreef NRC Handelsblad over dit huwelijk: Malentsjenko lichtte [...] zijn superieuren bij Rosaviakosmos niet in: hun neewoord zag hij al aankomen. Hij slaagde er in zonder hun medeweten een jacquet en trouwring aan boord van een capsule te krijgen waarmee de bemanning van het iss in juni van nieuwe voorraden werd voorzien. Toen hij Rosaviakosmos inlichtte, was men not amuscd. Malentsjenko is een kolonel die in het bezit is van staatsgeheimen en zijn bruid is een buitenlandse. Dat kan zomaar niet met elkaar trouwen, daar zijn speciale regels voor. Bovendien vond men dat 'een kosmonaut zich niet heeft te gedragen als een filmster'. Overigens is de kans klein dat er nog een ruimtehuwelijk zal komen waar een Russische ruimtevaarder bij betrokken is, want Moskou heeft regels opgesteld die huwelijken in de ruimte voortaan moeten voorkomen. Toekomstige kosmonauten moeten in hun contract beloven niet van dit soort fratsen uit te halen. Sahafïsme Sahafisme is zonder twijfel het mooiste woord van 2003. Het betekent 'groteske leugen', dan wel 'het verkondigen van een aperte leugen met een zodanige stelligheid dat de toehoorder of lezer wel gedwongen is zich af te vragen of de leugenaar zijn verstand verloren heeft of dat hij zelf gek geworden is'. Het woord dankt zijn bestaan aan Mohammed Saïd al-Sahaf, de Iraakse minister van Informatie, die nog bleef ontkennen dat de Amerikanen in Bagdad waren toen je op de achtergrond de Amerikaanse tanks al zag rijden. Dit leverde hem onder meer de bijnamen 'Comical Ali' en 'Bagdad Bob' op. Direct na de arrestatie van Saddam Hussein verscheen er een fotomontage op internet waarop Saïd al-Sahaf zegt, terwijl je op de achtergrond een foto van de gevangengenomen Iraakse dictator ziet: 'That isn't Saddam, you captured Santa Claus! I demand his

90

release.' Al eerder was Saïd al-Sahaf te zien op een fotomontage voor Ground Zero in New York, met de tekst: 'Nee, nee, het is betonrot.' Over de vraag waarom Sahaf zo populair werd met zijn aperte leugens, is het nodige geschreven. Zelf schreef ik hier in april 2003 in de Automatisering Gids het volgende over: Sahaf kon natuurlijk alleen zo populair worden omdat hij iets in ons raakt. Wat dat is, daar heb ik tot nu toe nog geen goede verklaring voor gelezen, NRC Handelsblad veronderstelde dat het een bevrijdende lach is, na alle spanning om de oorlog in Irak. Ik geloof dat niet. Misschien zijn er sinds het eind van de strijd nog Sahaf-grappen bijgekomen, maar zelf zat ik al zenuwachtig om die man te lachen toen het er nog naar uitzag dat de slag om Bagdad lang en bloedig zou worden. Wij lachen om die man omdat het in onze cultuur ongebruikelijk is om zo tegen beter weten in te liegen. Wij liegen natuurlijk ook, maar subtieler, minderflagrant.Wij zullen voor de camera niet gauw ontkennen dat een stad brandt als je op de achtergrond vlammen en rook kunt zien. Iemand die dat wel doet, verbaast of verbijstert ons. En hij werkt op je lachspieren. Het is een lach die voortkomt uit ongeloof maar ook een beetje uit jaloeM66 IS GBS+4 NIEUW vs/ooRP.'.'!

R6N1VB

Sahafisme

7i

zie. Zo zouden wij allemaal weieens willen liegen. Het is alsof je door je partner wordt betrapt terwijl je hevig met iemand anders staat te tongen, maar je voelt je niet beschaamd of betrapt, je zegt slechts zonder blikken of blozen en vol overtuiging: nee hoor, we stonden alleen even te kletsen. Het heeft natuurlijk ook iets kinderlijks. Kinderen kunnen met dropranden om hun mond beweren dat ze geen snoep hebben gepikt, maar een ongeschreven regel in onze cultuur zegt dat je dat als volwassene niet meer doet. Als alles erop wijst dat je liegt, dan geef je dat toe en het liefst een beetje deemoedig. Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, freedom fries, Irakificatie, magnetronbom, militainment, MOAB, mvw, onthoofdingsaanval, shock and awe en tankcam SARS De eerste berichten over de ernstige longziekte SARS - een afkorting van Severe Acute Respiratory Syndrome - verschenen op 15 maart 2003 I N de Nederlandse pers: 'WHO waarschuwt voor mysterieuze longontsteking'. Meteen daarna explodeerde de frequentie van deze afkorting, die voordien alleen werd gebruikt door de Stedelijke Adviesraad voor Senioren. Binnen een maand had SARS al ruim duizend keer in de kranten gestaan; in totaal noemden alleen de dagbladen de nieuwe ziekte in 2003 al ruim 5100 maal. Over het ontstaan en het verloop van de ziekte schreef wetenschapsjournalist Hans van Maanen in april 2003 in Het Parool: De eerste meldingen over de 'mysterieuze longziekte' druppelden in de herfst van 2002 binnen uit de Zuidoost-Chinese provincie Guangdong. Er waren op dat moment waarschijnlijk al meer dan driehonderd gevallen bekend, maar er zijn tongen die beweren dat de Chinese autoriteiten de zaak aanvankelijk stil wilden houden. Medische hulp werd, schoorvoetend, toegestaan uit Hongkong - maar daarmee ging tegelijkertijd de deur voor het virus open. Een van de Hongkongse artsen die de Chinese patiënten verzorgde, zo is inmiddels aangetoond, nam de ziekteverwekker half februari mee terug naar Hongkong, en besmette nog zeker twaalf anderen voordat hij zelf aan

92

de ziekte bezweek. Die anderen verspreidden de ziekte verder, onder meer naar Singapore en Hanoi. De Italiaanse arts Carlo Urbani, in Hanoi werkzaam voor de Wereldgezondheidsorganisatie, besefte als eerste dat het hier om meer dan een gewone longontsteking ging, en hij waarschuwde zijn bazen. Die deden onmiddellijk, op 13 maart, een algemene waarschuwing uitgaan, maar de ziekte was toen al aan zijn opmars begonnen. Op 15 maart bleek een vrouw uit Toronto die familie in Hongkong had bezocht, de ziekte naar Canada te hebben meegenomen. Op 29 maart overleed Urbani zelf aan sars - als de ziekteverwekker definitief gevonden is, zou die naar hem genoemd moeten worden, zo is al geopperd. SARS begint met veelvoorkomende en onschuldige symptomen als koorts (temperatuur boven de 38 graden), spierpijn, hoofdpijn en een algeheel gevoel van onbehagen. Na drie tot zeven dagen komt daar een droge hoest bij of kortademigheid; in sommige gevallen is bovendien sprake van te weinig zuurstof in het bloed. Tussen de tien en twintig procent van de patiënten krijgt het zo benauwd dat ze kunstmatig beademd moeten worden. Eén op de ruim 25 patiënten

AA^KtSefvl, AAer e e ^ T j e A\a^-zei Géén GePWOMGBM O/srrSLAGGM.'ff

I M 3

SARS

93

bezwijkt. In totaal eiste SARS in 2003 774 dodelijke slachtoffers, vooral in China. Vanzelfsprekend ontstonden er in 2003 talloze samenstellingen met SARS-, van SARS-alarm tot SARS-ziekenhuis. Medisch gezien is SARS-vaccin de belangrijkste. Hier enkele krantenkoppen met dit woord, uit december 2003: 'Canada ontwikkelt SARS-vaccin in sneltreinvaart', 'Sars-vaccin komt eraan' en 'Canada test volgende herfst Sars-vaccin op mensen'. Overigens stelde de Stichting Taalverdediging al in april voor om in plaats van de Engelse naam en afkorting een Nederlands alternatief te gebruiken: HAAS, het 'hevig acuut ademhalingssyndroom'. Van dit HAAS is daarna niets meer vernomen. Vergelijk coronavirus seniorenterreur 'Een bekend verschijnsel,' zei Dick Bakker, directeur van Het Callcenter Netwerk op 4 januari 2003 in NRC Handelsblad, 'is de seniorenterreur: gepensioneerden met toegang tot alle communicatiekanalen die de overheid tot in de kleinste details op de voet volgen, bijvoorbeeld bij een wijziging van een bestemmingsplan of de hoogte van de stroomrekening. Het is natuurlijk veel goedkoper zulke burgers via een callcenter op te vangen dan ze in staat te stellen steeds duurbetaalde en deskundige krachten van hun werk te houden.' Niet bij alle senioren viel de opmerking in goede aarde. Zo schreef iemand in maart in het (digitale!) Seniorenbulletin: Elders heb ik al eens eerder de opmerking gehoord dat overheden last hebben van die 'grijze koppen met een PC thuis'. Het lijdt geen twijfel dat gepensioneerden doorgaans wat meer tijd tot hun beschikking hebben dan werkenden. Zij zullen dus eerder de gelegenheid kunnen benutten om onrechtmatigheden aan de kaak te stellen in plaats van door tijdgebrek dingen maar over hun kant te laten gaan. Overheden [...] zouden zich dit moeten aantrekken en daarbij hun voordeel moeten zoeken in de opmerkingen en klachten die senioren naar voren brengen. Daarbij past niet de gratuite opmerking van Bakker die zijn callcenter blijkbaar inzet om zo snel mogelijk van die 'seniorenterreur' af te komen.

94

. la-lQn / / S IIk

j f i L .

RGvT

Seniorenterreur Het verschijnsel mag al langer bekend zijn, tot nu toe werd hiervoor niet het woord seniorenterreur gebruikt. shock and awe Op 25 januari 2003 maakte de Amerikaanse zender CBS bekend wat het Pentagon voor plannen klaar had liggen, mocht het in Irak tot een gewapend treffen komen: dan zouden er op één dag door de marine en luchtmacht tussen de driehonderd en vierhonderd kruisraketten worden afgevuurd om de Iraakse soldaten totaal te overdonderen. 'Het plan,' meldde het ANP, 'heeft de naam "Shock and Awe" (Schok en Vrees) meegekregen en is gericht op het vernietigen van de wil van de tegenstander om te vechten in plaats van de vijand fysiek te vernietigen.' Shock and Awe - het waren woorden die in de maanden daarna nog honderden keren in de krant te lezen waren, want zoals bekend kwam het tot een oorlog in Irak en inderdaad, het regende kruisraketten op Bagdad. De aanduiding, die ook werd vertaald als 'shockeer en boezem ontzag in' en als 'overdonder en overbluf', is afkomstig van de Amerikaanse luchtmachtveteraan Harlan Ullman, die in 1996 in het standaardwerk Shock and Awe: Achieving Rapid Dominance had beschreven hoe een tegenstander bliksemsnel op de knieën kan worden gedwongen door hem zo'n kolossale dreun, shock, te verkopen dat hij met stomheid, awe, wordt geslagen. In de

95

Nederlandse pers sprak men ook van de shock and awe-campagne, shock and awe-bomhardementen, de shock and awe-strategie, het shock and awe-offensiefenzovoorts. Op 2i en 22 maart 2003 daalden de eerste duizend kruisraketten op Bagdad en op andere Iraakse steden neer. Vijf dagen later zagen we al het eerste overdrachtelijke gebruik van shock and awe, in NRC Handelsblad in de kop: '"Shock and awe" van een popdiva' (over een concert van de Canadese popzangeres Celine Dion). Later had dezelfde krant het in een boekbespreking over de shock and awe-stijl van een bepaalde auteur. Vervolgens werd deze verbinding ook nog voor historische gebeurtenissen gebruikt - dus met terugwerkende kracht. Zo had Jan Tromp het in september 2003 in de Volkskrant over het voortijlen 'van de shock and awe over de aanslagen op de WTCtorens'. Overigens had Jhim Lamoree er al kort na de introductie van shock and awe in Het Parool op gewezen dat deze 'tactiek' in de kunst al langer bekend was: De militaire experts in de media zijn deze dagen eensgezind: bij hun aanval op Irak hanteren de Amerikanen een strategie van shock and awe. Die overrompelingstactiek is niet louter een militaire, maar ook een artistieke. Menig kunstenaar weet dat de eerste klap een daalder waard is. Malen ist Krieg benadrukte de Duitse neo-expressionist Anselm Kiefer in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Hij voegde de daad bij het woord en ging met een gasbrander en andere onorthodoxe middelen zijn schilderijen te lijf. Het resultaat was huiveringwekkend, te vergelijken met de gruwelijk levensechte manier waarop Francisco Goya de wreedheid van de oorlog aan het begin van de negentiende eeuw in beeld bracht. Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, freedom fries, Irakificatie, magnetronbom, militainment, MOAB, mvw, onthoofdingsaanval, Sahafisme en tankcam snacktax Overgewicht heeft in Nederland epidemische vormen aangenomen. Dit brengt gezondheidsrisico's en hoge kosten voor de gezond-

96

heidszorg met zich mee. In april 2003, bij de presentatie van het verslag van een onderzoek van de Gezondheidsraad naar deze kwestie, werd staatssecretaris Ross van Volksgezondheid gevraagd of hij iets voelde voor een snacktax: een extra belasting op de Vette hap'. Ross voelde daar niets voor, maar een nieuw woord was geboren, dat nog verschillende keren in de media en op internet zou worden gebruikt. Een voorbeeld uit een discussiegroep op internet: Nu is de vette snack ook al aan de beurt, nog even en we betalen snacktax. En dan wordt uiteraard de blije snacker straks ook verketterd in de maatschappij, net als de roker. Vreemd genoeg is het gebruik van het Engelse tax ('belasting') in Nederlandse samenstellingen nog niet door de woordenboeken gesignaleerd, terwijl je dit in de media zeer geregeld ziet, al dan niet in gelegenheidssamenstellingen. Voorbeelden zijn energietax (1992), weeldetax (1992), watersnoodtax (1994), smeergeldtax (1995), gemeentetax (1997), transactietax (1998), zorgtax (1998) enzovoorts. De woordenboeken kennen het wel in de schrijfwijze -taks. soberade In juli 2003 presenteerde Lifestyle Drinks uit Antwerpen een nieuw drankje, Outox genaamd, dat een ontnuchterende werking zou hebben. De producent sprak van 'de eerste soberade ter wereld'. Of het drankje echt werkt is de vraag. Outox bevat onder meer suikerfructose, vitamine c, citroen- en appelzuur. Volgens de producent moet je, als je te veel hebt gedronken, na het nuttigen van een flesje Outox even wachten: mannen een halfuur en vrouwen 45 minuten. Daarna zou het alcoholpromillage in het bloed flink moeten zijn gezakt. Maar deskundigen wezen erop dat het alcoholpromillage na zo'n tijd wachten ook zonder Outox zou zijn gedaald. Zeker is wel dat soberade een nieuw woord is. Het is afgeleid, vanzelfsprekend, van het Engelse sober, 'nuchter'. stadspooier Het woord pooier bestaat al sinds het begin van de 17de eeuw. Het is afgeleid van pooien, dat 'zuipen' betekent. Pooiers werkten door-

97

gaans in de stad, omdat daar de meeste klanten voor prostituees waren. Of zo'n pooier ooit een stadspooier is genoemd is niet bekend; voor 2003 bleek dit woord niet te vinden. Dat het in 2003 opeens opdook, heeft te maken met plannen van de gemeente Rotterdam om eind 2005 een overdekt prostitutiecentrum in te richten. De stad zocht daarvoor, in de woorden van het Algemeen Dagblad, een stadspooier. Dit leidde tot koppen als 'Rotterdam op zoek naar stadspooier' en 'Gevraagd: stadspooier (m/v)'. Voor de bouw van het prostitutiecentrum, dat een eind moet maken aan de tippelzone op de Keileweg in Rotterdam, werd een prijsvraag uitgeschreven. De 108 inzendingen van architecten, prostitutiedeskundigen, kunstenaars en gewone Rotterdammers, leverde nogal wat nieuwe namen op, zoals Pier van Plezier, Wipschip, Blootgoot, Tippeltoren, Paleis op de Wal en RoSSerdam. Uiteindelijk kwam het RedLightPlatform van de architecten Jasper Jägers en Ronald Hoogeveen als winnaar uit de bus. Stayokay De jeugdherberg wil af van zijn kneuterige imago en daarom bedacht men een nieuwe naam, die in januari 2003 werd gepresenteerd: Stayokay. 'Jeugdherberg roept vooral de sfeer op van grote slaapzalen, gedeeld sanitair en het hebben van corvee,' verklaarde directeur K. Schilte van de Nederlandse Jeugdherberg Centrale. In NRC Handelsblad schreef ik hierover: Taalhistorisch gezien is het nogal ironisch dat jeugdherberg nu te tuttig wordt bevonden, want aanvankelijk vond men het juist te wild. De eerste Nederlandse jeugdherberg werd in 1929 geopend. Woord en zaak waren geleend uit het Duits, waar in twee decennia ruim tweeduizend Jugendherbergen uit de grond waren gestampt. 'Velen onzer leden,' schreef het tijdschrift Onze Taal in 1934, 'hebben bezwaar tegen [het woord jeugdherberg] dat wij te kwader ure van onze Oostelijke naburen hebben overgenomen. Er hangt over dit woord een zekere geur van borrels en tabak en het zou te wenschen zijn, dat wij er in zouden slagen het te vervangen door een kinderlijker woord. Wie van onze leden doet ons een woord aan de hand, dat het begrip beter uitdrukt? Kampeerhuis misschien, of trekkershuis?

98

Al drie jaar eerder, in 1931, had de Christelijke encyclopaedie voor het Nederlandsche volk uitvoerig over het fenomeen jeugdherberg geschreven, en daarbij waren ook de gevoeligheden rond dit woord ter sprake gekomen. 'Men neemt aan,' concludeerde deze encyclopedie, 'dat aan den naam niemand aanstoot zal nemen. Herberg is niet bedoeld in den zin van "kroeg" (rooken en alcohol zijn streng verboden en geweerd).' Een kop uit het Algemeen Dagblad van januari: 'Jeugdherberg is kneuterig, Stayokay is cool'. Men spreekt ook wel van Stayokay-hotel en van Stayokay-hostel. taikonaut De Amerikanen spreken van astronaut (een woord dat wij kennen sinds 1959), de Russen van kosmonaut (bij ons sinds 1961) en de Chinezen van taikonaut. Ze bedoelen allemaal hetzelfde: ruimtevaarder. Het Chinese taikonaut - afgeleid van taikong, dat 'universum' of'kosmos' betekent - dook in 2000 voor het eerst op, maar in 2003 raakte het algemeen bekend. Dat kwam doordat China dit jaar, als derde land ter wereld, een bemande ruimtevlucht uitvoerde. De eerste taikonaut werd ingenieur Yang Liwei. Hij maakte veertien omwentelingen rond de aarde en landde vervolgens in de ChineesMongoolse steppe. Op de vraag of je nu werkelijk vanuit de ruimte de Chinese Muur kunt zien, antwoordde hij tot schrik van de autoriteiten: 'Eh, nee.' Over deze laatste kwestie schreef Steven Stroeykens in De Morgen: Overal kom je het tegen, in trivia-kwissen, in krantencolumns, in schoolboeken. Meestal in deze vorm, die nog veel sterker is dan wat aan Yang Liwei werd gevraagd: wat is het enige menselijke bouwwerk dat te zien is vanop de Maan? Antwoord: de Chinese Muur. Behalve dat er dus niets van waar is. Zelfs met de grootste telescoop ter wereld, als die op de Maan zou staan, zou de Chinese Muur nog niet te zien zijn, laat staan met het blote oog. De Muur is weliswaar héél lang, maar helemaal niet zo breed, pakweg tien meter op de brede stukken. En het is die breedte die telt.

99

Enkele krantenkoppen waarin het woord taikonaut figureerde: 'Taikonaut eet ook in de ruimte Chinees', 'Eerste taikonaut veilig thuis' en 'Lange rijen in Hongkong voor komst Chinese "taikonaut"'. tankcam Een tankcam is een op een tank gemonteerde (digitale) camera die beelden van militaire operaties via een satellietverbinding rechtstreeks doorzendt aan een televisiezender, zodat de gevechtshandelingen live kunnen worden gevolgd via de massamedia. We maakten kennis met de tankcam na het uitbreken van de oorlog in Irak. In de Nederlandse media debuteerde het woord op 24 maart 2003, in e e n bericht van Mare Chavannes in NRC Handelsblad: Amerika is, net als de meeste andere landen, gekluisterd aan alle media die de oorlog bijna van binnenuit verslaan. De Tankcam, die uren de opmars door woestijn laat zien, is een verworvenheid die we niet snel meer loslaten in een volgend conflict. Maar voor familieleden is de vooruitgang zeer relatief. Een paar dagen later schreef de Volkskrant over deze twijfelachtige noviteit: De spectaculairste vernieuwing is zonder twijfel de 'tank-cam', de camera die rechtstreekse beelden uit de woestijn in de huiskamer brengt. Wij zien hier vooral de camera's van CNN, die met de Amerikaanse troepen mee optrekken, of die van het Britse Sky News. In de Verenigde Staten maakt CBS News de blits met zijn Humvee, een in Dubai gekocht militair voertuig dat helemaal is opgetuigd als mobiele oorlogsstudio. Er zijn vijf camera's aan boord, er is stroom van een eigen generator, en een eigen verbinding met de satelliet. Er zijn de afgelopen jaren diverse samenstellingen gevormd met cam (als verkorting van camera), meestal als achtervoegsel maar soms ook als voorvoegsel. Voorbeelden zijn digicam (1995), webcam (1996), netcam (1998), beachcam (1999), weercam (1999) en camgirl (2000). Van deze woorden komt webcam verreweg het vaakst voor. Vergelijk as van de wezels, Bagdadograd, embedded journalist, free-

100

GepeuciTe:ef2D /

et ßEP^R 2 0 J U I S T

B E V ^ u l s k i V^M EÉN FUfsjKB B£KEÜRINJG„,

W S i^Oe/VAE-M

ME/VN T O B I A S - '

Tobias dom fries, Irakificatie, magnetronbom, militainment, MOAB, mvw, onthoofdingsaanval, Sahafisme en shock and awe tobias Omdat het kabinet, in navolging van Pim Fortuyn en Leefbaar Rotterdam, heeft beloofd dat de m i s d a a d in vier jaar tijd met een kwart zal worden teruggedrongen, werkt de Nederlandse politie sinds kort met landelijke prestatiecontracten. Een van de doelstellingen is dat er 180.000 extra bekeuringen moeten worden geschreven. Voor een fulltime werkende agent betekent dit dat hij 160 prenten per jaar moet schrijven. Een en ander ligt vast in het zogenoemde Totaal Bekeurings Informatie en Afhandelingssysteem (TOBIAS). Naar dit systeem heet een bekeuring bij de Nederlandse politie tegenwoordig een tobias. 'Dat woord,' voorspelde NRC Handelsblad op 1 november 2003, 'zal vaak, heel vaak vallen. Honderdzestig tobiassen.' Elders noemde de krant tobias'newspeak voor een ordinaire bon'. toedeledokie Nee, toedeledokie is geen kakelvers woord. We kennen het sinds 1995, maar het wordt steeds vaker gebruikt, de betekenis is aan het verschuiven en het loont de moeite om dat hier vast te leggen. Bovendien ontbreekt toedeledokie vooralsnog in de Grote Van Dale,

101

in Van Dale Hedendaags Nederlands, in Koenen, Kramers en in Verschueren, terwijl het in de dagbladen en op internet wel te vinden is; op internet zelfs volop - eind 2003 ruim twaalfhonderd keer in de spelling toedeledokie en ruim duizend keer zonder slot-e. Waar komt toedeledokie vandaan? Taalkundig gezien is het een verlenging van de afscheidsgroet toedeloe, te vergelijken met okido en okidoki als vormvarianten van oké. Waarschijnlijk is toedeledokie zelfs naar het voorbeeld van okidoki gevormd, of is het van oorsprong een combinatie van toedeloe en okidoki. Toedeloe kennen we op schrift sinds het eind van de jaren zeventig. Het komt van het Engelse toodle-ooy dat in 1907 voor het eerst is aangetroffen ('"Toodle-oo, old sport." Mr. Punch turned round at the amazing words and gazed at his companion.') Volgens de Grote Van Dale is toedeloe 'een tijdje een karikaturale homogroet' geweest, waarschijnlijk eind jaren tachtig, begin jaren negentig. Volgens Kramers wordt het nu 'vooral gebruikt door meisjes'. Veel mensen vinden het een buitengewoon truttig woord, net zo truttig als okidoki en gefeliciflapstaart. Zoals gezegd kennen we toedeledokie sinds 1995. Mogelijk is het verzonnen door de makers van Jiskefet, maar het is hoe dan ook door hen in omloop gebracht. En wel via de afleveringen van Debiteuren/Crediteuren. Een running gag in deze befaamde kantoorsketches is dat meneer Jos, gespeeld door Herman Koch, zijn lunchpakket of het fruit uit zijn lunchpakket in de prullenbak gooit, onder het uitroepen van de kreet toedeledokie. Uit het draaiboek van Debiteuren/Crediteuren, seizoen 1995, aflevering 8: Jos: Wat ze me nou weer meegegeven heeft. Edgar: Hi, hi, hi. Druiven, ik zie het. Jos: Druiven. Edgar: Ja. Jos: Nou-uh, voor mij is het zo hè, alleen als er een etiket op staat enne oogst 1986 gebotteld, weet je wel. Dan drink ik hem nog wel op. Ik zeg altijd maar eh, Rio-nee kun je krijgen en Rio-ja heb je. Toedeledokie! Edgar: Toedeledokie. Hi, hi, hi...

102

Onder de vele fans van Jiskefet wordt toedeledokie dus al jaren gebruikt, maar het gebruik wordt algemener en de betekenis is aan het verschuiven. Dat danken we hoogstwaarschijnlijk aan Jerney Kaagman, het enige vrouwelijke jurylid van Idols. Als Jerney een kandidaat niks vindt, of als ze vindt dat een gesprekje na de miniauditie te lang duurt, dan kapt ze iemand af met de kreet toedeledokie. Voor de paar mensen die niet naar de talentenjacht Idols kijken: met toedeledokie bedoelt Jerney niet simpelweg 'dag' of 'tot ziens'. Ze hoopt de kandidaten juist nooit meer te zien. Haar toedeledokie betekent zoveel als 'ja daaag!', 'ja doeiiii!', 'ik dacht het niet', 'mooi niet', 'bekijk het maar', dan wel 'opzouten jij' of'wegwezen jij'. Deze betekenissen zijn momenteel duidelijk terrein aan het winnen, waardoor toedeledokie van een (tuttige of karikaturale) afscheidsgroet aan het veranderen is in een nonchalante afwijzing. tomacco 'Een sigaret opsteken naast je collega', aldus De Telegraaf op 21 december 2003, 'mag straks niet meer van de nieuwe Tabakswet, maar een tomaat oppeuzelen om aan nicotine te komen zou in de toekomst wel eens de oplossing kunnen zijn. Een wetenschapper uit IK B6M W Ê E R TERCAG» OP A 6 A K J £ P©R DAG.

R6vJ Tomacco

103

het Amerikaanse Oregon heeft namelijk een nicotinehoudende tomatenplant gekweekt, de tomacco.' Het gaat om Rob Baur, die tot zijn experiment kwam nadat hij een aflevering had gezien van The Simpsons, een bekende tekenfilmserie op televisie. In die aflevering mengt vader Simpson per ongeluk de zaadjes van een tabaksplant met die van een tomatenplant. Dit levert de tomacco op (een samentrekking van tomato en tohacco). Baur kruiste een tomatenplant met een tabaksplant en liet de natuur haar werk doen. 'Zijn wachten werd beloond', aldus De Telegraaf. 'In de grond ontsproot een flinke tabaksplantwortel met daarboven een tomatenplant. Onderzoek heeft inmiddels uitgewezen dat de blaadjes van de plant nicotine bevatten.' Op een website schreef iemand: 'Simpsons-fan kweekt Tomaccoplant. Hoe gek kan men zijn?' uilenhaag Een uilenhaag is een haag van meidoornstruiken die moet voorkomen dat laagvliegende kerkuilen zich te pletter vliegen tegen auto's. De eerste uilenhaag werd geplaatst langs de Kwazenboschweg in de Gelderse gemeente Brummen. Brummen had aanvankelijk geprobeerd het aantal dode uilen terug te dringen door het zogenoemde uilenbordenproject: de gemeente plaatste speciale uilenhorden - waarschuwingsborden met een uil in een rode driehoek - , maar die werden telkens gestolen, soms al binnen een dag. Vandaar de uilenhaag, die de uilen dwingt om de weg te passeren op een hoogte van minimaal tweeënhalve meter, in plaats van een meter. verklikkip Een verklikkip is een kip die op een door vogelpest getroffen en inmiddels geruimd pluimveebedrijf wordt geplaatst, om te controleren of het risico van besmetting verdwenen is, alvorens tot volledige herbevolking over te gaan. Men sprak ook wel van klikkippen, verklikkerkippen, alarmkippen en kamikazekippen. De eerste verklikkippen werden in juni afgeleverd bij twee kippenboeren in Meeuwen (Noord-Brabant). Het Belang van Limburg schreef hierover op 13 juni 2003:

104

Verklikkip Het Federaal Agentschap voor de Voedselveiligheid is begonnen met het uitzetten van de eerste verklikkerkippen in de vroegere Limburgse haarden van vogelpest. Woensdag werden de eerste alarmkippen afgeleverd bij twee kippenboeren in Meeuwen. Donderdag werden 400 kippen losgelaten in de stallen van Breeënaar Willy Vangeloven. In totaal worden 1400 verklikkerkippen uitgezet. Dat is precies 1 procent van de totale capaciteit van de bedrijven waar vogelpest werd vastgesteld. De kippen zullen 21 dagen in de stallen verblijven. Als ze daarna nog gezond zijn, mogen de boeren hun commerciële activiteiten hervatten. Nadat was vastgesteld dat de stallen virusvrij waren, werden de verklikkerdieren - zoals ze ook wel werden genoemd - alsnog afgemaakt. Wegens de vogelpest werden in 2003 dertig miljoen kippen bij 1300 bedrijven afgemaakt. Vergelijk kippenkliklijn verlofkoffer In september 2003 maakte de FNV bekend dat ze een regeling in het leven wil roepen die alle denkbare vormen van verlof combineert met prepensioen, een woord dat pas in 1996 voor het eerst in de kranten opdook. De vakcentrale sprak in dit verband van een verlojkoffer. Het gaat hier om een fiscale faciliteit waarmee werknemers kunnen

105

sparen voor een uitkering tijdens diverse vormen van verlof, zoals het zorgverlof (een woord dat we sinds 1989 kennen), maar ook voor verlofmogelijkheden aan het einde van de carrière. Verlofkoffer deed het goed in krantenkoppen. Twee voorbeelden: 'FNV: alle vrije dagen in één verlofkoffertje' en 'Jaartje vrijaf dankzij verlofkoffer'. verwenstation 'We willen onze klanten niet meer aanspreken op hun schuldgevoel, maar juist overbrengen dat ze mogen genieten. We willen een verwenstation worden. De nadruk leggen op het hedonisme, misschien zelfs narcisme.' Aldus Jan Oosterwijk van The Body Shop Benelux. Oosterwijk wil af van de 'geur van charitas' die rond The Body Shop, een internationale cosmeticaketen, hangt. De omzet van de winkels in de Benelux bleef voor het derde jaar steken op 27 miljoen euro en om dat op te krikken moeten de winkels het imago krijgen van een verwenstation - een woord dat niet eerder in het Nederlands is aangetroffen. vredesroute Bij leper in West-Vlaanderen kun je een 45 km lange fietstocht maken langs allerlei relicten uit de Eerste Wereldoorlog en langs tientallen militaire begraafplaatsen. Die route heet de Vredesroute. In 2003 zagen we dat vredesroute nog op een andere manier werd gebruikt, namelijk als alternatief voor routekaart. Zo had De Standaard het in maart 2003 over 'de "vredesroute" voor het IsraëlischPalestijns geschil', en schreef Trouw op 30 juni 2003: Het bestand dat de radicale Palestijnse bewegingen gisteren afkondigden is allereerst van intern Palestijns belang. De 'nationale eenheid' is bewaard. Israël en de Palestijnen kunnen nu beginnen met hun 'vredesroute'. Hoe ver ze komen, valt nog te bezien. Zie verder bij routekaart waterjojo 'De waterjojo is op dit moment een rage onder kinderen,' meldde de Keuringsdienst van Waren in 2003. Maar dat duurde slechts kort,

106

want de Keuringsdienst verbood de verkoop van deze zachte, met water gevulde gummibal, omdat het elastische koord aan de jojo zó kon uitrekken dat het om de hals van een kind kon slaan. De jojo werd verkocht onder de merknamen Yoyo Flash ball, Yoyo Waterball, Yucki Yoball en Water Jojo. Overigens is het woord jojo al sinds 1872 in het Nederlands bekend. Het komt van het Franse joujou, dat 'speeltje' betekent. webpiraat Het woord wegpiraat is in 1966 voor het eerst in het Nederlands gesignaleerd. Het jaarboek van de Winkler Prins vermeldde het dat jaar in een lijst met nieuwe woorden, met als omschrijving: 'Wegpiraat, populaire benaming voor een onverantwoordelijke weggebruiker die door zijn gedrag zijn leven en dat van anderen in de waagschaal stelt.' Het naar het voorbeeld van wegpiraat gevormde webpiraat stond in 2002 en 2003 een paar keer in de kranten, onder meer in de koppen 'Nederland veilige haven voor buitenlandse webpiraten' (Trouw) en 'Rechter in vs vergroot pakkans "webpiraten'" (NRC Handelsblad). In dit geval ging het om mensen die muziek gratis op internet beschikbaar stelden, maar webpiraat wordt ook gebruikt voor 'vrijbuiter op internet' in het algemeen. Enkele voorbeelden: 'Maar zelfs de meest overtuigde webpiraat kan niet ontkennen dat zo'n praatjes geen gaatjes vullen', en: 'Hallo mensen, Radio Rambo is een webpiraat uit Zwijndrecht.' Er blijkt ook een webpiratenwebsite te bestaan (www.webpiraat.nl), met als omschrijving: 'DE site om je te vermaken na én tijdens school/werktijd.' werkbonus De samenstelling werkbonus ligt zo voor de hand dat je zou denken dat zij allang bestaat. Maar zij staat niet in de woordenboeken en vóór 2003 is zij niet in de dagbladen aangetroffen. Het woord debuteerde op 16 juni 2003 in Het Parool, in een samenvatting van wat er in die week in Vrij Nederland te lezen was: Vrij Nederland rakelt 'Het speeltje van Sweder van Wijnbergen' weer eens op. De vroegere secretaris-generaal van Economische Zaken gelooft hei-

107

lig in de Belasting-Werkbonus: iedereen met werk én een laag inkomen krijgt een stevig extraatje van de fiscus, oplopend tot de helft van zijn loon. Zo wordt werken voor werklozen interessant, vervallen dure uitkeringen en verdient de schatkist op den duur zijn bonus terug. In Amerika, waar deze bonus Earned Income Tax Credit (EITC) heet, heeft het systeem zich sinds 1975 bewezen. Een paar weken later dook het woord ook op in de Vlaamse pers. Zo schreef De Standaard op 23 juni: 'Ook wordt gedacht aan een "werkbonus", ter vervanging van de inkomensgarantie voor deeltijdse werkers, het belastingkrediet voor lage inkomens.' In de daaropvolgende maanden is werkbonus vrijwel alleen in de Vlaamse pers gebruikt, doordat het kabinet-Verhofstadt 11 besloot om daadwerkelijk zo'n fiscale maatregel in te voeren. Maar aan het eind van het jaar werd werkbonus ook weer door de Nederlandse media gebruikt, omdat de linkse partijen hier ook wel iets in zo'n bonus zagen. Zo schreef NRC Handelsblad op 1 oktober 2003: Gezien de omvang van de publieke sector zijn de verschuivingen die de linkse oppositiepartijen aanbrengen, beperkt. Bepaalde keuzes van het kabinet zijn zeker niet beter dan die van PvdA en Groenlinks en op onderdelen bevatten beide tegenbegrotingen interessante voorstellen. Bijvoorbeeld de invoering van een 'werkbonus' (PvdA) die bij Groenlinks earned income tax credit heet, om werken fiscaal aantrekkelijker te maken dan een uitkering ontvangen. De aanduiding Earned Income Tax Credit (EITC) is niet nieuw in het Nederlands. Daarover lezen we al sinds 1997. Tot nu toe sprak men in dit verband echter van negatieve inkomstenbelasting dan wel van heffingskorting of terugtaks. wespengraaier 'Kijk uit, er zit een wesp op uw rug. Zal ik hem wegjagen?' Zo benaderde een 36-jarige man in de zomer van 2003 tientallen vrouwen. Om vervolgens te zeggen: 'O jee, hij is in uw broek gevallen.' Bij de vrouwen die vervolgens hun broek lieten zakken, graaide de man in hun broek - en dan niet naar de denkbeeldige wesp. In de media

108

kreeg deze aanrander de bijnaam wespengraaier. Enkele krantenkoppen: '"Wespengraaier" verdacht van 27 aanrandingen', 'Wespengraaier actiefin Breda' en 'Politie pakt Bredase "wespengraaier"'. winkelcel In december 2002 lanceerde de Twentse ondernemer Martin van Gils het idee om winkels uit te rusten met een winkelcel: een ruimte waarin dieven kunnen worden vastgehouden totdat de politie komt. Van Gils bouwde zelf de eerste winkelcel in Nederland, een ruimte van vier bij tweeënhalve meter groot, in zijn winkel in Oldenzaal. Van Gils kwam op het idee nadat hij iemand in zijn winkel had aangehouden die een laptop had gestolen. Bij gebrek aan beter sloot hij hem op in het bezemhok. Het Midden- en Kleinbedrijf (MKB) reageerde niet afwijzend. 'Alleen is het woord cel natuurlijk wel beladen', aldus een woordvoerder. Enkele krantenkoppen waarin dit woord voorkwam: 'Winkeldief in winkelcel totdat de politie komt', 'Winkelcel voor winkeldief' en 'Winkelcel "is succes'". Vergelijk claustrocel wisselstick Het woord wisselstick is waarschijnlijk een kort leven beschoren, want de Internationale Hockeyfederatie verbood in augustus 2003 om van stick te wisselen met het oog op een naderende strafcorner of -bal. 'Met het verbod van de "wisselstick",' schreef NRC Handelsblad in augustus 2003, 'reageert de bond op een nieuwe vondst van enkele fabrikanten. Die presenteerden eerder dit jaar een speciaal voor de korte hoekslag vervaardigde en gekromde stick, waarmee de bal harder op doel gepusht kan worden. Spelen met zo'n slagwapen vergt enige aanpassing, reden waarom veel spelers onder wie de Nederlandse international Rob Derikx bij Den Bosch na toekenning van een strafcorner vanaf de zijlijn het nieuwe en gekromde exemplaar krijgen aangereikt.' wodkamarathon Oorspronkelijk werd het woord marathon alleen gebruikt voor een hardloopwedstrijd van 42 km en 195 meter, een afstand die voor het eerst zou zijn afgelegd door een hardloper die in 490 v.Chr. in Grie-

109

kenland van het kustplaats] e Marathon naar Athene holde om te vertellen dat de Perzen waren verslagen (en die volgens de overlevering meteen daarna dood neerviel). Maar sinds lang wordt marathon ook overdrachtelijk gebruikt voor wedstrijden of andere zaken die lang duren. Denk aan woorden als schaatsmarathon, zwemmarathon en marathonconferentie. 2003 zag de geboorte van het woord wodkamarathon. Waarschijnlijk zal deze gelegenheidssamenstelling geen lang leven beschoren zijn, maar het bericht waarin het in november 2003 debuteerde was opmerkelijk: De winnaar van een 'wodka-marathon' in de Russische stad Volgodonsk heeft zijn prijs van tien flessen wodka niet in ontvangst kunnen nemen omdat hij ter plekke is doodgevallen. Zijn vijf rivalen belandden in het ziekenhuis. Het openbaar ministerie zal de organisatoren vervolgen wegens doodslag. De deelnemers werden in een bar uitgenodigd zo veel mogelijk halveliterglazen wodka te drinken. X-marker X-marker is een zogenoemde zelfverdedigingsspray (een woord dat in 2002 debuteerde). In Nederland kun je een overvaller of aanrander geen traangas of pepperspray (een woord uit 1996) in het gezicht spuiten, want die zijn verboden. X-marker mag wel. X-marker is een

X-marker

110

Nederlandse uitvinding. Het goedje is in 2003 op de markt gebracht door het Eindhovense bedrijf Personal Safety Products. Uit de spuitbus, die tot op tweeënhalve meter afstand trefzeker is, komt een dikke laag blauw schuim die twee tot drie dagen op het gezicht blijft zitten, hoe hard je ook boent. Vanwege dit kleureffect spreekt men - omdat smurfen blauw zijn - ook wel van smurfenspray, eveneens een nieuw woord. In februari 2003 stelde een Rotterdams raadslid voor om alle tram- en busbestuurders in de Maasstad te voorzien van X-marker. X'en doe je zo De formule... doe je zo is al oud. Zo luidt een boektitel uit 1956 Voetballen doe je zó. In 1983 volgde Fotograferen dat doe je zol en in 1984 Bakken dat doe je zo. Nooit was deze formulering echter zo populair als in 2003 en dat kwam door het geruchtmakende tv-programma Neuken doeje zo. Eind februari 2003 ging deze serie, die werd gepresenteerd door Bridget Maasland, van start en al heel snel daarna zag je op internet, in kranten, tijdschriften en in reclames zinnen opduiken als: - slipjes vouwen doe je zo; - regeren doe je zo; - breaken doe je zo; - Big Wheel doe je zo; - crashen doe je zo; - zelf composteren doe je zo; - opzoomeren doe je zo, enzovoorts enzovoorts. Natuurlijk kwam er ook snel een website www.neukendoejezo.com, maar dat bleek een pornosite, die niets met het gelijknamige programma van doen had. En daarnaast kwam er een website met als domeinnaam www.afslankendoejezo.nl. Overigens was er al voordat Neuken doe je zo op televisie was uitgezonden, gedoe over dit programma. Dat kwam onder meer doordat premier Balkenende had toegezegd zich te laten interviewen door Bridget Maasland en Katja Schuurman. In het Algemeen Dagblad zei Maasland hierover in december 2002:

in

Neuken doe je zo, de naam van mijn nieuwe programma. Job Frieszo, wiens eerste vraag aan Balkenende is: bent u zich er wel van bewust dat u een maandelijks gesprek aangaat met twee dames van wie er één het programma Neuken doe je zo gaat presenteren? Hij kreeg het woord neuken amper uit zijn strot. Hypocriet vind ik het. Iedereen maakt er een probleem van, behalve Balkenende zelf. Zaaitaal Sommige televisiemakers hebben veel invloed op het taalgebruik, met name op het taalgebruik van jongeren. Zo hebben in het verleden Sjef van Oekel, Van Kooten en De Bie, Theo en Thea en de makers van Jiskefet allerlei woorden en uitdrukkingen in omloop gebracht. In 2003 meldde de Volkskrant het bestaan van Zaaitaal, taalgebruik zoals dat vier seizoenen lang te horen was in het VPROkinderprogramma Zaai, geregisseerd door Rachel van Olm. 'Het is vooral het taalgebruik,' schreef de Volkskrant op 2 januari 2003, 'dat de serie tot een hit maakt. Twee meiden op een hek in een leeg weiland, een postbode die de saaie dagen moet opfleuren en een conversatie in lijzig accent. Niet, zoals vaak gesuggereerd, van Terschelling geïmporteerd. Het is gewoon de uitspraak van "stedelingen die noorderlingen nadoen", aldus Van Olm.' Voorbeelden van Zaaitaal, die vooral onder studenten populair zou zijn, zijn volgens de Volkskrant onder meer daarom, hoe dat?, 't is een merakel en vooral het langgerekte hohoi. 'Tekstschrijver Paul Groot,' aldus de krant, 'introduceerde tal van nieuwe uitdrukkingen, die volgens Van Olm vooral bij diens moeder vandaan komen: tutfiepen, blunderpap, vermikje, woeiewaai.' Van die laatstgenoemde woorden kom je vooral tutjiepen met enige regelmaat tegen, in de uitdrukking zit niet te tutfiepen. In plaats van Zaaitaal spreekt men ook wel van Zaais. Een voorbeeld uit NRC Handelsblad: 'Zaai, een serie met cabaretduo Plien en Bianca en acteur Joep Onderdelinden, is meer dan leuk. Zaai is verslavend. Wie nu nog niet kijkt, loopt hopeloos achter. Zelfs in een gezelschap van uitsluitend volwassenen kan het gebeuren dat iedereen losbarst in Zaais.' Vergelijk Breezertaal, Engafrikaans en insliktaal

112

zakgeldkrant De Nederlandse jeugd maakt op steeds jongere leeftijd schulden. Dat is gebleken uit een onderzoek van het NIBUD (het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting). Om dit probleem te tackelen, zoals dat in hedendaags Nederlands heet, heeft het NIBUD een zakgeldkrant in omloop gebracht. Met die krant, die is gericht op jongeren tussen de 12 en 15, moeten jongeren beter leren omgaan met hun zakgeld. Gemiddeld blijken jongeren op die leeftijd zo'n 30 euro per maand te besteden te hebben. Ruim acht procent komt daar niet mee uit; zij raken in de schulden en kopen op afbetaling. zeilcontact Wat had Mabel Wisse Smit met de Amsterdamse topcrimineel Klaas Bruinsma? Aanvankelijk ging het volgens de Rijksvoorlichtingsdienst om 'enige oppervlakkige zeilcontacten'. Ook voormalig premier Wim Kok had het over zeilcontacten. 'In augustus 2001/ verklaarde hij op 11 oktober 2003, 'toen er sprake was van een beginnende vriendschap tussen prins Friso en mevrouw Wisse Smit, heeft mij vanuit de AIVD via ambtelijk Algemene Zaken [sic] de mededeling bereikt dat zij in het verleden enige oppervlakkige zeilcontacten heeft gehad met de heer Bruinsma.' De Tweede Kamer vroeg om opheldering over deze zeilcontacten. Later was er sprake van 'incidentele zeilcontacten'. Even leek het alsof zeilcontact volkomen gangbaar was in het Nederlands ('ach, op een bepaalde leeftijd heb je allemaal wisselende zeilcontacten'), terwijl het vóór Mabelgate nooit was gesignaleerd. Uiteindelijk liet prins Friso in een opmerkelijke brief weten dat Mabel en Klaas gedurende drie maanden 'regelmatig contact' met elkaar hadden gehad, dat zij elkaar vervolgens anderhalf jaar 'met enige regelmaat' hadden gezien en dat Mabel in die hele periode 'meerdere malen' op Bruinsma's boot had gelogeerd. 'Desondanks,' concludeerde Friso, 'blijft de waarheid dat er tussen de heer Bruinsma en Mabel noch zakelijke contacten waren, noch sprake was van een liefdesrelatie.' Wat hadden zij dan wel? Mabel en Klaas hadden zeilcontact.

113

zinloos politiegeweld Zinloos politiegeweld is een uitbreiding van zinloos geweld, een verbinding die al sinds het begin van de jaren negentig in de kranten te vinden is, maar die definitief doorbrak in 1997, na de moord op Meindert Tjoelker in Leeuwarden. Ook zinloos politiegeweld is voor 2003 een paar keer in de kranten aangetroffen (één keer in 1999 en één keer in 2001), maar de doorbraak volgde in 2003, na de oprichting - door vertegenwoordigers van vrijwel alle Marokkaanse organisaties in Nederland - van een Comité tegen Zinloos Politiegeweld en Discriminatie. Dit gebeurde kort nadat op het Mercatorplein in Amsterdam een 33-jarige Marokkaan was doodgeschoten door een agent. De agent zei uit zelfverdediging te handelen, maar volgens het comité was hier sprake van 'zinloos politiegeweld en discriminatie'. Er kwam een protestmars tegen zinloos politiegeweld waar zo'n duizend mensen aan deelnamen. Door alle publiciteit die dit opleverde maakte zinloos politiegeweld een vliegende start. zorgtoerisme In februari 2003 beklaagde België zich bij de Nederlandse regering over de toestroom van Nederlandse patiënten die, teneinde de Nederlandse wachtlijsten te omzeilen, aanklopten bij de zuiderburen. Men sprak in dit verband van zorgtoeristen en zorgtoerisme. Het gaat hierbij vooral om patiënten uit de grensstreken en om vermogende Nederlanders. Volgens het Algemeen Dagblad doet dit verschijnsel zich ook voor in eigen land. Op 8 januari 2003 schreef deze krant, onder de kop 'Eigen patiënten eerst': Tip voor streekziekenhuizen: werk de wachtlijsten niet te snel weg. Patiënten die het wachten elders in het land beu zijn, weten je feilloos te vinden. Het gevolg: binnen de kortste keren zitten je wachtkamers mudvol zorgtoeristen. zwavtekoppenziekle 'Pluimveehouders vrezen het einde van de kalkoenensector nu de besmettelijke ziekte blackhead is uitgebroken. Deze "zwartekoppenziekte" is vorige week bij twee kalkoenenhouderijen aangetroffen,

114

in het Midden-Limburgse Leveroy en bij een naburig bedrijf. Er bestaat een medicijn, maar dat mag van de Europese Commissie niet gebruikt worden omdat het mogelijk kankerverwekkend is voor mensen.' Aldus het ANP op 22 oktober 2003. Hoewel de ziekte in vakkringen al langer bekend moet zijn, is het woord zwartekoppenziekte niet eerder in het Nederlands aangetroffen. Althans, de woordenboeken kennen het niet en het is de afgelopen tien jaar niet in de dagbladen gebruikt. De wetenschappelijke naam van de ziekte luidt histomoniasis of enterohepatitis; zij wordt veroorzaakt door het eencellige organisme Histomonas meleagridis en de ziekte dankt haar Nederlandse naam aan een opvallend uiterlijk symptoom: de zwartverkleuring van de lellen en de onbevederde delen van de kop van de kalkoen. Men sprak ook van de blackhead-ziekte.

115

Literatuur

'Nieuwe woorden in onze taal', in: Winkler Prins Boek van het jaar (Amsterdam/Brussel 1 9 5 8 , 1 9 5 9 , 1 9 6 0 , 1 9 6 1 , 1 9 6 2 , 1 9 6 6 , 1 9 6 9 , 1976,1980) föhn Ayto Twentieth century words (Oxford 1999) W. Th. de Boer (red.) Koenen woordenboek Nederlands (Utrecht/Antwerpen 19993°) Ton den Boon Taal van het jaar nul. Kroniek van het Nederlands in 2000 (Utrecht/Antwerpen 2000) Ton den Boon Taal van het jaar één. Kroniek van het Nederlands in 2001 (Utrecht/Antwerpen 2001; nieuwjaarsgeschenk, niet in de handel) Ton den Boon Taal van het jaar twee. Kroniek van het Nederlands in 2002 (Utrecht/Antwerpen 2002) Ton den Boon Taal van het jaar drie. Kroniek van het Nederlands in 200} (Utrecht/Antwerpen 2003) Rouke G. Broersma Recht voor z'n raap. Jargonboek voor hippe en andere vogels (Leiden 1970) Jef Coeck Nieuwsspraak: een zakwoordenboekje (Antwerpen 1994) Mare De Coster Woordenboek van jargon en slang (Amsterdam 1992) Mare De Coster Woordenboek van populaire uitdrukkingen, clichés, kreten en slogans (Den Haag/Antwerpen 1998) Mare De Coster Woordenboek van neologismen. 25 jaar taaiaanwinsten (Amsterdam/Antwerpen 1999) Rob Doeve Onder de pet. En ander modern taalgebruik (Den Haag/ Antwerpen 1999) Hans Ferrée In en uit: statusvijzel voor de halfwas-intellectueel en zijn tegendraadse amateur (Amsterdam 1964 2 ) Hans Ferrée Het trendletter ABC (z.pl. 1983)

117

Guido Geert & Ton den Boon (red.) Van Dak groot woordenboek der Nederlandse taal (Utrecht/Antwerpen 1999^) Cor Hoppenbrouwers Jongerentaal. De tipparade van de omgangstaal (Hoogezand 19 91) Joop & Kees van der Horst Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw (Den Haag/Antwerpen 1999) Frank Jansen & Hubert Roza Het laatste woord (Amsterdam 1993) Frank Jansen & Hubert Roza Nieuwlands. De jongste taaiaanwinsten (Amsterdam/Antwerpen 1995) Wim de Jong & Henrico Prins Kantoortaal. Zakwoordenboek voor op het werk (Amsterdam 1997) Elizabeth Knowles & Julia Elliott (red.) The Oxford dictionary of new words (Oxford 1997) Jan Kuitenbrouwer Turbo-taal. Van socio-babble tot yuppie-speak (Amsterdam 1987) Jan Kuitenbrouwer Neo-turbo: van yuppie-speak tot crypto-mumble (Amsterdam 1993) Jan Kuitenbrouwer Hedenlands. Klein lexicon van het gaande en komende taaijaar (Amsterdam 1996) Frans van Lier Jaartaai: de debuutwoorden van 1992 (Amsterdam 1993) Frans van Lier Jaartaai: de debuutwoorden van 1993 (Amsterdam !994) Frans van Lier Jaartaai: de debuutwoorden van 1994 (Amsterdam !995) Maarten van Nierop Nieuwe woorden. Verklarend en verhalend woordenboek van modern taalgebruik (Hasselt 1975) Maarten van Nierop Nieuwe-woordenboek (Hasselt 1976) Maarten van Nierop Verklarend lexicon van nieuwe woorden (Hasselt T 979) Ad. J. Odijk AlternatiefABC (Amsterdam 1970) J. Posthumus A description ofa corpus ofanglicisms (Groningen 1986) Riemer Reinsma Signalement van nieuwe woorden, WP Woordenboek van 2000 neologismen (Amsterdam/Brussel 1975) Riemer Reinsma Neologismen (Utrecht/Antwerpen 1984) Riemer Reinsma Neologismen (Den Haag/Antwerpen 1999) Ewoud Sanders De taal van het jaar. Nieuwe woorden en uitdrukkin118

gen, editie 2000 (Amsterdam/Antwerpen 2000) Ewoud Sanders De taal van het jaar. Nieuwe woorden en uitdrukkingen, editie 2001 (Amsterdam/Antwerpen 2001) Ewoud Sanders De taal van het jaar. Tweehonderdvijftig woorden die het aanzien van 2001 bepaalden (Amsterdam/Antwerpen 2002) Ewoud Sanders De taal van het jaar. De nieuwe woorden en uitdrukkingen van 2002 (Amsterdam/Rotterdam 2003) Nicoline van der Sijs Leenwoordenboek. De invloed van andere talen op het Nederlands (Den Haag/Antwerpen 1996) Nicoline van der Sijs Geleend en uitgeleend. Nederlandse woorden in andere talen andersom (Amsterdam 1998) Nicoline van der Sijs Chronologisch woordenboek. De ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen (Amsterdam 2001) Nicoline van der Sijs & P.A.F. van Veen Van Dale etymologisch woordenboek. De herkomst van onze woorden (Utrecht/Antwerpen 1997 2 ) Rik Smits & Liesbeth Koenen Peptalk e[ Pumps (Amsterdam 1989) Rik Smits & Liesbeth Koenen Peptalk. De Engelse woordenschat van het Nederlands (Amsterdam 1992 2 ) P.G.J. van Sterkenburg Taal van het journaal. Een momentopname van hedendaags Nederlands (Den Haag/Antwerpen 1989) P.G.J. van Sterkenburg & M.C. van den Toorn Veertig jaar journaal, veertigjaar taal (Den Haag/Antwerpen 1997) Eric Tiggeler, Mieke Vuijk Nu nog smeuïger! Reclametaal en ander trendy taalgebruik (Amsterdam/Antwerpen 2000) Sarah Tulloch The Oxford dictionary of new words (Oxford 1992) P. Wijnands & J.M. Ost Woorden van deze tijd (Amsterdam/Antwerpen 1980 2 )

119

Alfabetisch register

De nieuwe woorden en uitdrukkingen waaraan afzonderlijke artikelen zijn gewijd, zijn in het alfabetisch register vet gezet. aandachtsminuut n aansluitmaster 9-10,12 AEX-menu 9,13 aidsambassadeur 13 alarmkip 104 allochtonenstop 9 , 1 4 altermondialisme 15 altermondialist 14-15 altermondialistisch 15 ama 16 ama-campus 9 , 1 6 andere-werelder 15 antecedentenonderzoek 72 antiglobalist 14 antimondialist 14-15 antirookfundamentalist 16 antispamprogramma 24 antispamsoftware 24 antispamwet 24 armoedekliklijn 62 as van de wezels 17-18 as van het kwaad 17 asielzoekersstop 14 astronaut 99 axis of evil 17

axis of weasel 17 bachelor-masterstructuur 12 Bagdadograd 18 Balkenende-Nederlands 55 Balkenendië 18 BAMA 12 basisonderzoek 72 beachcam 100 bedelfonds 86 Bekende Nederlander 21 Bekende Vlaming 21 bekschurft 18-19 Beschermingshypotheek 46 beurtbalkje 9,19-20 beveiligingsonderzoek 72 bijstandsbusje 20 billendecolleté 20 bilspleetdecolleté 20-21 blaadjesoverlast 45 blackhead-ziekte 115 blauwe diensten 9 , 2 1 bliksembende 40 bliksembom 68 Blootgoot 98

121

blunderpap 112 BM

21-22

BN

21

combinatiepil 81 Commissie-Stiekem 30 coronavirus 9, 30-31 culilit 61 cyberkannibaal 57

bodemrust 22 boekenbon 65 bookazine 2 2 - 2 3 bootschaap 19 botox 23 botoxen 2 3 - 2 4 botoxgezicht 23 botoxlip 23 botulinum toxine 23 bouncebericht 24 bouwfraudekliklijn 62 Breezercultuur 25 Breezersletje 25 Breezertaal 2 4 - 2 6 bronnenonderzoek 72 brown-paper-session 26 brown-paper-session-leider 26 buurtconciërge 34 buurtveredeling 2 6 - 2 7 BV

daarom, hoe dat? 112 dbc 3 1 dbc-systeem 31 derde-werelder 15 diagnosebehandelcombinatie 31 dierenactivist 32 dierenbevrijder 32 dierenrechtactivist 32 dierenterrorisme 31-32 dierenterrorist 32 digicam 100 dildokabouter 3 2 - 3 3 diplomabank 3 3 - 3 4 Dolomiet-shuttle 43 doormabelen 67 doorpolderen 34 doorstromer 46 doorstroomhypotheek 46 doorstroommaster 12 dopingkliklijn 62 dorpsconciërge 3 4 - 3 5 dramademocratie 9,35 duale master 12 duurzaamheidsheffing 3 5 - 3 6

21

camerafoon 27 cameramobieltje 27 cameratelefoon 9, 27 camgirl 100 cammobieltje 27 campusregime 16 chattaal 25 chicklit 61 cinewiets 27 CIVD

e worden 36 Earned Income Tax Credit 108 e-bom 68 einddelict 56

30

claimbaron 2 7 - 2 8 claustrocel 2 8 - 2 9 cocakoloniseren 29

EITC

122

I08

elektroknikker 36-37 e-mailkliklijn 62 embedded chip 37 embedded journalist 37 embedded software 37 embedded system 37 energietax 97 Engafrikaans 37-38 Engfrikaans 38 Enron aan de Zaan 38 erfgoedpolitie 39 ex-reservekoningin 84 Extreme Makeover 9,39-40

gangstermeisje 67 gated community 52 gebarenpoëet 44-45 gebarentaalcafé 45 gefeliciflapstaart 102 geltrein 45 gemeentetax 97 generatiehypotheek 45-46 gen-huisdier 47 gesmeerde schaats 76 gevoelsinflatie 46-47 gevoelstemperatuur 46 gloeivis 47 GloFish 47 Googelen 9,48 google bomb 49 Google-bomben 49 groene dienst 21 groetzone 49 groetzonebord 49 gulpenduikertje 50-51 gulpenduikster 51

fastdaten 42 filibusteren 82 flash mob 9,40 flash mobber 40 flashmobbing 40 flipperkastdemocratie 41-42 flipperkastliberalisme 42 flitsbom 68 flitsdaten 42 flitsdrommen 40 flitsmenigte 40 flitsmeute 40 flitssollicitatie 42 flitssolliciteren 42 fluistertram 43 fluistertrein 42-43 fluistertrekker 43 fluistertruck 43 fotofuck 43 fotofucken 9,43 fotomobieltje 27 freedom fries 10,43-44 fundemocratie 42

HAAS

94

halal-babyvoeding 52 halalkaas 51-52 halalkeurmerk 52 halalkroket 52 halal-label 52 halalmaaltijd 52 halalvlees 52 heffingskorting 108 hekwerkwijk 52 herkomstboom 53 het-is-allemaal-niksisme 76 hevig acuut ademhalingssyndroom 92

123

kidhunten 61 kidhunter 61 kidhuntersbureau 61 kidlit 61 kindermuseumnacht 62 kippenkliklijn 7, 62 klikkip 104 kliklijn 7, 62 koekelen 48 koeltent 53 koe-rollator 86 kokagansie 56 koningskindvla 63 kosmonaut 99 kuikenveegmachine 64-65

High Power Microwave 68 hittedode 9, 53-54 hittenood 54 hitteprotocol 54 hobbypluimvee 62 hoerenschool 54 hohoi 112 hooliganlijn 62 horkenlijn 62 huisartsloze 76 hyperlink 49 ietsiepietsist 76 ietsisme 74-75 ietsist 74 informatieonderzoek 72 insectenhotel 55 insectentoren 55 insliktaal 55 instapdelict 56 Intelligent Protective Cover 56 internetkannibaal 57 Irakificatie 57-58 Irakificering 57-58

ladlit 61 leescheque 65 loungetrein 61 luchtwegensyndroom 31 luxespitstrein 61 Mabelgate 7, 9, 30, 65-67 Mabelitis 67 magneetverf 67 magnetronbom 67-68 manmade earthquake 71 marathonconferentie 110 massavernietigingswapen 71 meelooplicht 68 meeroken 16 meerpleger 60 migratieplan 69 migratiespecialist 69 migratietraject 69 milieuverantwoord 36 militainment 69-70

Jackass-dag 59 jackassen 58-59 jojo 107 jongpleger 60 junkmail 79 kabouter Butt-plug 33 kamikazekip 104 kansarme 60 kansarmenstop 14 kansweigeraar 60 kapsonestrein 60-61

124

misdaadkliklijn 62 MOAB 70-71 MOAB-superbom 70 mobbing 40 mob-site 40 moeder aller bommen 70 mortulance 51 Mother Of All Bombs 70 muziekambassadeur 13 mvw 71

pedofiliekliklijn 62 pepper spray 11 o Pier van Plezier 98 plaagpost 79-80 plagiaatscanner 80 pleinbeheerder 34 poldermodel 34 polscamera 81 polscomputer 81 polsmobieltje 81 polsnavigator 81 polstelefoon 81 polypil 81-82 pooier 97 pre-employment screening 33 preliminair onderzoek 72 prepensioen 105 preventieve ruiming 89 procedurevandaal 82 procedurevandalisme 82 proefonderzoek 72 prostitutieschool 54 pyjama 83-84 pyjamadag 11, 82-84

namabelen 67 naslagonderzoek 71-73 naslagwerk 72 negatieve inkomstenbelasting 108 netcam 100 nieuw antisemitisme 73-74 niksisme 74-76 niksist 75 noni 76 nonipraktijk 76 nonnendisco 62 oké 102 okido 102 okidoki 102 olieschaats 9,76-77 onderzoeksmaster 12 onthoofdingsaanval 77 opblaaskerk 77-78 opseksen 78-79 Outox 97

quangocratie 84 quangoland 84 RedLightPlatform 98 reservekoningin 84 revampen 85 risjeslijn 74 ritsen 68 roadmap 87-88 Robin Hood-belasting 86 Robin Hood-heffing 86 Robin Hood-rekening 9, 85-86

pafpaal 87 Paleis op de Wal 98 papa-springt-bijhypotheek 46

125

soberade 97 soort-bij-soort-wijk 52 SP AM 2 4 , 80 spoorgel 45 stadspooier 97-98 Stalingrad aan de Tigris 18 Stayokay 9, 98-99 Stayokay-hostel 99 Stayokay-hotel 99 stijvewijvenkarretje 86

rollatorrijbewijs 86 rooftas 87 rookpaal 87 rookzuil 87 RoSSerdam 98 routekaart 9, 87-89 ruimbeleid 89 ruimen 89 ruimingscapaciteit 7, 89 ruimingsgebied 89 ruimingszone 89 ruimtehuwelijk 89-90

taikonaut 9, 99-100 tankcam 7 , 1 0 0 terugontvoeren 61 terugtaks 108 theemuts 56 Tippeltoren 98 tobias 101 toedeledokie 9,101-103 toedeloe 102 tomacco 103-104 tomaccoplant 104 transactietax 97 tutfiepen 112

Saddamgrad 18 sahafisme 10, 90-92 SARS 9, 92-94 SARS-alarm 94

SARS-vaccin 94 SARS-virus 31

SARS-ziekenhuis 94 schaatsmarathon 110 Sebrafrikaans 38 seksschool 54 seniorenterreur 94-95 Severe Acute Respiratory Syndrome 94 shock and awe 9, 95-96 shock and awe-bombardement 96 shock and awe-campagne 96 shock and awe-offensief 96 shock and awe-strategie 96 smeergeldtax 97 sms-taal 25 smurfenspray i n snacktax 96-97 snelwisselschaats 76-77

uilenbord 104 uilenbordenproject 104 uilenhaag 104 veelpleger 60 verkennend onderzoek 72 verklikkerdier 105 verklikkerkip 104 verklikkip 7,104-105 verlofkoffer 105-106 vermikje 112 verwenstation 106

126

voetbalvandalismelijn 62 volgendeklantbalkje 20 volwassenenhangplek 62 vooronderzoek 72 vredesambassadeur 13 vredesroute 106 vrijheidsfriet 10,44 vuurwerkkliklijn 62 warmtepauze 54 wartainment 70 waterjojo 106-107 watersnoodtax 97 webcam 7,100 weblogger 49 webpiraat 9,107 weeldetax 97 weercam 100 wegpiraat 107 wegpiratenkliklijn 62 werkbonus 107-108 wespengraaier 108-109 wijkconciërge 34 winkelcel 109 Wipschip 98 wisselstick 109 wodkamarathon 109-110

woeiewaai 112 wristphone 81 X'endoejezo 111-112 X-marker 110-111 Yoyo Flash ball 107 Yoyo Waterball 107 YuckiYoball 107 Zaais 112 Zaaitaal 112 zakgeldkrant 113 Zebrafrikaans 38 zedenpleger 60 zeilcontact 113 zelfverdedigingsspray 110 zinloos geweld 114 zinloos politiegeweld 9,114 zonneurenrecord 54 zorgtax 97 zorgtoerisme 114 zorgtoerist 114 zorgverlof 106 zwartekoppenziekte 114-115 zwemmarathon 11 o zwevende erfgoedpolitie 39