De Nederlandse pensioensector in 2015

De Nederlandse pensioensector in 2015 Prof. dr. S.G. (Fieke) van der Lecq APG-leerstoel pensioenmarkten APG Finance & Risk Conference Heerlen, 5 juni 2015

EVEN VOORSTELLEN 





Opleiding  Algemene economie + bedrijfseconomie (RuG)  Proefschrift: geldtheorie (RuG) Loopbaan/portefeuille  Onderzoek: CPB, EUR/ESE  Beleid: Min.FIN  Bedrijfsleven: uitgeverij ESB bv, eenmanszaak Ecovisie  Extern toezicht: NMa  Intern toezicht: Delta Lloyd Groep, CBR, OPF Robeco, BPF Zoetwarenindustrie  Beleggingscommissie: OPF IBM NL (SPIN)  Adviesfuncties: AFM, Min.I&M, RuG/FEB, SEO, SPO, VBDO  Kroonlid SER (vz werkgroep Variant IVc)  Vrijwilliger: Vogelbescherming NL, financiële alfabetisering Home page: http://people.few.eur.nl/vanderlecq

2

1

PROGRAMMA  Pension sector governance (institutionele theorie)  Marktwerking in de pensioensector  Actueel: consolidatie en het APF

 Is de pensioensector anders dan andere sectoren?  Breakout-opdracht (slide 41)

 Inrichtingsvraagstukken van pensioenstelsels  Actueel: keuzevrijheid en maatwerk  Actueel: het SER-traject  Actueel: PFP en de 6 pensioenpijlers

Vragen ter verduidelijking zijn welkom tussendoor. Discussies ook, voorzover ze de groep interesseren. 3

PENSIOENSECTOR IN 3 LAGEN  Pension fund governance  Goed bestuur van het pensioenfonds  Toezicht daarop vanuit interne en externe toezichthouders

 Pension sector governance  Pensioenproductieketen  Pensioenmarkten  Hoe zorgen we dat die markten goed werken?

 Pension system governance  Op landelijk niveau: pensioenen + instituties  Bv. wetten & rechtspraak, regulering & toezicht  Hoe komt het dat landen hierin verschillen? 4

2

PENSION FUND GOVERNANCE

5

INSTITUTIES  Onzekerheid over wat de ander gaat doen  beperk / structureer interactie  optimale respons  resultaat.  “Institutions are the humanly devised constraints that structure human interaction.” (North, 1994)  Structureren van interactie naar afnemende informatie:    

Contract: juridisch afdwingbaar Reputatie: informatie over voorafgaand gedrag Conventies: gangbare normen Vertrouwen: gedeelde waarden

 Deze vier vormen zijn herkenbaar in pensioensector.  Maar hoe zit dat met die normen en waarden?

6

3

NORMEN EN WAARDEN  Normen: gedragsregels  Waarden: zaken die belangrijk worden gevonden  NB. begripsomschrijving lastig (zie o.a. Van Dale)

 Normen dienen om waarden te realiseren  Doel-middel-relatie

 Andere normen  dezelfde waarde  Bv. aankijken / wegkijken  respect  Bv. maatwerk / goedkope standaard  klantgerichtheid

 Dezelfde norm  andere waarden  Bv. schoenen uitdoen  hygiëne / respect / nederigheid 7

VIER SOORTEN INSTITUTIES IN PENSIOENSECTOR (1)  Contracten (o.a. Hart, 2003)    

Open – gesloten: wie doen mee? (bv. kinderen) Incompleet – compleet: alle situaties voorzien? Impliciet – expliciet: principes ↔ gedragsvoorschriften? Juridische afdwingbaarheid hangt mede hiervan af.

 Reputatie  Herhaalde interactie: sociale partners (cao-tafels)  Herhaalde interactie: fondsen bestaan in beginsel eeuwig

 Conventies  Normen: in beweging doordat waarden verschuiven  Normen van ouderenzorg of van financieel product? 8

4

VIER SOORTEN INSTITUTIES IN PENSIOENSECTOR (2)  Vertrouwen =  ‘Weten’ dat de ander…  … zich altijd aan de overeenkomst zal houden (Khalil, 1994)  … zich voorspelbaar zal gedragen (Gill and Butler, 1996)  … zich eerlijk en cooperatief zal opstellen (Fukuyama, 1995)

 Gebaseerd op gedeelde waarden  Respect voor ouderen / zorg voor zwakkeren  Tweezijdige solidariteit: pech verdelen (je loopt risico)  Eenzijdige solidariteit: situatie verbinden (je bent risico)

 Contracten en vertrouwen zijn substituten (vullen elkaar aan) en complementen (hebben elkaar nodig)

9

EVEN OEFENEN: CONTRACTEN  Collectief pensioencontract (≈ CDC)  Individueel DC-contract (≈ PPI)  Wat voor type contract?  open/gesloten  compleet/incompleet  expliciet/impliciet

10

5

EVEN OEFENEN: INSTITUTIES    

Paritair bestuur Onafhankelijk bestuur One tier board Het APF

 Welke instituties doen mee?    

Contract Reputatie Conventies Vertrouwen

11

MARKTEN EN / ALS INSTITUTIES  Markten structureren interactie: handel  Markt = plaats waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten  Transactiemechanisme: prijszetting + verrekening  Structurering van interactie ondanks beperkte contracten en reputatie.  Normen (handelspraktijken) en waarden (vertrouwen) vullen aan.

 Pensioenen en instituties  Structureren van interactie  Contracten, reputatie, conventies, vertrouwen  Welke interacties worden via markten gestructureerd?

12

6

PENSIOENEN EEN MARKT?  Kun je over de markt spreken met betrekking tot pensioenen?      

Veel associaties bij begrip markten (bv. commercieel) ‘Plaats waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten’ Partijen willen of kunnen het product niet begrijpen Gecompliceerde prijszetting en verrekening (afwenteling) Weinig innovaties  duurzaamheid sector in gevaar Werkt ‘de markt voor pensioenen’ dan wel?

 Is er 1 markt voor pensioenen?  Wie zijn vragers en aanbieders? Wat verhandelen ze?  Productieketen  meerdere pensioenmarkten

13

PENSIOENPRODUCTIEKETEN  MARKTEN  Het pensioencontract  De verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het contract (markt 1)  Uitvoeringsdiensten (markt 2)  Aanpalende diensten  Wat voor type contract?  open/gesloten; compleet/incompleet; expliciet/impliciet

 Zijn de belangen gelijkgericht?  Principaal-agent-situaties

14

7

PRINCIPAL-AGENT THEORY

(HART, 2003; ROSS, 1973)

 Assumptions    

Incomplete / asymmetric information Interests of principal and agent are not aligned Contracting costs Information costs

 Essence  Agent acts on behalf of principal: UP > 0 and UA < 0  Principal gives reward to agent: UP < 0 and UA > 0  Both transfers are not necessarily equal: agent minimizes effort and principal minimizes reward (‘moral hazard’)  Reward is transparent to agent, but principal must incur monitoring costs to check what s/he receives

15

PRINCIPAL-AGENT THEORY  Solutions  Diminish information assymmetry by monitoring  Reduce conflict of interest (interest alignment)  Limit room for opportunistic behaviour (contract + sanctions)

 Implications  Specialisation benefits go together with agency costs  contracting, monitoring, sanctioning

 Reputation mechanism may reduce information problem and align interests  NB. reputation follows from repeated interaction within group

16

8

EVEN OEFENEN: P-A-RELATIES IN DE PENSIOENSECTOR       

Het pensioencontract De markt voor pensioenuitvoering De markt voor pensioenuitvoeringsdiensten De interne toezichthouders (RvT, visitatiecie., NUB’s) De externe toezichthouders (DNB, AFM, ACM) De overheid (MinSZW, MinFIN, EC) De politiek (TK, EK, EP)

 Asymmetrische informatie?  Belangentegenstellingen?  Transactiekosten? 17

MARKTSTRUCTUUR  Aanbodzijde: monopolie – oligopolie – atomistisch  Vraagzijde: monopsonie – oligopsonie – atomistisch  Cijfers 2008 (PFen) resp. 2009 (PUBs) markt 2 Marktaandelen PFen CR3 (in %) CR4 (in %) Marktaandelen PUBs CR3 (in %) CR4 (in %) HHI

vermogen in beheer 40.81 44.47 vermogen in beheer 60.85 69.44 1716.04

aantal deelnemers 47.18 50.59

Zie: S.G. van der Lecq (2011) Markten en mededinging in de Nederlandse pensioensector, Het Verzekerings-Archief, 2011(2), 63-74. 18

9

VRAGEN OVER CONSOLIDATIE  Hoe sterk zijn de schaaleffecten?  Is er een grens?

 Is er sprake van consolidatie?  Fondsen  PUB’s

 Wat impliceert dit voor marktverhoudingen?  Gaat het APF hier een verschil maken? Hoe dan?  Is hier marktregulering nodig?

19

OMVANG SCHAALEFFECTEN Veel onderzoek met weinig data…  Bikker & De Dreu, 2006, 2007, 2009  Bikker, Steenbeek & Torracchi, 2010  Bikker, 2013  Omvang schaaleffecten  # deelnemers: ± 10 miljoen (vgl. ABP 2,8 miljoen)  AuM: EUR 100 à 200 miljoen (vgl. ABP ± EUR 350 mrd.)

 Is er een grens?  L-curve of U-curve?

 Blijft dit zo? 20

10

SCHAALEFFECTEN PRODUCTIETECHNOLOGIE

Bron: Bikker in ESB, juni 2013

21

SCHAALEFFECTEN PRODUCTIETECHNOLOGIE

Bron: Bikker in ESB, juni 2013

22

11

SCHAALEFFECTEN PRODUCTIETECHNOLOGIE

Bron: Bikker in ESB, juni 2013

23

IS ER CONSOLIDATIE?  De bekende grafiek  Andere manieren van kijken  CRx  HHI

 Twee markten  Uitvoering (o.a. fondsen) markt 1  Uitvoeringsdienstverlening (o.a. PUB’s) markt 2

24

12

DE BEKENDE GRAFIEK

Begin 2015: ± 340 pensioenfondsen (OPF 259 / BPF 69 / BrPF 12 / overig 1) bron: DNB.nl, tabel 8.17 op 03/06/2015

25

ANDERE GRAFIEK: CR4 EN HHI FONDSEN CR4 = som marktaandelen 4 grootste partijen

HHI = som van gekwadrateerde marktaandelen Cijfers gebaseerd op AuM. Bron: DNB

Hoe meer grote spelers, hoe hoger de HHI. 1500
13

VORMEN VAN CONSOLIDATIE Huidige menu:  Overgenomen worden door een verplicht BPF  Aansluiten bij een vrijwillig BPF (of er eentje oprichten)  Regeling onderbrengen bij een PPI  Regeling laten verzekeren  Buitenlandse uitvoerder (bv. Belgische OFP)

Nabije toekomst:  Fonds omvormen naar een APF  Vervolgens verdwijnt de multi-OPF

27

IMPLICATIES VOOR MARKTVERHOUDINGEN  Markt 1: uitvoering  Aanbieders (fondsen): concentratie neemt licht toe  Weglekeffect naar verzekeraars en PPI’s? Niet te zien.

 Markt 2: uitvoeringsdiensten  Vragers (fondsen): concentratie neemt licht toe  Aanbieders (PUB’s): …?

 Helaas nog weinig betrouwbare data  Dus niet te snel conclusies trekken.

28

14

VERANDERINGEN DOOR APF?  Wie gaan APF oprichten?    

Buitenstaanders (‘de ANWB’) Verzekeraars OPF’en en vrijwillige BPF’en BPF’en met verplichtgestelde regelingen

 Consolidatie via APF?  Maar omgekeerd ook mogelijk

 Integratie pensioenmarkten?  Bv. PUB richt APF op t.b.v. diverse klanten

29

IS HIER MARKTREGULERING NODIG?  Wat als verplichtgestelde BPF’en in een APF mogen?  Herzaffing?    

Timeos – PGB MN – PME/PMT MPD – PNO Media APG – ABP ?

 Mededingingstoezicht adequaat?  Concentratietoezicht bruikbaar?  Wat zijn de relevante markten?  Markt- en overheidbepalingen bruikbaar?

30

15

STRUCTUUR – GEDRAG - UITKOMST  Monopoliegedrag / monopsoniegedrag  Rent seeking

 Oligopoliegedrag  Afstemming

 Netwerkgedrag  Absorptiedrang  Uitsluiting

 Uitkomst: suboptimaal (statisch en/of dynamisch)  Is het een goed idee om 1 nationaal pensioenfonds te hebben, zoals de SVB voor de AOW? 31

DYNAMISCHE EFFICIËNTIE

Bron: Van der Lecq, 2008, ESB.

Zie ook (boek 2013) www.marianamazzucato.com 32

16

CONCURRENTIE EN / VERSUS DUURZAAMHEID  Afwijkend evolutionair selectieproces (VderLecq, 2009)  Selectie beste exemplaar (survival of fittest)    

Overstappen kan niet altijd  prestatiedruk beperkt Eigendomsrechten niet altijd bepaald (PF) Klanten zijn soms eigenaar (PUB) Geen belang bij faillerende fondsen

 Overleven van de soort (struggle for survival)  Beperkte prikkel tot innovatie (vgl. Bodie 1990, VdLecq 2008)  Maatschappelijke legitimatie

 Impact van aanpalende markten (Teulings & De Vries, 2005)

33

STELLING: PENSIOENMARKTEN ZIJN GEWONE MARKTEN  Meerdere pensioenmarkten  Schakels in pensioenproductie: van CAO tot uitkering  B2B- en B2C-markten

 Marktstructuur  PF/PUBs: paar groten, veel kleintjes

 Pensioenuitvoeringsdienstverlening  Gewone contracten

 Aandachtspunt: langetermijnrelaties  Inregelen administraties vergt forse ICT-inspanningen  Kennis van de regeling is belangrijk activum (tacit knowledge)  Uitsluiting toetreders? (Aghion & Bolton, 1987)

34

17

STELLING: PENSIOENMARKTEN ZIJN ANDERS  Gereguleerde markten  Taakafbakening fondsen en verzekeraars  Verplichte deelname en verplichtstelling (vgl. Gollier, 2008)  Stevig toezicht + interventies

 Vergelijk nutsbedrijven (huisvesting, energie, water, betalingsverkeer, vervoer)     

Inelastische vraag: pensioenen in ieders nutsfunctie Inflexibele infrastructuur (netwerkeffect) Enorme schaalvoordelen (toetredingsdrempel) Wettelijke monopolies (concurrentie op / om de markt) Tussen publiek en privaat in (eigendom, zeggenschap)

 Roep om liberalisering en privatisering 35

PENSIOENEN MET ‘JANUSKOP’  Pensioenen als arbeidsvoorwaarde (relatie, vertrouwen)  Externaliteiten arbeidsmarkt geïnternaliseerd?

 Pensioenen als financieel product (contract, informatie)  Risicoprofiel driepijlermodel  Implicaties voor PFP (6 pijlers)

36

18

MARKTWERKING - MARKTFALEN  Marktfalen = het Pareto-optimum wordt niet bereikt  Pareto-optimum = situatie waarin niet een herverdeling kan worden voorgesteld die iemand beter af maakt, zonder dat dan anderen slechter af zijn  Ergo: bij marktfalen is de verdeling niet efficiënt  Marktfalen is dus niet: de markt is niet eerlijk

 Diverse oorzaken voor marktfalen

37

MARKTFALEN EN OVERHEIDSFALEN (MCCARTHY, 2006)

Asymmetrische informatie  Complexe producten  Agentschapsproblemen Consumentenfalen  Consumenten willen niet (uitstelgedrag)  Consumenten kunnen niet (financiële ongeletterdheid) Insluitingseffecten  Verplichte deelname  Langetermijncontracten Schaalvoordelen  Collectieve systemen (en soms semi-publieke goederen)  Marktmacht Toe- en uittreedbarrieres  Vreemde M&A-markt voor pensioenfondsen Externe effecten  Pensioenmarkten hebben invloed op andere markten

 38

19

MARKTFALEN EN OVERHEIDSFALEN (MCCARTHY, 2006)

Ontbrekende markten / incomplete markten  Bv. langlevenrisico, inflatierisico Marktfalen impliceert niet dat overheid het kan/moet oplossen Overheidsfalen  verkeerde maatregel  te weinig / overshooting  timing  tijdinconsistent  effectverificatie 39

REGULERING PENSIOENSECTOR  Verplichtingen  Verplichte deelname  Verplichtstelling  Fonds is 1 financieel geheel  Regeling obv doorsneesysteem

 Mededingingsregels  De regeling als DAEB  Het pensioenfonds als onderneming

 Domeinafbakening  Houdbaar in Europees verband?  In welk tuintje komen de nieuwe vehikels?

40

20

PENSIOENMARKTEN OP EEN RIJ    

Instituties dragen bij aan coördinatie Markten zijn instituties Binnen de pensioensector zijn er meerdere markten Die functioneren niet altijd spontaan naar wens  (ex ante) regulering + (ex post) toezicht  Governance per niveau bekijken van PFG naar PSG  Getrapte vertegenwoordiging binnen en buiten markten  agentschapsrelaties

41

BREAKOUT-OPDRACHT  maak groepjes (doornummeren)  Vergelijk sector X met pensioensector (B2C + B2B)         

Groep 1: electriciteit Groep 2: mobiel telefoneren Groep 3: zorgverzekeringen Groep 4: kabeltelevisie Groep 5: busvervoer Groep 6: sociale woningverhuur (corporaties) Groep 7: betalingsverkeer Groep 8: ziekenhuiszorg Groep 9: water

42

21

ZOEK OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN          

Structuur / mate van concentratie aanbodzijde Structuur / mate van concentratie vraagzijde Prijsmechanisme Informatie(a)symmetrie Marktfalen Overheidsfalen Kenmerken productietechnologie (bv. netwerkeffecten) Aard van de regulering (prijzen, hoeveelheden, etc.) Organisatie van het toezicht Structuur – gedrag – resultaat

43

TERUGKOPPELING  Waar zitten overeenkomsten?  Waardoor komt dat?

 Waar zitten verschillen?  Wat zijn essentiele verschillen?

 Is sector X ‘beter’ dan pensioensector?  In welk opzicht?  Efficiëntie / effectiviteit / innovatie

 Wat zou pensioensector kunnen leren van sector X?  Wat moet pensioensector niet overnemen van sector X?  Evt. algemene conclusies over nut van marktwerking?

44

22

PENSION SYSTEM GOVERNANCE  Wat is een pensioensysteem?  Geen officiële definitie  Term verwijst naar constellatie van regelingen + uitvoerders + instituties (wetten/regels, toezicht, etc.)

 Voorbeelden dimensies pensioensystemen    

Pijlers Soorten regelingen Financieringswijze Wie krijgt wanneer wat

 Welke pensioensystemen zijn beter dan andere?  … en hoe bepaal je dat objectief?

45

International comparisons  Melbourne Mercer Global Pension Index (GPI)  3 criteria: adequacy (.4), sustainability (.35), integrity (.25)

 Global Ageing Preparedness Index (GAP)  http://csis.org/publication/global-aging-preparednessindex-second-edition

 Allianz Pension Sustainability Index (PSI)

46

23

BISMARCK - BEVERIDGE

47

CLUSTERING 1

48

24

CLUSTERING 2

49

VERSCHILLEN TUSSEN LANDEN     

Demografie Economie Geografie Institutionele vormgeving Cultuur

Implicatie: geen optimaal recept (maatwerk beter dan confectie)

50

25

INRICHTING VAN PENSIOENSTELSELS Actueel: keuzevrijheid en maatwerk Actueel: het SER-traject Actueel: PFP en de 6 pensioenpijlers

51

KEUZEVRIJHEID ↔ MAATWERK  Keuzevrijheid: de mogelijkheid om te kiezen uit meerdere varianten binnen de pensioenregeling  Of gaat het om keuzes tussen pensioenregelingen?  Of de keuze voor de uitvoerder van de regeling?  Vgl. zorgverzekeringen (basis + aanvullend)

 Maatwerk: het aansluiten van de pensioenregeling op de (toekomstige) behoeften van de pensioenontvanger  One size fits all?  Collectiviteit verhoogt efficiëntie (lage kosten)  Maatwerk leidt tot effectiviteit (‘goed’ resultaat)

52

26

WAAROM BEPERKTE KEUZEVRIJHEID?  Paternalisme: mensen kunnen niet verstandig kiezen  Of ze willen zich er niet in verdiepen  Oplossing: keuze-archtectuur (met defaults)

 Efficiëntie: verplichte deelname maakt benutten van illiquiditeitspremie mogelijk  En maakt intergenerationele risicodeling mogelijk

 Keuzevrijheid beperken  Verplicht deelnemen voorkomt averse selectie  Verplicht deelnemen voorkomt te weinig opbouwen

 Keuzevrijheid mogelijk  Opties binnen de verplichte regeling  Wat is de prijs van keuzevrijheid en wie betaalt deze? 53

MAATWERK IN PENSIOENEN  Voorbeelden    

Degressieve opbouw / progressieve premie Risico en indexatie differentiëren tussen cohorten Variërende premie/opbouw (individuele differentiatie) Zie o.a. Nijman en Oerlemans (2008) NEA-paper nr. 8

 Exogene verschillen: feiten en omstandigheden  Bv. burgerlijke staat, woonsituatie, loopbaanhistorie  Solidariteit versus privacy (bv. lifestyle)  Middelt uit op populatieniveau

 Endogene verschillen: voorkeuren  Bv. risicobereidheid, hoog/laag, pensioenleeftijd  Zorgvuldig uitvragen (digitale adviseur, pensioenrobot) 54

27

IMPLICATIES EN COMBINATIES: DE MATRIX

 Keuzevrijheid kost meer geld dan maatwerk  Beide leiden tot verminderde solidariteit (inleg ┴ opbouw)  Houd uitvoeringskosten in de gaten (data-innovaties?) 55

HET SER-ADVIES HIEROVER  Maatwerk  Bv. differentiëren van risico’s tussen cohorten

 Keuzevrijheid  DB: hoog/laag, NP/OP, leeftijd  DC: beleggingsprofiel  3e pijler: lump-sup vs. annuïteit

 Mensen beseffen dat keuzevrijheid niet gratis is  Keuzestress, risico verkeerde keuzes, optuigen keuzes  40% wil er niet extra voor betalen

 Risico van calculerend gedrag  Bv. Premiehoogte, lump-sum-uitkering 56

28

DE VIER VARIANTEN 1. Uitkeringsovereenkomst met degressieve opbouw a.Variant 1A: nominaal (zeker + geen indexatie) b.Variant 1B: reëel (voorwaardelijk + indexatie)

2. Nationale pensioenregeling 3. Persoonlijk pensioenvermogen met vrijwillige risicodeling 4. Persoonlijk pensioenvermogen met collectieve risicodeling (biometrisch) en beleggingsrisico: a.opbouw IND; uitkering IND (HLN variant I) b.opbouw IND/COL; uitkering COL (HLN variant II) c.opbouw COL; uitkering COL  “interessant, maar onbekend” 57

BEOORDELING VARIANTEN

58

29

DE VIERDE VARIANT • “Interessant, maar onbekend” • Variant doet denken aan persoonlijke pensioenrekening (PPR) van Netspar • Elementen: • Eigendomsrechten  transparent • Maatwerk (individueel of per collectiviteit) • Risicodeling, maar met wie? • Toekomstige generaties doen wel/niet mee?

• Afschaffen doorsnee-opbouw • Voorwaardelijke uitkeringsrechten

59

VERKENNING VARIANT IVc Stap 1: uitwerken variant IVc Stap 2: doorrekenen uitwerkingen (pensioenresultaat) • o.a. vergelijking met reële contract Stap 3: implicaties • • • •

governance verplichtstelling toezicht (incl. zorgplicht) fiscaliteit

Stap 4: omzetten opgebouwde rechten in pensioenkapitaal • Juridisch / economisch / fondssplitsing? 60

30

TIJDLIJN (motto: “Voortvarend doch zorgvuldig”) • Eerste verkenningen voor de zomer • Zowel uitwerking IVc als transitieproblematiek

• Ondertussen komt het kabinet met hoofdlijnennotitie • In najaar e.e.a. samenbrengen en verder uitwerken • Hamvraag: bereiken van draagvlak

61

PFP EN DE 6 PENSIOENPIJLERS  Het driepijlersysteem (cappuccino-model)      

0: sociale zekerheid (bijstand) 1: algemeen ouderdomspensioen 2: collectieve aanvullende pensioenregelingen 3: individuele pensioenproducten 4: besparingen en vermogensbronnen (b.v. eigen huis) 5: menselijk kapitaal: doorwerken en deeltijdpensioen

 Trend 1: onduidelijkheid wie waarover gaat  Trend 2: integratie van de pijlers in persoonlijke financiële planning  Trend 3: integratie van regelingen voor pensioen – wonen - zorg 62

31

WAT HEBBEN WE HIER NU AAN?  Actualiteiten  Ontwikkelingen op 3 niveaus (fonds, sector, stelsel)

 Gereedschap voor analyse  Institutioneel-economische begrippenkader

 Zelf nadenken hoe dit beter kan  Evolutionair perspectief: hoe kan de Nederlandse pensioensector overleven?

63

VRAGEN & DISCUSSIE

Prof. dr. S.G. (Fieke) van der Lecq [email protected]  http://people.few.eur.nl/vanderlecq  www.ecovisie.net

64

32