de Moanne
mei
algemien-kultureel opinybled
literer tydskrift sunt 1969
Kolofon
De útjefte fan De Moanne wurdt mei mooglik makke troch de Provinsje Fryslân en it Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds. redaksje • Ernst Bruinsma (einredaksje), Marita de Jong, Jitske Kingma en Henk van der Veer assistinsje • Baukje Wytsma redaksje-adres • De Vlet 92, 9001 HX Grou, tel (0566) 620139, e-post
[email protected], ynternet http://demoanne.cjb.net basis lay-out en ûntwerp • BW H ontwerpers (Douwe Huitema) opmaak • Afûk (Daam de Vries) printwurk • Van der Eems, Easterein utjouwerij • Koperative Utjowerij, Nijmerk 7, 8701 KK Boalsert, tel (0515) 575055, faks (0515) 576625, e-post
[email protected] administraasje • Afûk, Postbus 53, 8900 AB Ljouwert, tel (058) 2343070, faks (058) 2159475, e-post
[email protected] Lêzersjild • 3 35 jiers, bûtenlân 3 45, studinten en cjp-hâlders 3 23,35. Abonneminten rinne lykop mei it kalinderjier en kinne opsein wurde foar 1 jannewaris. In proefabonnemint foar trije nûmers kostet 3 6,80 (sjoch de antwurdkaart yn it hert fan dit nûmer). In fergees proefnûmer is by de administraasje te krijen. Bydragen en reaksjes binne wolkom. Fan de ynstjoerders wurdt ferwachte dat se gjin beswier ha tsjin eventuele publikaasje op it Ynternet.
•
7
1 4,50
Yn dit nûmer 2 3 6 7
3
8 10 15 16 20
10
Trotwaer 24 25 26 27
16
28 30 37
45
38 41 42 45 47 48
48
Redaksje Marita de Jong, Moderne kunst en cultureel erfgoed geven een interessant spanningsveld Coen Peppelenbos, Rancuneus rumoer Piter Terpstra, Nei Mata Hari ek Maigret as toeristyske attraksje Willem Winters, Wellebrêge Karin de Mik, Friesch Dagblad 100 jaar. Een anachronisme met een eigen geluid Bouke van der Hem, Parels uit het noorden. Echt Iers Huub Mous, Op zoek naar een zittende jongeling Piet Hemminga, Ynvestearje yn kwaliteit
55 56
Harmen Wind, Besiking, Wer net, Oansyk Atze van Wieren, Heksenbezem Klaske Hiemstra, De âlde fisker, Unwennich Egbert Born, De turkse vrouw en het verzoek om een recept uit mijn pc… Mindert Wijnstra, Snoek en bears út te silen Marita Mathijsen, Snikkende rozen en grimlachende Friezen Anneke Reitsma, Albumblêd. Op de duikplank met Willem Jan Otten Geertruida van Assen, Juffers Steven H.P. de Jong, It wêzen fan it besteande Steven H.P. de Jong, In eksperimintele harsenspieling Jan Pieter Janzen, De devaluaasje fan de Gysbert Japicxpriis Justus, Mei Wilco fan Bilco Jant van der Weg, ‘Ik kom út in fertellerige famylje’. Jant Visser-Bakker har bydrage oan de Fryske berneliteratuer Lolkje Hoekstra, Bytsje provokatyf en mei in hiel fette knypeach Meiwurkers Foto omslach Harry Blokzijl Trotwaerside, tekening R.R. van der Leest
Trotwaer
De Moanne, algemien-kultureel opinyblêd (mei Trotwaer, literêr tydskrift sûnt 1969) Jiergong II, nûmer 7, septimber 2003, ISSN 0571-4020, ferskynt tsien kear yn ’t jier, losse nûmers 3 4,50
Trotwaer
Rita Mulder-Radetzky is yn 1952 berne yn
redaksje
Boedapest. Se studearre keunstskiednis en klassike argeology oan de Ryksuniversiteit yn Grins. Se publisearret op it mêd fan arsjitektuer, túnarsjitektuer en byldzjende keunst. Radetzky is sûnt in pear jier anneks mei de plannen om it Museumpark Landgoed Oranjewoud De Moanne hat in rûzige simmer achter de rêch. Dat hie te krijen mei de problemen dy’t der west ha tusken de útjouwer en de redaksje. As gefolch dêrfan is ús einredakteur Jan Pieter Janzen per 1 augustus opstapt. In grut ferlies foar de redaksje, sawol persoanlik, as ynhâldlik en organisatoarysk. Boppedat hat Doeke Sijens witte litten dat er as bestjoerslid fan de KU en as redakteur fan de Moanne yn in ûnmooglike spagaat bedarre en by einsluten keazen hat foar it bestjoerslidmaatskip. De oare redaksjeleden ha har doe ôffrege oft se sels noch wol fierder woene. Dat wolle wy al graach – it blêd is ús te moai en te dierber om it sitte te litten –, mar dan al ûnder goede betingsten. Yn augustus is dêrom út ein set mei petearen tusken de redaksje, de Koperative Utjowerij en de Afûk en ús ynskatting is dat wy der útkomme, al sil dat tiid freegje. De Koperative Utjouwerij wurket d’r mei de Afûk op ta dat de Moanne fan jannewaris ôf yn ’e mande útjun wurde sil. De redaksje is no yn elts gefal wer op gleed en giet der fan út dat de Moanne op sûne basis fierder kin om de potinsje dy’t it blêd hat út te bouwen. De redaksje
Rektifikaasje Yn it artikel ‘Hesseline’ fan Meindert Bylsma (De Moanne, nûmer 6) stiet dat Winkler Prins kontakt hân hawwe soe mei Guido Gezelle. De Prins moat der fansels ôf: it wie Johan Winkler.
hinne. Se die ûnder oare histoarysk ûndersyk oangeande fragen dy’t te krijen hiene mei de rekonstruksje fan de formele oanlis. De keunsthistoarika wennet yn Ljouwert.
de Moanne
Kunsthistorica Rita Mulder Radetzky:
Moderne kunst en cultureel erfgoed geven een interessant spanningsveld. marita de jong
It past neffens har yn de ûntwikkelings fan de lêste tiid dat it histoarysk ûndersyk wichtich is by in projekt as dit. ‘Een culturele instelling ingebed in het cultureel erfgoed is een combinatie die de laatste jaren wel vaker wordt toegepast. Een goed voorbeeld is Insel Hombroich in Mönchengladbach. In Friesland gebeurt dit voor het eerst. En ik zou ook niet meteen een Nederlands voorbeeld weten. Het enige wat er qua concept enigszins in de buurt komt is het Kröller-Müller Museum in Otterlo, dat stamt uit de jaren twintig.’ De natoer en de boskige omkriten hawwe neffens Radetzky yn Oranjewâld in wichtige rol spile by de kar foar it realisearjen fan de histoaryske oanlis fan om-ende-by 1700. De túnarsjitekt fan no hat yn oerienstimming mei de geast fan de omkriten besocht om in keppeling te meitsjen tusken natoer en histoarje. ‘Het project is dermate belangrijk dat ook vanuit Brussel geld is gegenereerd. De historie is de rode draad, het fundament. Dat geeft het project ook een duidelijke meerwaarde, die ook in de toekomst gewaarborgd moet blijven.’ Oranjewâld hat in spesjaal plakje yn it hert fan Radetzky. Yn 1989 kaam de earste printinge út fan it boek Geschiedenis van Oranjewoud. In standertwurk, dat tsien jier letter al in fyfde druk
belibbe. ‘Het is een lievelingsplek van me. Als je op de Prins Bernhardweg loopt, richting Lindelaan, doemen Huize Oranjewoud en Oranjestein op tussen de bomen. Het was een van de bijzondere plekken die ik mijn moeder heb laten zien, toen ze voor het eerst in Nederland was. In het begin kende ik de bijzondere geschiedenis van Oranjewoud niet. Daar kwam ik mee in aanraking in 1984 toen ik meewerkte aan een boek over Groot Terhorne in Beetgum. Het was mijn allereerste publicatie en zo kwam ik in aanraking met de buitenplaatsen. Toen diende zich de mogelijkheid aan om studie te doen naar de bijzondere buitenplaatsen in Oranjewoud.’ ‘Toen het boek bijna af was, kwam er nog een belangrijke brief uit het Koninklijk Huis- archief boven water, waarin informatie stond, die onomstotelijk vaststelde dat Daniël Marot de tuin rond het buitenverblijf in Oranjewoud had aangelegd. De brief was geschreven door Henriëtte Amalia en gericht aan Marot. Hij was van Franse afkomst en als hugenoot gevlucht naar Nederland. Zijn vader was een bekende architect, die aan het hof van de Zonnekoning werkte. Hij heeft de tuinarchitectuur van het Franse hof in Nederland en Friesland geïntroduceerd.’ Dat betsjutte dat sa om 1700 hinne in bysûndere
foto: harry blokzijl
4
ûntwikkeling yn gong set is. Yn Oranjewâld is de formele túnoanlis nei Frânsk foarbyld realisearre. It wie doe noch in ienfâldige bûtenpleats. De útwreidingsplannen fan it gebou binne nea útfierd, omdat dêr gjin jild mear foar wie. De tunen binne wol oanlein. ‘De tuin is typisch barok. Strakke lijnen en een symmetrische aanleg, gericht op lengte-assen. De eerste tuin bevond zich bij de wel gebouwde twee vleugels van het verblijf. Daar tegenover lag de Overtuin en ten noorden van de kom de
bleek dat in de noordelijke aanleg de vorm van de barokaanleg nog aanwezig was. Dat is heel bijzonder, want in 1813 is het hele gebied in percelen gedeeld en geveild. De grond is gekocht door mensen van adel of het patriciaat, de elite. De kern van de buitenplaats, waar nu Huize Oranjewoud is, kwam in handen van De Blocq van Scheltinga, Oranjestein werd eigendom van Cats en daarna van Bieruma Oosting. De tuinen zijn binnen de structuur wel vergraven, maar het lanenstelsel en de oude bomensingels zijn
Natuurlijk kan je niet alles bij het oude laten. Het gebied heeft namelijk een andere functie gekregen. Die moet worden benut, maar ook onderhouden. noordelijke aanleg. Dwars daardoorheen loopt de as, waarvan een deel water, het zogenaamde Grand Canal. Vlakbij de plek waar toen een draai(brug) lag, komt nu het museum. Het water had een utilitaire functie. Er konden boten langs voor bevoorrading, maar bij het huis kon het water ook worden gebruikt om te spelevaren.’ It boek fan Radetzky en Bartele de Vries hat it útgongspunt west, mar der wiene allerhande details dy’t noch útsocht wurde moasten. Hoe rûnen de leanen, hoe seagen de hoekeleminten derút, wie der in draai, wat barde der by it wetter lâns, hoefolle beammen stiene der yn in leane? ‘Van die hoekelementen is er een verdwenen, van de oostelijke was nog een restant te vinden. Het
in tact gebleven. Ook de Prinsenwijk is onaangetast gebleven. Kortom, de oude structuur uit 1700 is goed bewaard gebleven.’ ‘Ten tijde van de formele Baroktuin is in de noordelijke aanleg productiebos aangelegd. Dat zal opnieuw worden aangeplant, met grachtjes ertussen. Voorheen was het hout deels voor eigen gebruik, de rest werd verkocht. Nu ontstaat er dynamiek in het landschap, omdat ook nu met een zekere regelmaat een vak zal worden gekapt en weer opnieuw aangeplant. Het productiebos dient nu een ecologisch doel.’ Tusken de Prinsewyk en de produksjebosk wurdt noch in grêft oanlein om sa de sichtline frij te hâlden. De produksjebosk wurdt,
de Moanne
foto: harry blokzijl
5
om samar te sizzen, boppe it wetter úttild. It jout kuierders de mooglikheid om by de Prinsewyk lâns te rinnen. Ut it museum wei hat de besiker in prachtich útsicht op de bûtenpleats. Dat wurdt net fersteurd troch oerhingjend grien. ‘Die as is heel belangrijk. Daarom moest het museum zo ‘licht’ mogelijk gebouwd worden. De twee strakke zichtlijnen moesten gewaarborgd blijven. Dat is de basis van de barok. Geen elementen die de overzichtelijkheid verstoren. Aan de ene kant
maar ook onderhouden. Zo’n productiebos, daar kun je iets mee. Het is een voortzetting van het historische naar de actualiteit. Dat is ook altijd het uitgangspunt van initiatiefnemer Thom Mercuur geweest.’ Lânskipsarsjitekt Michael van Gessel út Amsterdam seit oer it plan: ‘De eenvoud en forse maatvoering zijn als uitgangspunt gekozen. Het museum met bijbehorende gronden is als nieuw deel aan het oorspronkelijke park toegevoegd en sluit het park aan
Je moet proberen de mensen het bewustzijn mee te geven om naar de dingen te kijken in een soort samenhang. het uitzicht op het landgoed, aan de andere kant richting De Knipe op het waterrijke gebied waar de nieuwe woonwijk komt.’ ‘De tuinarchitect Van Gessel wilde het probleem inzake de bevoorrading goed oplossen. Daarom is het plein voor het museum ontworpen in formele stijl als voorzetting van de as, in hetzelfde ritme als de rest. Het steekt als het ware in het park. Maar het is niet schreeuwend, het mag niet vloeken met de serene rust van de rest van het park. Het plein moet zich logisch voegen.’ ‘Van Gessel zag meteen de waarde van de historische aanleg. Daar moet je iets mee doen en die moet je versterken, zei hij. Natuurlijk kan je niet alles bij het oude laten. Het gebied heeft namelijk een andere functie gekregen. Die moet worden benut,
de noordzijde af. Dit meest noordelijke parkdeel ligt op een eiland en daarmee ruimtelijk even los van het oorspronkelijke park. Het museum is de schakel tussen oud en nieuw.’ Radetzky: ‘Het moet een heel aangename plek worden, waar mensen komen die niet alleen geïnteresseerd zijn in moderne kunst. Ook natuur- en tuinliefhebbers kunnen er veel van hun gading vinden. Maar vooral is het historische aspect van groot belang omdat dit zo’n uniek complex is. Die waarden moeten tijdens de bouw goed worden bewaakt. Het karakteristieke mag niet worden aangetast. Het is namelijk net zo belangrijk als de verdere exploitatie.’ ‘De bezoeker krijgt het besef dat hij of zij op een bijzondere
plek is beland. Je herkent de structuur van de oude lanen, het water, de serene sfeer, de beplanting. Met het betreden van het landgoed kom je in een bijzondere wereld. Je komt daar waar van alles te ontdekken valt. Liefhebbers van natuur, cultuurhistorie, tuinliefhebbers en kunstliefhebbers kunnen hun hart ophalen.’ ‘Ik hoop voor Oranjewoud dat het project slaagt. Het gebied heeft zo’n rijke geschiedenis. Die blijft nu bewaard. Je ziet er de oude buitenplaatsen en de daarbij behorende bijgebouwen en de dienstwoningen. Het is jammer dat de boerderijen langzamerhand uit het landschap verdwijnen. Dat heeft onder andere te maken met de strenge milieuwetgeving, die het voor boeren steeds moeilijker maakt hun beroep uit te oefenen. Boerderijen en buitenplaatsen zijn namelijk onlosmakelijk met elkaar verbonden.’ ‘Een belangrijk element is de beheersing van het toerisme. Dat is nog een van de grootste opgaven. Er moeten genoeg mensen komen, maar niet teveel. Het toerisme moet een ingetogen karakter dragen. Er zijn genoeg aantrekkelijke punten waar de bezoekers langs kunnen worden geleid. Klein Jagtlust bijvoorbeeld, de Belvédère en voor de inwendige mens restaurant Tjaarda. Diezelfde gedachte heeft de oude hotelier uit het begin van de 20ste eeuw, Andreas Tjaarda, vroeger ook gehad. De man had een vooruitziende blik. Een uitkijktoren in een betonconstructie, de enige in Friesland. Dat was en is bijzonder.’ ‘Het toerisme is niet nieuw voor Oranjewoud. Toen ik met het boek bezig was, ontdekte ik hoe onlosmakelijk dat met het gebied verbonden is geweest, maar de schaal was uiteraard heel anders. Het is een uitdaging om hiervoor in de nu geldende situatie een plan te maken en goed gebruik te maken van de verschillende attracties in het gebied.’ ‘Moderne kunst en cultureel erfgoed geven een interessant spanningsveld. Moderne kunst wordt eens ook geschiedenis en dan maakt ze deel uit van dat grotere geheel dat ‘kunstgeschiedenis’ heet. Overigens is het ook interessant om er bij stil te staan dat in landhuizen als in Oranjewoud veel schilderijen, porselein en zilver aanwezig was, waarmee de toenmalige elite zich graag omgaf. Zij gaf regelmatig opdrachten aan kunstenaars. Oud zilver zou je kunnen beschouwen als voorloper van design. Enkele schilderijen kwamen later in een museum te hangen. In Oranjewoud wordt aan het verleden een nieuw museum toegevoegd, waarin moderne kunst wordt getoond. De cirkel is rond.’ ‘Het is een moeilijke opgave om mensen blijvend te interesseren voor cultuur. Daarvoor is het nodig om verbanden te leren zien. Die zijn er in Oranjewoud volop. In het museum is moderne kunst te zien. In de oude panden kunst van toen. Voor de architectuur geldt hetzelfde, modern naast oud. Het landgoed van toen is eens modern geweest. Het is ooit ingericht en er is ooit een tuin bij aangelegd. Diezelfde stappen worden nu genomen bij de realisatie van het museum voor moderne kunst. Je moet proberen de mensen het bewustzijn mee te geven om naar de dingen te kijken in een soort samenhang. Zo hoop je een draagvlak te creëren om de waardevolle dingen te bewaren.’
buitenpost
Rancuneus rumoer
coen peppelenbos
6
Hier in Groningen leeft de Friese literatuur totaal niet, behalve onder de Friese bannelingen, die liever in een echte stad wonen dan in Leeuwarden. In Friesland leeft de Friese literatuur ook niet, maar de schrijvers doen net alsof er heel wat gebeurt. Literatuur vaart wel bij rumoer, dus de polemiek is bij uitstek het genre waar de Friese schrijver van houdt. Op de internetsite www.farsk.nl valt op dat vlak weer van alles te beleven. Het lijkt een beetje op het ter ziele gegane Kistwurk en ook de schrijvers en medewerkers heb je al wel eens eerder gezien en gehoord. En daar rammelen de polemiekjes en kritiekjes alweer van de mislukte student Abe de Vries, de Baskische dwergpoedel Josse de Haan, de pseudoniemenkoning Eric Hoekstra, de immer boze Eeltsje Hettinga en ga zo maar door. Als ik aan geïnteresseerde literaire vrienden probeer uit te leggen waar al dat geschrijf over gaat, dan word je bevangen door grote schaamte. Die is boos op die, deze misgunt die een prijs en die vindt dat deze slecht vertaalt. Kortom: rancune is de motor van de Friese literatuur. Aangezien niemand zich over al dat rumoer druk maakt, vraag je je af waarom deze schrijvers zo verwoed doorgaan met hun stukjes. De enige redelijke verklaring moet zijn dat ze denken dat juist zij de Friese literatuur in leven houden. Zoals gebrouilleerde echtelieden denken dat het huwelijk stand blijft houden zolang ze maar ruzie blijven maken. Ik zat wat te scrollen en te lezen op de farsk-site en vroeg me af welke stukken over tien jaar nog aardig zouden zijn om te lezen. Al die rimramstukjes vallen als eerste af, die zijn over twee maanden al verouderd. Proza en poëzie zullen blijven en het is te betreuren dat juist dat oorspronkelijke werk het meest gemarginaliseerd wordt. Op internet en in literaire tijdschriften. Zolang al die redacties denken dat de literatuur van de grote bek het hoogste is waarnaar men streven moet, sterft de echte literatuur een zachte dood. Daar hoor je niemand over.
de Moanne
Nei Mata Hari ek Maigret as toeristyske attraksje piter terpstra
7 Doe’t ik yn it maartnûmer fan de Moanne in artikel fan Willem Winters oer de skriuwer Georges Simenon lies, tocht ik der ynienen oan dat ik in boek haw dêr’t er twa kear syn hantekening yn set hat. It wie yn de simmer fan 1966 dat ik him yn Amsterdam yn it Amstelhotel moete en in koart petear mei him hie. Dêrom – mei tank oan Winters – dizze lytse bydrage oan alles wat der yn dit betinkingsjier fan syn hûndertste bertedei al oer him skreaun is. Fan A.W. Bruna en Zoon, dy’t de Nederlânske oersettingen fan al Simenon syn boeken oer de Frânske kommissaris útjûn hat, waarden twa romans fan de yn Luik berne skriuwer op fernimstige wize as tûzenste dieltsje fan syn Zwarte Beertjes yn Amsterdam presintearre. Wa’t Maigret en de zaak Nahour mei de bekende piip op it omslach lêst, komt op side 177 in op de kop steande ôfbylding fan de speurder tsjin. As er dan it boek diagonaal in slach omdraait, sjocht er de omslachtekening fan Het kasteel van Roodezand fan Georges Sim foar him. De iennige oerienkomst tusken de boeken, dy’t fan elkoar skieden wurde troch 32 fotopagina’s, is dat se beide yn Grinslân (Delfsyl en it tinkbyldige Roodezand by Slochteren) spylje. Winters hat yn syn artikel al ferteld hoe’t Simenon yn Delfsyl syn earste Maigret skreau. Hy die dat yn in healfergien âld skûtsje yn it Damsterdjip. Het kasteel van Roodezand is ien fan syn 339, tige yn kwaliteit ferskillende romans. Hy is wolris ‘direkteur fan in romanfabryk’ neamd. Likegoed hat er jierrenlang nei de Nobelpriis útsjoen. Henk Bruna hie de oanbieding fan it tûzenste Zwarte Beertje treflik oanklaaid. Foar de gasten wiene yn it Amstelhotel inkelde oeren keamers reservearre foar it ferklaaien en opkreazjen. Anneke hat dêr, lykas de oare froulju, tankber gebrûk fan makke, wylst ik in hiele sigaar opsmookt haw. By de oanbieding sieten Simenon en Bruna yn ’e midden oan in hiele lange tafel, mei oan beide kanten in rige auteurs út Bruna syn fûns. Ik wie krekt dwaande mei it fuortsetten fan Havank syn Schaduw-rige, dus dy eare kaam my ek ta. Der wie in plak
reservearre foar Anne Wadman, fan wa’t Bruna in oersetting fan De smearlappen útjûn hie, mar Anne kaam net opdaagjen. De parse en de oare gasten sieten lyk foar ús oer en sa kaam Martin van Amerongen der ta om Bruna en syn auteurs te fergelykjen mei in sirkusdirekteur dy’t syn artysten oan it publyk presintearret. Nei ôfrin fan de plechtichheid brocht Bruna my even yn de kunde mei Simenon en fertelde him wat oer Havank en Terpstra, mar ik leau dat er fan gjinien fan beide ea heard hie. Wylst de direkteur trochrûn nei in oare gast, haw ik noch even mei Simenon praat en by dy gelegenheid hat er yn beide twa-yn-ien romans syn hantekening set. De jûns oan it diner haw ik him amper weromsjoen. Miskien hat er de liifdokter, dy’t him beselskippe, even foarpriuwe litten, lykas keningen en keizers dat destiids dwaan lieten troch harren tsjinners, as se de saak net fertrouden. De oare deis reizgen de yn in hotel earne yn Utert ûnderbrochte gasten yn reservearre treinkûpees nei Delfsyl. Dêr waard in troch Pieter d’Hont makke brûnzen stânbyld fan Maigret, in foarse figuer mei in hoed en lange oerjas, troch Simenon ‘ûntbleate’. In nuver wurd, mar it Frysk Wurdboek koe my net wizer meitsje. Under de gasten wiene Dútske, Ingelske, Italiaanske en Nederlânske (Kees Brusse en Jan Teulings) akteurs dy’t yn films en televyzjestikken de rol fan Maigret spile hawwe. As oantinken krige ik fan Bruna in replika fan it stânbyld, dy’t noch altyd tusken oare rariteiten by my yn in finsterbank stiet. Ik haw ek alle Nederlânske Maigret-pockets en de yn 27 dielen ynbûne ‘samle wurken.’ Dy haw ik jierrenlang net fan it plak helle, mar in pear jier ferlyn naam ik op in bûtenlânske reis in pear pockets mei omdat ik tocht dat de ‘herkenning’ miskien wolris nijsgjirrich wêze koe. Ik siet yn in stêd dêr’t ik de namme net mear fan wit op in publike bank yn ien dêrfan te lêzen, doe’t in man mei bekearingsbledsjes nei my ta kaam en sei: ‘Mynhear, ik haw bettere lektuer foar jo.’ Men soe ferwachtsje dat, lykas Ljouwert foar de befoardering fan it toerisme mei Mata Hari pronket, Delfsyl mei de hiel wat wichtiger, yntelliginter en sediger Maigret soks ek dwaan soe. Ik kaam yn de ferrûne jierren gauris yn it havenplak, mar útsein in kuierrûte ‘in de voetsporen van Maigret’ haw ik dêr neat fan fernommen. Mar no hie Delfsyl ûnder de namme ‘Delfzijl in het teken van Maigret 2003’ yn ’e wike fan 6 oant mei 12 septimber in hiel programma ôfwurke, fariearjend fan it opfieren fan it toanielstik De jongen die het wist oant in etalaazjespeurwedstriid. Yn in tal restaurants waard in spesjaal Maigret-menu optsjinne. Dat sil dan wol Elzasyske soerkoal mei pikelfleis of keallewoarstjes wêze. En in gleske Calvados...
Wellebrêge Yn de Volkskrant fan 10 maaie ornearre H.W. van der Dunk dat de Twadde Wrâldkriich en it nasjonaal-sosjalisme harren funksje as ‘referentiekader en moreel ijkpunt’ ferlern ha. It is te lang lyn en de bylden en symboalen – heakkekrús, Hitlersnor en konsintraasjekamp - binne folslein trivialiseard en devalueard. It hjirûnder steande ferslach fan ien fan myn lêsaventoeren toant dat jo net sa djip yn de Fryske literatuer hoege te dollen en dêr wurde jo al konfronteard mei bylden en symboalen, mei in ferskaat fan skriuwers en harren ideeën, dy’t jo - noch altiten fernuverje en twinge ta nuanseard tinken en oardieljen. Dizze kear begjint myn lêsaventoer ek yn in antikwariaat. Yn de bak mei frjemd lytsguod fyn ik in losse side slim soer wurden, brún, broazelich papier: Wellebrêge, in gedicht fan D.A. Tamminga. It is opnaam yn BBC nieuws 1945, in pear wike foar’t de Dútsers kapitulearden, doe’t de ûndergrûnse rûnom yn Fryslân besocht om it paad foar de oprukkende alliearde troepen frij te meitsjen. Dêrta moasten ûnder oare safolle mooglik brêgen ferdigene wurde, bygelyks de Wellebrêge by Wâldsein. Nijsgjirrich wurden frege ik Tamminga nei mear bysûnderheden en eftergrûnen. Hy skreau (op 7 juny 2001): Tige tank foar it tastjoeren fan de fotokopyen fan ‘BBC nieuws 1945’ mei it fers fan my oer Wellebrêge. Dit fers is in oerprintsel út in origineel. Dat hat stien yn it earste nûmer fan it yllegale krantsje ‘De Wachter’, dat ûnder redaksje fan myn sweager Jan Piebenga, Aldegea (W), nei de befrijing (15 april) ferskynde. Ik tocht dat je dat nûmer wol fine koene yn it fersetsmuseum en oars faaks op ’e Prov. Bibl. Ik haw fan dat krantsje gjin inkeld nûmer mear yn myn besit. It fers is letter ek wol opnommen yn myn lettere.... ûnder de titel ‘Ballade fan de Wellebrêge’. Tafallich wurdt it net neamd yn Geart de Vries’ ‘Trochpaden.’ Miskien kinne jo oer it gefjocht op snein 15 april 1945 tusken de L.O. en de Dútskers by de Wellebrêge ûnder Wâldsein ek wat fine yn Johannes Walinga, Tussen Brek en Skuttel (Utj. Lykele Jansma, Bûtenpost). Ik hoopje dat jo wat mei dizze ynljochtingen kinne. Yn it Jaarboek van de Maatschappij der Letterkunde 1967-1968 skreau Tamminga oer boppeneamde Jan Tjittes Piebenga, dat hy nei it mislearjen fan de Nederlandse Unie yn de yllegaliteit telâne kaam. Hy wie redakteur fan De Wachter, anneks mei wapendroppings, joech ûnderdak oan in joadske ûnderdûker en waard nei de oarloch oansteld as redakteur fan de Leeuwarder Koerier (letter de Leeuwarder Courant). Yn Tussen Brek en Skuttel wurdt de Wellebrêge inkeld neamd, mar oer it gefjocht en de dea fan Nagelhout is neat te finen. Wol yn Woudsend en Woudsenders in oorlog en verzet (1995) fan Jan J. de Vries. Mei gefoel foar dramatyk skriuwt De Vries: ‘Misschien
willem winters
heeft hij er een voorgevoel van gehad. Voordat ze zouden optrekken naar de Wellebrug ging Jappie nog even bij zijn ouders langs.’ It wie syn jierdei. ‘Nog diezelfde middag kleurde zijn bloed het jonge gras rood.’ Neffens guon, seit De Jong, waard er begroeven yn in kiste dêr’t earder op it tsjerkhôf fan Yndyk wapens yn ferburgen waarden. Mei militêre ear wurdt er op19 april te hôf brocht. Yn it befrijingsnûmer fan de Balkster Krante (28 april) waard Tamminga’s ‘Wellebrêge’ opnaam en letter nochris yn Het Noorden fan 1 maaie 1965, by in artikel fan Marinus de Boer, dy’t in wat detaillearder ferslach fan it barren om de Wellebrêge jout. ‘Bewaak de Wellebrug en voorkom dat de terugtrekkende Duitsers deze belangrijke verbinding laten springen.’ Akelich plastysk is J.P. Wiersma (Kriich tsjin frjemdfolk, 1946) yn syn ‘reportaazje’ fan de slach om de Wellebrêge: ‘Mar dy deale, hwat gyng it doe mâl hwant de Dútskers baernden der ek yn en der kaem dalik al broddel fan. De poep yn ’e beam jage de brenskutter in stik lead yn ’e holle; dat dy foel by syn mitrailleur del, kroandea.’ As dan de Kanadezen yn Wâldsein arrivearje, wurdt der in plan opsteld om de Wellebrêge feilich te stellen. Wiersma: ‘Wylst hja dat meiinoar oerleinen hearden se in geweldigen plof... De Dútskers wienen mei in boatsje ûnder ’e brêge kommen en hienen der in springlading lein.’ Sa tochten se oan de Kanadezen te ûntkommen. ‘Hja moasten, skriuwt Wiersma, by de Wellebrêge twa-en-tweintich deaden litte; de Wâldeinsters hienen sawn, de Canadezen fyftjin fijannen dellein.’ Nettsjinsteande de details wurdt de dea fan Nagelhout net neamd.
8
de falskermers Eala! wy, falskermjagers En wiffe wapendragers, Drystmoedich, drok en jong. Yn daverjende motoaren Omheech, it fierst nei foaren Ré ta de liepe sprong.
Wy kinne d’ ein bistappe. De wenstige étappe, Dy twisken jeugd en jeld, For ús in ‘blitzaufnahme’ In heltedream ef drama. Gewelt stiet tsjin gewelt.
De trek fen loftsoldaten Giet, sinnekameraten, Ier foar de dage oan. Us sidderje de skermen! In skaed fen brune swermen Lûkt oer de frisse moarn.
In liet giet oer de wolken, Oer séën, lânnen, folken. In stoarm raest him to’n ein. Oer ginnerale stêven En oer jongfeinte-grêven Haww’ wy fiktoarje flein. R.P. Sybesma
de Moanne
9
‘Wellebrêge’ is net it iennige gedicht fan Tamminga oer de oarloch. Yn De Tsjerne (1965 V, side 161) publisearre er in parody op it gedicht ‘De Falskermers’ fan R.P. Sybesma (It Heitelân, augustus 1940 en letter yn de bondel De swetten útlein, 1942). De ferhearliking fan it nazidom dêryn kaam Sybesma op swiere krityk te stean, seit Tamminga yn Trochpaden. ‘De Falskermers’ fan Sybesma stie earder yn De Hollandsche Post (july 1940), dat - neffens de yntroduksje yn It Heitelân - ‘yn tsjinst stiet fen de ‘Germaanschvolksche Gedachte’. It gedicht is ‘in foarbyld fen aktuele Fryske oarlochspoezije en it besjongt in ûnderwerp, dat yette nea in Fryske dichter ynspirearre hat!’ Letter dat jier lit D.H. Kiestra (It Heitelân, 1940) witte dat ‘De Falskermers’ ‘troch in partij folslein misforstien is.’ Dan folget in bjusterbaarlike útlis, dy’t ik mar folslein oanhelje: ‘Al ha wy de oarloch forlern, en al binne der ek forskate fen ús jonges troch de Falskermers fallen, wy moatte dochs forstean kinne, dat de Dútske Parachutisten hjar libben priis hawn hawwe en faken priis jown hawwe, for in saek dy’t hjarren heech en hillich west hat.’ Nei noch wat omballingen komt Kiestra ta in einkonklúzje omtrint it gedicht: ‘Yn dizze skepping fen ien fen de Fryske soannen, biwiizget dit âlde folk syn libbenskrêft en syn ûndylgbere libbenswil. Meije de oare Friezen dy ek biwiizgje troch it alteast to forstean.’ Dat de redaksje fan It Heitelân sokke gedichten en artikels mei sokke taal opnaam, wie blykber foar skriuwers as Tamminga, Leiker, Terpstra en oaren gjin reden om harren bydragen te staken. Wol mient Tamminga safolle jierren letter yn Trochpaden dat it ‘sa fout as wat wie om soks op te nimmen [-]’. ‘Wellebrêge’ waard ek ôfprinte yn Wjerlûd en forwar, in ‘karlêzing út de Fryske forsetsliteratuer’, yn 1963 gearstald fan Jehannes Terpstra en Freark Dam. (Lês de ynliedingen fan beide skriuwers!) Yn dy bondel trof ik ‘Weitsrop’ fan Tamminga oan. Dam neamt it ‘in foarbyld fan in útsprutsen fersetsfers.’ Dat mei
de falskermer Ik, wiffe falskermjager, lang yn kaserne en lager opfokt ta oarlochsfé, hjir stean ik efter de oaren en moat sadaelk nei foaren dryst en ta springen ré.
De apocalyps fan Dürer brekt los en foar de Führer bin ik mar sieddelsied. Mem, mem, ik wol net stjerre, net yn it grêf bidjerre dêr’t hy ús hinneliedt!
Ik wit my ûnder ‘t fleanen gjin earn tusken de earnen, wiet fielt it yn myn krús. Strak brek ik fêst de poaten, se sjitte my oan moaten en ik kom noait wer thús.
Hwerom gean net de folken ien wei op as de wolken...? Dêr blaft it hounsk bifel. Ik flok dy hiele bende en fal nei ‘t ûnbikende as manna út de hel. D.A. Tamminga, frij nei R.P. Sybesma
sa wêze, my fernuveret de trije kear werhelle oprop: ‘Wês partisaen!’ (sjoch kader). Hoe kin immen feint, faem en folk oproppe om partisaan te wurden, wylst er sels - sjoch Trochpaden - gjin grutter weachstik úthelle as it skriuwen fan in gedicht yn in yllegaal krantsje (wat ek net sûnder gefaar wie)?
weitsrop Wês wekker, feint, de slavejacht is iepen. Wês wekker, hark, in stap giet om it hûs. Al moannet ek de lea ta rêst en sliepen, Wês wekker, wit dyn boalen to ûntwiken. It lân strûpt ûnder en it grien gespús Mei ’t minste rap regearret op ’e diken. Mar wês net ien fan nimmen en fan jaen: Wês partisaen! Wês wekker, faem, it siket om it lêste. Slacht dy it herte net fan lûd alarm? Lit fûgelfaeijen oan dyn hurdsté rêste. Forachtsje boarntsjelappen en lakeijen, En bliuw in beaken yn de swiere stoarm, Dy’t teisteret ús kostbere kontrijen. Mar bûch dy net yn litten en yn dwaen: Wês partisaen! Wês wekker, folk, de fijân hat bifluorre De wei dy’t útrint op dyn ûndergong. De tarring minderet yn hûs en skuorre, Mar út ’e kimen komt in fiere tonger, Wês wekker, sjoch, as ús de dea bisprong Sil, ûnder lizzende yn need en honger, De frijdom ús net fan de plicht ûntslaen: Wês partisaen! D.A. Tamminga (1945) Dizze lêstocht neffens de sniebalmetoade einiget hjir foarearst. Stúdzje fan it hâlden en dragen fan de Fryske skriuwers yn oarlochstiid smyt al gau wat op. De etyske fragen rûgelje oer de tafel. Van der Dunk mient dat de warskôgjende wurking fan betinkingen ûntkrêfte is. Nije ferskrikkingen en fassinaasje troch geweld binne der net mei opkeard, skriuwt er. Mar is dat net in te hege eask? Wy skaffe justysje dochs ek net ôf om’t der hyltyd wer kriminelen opkomme?
10
bron foto’s: friesch dagblad
Friesch Dagblad 100 jaar karin de mik
Een anachronisme met een eigen geluid
Het Friesch Dagblad is een unicum, een fenomeen, maar ook een anachronisme. Zo’n kleine zelfstandige christelijke krant kan eigenlijk niet bestaan in het geweld van mediaconcerns die fuseren, krantentitels opvreten en winst najagen. Tien jaar nadat onderzoekers constateerden dat zelfstandig voortbestaan geen realistisch alternatief was, bestaat de krant echter nog steeds. Hoe kan dat?
de Moanne
11
Ruim dertig jaar geleden wisten de sceptici het al: die actie van het Friesch Dagblad, dat een nieuw, modern kantoorpand wilde openen, zou een fiasco worden. Men wilde een renteloze lening van een miljoen gulden uitschrijven? Nou, ze mochten blij zijn als ze een paar ton binnenkregen! Binnen drie maanden was dat miljoen er. Nee, zelfs nog 60.000 gulden meer. Bijeengebracht door al die abonnees en sympathisanten, die soms maar een paar tientjes konden missen. Toen het bedrag werd bekendgemaakt, in een zaaltje ergens in Leeuwarden, stond een oudere man op die de aanwezigen opriep: ‘Prijst den Heer met blijde galmen.’ Deze actie was geen groot succes, nee, het bestuur van de Provinciale Persvereniging, de uitgeefster van de krant, sprak liever bescheiden van ‘een grote zegen.’ De geschiedenis van ‘it deiblêd’ is er een van ‘zorg en zegen’. Steeds is er zorg over voldoende abonnees, over voldoende middelen, voldoende advertenties. Maar steeds weer weet de krant het hoofd boven water te houden, door bijdragen uit het Bedrijfsfonds voor de Pers, dankzij onvermoeid bijspringende lezers, donateursacties die tienduizenden guldens opleveren en nieuwe, opmerkelijke initiatieven die nieuwe abonnees (moeten) trekken.
anachronisme Toch is het Friesch Dagblad in feite een anachronisme. Dat geven ze zelf ook grif toe. Het kan eigenlijk niet dat een krant met 20.000 abonnees levensvatbaar is. Dagbladconcerns roepen dat
Dagblad in 1907 was zowel een persoonlijk als zakelijk drama voor de jonge krant. Een abonnement op het FD kostte in die tijd 1,50 gulden per kwartaal. Het abonnementenaantal lag op 3500, maar de krant werd in meer dan 13.000 Friese gezinnen gelezen. ‘Dat medelezerschap is een bijna onuitroeibaar kwaad en een zware handicap voor de krant geweest,’ zo meldt het jubileumboek van het Friesch Dagblad uit 1979. In 1911 werd de eerste hoofdredacteur benoemd, P. Brouwer, een gemoedelijke en geestige man, die zowel over politiek als literatuur schreef en zelfs een eigen feuilleton bedacht en schreef. Maar na de Eerste Wereldoorlog liepen de inkomsten terug. Tot overmaat van ramp overleed Brouwer in 1926 na een slepende ziekte. Zijn opvolger was D. van der Meulen, hoofd van de lagere school in Wijnjeterp, een strijdbaar en politiek actief man, die soms te ongenuanceerd was, vonden critici. Het geringe aantal abonnees was een bron van zorg, ook in die tijd. Bij het 25-jarig bestaan van de krant opperde het nieuwe bestuurslid C. van Raaij dat een jubileumgift op zijn plaats was. Een intekenlijst leverde 760 gulden op en een lezersactie zelfs 10.454,86 gulden. Van Raaij ging na welke verenigingen wel in de Leeuwarder Courant en niet in het FD adverteerden. En men was onverbiddelijk: als er niet geadverteerd werd, dan stuurde het FD ook geen verslaggever voor een verslag in de krant. In 1934 was het echt crisis. De advertenties daalden zo snel, dat opheffing van de krant een optie was, als er niet snel
De geschiedenis van ‘it deiblêd’ is er een van ‘zorg en zegen’. een economisch gezond bedrijf minstens het dubbele aantal nodig heeft. En sommigen reppen al van een ondergrens van 100.000. Maar het FD is geen gewone krant. Er zijn geen aandeelhouders, die rendementen verwachten en winsten opstrijken. Winst vloeit terug in het bedrijf. De krant is van de lezers en niet van een NV. Het doel van de uitgeefster is eenvoudigweg een christelijke krant uitgeven. Punt. Commercialisering en schaalvergroting zijn niet aan de orde aan de Voltaweg. Het was in 1899 dat die Provinciale Persvereniging werd opgericht. De zoon van Abraham Kuyper, de predikant H.H. Kuyper, leidde de oprichtingsvergadering in een zaal van de gereformeerde Noorderkerk in Leeuwarden. Zijn vader wilde met de door hem in 1872 opgezette krant De Standaard het antirevolutionaire volksdeel bereiken. Maar daarnaast moesten ook regionale kranten het anti-revolutionaire gedachtegoed gaan verspreiden als tegenhanger van de liberale pers. In 1900 gaf de Provinciale Persvereniging de Provinciale Friesche Courant uit, die geen succes werd. Drie jaar later werd die opgeheven, maar in datzelfde jaar, op 1 juni 1903, verscheen het eerste Friesch Dagblad. Een hoofdredacteur kwam er niet, wel een commissie van de redactie. Het liep niet best, die eerste jaren, maar dankzij de inzet en creativiteit van bestuurslid mr. H. Okma – bij een tekort regelde hij dat er een intekenlijst kwam - ging het beter. De plotselinge dood van deze geestelijk vader van het Friesch
iets zou veranderen. Er was een tekort van 5.000 gulden. Op de redactie bezuinigen kon niet, die bestond maar uit drie man. Het bestuur bedacht een opmerkelijke kostenbesparing en benaderde hiervoor zelfs AR-premier Colijn. Als die Van der Meulen nou eens zou laten benoemen als burgemeester, dan kon deze die functie mooi combineren met een hoofdredacteurschap van de krant. In 1935 overlijdt Van der Meulen echter, 46 jaar oud. De mens wikt en God beschikt in Zijn ondoorgrondelijkheid. Wat nu? Het bestuur besloot H. Algra, leraar aan de christelijke kweekschool in Leeuwarden, te vragen om dagelijks een hoofdcommentaar te schrijven.
de periode algra Algra was bekend om zijn artikelen in de Gereformeerde Gezinsbode. De periode-Algra zou maar liefst 42 jaar duren, want tot 1977 bleef hij hoofdredacteur. Het Friesch Dagblad zou vlak na de oorlog zijn hoogste abonnementenaantal hebben: 26.000. Op 17 mei 1941 staakte het bestuur de uitgave en verscheen het laatste nummer tijdens de bezetting. De journalisten weigerden lid te worden van het door de bezetter opgerichte Verbond van Journalisten, waarvan joodse collega’s waren uitgesloten. Daarvoor hadden de hoofdredactionele commentaren de nazi’s al tot razernij gedreven. Die principiële houding leverde het FD veel nieuwe abonnees op.
12
Dat was pas later, want pal na de bevrijding van Leeuwarden, in april 1945, was het aantal abonnees zo gering, dat één man, heilsoldaat Nauta, in zijn eentje de bezorging kon doen. De goodwill die ‘it deiblêd’ tijdens de oorlogsjaren had opgebouwd, bleek echter van korte duur. Tien jaar na de bevrijding was het aantal abonnees gedaald tot 15.000. Het FD was inmiddels van gereformeerde krant ‘christelijk’ geworden, maar de AR-reuk bleef er toch een beetje aanhangen. Orthodoxen
de enveloppe opende, rolden er enkele briefjes van duizend en tientallen van honderd op tafel. In totaal telde hij een bedrag van 8.000 gulden, ‘voor een investering waar u nog niet aan toekwam’, aldus de anonieme gever. De leden van de vereniging bepalen ook wat er in grote lijnen in de krant komt. In de jaren veertig was er een groep die meer Fries in de krant wilde. Een ander lid klaagde over de inhoud van het feuilleton, waarin ‘de geheimen van de kraamkamer te veel worden onthuld.’ Anderen
‘Deze krant bestaat omdat de lezers het willen.’ bleken zich nauwelijks thuis te voelen bij de krant. Toch was en is de band met de lezers hecht. Hechter dan bij andere kranten. In het verleden is abonnees vaak gevraagd financieel bij te springen, door een eenmalige donatie of een vrijwillige verhoging van het abonnementsgeld. Mede hierdoor en door bijdragen van het Bedrijfsfonds voor de Pers, wist de krant steeds weer uit het dal te klauteren. De huidige hoofdredacteur/directeur Lútsen Kooistra placht te spreken van ‘het wonder van de 21ste eeuw’. ‘Deze krant bestaat omdat de lezers het willen.’ Zijn krant onderscheidt zich van anderen door het maken van keuzes. Ze is wars van cynisme en sensatiezucht en heeft een eigen geluid.
modern kantoorpand In 1972 bereikt het Friesch Dagblad een mijlpaal: het vertrouwde monumentale pand aan de Grote Kerkstraat wordt verruild voor een modern kantoorpand aan de Voltaweg. Aan de vooravond van de opening gooiden onbekenden daar een brief met inhoud door de bus. ‘Voor dr. R. Boomgaardt. Voor bij de koffie’. Toen deze
waren tegen advertenties voor sterke drank. Ook nu worden uit principe advertenties geweigerd, bijvoorbeeld die van de commercieel lucratieve 06-sekslijnen.
bob nuys Na de periode-Algra komt het tweemanschap Ype Schaaf-Sytze Faber aan het roer. Schaaf kreeg de dagelijkse leiding op de redactie, Faber schreef hoofdredactionele commentaren over van tevoren vastgestelde onderwerpen. Toen Faber in 1985 burgemeester van Hoogeveen werd, nam Bob Nuys de leiding over. Hij bleef tot 1994 als hoofdredacteur verbonden aan de krant. Het was zijn opdracht van het FD een echte krant te maken en in het ‘veredeld samenraapsel van berichten’ structuur aan te brengen, zoals hij zelf omschrijft. Er werd een duidelijke algehele katernindeling aangebracht, er kwamen radio- en televisiepagina’s en in december 1985 verscheen de avondkrant op zaterdag, als een van de eersten in ons land, als ochtendkrant. De Leeuwarder Courant volgde dit voorbeeld vrij snel. Ook werden
de Moanne
13
een economie- en een opiniepagina geïntroduceerd, ook al snel gekopieerd door de concurrent aan de Voorstreek, aldus Nuys. Deze trok ook vaste columnisten aan, onder wie Mink van Rijsdijk, RPF-kamerlid Meindert Leerling, zijn GPV-collega Gerrit Schutte en CDA’er Gerrit de Jong. De 25 mensen tellende redactie werd jaarlijks uitgebreid met één redacteur. In 1988 kwam er een nieuwe offset-rotatiedrukpers, die er nu nog staat. Het FD was hiermee de tweede in ons land die een dergelijke pers in gebruik nam. Vijftien jaar geleden vroeg Nuys Pim Fortuyn al een column te schrijven over de miljoenennota. Fortuyn was toen hoogleraar in Groningen en vroeg voor anderhalf A4’tje 1500 gulden. ‘Dan heb je pech, want ik betaal maximaal 500 gulden,’ zei Nuys. Ze raakten erover in discussie tot Fortuyn aanbood de klus pro deo te doen. ‘Op voorwaarde dat de journalist die het stuk redigeert met me uit eten gaat.’ Nuys haalde ook de subtitel ‘christelijk nationaal’ van de voorpagina, die hij te nationalistisch vond klinken. Het ging zijn gangetje bij de krant. Het bestuur van de Provinciale Persvereniging knikte nu en dan tevreden van de zijlijn toe als de Gideonsbende van Nuys die grote Leeuwarder Courant met een primeurtje weer eens te slim af was. In 1991 ontstonden er rimpels in de vijver. Het zakelijk avontuur van de nieuwe directeur C. Veen, het Autojournaal, werd een fiasco. Er werd een verlies geleden van ruim een miljoen gulden. Veens opvolger ging het niet beter af. Eind 1992 boterde het niet meer tussen Nuys en het bestuur. De laatste zou de christelijke identiteit van de krant onvoldoende gestalte geven. Het bestuur was tegen verslaggeving van betaalde voetbalwedstrijden op zondag, Nuys en zijn redacteuren juist voor. Nuys voelde veel voor een samengaan met de Friese Pers op technisch commercieel gebied (drukken en advertentiewerving). Het bestuur beschuldigde hem ervan de krant te verkwanselen en te heulen
met de ‘heidense vijand’. Het conflict mondde uit in het ontslag van Nuys, wegens een onherstelbare vertrouwensbreuk. Het bestuur opteerde voor zelfstandigheid. De krant moest zich gaan onderscheiden. Moest zich gaan profileren en duidelijk herkenbaar worden. Kooistra’s voorganger Erik van Veenstra stelde tien jaar geleden dat de krant er binnen drie jaar 2.000 à 3.000 nieuwe abonnees bij moest hebben. Of dit gehaald is, blijft onduidelijk. Na een interim-periode onder leiding van Klaas Jansma, directeur van het commerciële persbureau PENN, een indertijd belangrijke kweekvijver van journalistiek talent, werd de huidige hoofdredacteur Lútsen Kooistra in 1994 aangesteld.
lutsen kooistra Kooistra beklemtoont geregeld de bijzondere positie van zijn krant. Hij spreekt van ‘een ongerijmdheid, een buitenbeentje’. De 35 mensen tellende redactie presteert iets wat in krantenland eigenlijk voor onmogelijk wordt gehouden: een levensvatbare krant volschrijven voor 20.000 abonnees. Opmerkelijk zijn ook de vele initiatieven die Kooistra neemt om het aantal abonnees te vergroten. Vorig jaar lanceerde hij Het Goede Leven, een nieuwe, fraai vormgegeven weekeditie, die landelijk zou aanslaan. Het is een mooie vondst: artikelen die toch al geschreven zijn beschikbaar stellen aan een breder, want landelijk, publiek. Binnen een jaar moesten er 5.000 abonnees zijn. Het is jammer dat Kooistra niet duidelijk maakt of dit aantal daadwerkelijk is gehaald. Niet dat ik hem erop wil afrekenen, ik hoop alleen maar dat het is gelukt. Want ik heb een zwak voor het Friesch Dagblad. Mijn eerste schreden in het journalistieke métier zette ik bij eerdergenoemd persbureau PENN en ik had in die tijd, midden jaren tachtig, vrijwel dagelijks overleg met chef provincie wijlen Matty Sikkema. Zij was altijd enthousiast over de onderwerpen
die we aanboden en ook ik ben, net als mijn toenmalige collega’s, geregeld namens het FD op pad geweest. We versloegen gemeenteraadsvergaderingen en Statencommissies voor ‘it deiblêd’ en werden geregeld ingeschakeld voor de Bedrijvenbijlage. Ik raakte ‘bekend’ door de ‘Zuinig Stoken’-pagina’s in het FD. Het valt natuurlijk toe te juichen dat Friesland nog twee regionale kranten telt, een rijkdom die maar weinig provincies kennen. Het FD probeert het nieuws anders te verslaan en om ander nieuws te brengen. Enkele voorbeelden: verslagen van boksen worden per definitie niet afgedrukt. De krant was vermoedelijk een van de weinigen die uit principe geen foto afdrukten van de neergeschoten Pim Fortuyn. ‘Het is genant en stuitend dat je iemand die overhoop wordt geschoten niet de intimiteit van het sterven gunt,’ oordeelt hoofdredacteur Kooistra. Autowrakken van verongelukte Friezen zal niemand in het FD zien, omdat verdriet van nabestaanden niet nog eens verhevigd hoeft te worden door een afbeelding van een verongelukt voertuig. Anderzijds worden er bewuste keuzes vanuit de christelijke levensovertuiging gemaakt: elke maand verschijnt er een verhaal over de schuldenproblematiek van de Derde Wereld. Kooistra wil zijn lezers duidelijk maken dat ‘de rijkdom in het westen deels over de ruggen van de arme landen gaat’. Het FD is als een van de weinige kranten aangesloten bij IPS, een Derde Wereldpersbureau in Brussel, dat aspecten belicht die grote westers georiënteerde persbureau’s niet coveren. De krant probeert zich de laatste jaren zo meer te profileren. Anderzijds is er kritiek dat het vooral een RPF-krant zou zijn. Persoonlijk vind ik dat de krant, die in veel opzichten toch
behoorlijk maatschappijkritische standpunten inneemt, meer links-liberale lezers zou moeten kunnen trekken. Het probleem hierbij is echter dat het FD voor mensen die de krant niet kennen een duidelijk christelijke signatuur heeft. Opmerkelijk: onlangs drukten beide regionale Friese kranten exact dezelfde foto af van de stierenrennen in de Spaanse plaats Pamplona. We zien een stier door de straten rennen en een meute naast en achter hem. De LC koos als neutrale kop ‘De stieren zijn weer los in Pamplona’, wat feitelijk juist is, want elk jaar staat het evenement weer op het programma. Het FD meldt ‘Wreed festival’, een waardeoordeel, maar wel een mijns inziens juist standpunt. Het bijschrift is veelzeggender. De Leeuwarder Courant rept van ‘honderden durfals die zich traditiegetrouw in de straten van de NoordSpaanse stad laten opjagen door loslopende dieren.’ Te summier in mijn ogen. Over dierenleed wordt niets gezegd. Het FD stal mijn hart door het uitgebreide onderschrift, dat aan duidelijkheid niets te wensen overlaat. Het festival wordt ‘een barbaars staaltje van dierenmishandeling’ genoemd. Je leest direct waarom: ‘Een week lang worden iedere ochtend zes doodsbange stieren door het stadscentrum gejaagd. Het zijn dus de dieren die worden opgejaagd en niet de zogeheten durfals die door de dieren worden achtervolgd. Die durfals dagen de stieren uit en tonen zo hun ‘moed’. ’s Avonds worden de dieren kansloos en wreed doodgemaakt in de arena van de stierenvechters.’ Eraan toegevoegd wordt dat het festival in Pamplona ‘duizenden bezoekers’ trekt. Jaja, zo snappen wij dat die Spanjaarden in feite barbaarse dierenkwellers zijn. Hulde!
14
de Moanne
parels uit het
Echt Iers
noorden
bouke van der hem
15 We fine oan it begjin fan ’e jûn yn Dublin in special edition fan Van Morrison syn lêste cd Down The Road. Der sitte in stikmannich ekstra stickers op. En dy sitte moai net op it eksimplaar dat thús al in goed jier ôfspile wurdt! Mar benammen giet it om it ekstra nûmer (‘Man Has To Struggle’) dat derop stiet en dat der ôfhelle is op de kontinintale edysje. We hawwe in collector’s item yn hannen! Eins is dizze fan Van the Man te goed foar de simpele cd-spiler yn de Nissan Micra, dêr’t we mei troch Ierlân crosse. Jûns let werom yn it hoteltsje - wurch en foldien fan in hiele dei on the road - sjoch ik wat nei de tillevyzje. Gaelic football is der foar. Nasjonale sport nûmer ien, in miks fan rugby en ús fuotbaljen. De spulregels haw ik gau genôch yn ’e smizen, mar it kommentaar is yn it ûnfersteanbere Gaelic. Stel je foar: Fries om utens makket foto’s fan plaknammebuordsjes dy’t yn beskate streken allinnich yn it Gaelic binne; moai dat soks bewarre bliuwt, hy rydt der graach in ein foar om. Warskôgingsbuordsjes mei yn ’t âld-Iersk ‘opspattend grind’: singelier! En fierders (fral yn it achterbleaune westlik part fan it lân): as groet oan him stekke de tsjinlizzers de wiisfinger eefkes op boppe it stjoer. It is ien grut doarp fol betrouber freonlik folk, sels al jout hy him dertusken yn in auto mei Dublin-nûmerboerd! Allegear goed en wol, mar ûnder de sportútstjoering wurd ik fan al dat Gaelic wat nidich, ek omdat it flitsen binne fan de foarige kompetysje. It dûzelet my fan al dy ferskillende klupkleuren, ûnútsprekbere nammen en rare wedstriidsitewaasjes. Safolle begryp ik der wol fan dat it de All Irelandkampioenskompetysje is. As der in ploech út Ulster spilet, giet it kommentaar yn it Ingelsk. Yn de lounge lies ik trouwens yn in Ingelsk magazine hoe optein se dêre binne oer fuotballer Ruud van Nistelrooy. ‘Van the Man’, sjonge de tribunes op Old Trafford ús Ruud ta. Hielendal net om nei te kommen wurdt it as de bylden ek noch samar ôfwiksele wurde mei nasjonale sport nûmer twa,
hurling, wêrby’t de mannen mei in fergrutte hockeystick omreagje. As mjukset Omrop Fryslân bylden fan keatsen en fierljeppen. Ik begjin derfan te slûgjen, op in stuit sjoch ik kreaze Ruud der sels tusken rinnen. Dat kin ek in commercial break west ha. De tv giet út yn in helder momint, wannear’t in team readbûnte bollen oer it fjild stoarmet: de Noard-Ieren ha it wûn, ferdomme. Eartiids by ús op it doarp ferrûn it krektsa: wy waarden by einsluten altyd yn ’e sek naaid troch dy fanatike grifformearden. Oan ’e ein fan de reis, nei in pear tûzen milen linksriden, leverje ik ús kekke Micra skeafrij yn by Budget-autoferhier oan ’e râne fan it fleanfjild. Oer alle boegen tefreden. ‘Dy kras stiet net op it papier dat jo ûnderskreaunen doe’t jo de wein fan ús meikrigen, mister Van the Ham!’ beweart de sjef, de earste mei in kweade dronk dy’t ik fan dit fleurige doarpsfolk tsjinkom. Fan replyk tsjinje, yn spesjale omstannichheden ûnderhannelje, ’t is oars myn fak, mar no haw ik der wol oan. Ik kies foar de flecht nei foaren. ‘That is no fair business’, mear as sokswat komt der even net út en ik rin fuort. De boarch dy’t ik yn ’t foar betelje moast foar ’t gefal ik net mei in folle tank by it fleanfjild weromkomme soe, lit ik sjitte, realisearje ik my as ik de pas der al flink yn ha. As ús Airbus in kurve makket oer de rivier by it fleanfjild lâns en koers set nei Schiphol, realisearje ik my wat oars: de spesjale cd, yn it spilerke fan dy Micra sitte litten, kristus! In myl ûnder my moat de Budget-jonge, dy’t it fehikeltsje troch de waskerij ried, ús item út ’e spiler helle ha en tocht: hm, foar eigen gebrûk is it niks, sy fan it kontinint mar tinke dat Ierske muzyk noait fierder kaam is as Morrison, dy brombear fan it ferkearde Belfast.
huub mous
Op zoek naar een zittende jongeling De grootste misvatting over het menselijk geheugen is dat het zou werken als een computer. 16
Herinneringen zijn geen pakketjes informatie, die je in je hersenen kunt opslaan en daarna op elk gewenst moment op het scherm van je bewustzijn tevoorschijn kunt toveren. Zo’n vast pakketje bestaat niet. Telkens weer neemt een herinnering een andere gedaante aan, ingekleurd door de wisselende belichtingen van het gevoel en ingekaderd door de veranderende rasters van het verstand. Ik realiseerde mij dit, toen ik onlangs een reproductie terugzag van een beeld van Wilhelm Lehmbruck. Het was Een zittende jongeling, een bronzen sculptuur, ruim een meter hoog, gemaakt in 1918. Menigeen zal dit beeld herkennen. Het behoort immers tot de canon van de moderne kunst. Sommigen hebben er zelfs een icoon van de twintigste eeuw in willen zien, het tijdperk van wereldoorlogen en existentiële vervreemding. Zo schreef de Duitse kunsthistoricus Werner Hofmann aan het eind van de jaren vijftig: ‘Misschien bestaan in de kunst van onze eeuw werken die heviger bewogen, de gebroken, te pletter geslagen creatuur verbeelden, maar er bestaat, geloof ik, geen die deze beleving zo monumentaal symboliseert’. Zulke grote woorden krijg ik niet uit mijn pen, als ik dit beeld in gedachten neem. Bij het weerzien kwam bij mij ook eerder iets onbestemds naar boven, een soort déjà vu, een oud verhaal dat rondspookt in mijn hoofd, alsof onder dit beeld nog een ander
beeld drijft, een foto die zich maar niet wil uitkristalliseren in het ontwikkelbad van mijn geheugen. Was het de denker van Rodin? Een treurende jongeman op een graf van Canova? Of gewoon een foto van een verslagen frontsoldaat, die met gebogen hoofd, de helm tussen zijn knieën, de verschrikkingen van de nederlaag overdenkt? Het zou mij niet verbazen als een dergelijke foto de kunstenaar ook daadwerkelijk als voorbeeld heeft gediend. In 1918 moeten de kranten er vol van hebben gestaan, zeker in Duitsland. In die dagen kreeg de hemel van het Avondland stilaan de kleur van bloed. Lehmbruck, zo las ik bij Werner Hofmann, raakte zwaar getraumatiseerd door de gevolgen van een oorlog waarin een generatie werd uitgedund. Vrijwel al zijn vrienden sneuvelden aan het front. De houding van deze zittende jongeling is op twee manieren te duiden: gelatenheid of verlatenheid, berusting of wanhoop. Zoals bij wel meer beelden van Lehmbruck – het oeuvre is niet groot,
de Moanne
17 slechts enkele tientallen werken - is het hoofd gebogen en de blik naar binnen gericht. De figuur gaat duidelijk te rade bij zichzelf. Is het Weltschmerz die hem kwelt of weemoed van een voorbije jeugd? Er is wel beweerd dat hij bidt, maar ik betwijfel dat. Zeker, Lehmbruck boetseerde in datzelfde jaar nog zijn Biddende vrouw. Het zou zijn laatste werkstuk worden: een beeld van klei, waarin de verbijstering over het recente wereldgebeuren bevroren lijkt in een krampachtige, bijna bezwerende houding. Maar deze zittende jongeling bidt niet. Hij capituleert. Iets wat hij niet kan bevatten moet hem overweldigd hebben. Het is een houding de catastrofe
Boccioni, Franz Marc, Apollinaire. Er waren er zelfs die, gedreven door een heimelijk doodsverlangen, zich vrijwillig hadden gemeld voor het front maar op wonderbaarlijke wijze door het lot waren gespaard, zoals de filosoof Wittgenstein overkwam. Maar Lehmbruck was slechts een gewone overlevende. De loopgraven had hij niet van binnen gezien. Vier jaar lang had hij niets gezien en tegelijk ook alles. Hij was the boy who saw it all. Hoe kan er een God bestaan, die dit alles heeft gewild? Zo moet hij zich talloze malen hebben afgevraagd. En bovendien: waarom zij wel en ik niet? Zijn woede op God sloeg terug op zichzelf. De laatste regels van een gedicht dat hij schreef in 1918, geven blijk van dit omzien in verbijstering: ‘Habt Ihr, die soviel Tot bereitet. Habt Ihr nicht auch den Tot für mich?’ Nog geen halfjaar later pleegt hij zelfmoord, amper 38 jaar oud. Toch was het niet dit tragische verhaal, dat bij mij bovenkwam toen ik het beeld onlangs in reproductie terugzag. Ik kende de levensloop van Lehmbruck niet eens. Ik wist niet dat hij in 1881 in Meiderich bij Duisburg geboren was, in hetzelfde jaar als Picasso en Léger. Dat hij in Düsseldorf de academie bezocht. In 1910, als negenentwintigjarige jongeling, naar Parijs vertrok en daar meegezogen werd in de maalstroom van de nieuwe tijd. Hij zag daar de beelden van Rodin en Maillol en raakte in de ban van het expressionisme, dat vanuit Duitsland Europa veroverde. Na het uitbreken van de oorlog keerde hij terug naar zijn vaderland, waar zijn werk zich opeens ging verdiepen. De beelden werden intenser, de figuren langer en langer. Ze kregen bijna iets gotisch. Als begenadigd talent vond hij in een paar jaar tijd een geheel nieuwe manier van beeldhouwen uit. Geen suggestieve nabootsing van de natuur, maar een bezield uitbeelden daarvan. Alsof het lichaam een ijl bouwwerk is van kale vormen, dat telkens opnieuw in elkaar moet worden gezet vanuit één concept,
Herinneringen zijn geen pakketjes informatie, die je in je hersenen kunt opslaan en daarna op elk gewenst moment op het scherm van je bewustzijn tevoorschijn kunt toveren. Zo’n vast pakketje bestaat niet. voorbij. Voorbij de slachtpartijen van Verdun en de Marne. Voorbij de waanzin van al dat om niet verspilde leven. In een doorwaakte nacht kwam wellicht iets naar boven wat geen oog ooit eerder had gezien. In ieder geval iets wat hem nu verlamt en het spreken onmogelijk maakt. In een van zijn notitieboeken schrijft Lehmbruck: ‘En een vlammende bloedrode bliksem, die een wervelende sterrenregen met zich voert, doorboort de duisternis. Zij slaat om me heen en zij slaat door me heen, ze zuigt me mee omhoog en omlaag, over de aarde en door duizelingwekkende afgronden en kloven, en dan is het weer nacht en totaal leeg….’. De oorlog was voorbij, maar in plaats van een gevoel van opluchting werd Lehmbruck bevangen door de knagende schuld van het overleven. Grote talenten waren de dodendans ontsprongen: Duchamp, Picabia, Giacometti. Ze zouden met hun kunst in de komende jaren de wereld gaan veroveren. Maar evenzoveel begaafde jongelingen waren gesneuveld in de strijd:
een innerlijke flits van de geest die een plastische gestalte krijgt in de materie. Zien is immers niet waarnemen of registreren. Zien is intuïtief kénnen. Zoals kinderen - en wellicht ook een God - de wereld kennen door haar van binnenuit te zién. ‘Elk kunstwerk’, zo beweerde Lehmbruck, ‘moet iets in zich hebben van de eerste scheppingsdag’. Die zin deed bij mij het kwartje vallen. Een zittende jongeling, die in een apocalyptische stemming terugdenkt aan de eerste scheppingsdag. Opeens kreeg ik de tekening weer voor ogen die ik ooit zelf heb gemaakt. Ik zag mezelf daar zitten in de gedaante van deze jongeling. Die tekening was voor De Harpoen, de schoolkrant van het Ignatiuscollege. In april 1965 trad ik toe tot de redactie, een gebeurtenis die ik bijna ervoer als een roeping. Als zeventienjarige besteeg ik opeens mijn Olympus van de literatuur en dat zou ik mijn schoolgenoten laten merken. Het verhaal waarmee ik debuteerde, spotte met alle genres die in dit brave periodiek gebruikelijk waren. Het was geen gewaagde
verhandeling over de rechtvaardiging van het kwaad in de wereld. Geen pastiche van mythologische motieven uit de pen van een op hol geslagen gymnasiast. Geen geheel herziene versie van het bijbelse scheppingsverhaal, laat staan een parodie op het bankroet van de theologie. Nee, het was dat alles tegelijk: De mythe van een golfbal. Ondanks een overlast aan diepzinnige verwijzingen was het in
zich vloekend stuk op de aarde. Een gitzwarte wolk scheurde doormidden en kotste een zee van water omlaag. In het felle licht van de bliksem zag ik plotseling weer dat witte bordje, versteend als op een kerkhof. Het kleine ronde gat in de grond stond open als een graf. Feilloos gedreven door hand kwam ik er in terecht. Vette kluiten aarde vielen boven op me’. De tekening die dit verhaal illustreert, laat de
Hoe kan er een God bestaan, die dit alles heeft gewild? Zo moet hij zich talloze malen hebben afgevraagd. En bovendien: waarom zij wel en ik niet? wezen een simpel verhaal, dat zich kort laat samenvatten. De ikfiguur is dood, achtergelaten in een rond gat in de grond, dat verscholen is in het gazon van een golfbaan. Deze dode golfbal herinnert zich een zondagochtend in het voorjaar van zijn leven, toen twee onsterfelijken naar de aarde waren afgedaald om hun krachten te meten in het golfspel. Samen lagen zij daar in het gras, zijn vrouwelijk evenbeeld en hij, twee golfballen in het paradijs op aarde. Zij werd als eerste weggeslagen door een man in het zwart, met ogen als een kabeljauw op het droge. Daarna was hijzelf aan de beurt. Een oude man, in smetteloos wit, had hem zachtjes in slaap doen vallen… Als hij wakker schrikt, suist hij al door de lucht. Plotseling ziet hij haar liggen. Hij wil stoppen, maar kan niet, zijn baan licht vast: ‘Woedende bliksemschichten schoten, wit, geslagen uit de hemel en sloegen
gemoedstoestand zien van de ikfiguur, zittend in zijn graf, omziend in verbijstering. Een halve ellips van golfballen verbindt een doodshoofd met een yin-yang symbool. Alleen een slaphangende roos doorbreekt de symmetrie. Het lichaam is duidelijk nagetekend, misschien zelfs overgetrokken van een foto. Onmiskenbaar moet dit een reproductie van Lehmbrucks zittende jongeling zijn geweest. Toch klopt er iets niet. De benen missen de kenmerkende langgerektheid van het origineel. Een ander camerastandpunt moet het perspectief hebben verkort. Een andere foto heeft kennelijk als voorbeeld gediend. Ik ben gaan graven in mijn geheugen, maar niets kwam bij mij boven. Stelselmatig heb ik gezocht naar reproducties van Lehmbruck, in oude jaargangen van Openbaar Kunstbezit, tussen ansichtkaarten en catalogi. Mijn eerste boekjes over kunst, die ik
18
de Moanne
destijds kocht bij De Slegte, heb ik een voor een nageplozen. Maar telkens weer stuitte ik op diezelfde foto, die de zittende jongeling laat zien vanuit het meest voor de hand liggende gezichtspunt: met langgerekte benen. Totdat ik bij toeval, graaiend in een bak met tweedehands pockets, mijn oog liet vallen op de cover van een even beroemd als vergeten boekje uit het begin van de jaren zestig: Eerlijk voor God van John A.T. Robinson. Een theologische verhandeling die ik nooit had gelezen, maar destijds wel rondzwierf in mijn ouderlijk huis. Bingo, dacht ik, dit is hem dan, the boy who saw it all. Het is geen wonder dat dit boekje antiquarisch nog volop
hemelse Big Brother zou net zo goed de duivel zelf kunnen zijn. Dat alziend oog bestaat niet. Een God ‘is’ ook niet. We moeten juist loskomen van de gedachte dat God iets met het woord ‘zijn’ van doen kan hebben. Zo gaat hij op zoek naar een nieuw soort transcendentie, niet buiten of boven, maar midden in de wereld. De gewone dingen van het leven wil hij bevrijden van hun loodzware last van verwijzingen naar het hogere. Hij spreekt over De vreemdeling van Camus, over de tedere onverschilligheid van de wereld. Er schemert iets door in deze tekst wat lang verzwegen lijkt. De onmacht en zwakheid van een ander soort God, wiens enige doel de doelloosheid is.
Zien is immers niet waarnemen of registreren. Zien is intuïtief kénnen.
19
verkrijgbaar is. Na het verschijnen van de Nederlandse editie in december 1963 was Eerlijk voor God vier maanden lang de meest verkochte pocket. Na de zesde druk in augustus 1964 waren er al 85.000 exemplaren over de toonbank gegaan. In die dagen van hooggespannen oecumenische verwachtingen werd Honest to God zelfs een wereldwijde bestseller, die tot felle debatten zou leiden, niet alleen onder katholieken en protestanten, maar zelfs onder buitenkerkelijken. Een Anglicaanse bisschop had deze tekst in een paar maanden tijd geschreven, tijdens een ziekteverlof in het najaar van 1962. Zijn zinnen hebben vaart, de redenering is trefzeker. Robinson spreekt over de mythologische ballast van de bijbel, waaronder het christendom na tweeduizend jaar bedolven is geraakt. Maar in plaats van alle ongerijmdheden die daar uit voortvloeien, krampachtig te verdedigen, gaat hij zich zelf vragen stellen, de een nog radicaler dan de ander. Stel dat de atheïsten gelijk hebben, dat de God van het christendom een illusie is, een projectie van een kinderlijk vaderbeeld. Stel dat alles wat vandaag voor religie doorgaat niet meer is dan de neurotische ziekte die Freud zo treffend beschreven heeft. Dat die zoon van God, die als mens acteerde, in
Deze moedige gedachten hebben menigeen destijds van een loodzwaar godsbeeld bevrijd. Ze leken zelfs een oplossing te bieden voor de theodicee, het eeuwenoude probleem van de rechtvaardiging van God met het oog op het kwaad in de wereld. Door een ruïne neer te halen wilde Robinson een fundament voor de toekomst behouden. Of die poging ook is geslaagd, valt achteraf te betwijfelen. Het christendom werd een wereldbeeld. Het verloor zijn ongenaakbare kern. Wat hier in beweging kwam, is een proces dat al in het begin van de vorige eeuw in werking trad, maar pas in de jaren zestig in een eenparige versnelling zou raken. Imagine there is no heaven, and no religion too, zong John Lennon tien jaar later. Het is de rollende steen van de ontmythologisering, een steen die van de berg af rolt in een baan die onomstotelijk vast lijkt te liggen. Het betoog van Robinson was ook niet nieuw. Het leunde zwaar op gedachten van Bultmann, Tillich en vooral Bonhoeffer. Het zou ook niet de laatste zijn in zijn soort. Nadien zou nog een reeks van verhandelingen volgen over een theologie na de dood van God, het einde van het conventionele christendom en het alom betwijfeld christelijk geloof. Het proces van de
Stel dat alles fictie is, een sprookje, een mythe, wat moeten we dan? feite een draak van een toneelstuk opvoerde. Die absurde losprijs alleen al die aan de duivel moest worden betaald om de mensheid van de erfzonde te verlossen. Stel dat alles fictie is, een sprookje, een mythe, wat moeten we dan? Wat Robinson voor ogen heeft is de kern van de zaak, het kind dat met het badwater dreigt te verdwijnen. Hij verwerpt niet alleen het dualisme van het traditionele christendom met zijn aardse stervelingen en bovennatuurlijk hemelgewelf, maar ook het eenzijdige wereldbeeld van de wetenschap, waarin het mogelijk bestaan van een God geëlimineerd wordt als een onnodige werkhypothese. Wat nodig is, zo stelt hij keer op keer, is een copernicaanse revolutie van het middeleeuwse godsbeeld. God is niet de hoogst zijnde, de oorzaak van alles, zelfs van zichzelf. Zo’n
ontmythologisering duurt voort tot op de dag van vandaag. Maar de steen is inmiddels aardig tot stilstand gekomen. Niemand die het nog waagt om dit rotsblok weer naar boven te rollen. Alle mythes lijken immers uit de wereld verdwenen, zelfs de mythe van Sisyphus, om over die van een golfbal maar te zwijgen. Een beschaving die zijn goden ziet sterven, krijgt zicht op het eind van zijn levenscyclus. En toch, deze oude en goddeloze wereld roept soms, al is het maar even, het beeld weer op van een eerste begin. Het beeld van een zittende jongeling, omziend in verbijstering.
Twaris in bestjoersakkoart
piet hemminga
Ynvestearje yn kwaliteit Wat hat it earste healjier fan 2003 al net oplevere? Yn alle gefallen twa ferkiezings dy’t beide aldergeloks moai wat stimmers lutsen. De Steateferkiezings soargen yn Fryslân foar in splinternij Kolleezje fan Deputearren: ien deputearre ferfongen. En de Keamerferkiezings leveren in splinternij kabinet op: mar leafst acht nije gesichten yn de ploech fan 26 bewâldslju. Beide bestjoersorganen fine har grûnslach yn in moai akkoart. ‘Investeren in kwaliteit’ en ‘meedoen, meer werk, minder regels’, sa binne de biedwurden fan dy beide fûnemintele beliedsstikken. Dat moat boarger en bouwer wol moed jaan, sa soe men tinke.
noardlike bouwers
it fryske akkoart
De noardlike bouwers hawwe de trije noardlike provinsjale bestjoeren koartlyn ta mear aksje oanfitere. Net om faker in fleske wyn iepen te lûken, mar om mear te (fer)bouwen en folle krigeler te wurden as it om it binnenheljen fan Haachsk jild giet, sa fine de warbere ûndernimmers. Ik miende út de parlemintêre enkête nei de boufraude krekt begrepen te hawwen dat de bouwers sels och sa tûk en ynnovatyf wienen mei it binnenheljen fan Haachsk en oar oerheidsjild, mar no kin it blykber net langer sûnder de stipe fan de provinsjes. Dat de bou him yn de rjochting fan de provinsjes oppenearret is trouwens minder frjemd as op it earste gesicht liket. Sa jout it Fryske provinsjale bestjoersakkoart 2003-2007 bygelyks wol omtinken oan lytse ekonomyske sektoaren as fiskerij, glêstúnbou en skipsbou, wylst de yn Fryslân dochs grutte bousektor bûten beskôging bliuwt. Mooglik is de bou efkes ferjitten, om’t it provinsjaal omtinken foaral nei de eigen ferbouwing útgiet. It ynfieren fan in dualistyske opset foar it provinsjaal bestjoer is sà wichtich, dat it bestjoersakkoart dêr fuortendaliks mei begjint. Ek de fierdere ynrjochting fan it bestjoer freget in opmerklik grut omtinken yn it bestjoersakkoart. Dat nei binnen rjochte omtinken is oars in opmerklik ferskil mei it akkoart dat de grûnslach foar it nije kabinet foarmet.
It dualisme is, sa seit it Fryske bestjoersakkoart 2003-2007, gjin doel op himsels, mar in middel om de provinsjale polityk werkenberder oer it fuotljocht te krijen. Sadwaande moatte de belutsenens fan de ynwenners en it demokratysk gehalte fan it bestjoer grutter wurde. De kultueromslach dy’t nedich is om op dat mêd werklik wat te berikken is ien fan de grutte útdagings foar de kommende fjouwer jier. No, ik bin benijd hoe’t dy útdaging útwurkje sil. De provinsje sil dêrta meidertiid grif de resultaten fan de ferbouwing op in rychje sette. En dat lit fuortendaliks ek de fraach opkomme wat der dien wurdt as dy resultaten mooglik wat tsjinfalle. Hoe sil de belutsenens fan de ynwenners fierders fêststeld wurde en hokfoar noarm wurdt dêrop loslitten? Hoe grut is feitlik dy belutsenens yn de hjoeddeiske taskôgersdemokrasy? De opkomst by de Steateferkiezings seit net alles, soe ik sizze. En it soe in hiel frjemde flater wurde as belutsenens lyksteld wurdt mei bekendheid mei de provinsje. As dat bart, is de ferlieding grif grut om ek nochris nei de nammebekendheid fan deputearren te sjen. Wa’t noch fan it eardere ‘ûndersyk’ nei it imago fan de provinsje wit, is net ferrast as it dêr krekt om gean soe. Mar sa’n yntroverte en te beheinde benadering soe net earlik rjocht dwaan oan de maatskiplike
20
de Moanne
fan dat it opnimmen fan dè ferliezer fan de lêste Steateferkiezings yn it kolleezje past yn it besykjen om it demokratysk gehalte fan de provinsjale polityk te ferheegjen. In koalysje dy’t troch 37 fan de 55 steateleden stipe wurdt, kin dochs suver gjin bydrage ta fleurich dualisme wêze. Fryslân hat, net oars as yn praktysk alle provinsjes, foar de âlde en bewende paden keazen. De kar foar in ‘breed’ gearstald Kolleezje fan Deputearren stipet, oars as de koalysjegenoaten sels tinke, net fuortendaliks it ûntstean fan de neistribbe mear politike ferhâldings. Doe’t de VVD yn 2002 syn kandidatelist foar de Steaten bekendmakke, waard de nije listlûker, as staaltsje fan wol hiel âlde polityk, fêst presintearre as de nije deputearre. Wat dat oangiet koe de kiezer wol thúsbliuwe en hat it hiele provinsjale formaasjesirkus oerstallich west. Sok dwaan liket it dualisme tusken bestjoer en boargers aardich better te stypjen as dat yn it Provinsjehûs.
21
provinsjaal dualisme
belutsenens fan de ynwenners fan de provinsje, sa’t dy bygelyks nei foaren komt op it nivo fan strjitte, buert, doarp of gemeente of op it mêd fan kultuer, skoalle, sport of tsjerke. It neamen fan de werkenberens fan de provinsjale polityk bart fansels net sûnder sin. Blykber moat hoe dan ek besocht wurde om de provinsje bekender en foaral populêrder te meitsjen. Foar de belanghawwenden is it spitich, mar as it dêrom giet, is de ferbouwing by foarrie al mislearre.
It ynfieren fan in dualistysk provinsjaal bestjoer is neffens datselde bestjoer de wichtichste wiziging yn it provinsjale bestel fan de lêste 150 jier. Dat seit net allinne wat oer it dualisme, mar likefolle oer it provinsjaal bestel. It provinsjale oardiel is miskien dochs wat al te folle kleurd troch it aktuele momint en liket my suver te maklik foarby te gean oan, ik neam mar wat, it oprjochtsjen fan politike partijen ein njoggentjinde en begjin tweintichste ieu, de ynfiering fan it algemien kiesrjocht en it ôfskaffen fan it distriktestelsel yn 1917, it ôfskaffen fan de opkomstplicht yn 1970 of de nije provinsjewet fan 1992. It moat boppedat noch mar bliken dwaan wat de nije taakferdieling tusken Deputearre en Provinsjale Steaten werklik opsmite sil. Ik haw trouwens myn twifel oft der wol ea in antwurd komme sil op de fraach nei de opbringsten fan de dualisearring. It bestjoersakkoart begjint wol mei grutte wurden oer it provinsjale konstruktive dualisme, mar wa’t tinkt dêrnei, bygelyks yn paragraaf 2 ‘Inrichting bestuur’, in útwurking tsjin te kommen, wurdt teloarsteld. Wol sil besocht wurde om de provinsjale regels en oarderingen yn te koartsjen en te ferienfâldigjen, mar dat is fansels wat oars as it oansprekber of demokratysker meitsjen fan it provinsjaal bestjoer. Hawar, it soe spitich wêze as de opmerkings,
Net allinne de belutsenens fan de boarger by de provinsjale polityk moat grutter wurde, ek it demokratysk gehalte fan it provinsjaal bestjoer moat foarútholpen wurde.
alde polityk Net allinne de belutsenens fan de boarger by de provinsjale polityk moat grutter wurde, ek it demokratysk gehalte fan it provinsjaal bestjoer moat foarútholpen wurde. Hoe grut is feitlik dat demokratysk gehalte op dit stuit en earder? Hoe wurdt dat metten? Wêr leit de noarm foar goed en minder goed? Wat binne njonken it ynfierde dualisme de oare ynstruminten om dat gehalte better te krijen? En, om by de resinte aktualiteit te bliuwen, yn hoefier hat sok stribjen in rol spile by de formaasje fan it nije Kolleezje fan Deputearren? Ik leau der bygelyks neat
dy’t yn it akkoart oer demokratysk gehalte en boargerlike belutsenens makke binne by eintsjebeslút al te maklik delskreaun binne en feitlik tefolle op paujen lykje soenen.
kwaliteitsympuls De provinsje freget in nije algemien direkteur/provinsjesekretaris. Fan dy funksjonaris, de eardere griffier, mei grif ek in kwaliteitsympuls foar ûnder mear it provinsjale dualistyske dwaan en litten ferwachte wurde. It profyl dat foar de nije man of frou de wrâld ynstjoerd is liicht der ommers net om. It giet neffens de advertinsjetekst om in strategysk manager dy’t sinjalen en
22
ûntjouwings thúsbringe kin en yn belied en aktiviteiten fan de provinsjale organisaasje omset. De sekretaris ynspirearret as feroarmanager en hat boppedat ûnderfining mei in organisaasje dy’t feroaret. As talintmanager soarget de funksjonaris foar in klimaat dêr’t profesjonele en persoanlike ûntwikkeling yn stipe en útdage wurdt. De sekretaris bynt, boeit, besielet en sprekt op (net-)winske hâlden en dragen oan. Boppedat moat it netwurk fan de man of frou oan in (?) relevant netwurk foar de provinsje Fryslân bydrage. De sekretaris ferstiet, lêst en praat Frysk. Dat is nammers de iennichste frege feardigens dy’t letter noch leard wurde mei... Fierders folle net genôch, want de nije provinsjale amtlike baas wurdt ek noch, al foardat er beneamd is, priizge fanwegen syn fisy, ûndernimmerskip, probleemanalyze, groepsrjochte liederskip, oertsjûgingskrêft, beslútfeardigens, organisaasjegefoeligens en yntegerens. It beane salaris fan hûnderttûzen euro it jier is net al te folle foar in sekretaris mei safolle kwaliteiten en yn in provinsje lykas Fryslân. Mar goed, de funksje fan provinsjesekretaris is troch it earder oanlûken fan sawol in steategriffier as in adjunkt fansels wol in bytsje útklaaid. Dat lêste stiet lykwols net yn de advertinsjetekst fan de Human Capital Group.
it haachske akkoart It motto fan it kabinetsakkoart ‘meedoen, meer werk, minder regels’ falt by de noardlike bouwers grif ek goed yn de smaak. It akkoart yn grutte halen foar it nije kabinet set út ein mei it oanjaan fan de ynset fan it nije kabinet: in sterke ekonomy, in slachfeardige oerheid, in bettere demokrasy en in feilige maatskippij. Dat makket it ferskil mei it provinsjale akkoart fuortendaliks dúdlik. Dêr’t Fryslân begjint mei de ynrjochting fan it eigen bestjoer, freget it kabinet omtinken foar it sosjaalekonomysk belied, it ûnderwiis, de feiligens en de soarch. Bestjoerlike fernijing en iepenbier bestjoer komme pas as seisde ûnderwerp oan de oarder. Dêrmei liket Den Haach, en dat is dochs opmerklik, justjes minder yntrovert te wêzen as it Fryske provinsjaal bestjoer. Tagelyk makket it Haachske akkoart wol moai dúdlik dat dualisme allinne net genôch is. Sa is it de bedoeling om it kiesstelsel te ferbouwen, de keazen boargemaster
komt deroan en de tarieding en útfiering fan de beslútfoarming troch de oerheid sille ferbettere wurde. Mar goed, yn Den Haach bestiet dan ek al justjes langer ûnderfining mei in dualistyske opset as yn Ljouwert.
weromsjen Fryslân moat as selsstannige bestjoersienheid bestean bliuwe, sa is it earste útstel yn it provinsjale oersjoch fan it te fieren belied. Dat is hiel moai. Allinne, it is de fraach oft sa’n aksiomatysk sizzen op ’en doer genôch is. It bestean fan departeminten, gemeenten en allerhanne organisaasjes feroaret hurd, it iepenbier ferfier moat op prestaasjes ôfrekkene wurde, de dokterswacht moat evaluearre wurde, allerhanne organisaasjes wurde fisitearre en kulturele ynstellings wurde beoardiele op prestaasjes en útstrieling (!), mar soks jildt blykber net foar de provinsje. Wurdt it net tiid om ris wat mear te sjen nei de in- en output fan it útdijende provinsjale apparaat? Wat binne de provinsjale kosten en baten as it bygelyks giet om it meidwaan oan de Neue Hanze Interregio of de North Sea Commission? Hoe stiet it winliken mei de efficiency en it rendemint fan it provinsjaal hanneljen? Hoe presteart de provinsje Fryslân yn ferliking ta de oare provinsjes of ta beskate gemeenten? Wat betsjut it sizzen dat de provinsje in aktiver arbeidsmerkbelied fiere sil? Wat dogge hja no en wat hat it oant no ta koste en oplevere? Hoefolle jild, tiid en minsken binne op saken set lykas de rûnwei om Snits, de heak om Ljouwert, de ferdûbeling fan de Wâldwei of it nije spoar nei it Westen ta, en wat smyt it op? De provinsje wol neigean hokfoar duorsumens-projekten foar Fryslân fan belang wêze kinne, sûnder foarby te gean oan de maatskiplike kosten en baten. En de maatskiplike, ekonomyske en romtlike effekten fan de sâlt- en gaswinning sille yn byld brocht wurde. Hat it dan net likefolle doel om dyselde effekten, mar dan fan it provinsjaal dwaan en litten yntegraal yn byld te bringen? No’t de provinsjale polityk dêr yn it provinsjale bestjoersakkoart sels gjin oanset ta jout en de noardlike bouwers dochs al oan it oanfiterjen binne, wolle dy de provinsje mooglik meikoarten ek wol freegje om yn kwaliteit te ynvestearjen troch krekt wat faker werom te sjen en mear omtinken oan it eigen feitlik prestearjen te jaan.
literer tydskrift sunt 1969
Trotwaer 23
Trotwaer
de Moanne
poezy
harmen wind
besiking
wer net
In beam draacht mear as er opnimt. Sa kin, wylst er al kroant ûnder syn eigen leaf, in kloft protters op him delstrike. Swart fan libben hâldt er himsels oerein om, as de besiking him tjirgjend ôfjûn hat, oerfallen te wurden troch iensumens en stillens.
It moat dochs mooglik wêze soe men sizze dat jins moarnsgroet oan âlde Knillis op ’e Púndyk ynienen de geast krijt en oanboazjend oer it fjild giselt, in waaksend lûd dat daveret oer it hear, úttynt yn trochkringende fertichting, de sinne swartfervet mei alles oerhearskjend jûgjen de see mei it skom op ’e bek raze lit oant de ierde sels as in bâltende bromtop troch it hielal rikket…
En sa kin, wylst er him ôffreget, wêrom’t yn syn grien gjin hôfdo neskje wol, de man mei de bile kommendewei wêze.
Mar it is fan ’e moarn krektlyk as juster: hy krijt myn goeie, ik syn heu. It wol wer net trochsette.
poëzie
atze van wieren
oansyk
heksenbezem
Leafste ferjou my myn ynlikste langstme: ik wol it paad nei dy fine, dyn grinzen kenne, dyn tagong witte, my op dy weromlûke; ik wol fan dy hâlde lykas fan in plak.
Wat gaf de aanzet tot dit rechtsomkeert, dit in zichzelf verstrikt, verstikt geraakte zijn? Er was ruimte voorzien, blad beloofd, er zouden vogels komen en ook de avondwind. Wat deed hem uit de weg gaan, waarom dit kopschuw wijken? Alles immers om hem heen wilde naar de hemel reiken. Zo, verworden tot warnest, om eigen oorsprong gebald, hangt hij in koud seizoen kaal te kijk.
Trotwaer
de Moanne
poezy
klaske hiemstra
unwennich
wy ha in dobbe groeven yn it fierstente fiere lân om ús lizze no de ierden kontoeren dêr’t wy yn bestean
de alde fisker
de froulju meitsje weagen yn de stille rivier har beide hannen dwaande mei de grutte wask yn it wetter driuwt in stoel mei de âlde fisker soe hy harren oer it djippe wetter sette wolle? it lytse hûntsje laket de skerpe tosken bleat it skrillet tebek foar wat sa djip is en sa wiet dêr klinkt de earste rigel fan in liet de froulju springe op en harkje nei it âlde fiskerslûd ‘ik wol bestean,’ sjongt hy ‘en nea tenûnder gean’
fakkundich makke liven driuwe ús yn ’e mjitte wylst wy it sân noch hieltyd troch op bulten smite oant yn ’e himel hinget it gerdyn dêr’t de liven efter boartsje ûnder wetter sykje wy nei ús âlde hûs pûlemûlkje mei ús triennen brobbels op it wetter lykwols de liven lizze har hannen yn ús hân ferbrekke de stilte stadich skowe wy de gerdinen iepen de sinne skynt oer it wrede sjipsop dit is in kâns, mem wy komme no noch net werom
poëzie
egbert born
Semifredo con grappa Ingrediënten: 60 gram poedersuiker 2 dooiers 125 gram mascarpone 1 ? dl slagroom 100 gram lange vingers 20 ml grappa 1 dl sterke mokka(koffie) wat cacaopoeder takjes munt
de turkse vrouw en het verzoek om een recept uit mijn pc...
Het duizelende vuur spoot uit haar jonge ogen, Allah’s keurslijf trok haar vormen strak. Verlaten en vernederd was ik, virtueel barok gemaakt als Mallarmé… Turkse navelveters scheurden of ze logen, in Istanbul bescheen de zon een ander dak. Mijn fundamenten zwoegden als piraten, als een klagend levenslied op volle zee… In Ye?ims droom die groeide als de lever op Prometheus rots slóég háár móéder níét, Uit mijn pc kroop een dígitaal verzoek gelijk Verlaine en Rimbaud elkander susten… haar hágelzachte borsten géén pistoolschot waard, orgiedee van vaderlijk verdriet… Semifredo con grappa, Góddelijke lange vingers uit da Luca’s Tuin der lusten!… Ik reed langzaam over de eindeloze brug over de natte Bosporus, en dacht na over een pasklaar recept voor integratie…
1 klop de poedersuiker en de eierdooiers tot een dik, blank, schuimig mengsel 2 doe de mascarpone er door en meng het met een mixer klop de slagroom stijf meng de mokka en de grappa besprenkel de helft van de lange vingers hiermee leg de besprenkelde lange vingers op de bodem van een schaal met de gesuikerde kant naar beneden spatel de slagroom door de mascarpone en doe de helft over de lange vingers in de schaal besprenkel een tweede laag lange vingers met het mokkagrappa mengsel en leg die over de mascarpone laag doe hier een volgende mascarpone/slagroomlaag overheen bestuif het lichtjes met een zeefje met wat cacaopoeder Afhankelijk van de hoogte en breedte van de schaal kunt u nog een derde laag lange vingers gebruiken en dan pas het cacaopoeder er over strooien. Laat het geheel minimaal vier uur opstijven in de koeling of maximaal een half uur in het vriesvak. Een dag opstijven in de koelkast zorgt ervoor dat de lange vingers meer vocht onttrekken aan het geheel en het dessert een wat steviger structuur krijgt, maar wie het al na vier uur probeert krijgt een wat meer barok dessert op zijn bord. Wat takjes munt ter garnering toevoegen. Ik ben zelf helemaal lyrisch over dit toetje, echt superlekker. Eet smakelijk! © Het recept is afkomstig uit ‘Koken als Roberto, una cucina particolare’ van de Haags-Italiaanse kok Roberto da Luca en uitgegeven door uitgeverij de Toorts in Haarlem, ISBN-nummer 90 60 20 52 51
Trotwaer
de Moanne
proaza
Snoek en bears út te silen
mindert wijnstra In jonge snoek hie in boatsje fûn oan ’e kant fan ’e mar. In wrak. It lekte oan alle kanten, it roer wie ferdwûn en de mêst lei heal oerboard. Mar de snoek seach der noch wol ljocht yn. Hy stoppe de gatten ticht mei reidstâlen, sette de mêst wer oerein en makke fan de âld dweil in seil. ‘Giest mei te silen?’ frege er de bears, dy’t nijsgjirrich om it skipke hinne swom. ‘Ja, fet!’ rôp de bears en hipte by de snoek yn it skipke. ‘Dit ha ’k altyd al ris wollen. Kinsto sile?’ ‘Foar de wyn sylt in toppe strie ek,’ sei de snoek, ‘en wy kinne allinnich mar foar de wyn, want wy ha gjin roer. Hâld dy beet, dêr gean we!’ ‘Machtich!’ pipe de bears en gie foaryn lizzen. It buiswetter spatte him oer de kop. ‘Hâld koers, snoek, hâld koers!’ De snoek skuorde oan ’e skoat en it skipke krige de gong der aardich yn. ‘Hast ek wat by dy te iten?’ frege de bears, doe’t se healwei de mar wiene, ‘de seewyn makket roppich.’ Syn lûd kaam amper boppe it gûlen fan ’e wyn út. ‘Nee!’ raasde de snoek. Hy hie hâlden en kearen mei it âld wrak. It waaide hurder as er tocht hie, de mêst kreake der oer. ‘Kinst better bidde ynstee fan ite, want as we dit oerlibje, is ’t in wûnder.’ ‘Bidde?’ rôp de bears, ‘kinsto bidde?’ ‘Ik doch oars neat,’ raasde de snoek, ‘skippers binne tige gelovich, want se kinn’ net swimme. Leausto?’ ‘Nee, ik wit noait wat ik leauwe moat,’ sei de bears en begûn wetter út ’e boat te skeppen, ‘ik leau oars neat as de waarman en de wetterstanden. De rest ha ’k op in pypfol.’ ‘Dan bin ’k ferlern!’ jammere de snoek, ‘mei in heiden oan board.’ Op itselde stuit skuorde de âld dweil yn twaen en kaam de mêst mei in klap nei ûnderen. It boatsje kearde himsels mei de kop yn ’e wyn en achterstefoaren fleagen se op ’e legerwâl ta. ‘Fet, man!’ rôp de bears, ‘dit is pas libjen! Ik wol ek silen leare!’ ‘Hoaze, blinder!’ kjirme de snoek, ‘der falt neat mear te silen. Hoaze!’ Se dûkelen fan skomkop nei skomkop en koene amper de kop noch boppe hâlde, safolle wetter stie der al yn it skipke. ‘Wat in aventoer!’ hime de bears, ‘wy binne freonen foar it libben. Dit ferjit ik noait wer!’ Mei in klap fleagen se tsjin ’e wâl op flak by in fisker dy’t syn ark krekt oppakke soe. De man krige gau it skepnet en fiske de ûnfortúnlike silers út it wetter. ‘Sjoch ris oan, myn dei is doch noch goed,’ lake de fisker. ‘Uzes ek,’ hime de snoek, ‘myn gebed is ferheard, want it hie net folle skeeld, of wy wiene fersûpt.’
28
yllustraasje babs wijnstra
Trotwaer
de Moanne
29
Snikkende rozen en grimlachende Friezen Toespraak bij de aanbieding van twee nieuwe edities in de Delta-reeks: De Roos van Dekama en Snikken en grimlachjes marita mathijsen
Ik heb een collega die het boze oog heeft. Hij hoeft maar een boek open te slaan, of hij ziet meteen een zetfout. Menigeen die vol trots bij hem binnenloopt met een nieuwe publicatie, verlaat met de staart tussen de benen zijn kamer. Nog vóórdat het boek ergens gerecenseerd is, heeft deze man al de eerste smetten aangewezen en zo het plezier ‘de se voir imprimé’ behoorlijk omlaag gedrukt. U denkt nu dat ik ga openbaren een zetfout ontdekt te hebben nog voordat het eerste exemplaar uitgereikt is. Een zetfout - allicht staat er wel een in de beide boeken die vandaag gepresenteerd worden, hoe zorgvuldig het team van editeurs en redacteurs ook geweest is. Maar het ontdekken daarvan laat ik over aan de firma Muggenzift en Haarklover, die dependances heeft in alle steden van Nederland. Ik heb een andere feil ontdekt de afgelopen dagen - namelijk een omissie in de toelichtingen. Vorige weken herlas ik De Roos van Dekama. Pas toen vielen mij de parallellen op tussen de boeken van HaverSchmidt en Van Lennep die vandaag aangeboden worden. Ik was tot dusver van mening dat Snikken en grimlachjes van Piet Paaltjens en De Roos van Dekama van Jacob van Lennep niet meer met elkaar gemeen hadden, dan dat ze beide in de negentiende eeuw geschreven zijn en dat ze in 2003 in de Deltareeks verschijnen. Verder komt er in beide boeken wat van Friesland voor - maar daarmee houden de overeenkomsten dan ook op. Wat zou er dan ook meer gemeenschappelijks kunnen zijn aan een omvangrijke historische roman uit 1836, een van de eerste van Nederland, en een ironisch gedichtenbundeltje uit 1867? Ik ga u duidelijk maken, dat we Snikken en grimlachjes moeten zien als de poëtische tegenhanger van De Roos van Dekama, als een perfect intertekstueel spel van parodie en pastiche ineen. Sterker
30
nog: ik ben ervan overtuigd dat Van Lennep bij het schrijven van De Roos van Dekama erop gerekend heeft dat er dertig jaar later een dichterlijke complementering van zijn roman zou volgen en dat hij daarom enkele raadsels in zijn boek onopgelost heeft gelaten. Ik zal u laten zien dat deze twee werken onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden en dat ze niet onafhankelijk van elkaar gelezen kunnen worden. Jammer genoeg heb ik dit inzicht pas
9 oktober 1853 verdween Piet Paaltjens tussen de twee biljarten van sociëteit Minerva. Kort vóór zijn verdwijning had hij aan HaverSchmidt verzen gegeven en die had deze laatste in de studentenalmanak gepubliceerd. Paaltjens had bovendien aan HaverSchmidt verzocht een bundeltje met zijn poëzie samen te stellen. Dat is dus de bloemlezing Snikken en grimlachjes geworden, die volgens de wens van Paaltjens bij elkaar gezocht is.
Ik ga u duidelijk maken, dat we Snikken en grimlachjes moeten zien als de poëtische tegenhanger van De Roos van Dekama, als een perfect intertekstueel spel van parodie en pastiche ineen.
31
recent verworven. Ik heb het dan ook nog niet met mijn medeediteurs kunnen bespreken, laat staan kunnen verwerken in de commentaar. De sleutelscène die tot mijn nieuw inzicht geleid heeft, vindt u in de inleiding van François HaverSchmidt bij de gedichten van Piet Paaltjens. HaverSchmidt doet zich in die inleiding voor als de editeur van Piet Paaltjens. Hij legt in die sublieme inleiding uit, dat hij als student in Leiden vriendschap sloot met een medestudent Piet Paaltjens, die een romantische natuur had. Op
HaverSchmidt tekent bij de uitgave aan dat hijzelf niet achter de poëzie van Paaltjens staat. Hij vindt de verzen meer akelig dan mooi en ziet er ook geen zedelijke strekking in. Maar hij heeft nu eenmaal beloofd de uitgave te maken en ‘uit oude betrekking’ getroost hij zich de moeite. Hij geeft nog een paar toelichtingen om de poëzie goed te begrijpen. Met name bij ‘De Friesche poëet’ - en hierin staat de passage waar het mij om gaat. In dit vers springt een jonge dichter overboord omdat hij Friesland verbasterd vindt. Op de bodem van de zee komt hij in Oud-Stavoren terecht, waar hij het weeuwtje van Stavoren
Trotwaer
de Moanne
ontmoet. HaverSchmidt licht het volgende toe: ‘Toen de hanzestad op het toppunt van bloei en weelde was en men in Friesland van hare burgers, met hun gouden ‘stoepen’, als van ‘Stearums forwinde bern’ sprak, woonde daar een rijke weduwe, die een van haar schippers last gaf, haar de kostbaarste lading te halen, die er in de wereld te vinden was.’ Bij deze aantekening heeft HaverSchmidt twee noten gevoegd. Hij legt uit dat ‘stoepen’ gelezen moet worden als ‘stopen’ oftewel drinkkannen. Er zijn dus in Stavoren geen gouden stoepen, maar gouden bekers. Bij ‘Stearums forwinde bern’ geeft hij de vertaling ‘Stavorens ‘verweende’, verwaande kinderen.’i Wat lezen we nu bij Van Lennep in hoofdstuk 29, waar ridder Deodaat Stavoren betreedt: ‘Onze Ridder was nu de hoofdstraat ingetreden van die toenmaals zoo welvarende en thands zoo geheel vervallen stad. [...] Cierlijke huizen vertoonden zich aan weêrszijden: de stoepen waren wel niet met goud beslagen, gelijk een kroniekschrijver verhaalt, die waarschijnlijk verkeerdelijk stoepen voor stoopen (of drinkkannen) las; maar alles ademde toch die weelde, pracht en overdaad, welke aan de inwoners den naam van: de verwende kinderen van Stavoren had doen geven.’ii Dezelfde woorden, dezelfde combinatie van goud, stoepen of drinkkannen en verwende kinderen gebruiken Van Lennep én HaverSchmidt voor de inwoners van Stavoren. Het is zonneklaar dat HaverSchmidt hier een toespeling maakt op De Roos van Dekama, die literair-historici tot nu toe over het hoofd hebben gezien. De allusie wordt nog zekerder als men weet dat deze interpretatie van ‘stoepen’ als een verlezing van ‘stoopen’ uit Van Lenneps eigen koker komt. Zijn historische bronnen hebben het wel degelijk over huizen waarvan de leuningen, deuren en stoepen met goud beslagen werden.iii Bovendien geeft HaverSchmidt een verklaring voor de ondergang van Stavoren die sterk lijkt op die van Van Lennep. In het vers ‘De Friesche poëet’ lezen we: In overoude tijden, Toen men nog geen stoombooten had, Lag er halfweg tusschen Enkhuizen En Staavren een bloeiende stad. Haar koene schippers brachten Haar schatten van heinde en veer, En onder haar kooplui telde Zij meer dan één millionair. Maar - wat men meer ziet gebeuren – ’t Geld maakte haar kooplieden grootsch. Toen streken de elementen Over haar het vonnis des doods.iv Bij Van Lennep wordt die grootsheid (= hooghartigheid) als volgt toegelicht: ‘de inwoners genoten juist dat tijdperk van welvaart, zoo dodelijk voor een volk of stad, waarin men op vroegere winsten
32
jacob van lennep
teert, en aan weelde gewoon, de nodige inspanning laat varen om te zorgen dat de vroegere bloei door geene latere armoede vervangen worde.’v Alweer woorden uit hetzelfde register bij Van Lennep en HaverSchmidt, die erop wijzen dat de laatste met de eerste via de literatuur communiceert. Van Lennep grijpt overigens in dit fragment terug op een eerdere tekst van hem die hij schreef toen hij in 1823 door Friesland wandelde met zijn vriend Dirk van Hogendorp. Wat hij hier over Stavorens inwoners zegt, schreef hij daar over de Groningers: ‘Bij de plotselinge vermeerdering van zijn’ rijkdom, heeft de landman vergeten dat hem, wilde hij blijven die hij was, de weelde van den stedeling niet voegde: dat niet alle jaren hem even voordeelig zijn konden, en dat niets onbestendiger was dan zijne fortuin. Hij [...] werd hoovaardig en trotsch ook jegens de eersten van het land, verzuimde zijn werk.’vi Terug naar de twee boeken die heden gepresenteerd worden. De verwijzingen die mij op het spoor van de overeenkomst gezet hebben, houden niet op bij de voorbeelden die ik gaf. Tot tweemaal toe wijst Paaltjens alias HaverSchmidt op de schoonheid van de Friese vrouwen. In de inleiding wordt de zeventiende-eeuwse dichter Jan Starter aangehaald, die over de Friese vrouwen zong: Noyt schoonder vrouws-persoonen de blonde son bescheen, Als in ’t vrij Friesland woonen, soo wel gesteld van leên.vii De tweede lofzang treffen we aan in ‘Des zangers min’. Een dichter ziet in een diligence die voorbijrijdt een Friezin voorbijvliegen: [...] een der liefste meisjes uit Die landstreek, ‘in wier lijn’ Reeds STARTER heeft gezongen, dat ‘De schoonste vrouwen zijn.’
’t Oorijzer fonkelt bij het licht Eens lucifers, dien vlak Voor ’s dichters huis een passagier, Die rooken wou, ontstak.viii
33
Ook bij Van Lennep in De Roos van Dekama zijn de Friese schonen een gespreksthema. De twee hoofdpersonen en pleegbroeders Deodaat en Reinout, die in dienst van het Hollandse leger zijn, kibbelen over het nut van oorlog met Friesland. Reinout, de vurigste van de twee, voelt er weinig voor zich te meten met lompe boeren waar geen profijt van te halen valt. Deodaat wijst hem op de rijkdom van Stavoren: ‘‘Stel Friesland zoo laag niet: er is buit genoeg te halen. Staveren moet oudtijds eene vrij rijkere stad dan Dordrecht of Haarlem zijn geweest.’ ‘Geweest is lelijk,’ merkte Reinout lagchende aan.’ Deodaat vervolgt: ‘En er is oude adel in Friesland, dapper genoeg om den overwinnaar eer aan te doen.[...] En bovendien de schoonste meisjens, welke op de aarde te vinden zijn.’ Overigens zegt Reinout niet zo gevoelig voor Friese schoonheid te zijn: ‘Zoo hoor ik; - doch al die logge, roodwangige, blaauwoogige Noordsche
Dit mirakel van een dubbele zelfmoord is dus te wijten aan de achteruitgang van Friesland, dat zijn eigen verleden vergeet. En wat lezen we bij Van Lennep in zijn voorwoord over Friesland? Het gewest heeft van alle Hollandse streken ‘nog het langst zijne oorspronkelijkheid en zelfstandigheid’ behouden ‘sedert oude tijden en door alle overheerschingen heen’. Maar de toegenomen uitwisseling met andere gewesten heeft een negatief gevolg: ‘de zoogenaamde beschaving [heeft] er eene vroeger ongekende zucht tot navolging [...] ontwikkeld; zoodat men reeds Friesche boerenmeisjens ziet, die wijde mouwen dragen, en Friesche burgervrouwtjens, die [...] den gouden diadeem [d.w.z. het oorijzer] voor een nieuwmodisch mutsje verwisselen.’xi Ook bij Van Lennep dus de klacht over de teloorgang van de oorijzers als teken van ‘ontfriesing’. Ik geef u nog een voorbeeld van overeenkomst. De twee pleegbroers uit De Roos van Dekama komen in de loop van de roman in een minnenijd terecht om de schone Madzy van Dekama, de Friese freule die ze beiden aanbidden. De eerste keer
De Friese dichter springt overboord in de Zuiderzee omdat de Friezen hun eigen taal niet meer spreken, omdat de Friese adel op sterven ligt én omdat de vrouwen geen oorijzers meer dragen. vrouwen doen mij om watermelk en zoete koek denken, twee zaken waar ik een onoverwinnelijken afkeer van heb.’ix Ook Van Lennep gebruikt dus de mare van de Friese vrouwenschoonheid. Wat de plotselinge verliefdheid betreft die de dichter van HaverSchmidt overvalt bij het zien van Frieslands vrouwelijkheid: ook Van Lenneps helden zullen zich halsoverkop verlieven op een Friese maagd, even snel als de dichter uit Des zangers min, die slechts een glimp van haar in een diligence heeft opgevangen. Een ander punt van overeenkomst is de klacht over de verbastering van Friesland. Die achteruitgang is de reden voor de dubbele zelfmoord van ‘de Friesche poëet’ in het gelijknamige gedicht van Piet Paaltjens. De Friese dichter springt overboord in de Zuiderzee omdat de Friezen hun eigen taal niet meer spreken, omdat de Friese adel op sterven ligt én omdat de vrouwen geen oorijzers meer dragen. Op de bodem van de Zuiderzee treft hij het weeuwtje van Stavoren aan, die hem redt. Maar ook zij blijkt geen zuiver Fries meer te spreken en geen oorijzer meer te dragen. Dat is teveel voor de dichter en hij barst uit: ‘Verbasterd is mijn Friesland Tot op den bodem der zee. Ik heb genoeg van het leven. Drink zelf uw flesch Pommies.’ Zoo galmt de rampzalige dichter En vliegt de voordeur uit. Nog een korte strijd, - en de haaien Verdeelen hun zangrigen buit.x
dat ze kennis met haar maken, gebeurt dat louter auditief. Ze horen een zó zoetgevooisde stem een Fries lied zingen, dat ze beide stapelverliefd worden. De inhoud van het Friese lied dat Madzy zingt, citeert Van Lennep in vertaling: Zegt mij, vriendinnen! Gij die het weet, Baart ons het minnen Blijdschap of leed? Is liefde aan ons leven Tot vreugde gegeven, Of stort ze ons in zorgen en pijnlijk verdriet? - Ik weet het niet. De laatste regel wordt in de volgende strofen herhaald en het einde luidt: Genoegen en smarte Schenkt liefde aan het harte; Maar wat weegt nu zwaarder, de vreugde of ’t verdriet? - Ik weet het niet.xii Wie moet daarbij niet denken aan de ‘Immortelle XXV’ van Piet Paaltjens: Hoor ik op Sempre een waldhoorn, Of ook wel een Turksche trom, Dan moet ik zoo bitter weenen; En - ik weet zelf niet waarom.xiii
Trotwaer
de Moanne
De slotregel wordt tweemaal in ongeveer gelijke bewoordingen herhaald, zoals in Madzy’s lied. Ook de derde ‘Immortelle’ is verwant: Waarom ik de loome nachten Met wrange tranen bedauw? Ik weet niet, wat ik liever deed, Dan dat ik het zeggen zou. En wou ik het ook al zeggen, Weet ik, of ik het wel kon? Voor alles is een oorzaak, Maar hebben mijn tranen een bron?xiv De overeenkomsten tussen Madzy’s lied en de twee Immortellen zijn frappant in woordkeus, klank en substantiële levenstwijfel. Bovendien moet het lied van Madzy gelezen worden als een vingerwijzing voor de interpretatie van het gedicht Liefdewraak van Piet Paaltjens. Ook Liefdewraak betreft een lied. Bij ijzige vorst staat in Leiden een dichter te zingen voor het raam van degene die hij aanbidt. Hij speelt op zijn gitaar en zingt tedere minnedichten: Hij zingt er eerst een in het Fransch, Genaamd: ‘le troubadour,’ In acht coupletten, en ’t refrein Luidt telkens: ‘Ah! l’amour!’ Vervolgens zingt hij een in ’t Duitsch. Dat klinkt wel eens zoo schoon. ’t Zijn nu geen luchte trillers meer; ’t Is nu een sombre toon. [...] In ’t Hollandsch zingt de jongling niet; Die taal is ongeschikt; Zij klinkt in de ooren van de min Zoo ruw en ongelikt. Maar, of hij Fransche trillers sla, Dan of hij weene en zucht’ In ’t Duitsch, hij merkt aan liefjes raam Geen licht op of gerucht.xv We weten nu dankzij De Roos van Dekama waar dat aan ligt. Had de verliefde dichter maar zoals Madzy in het Fries zijn liefdesgedicht gezongen, dan was het raam opengevlogen en had zijn aanbedene een touw naar beneden gegooid. Tekstueel blijken er voldoende aanwijzingen te zijn om te concluderen dat HaverSchmidt voor de tijdgenoot herkenbare toespelingen maakt op De Roos van Dekama en die roman dus in het discours van zijn gedichten meeneemt. Ook inhoudelijk zijn er in het oog lopende parallellen.
Daarvoor moeten we de thematiek van Piet Paaltjens’ bundel verder uitwerken. HaverSchmidt introduceert zichzelf in de bundel als editeur van de poëzie van de verdwenen Piet Paaltjens, een afsplitsing van zichzelf. In de ‘Levensschets’ geeft HaverSchmidt aan, dat niemand iets weet van de jeugd en afkomst van Piet Paaltjens. Met andere woorden: Piet Paaltjens is een soort vondeling, zoals zoveel personages in de negentiendeeeuwse literatuur. De bundel bevat enige cyclussen. De eerste, die van de ‘Immortellen’, heeft als voornaamste thema de vergankelijkheid van de vriendschap. Als de ik-figuur Piet na de vriendschap de liefde leert kennen, blijkt ook deze een illusie te zijn. Dit lijdt tot mensenhaat en tenslotte doodsverlangen. In de tweede cyclus, die van de ‘Tijgerlelies’, gaat het alweer om afgewezen liefde. De liefde overvalt de ik-figuur als een donderbui, maar nooit volgt er zonneschijn. Ook de daarop volgende ‘Romancen’ gaan over miskende liefde en de invloed daarvan. In enkele gedichten wordt miskenning verbonden met gekrenkte trots, en dat bij elkaar leidt tot destructief gedrag. De voornaamste thematiek van Snikken en grimlachjes is daarmee: gebroken vriendschappen, miskende liefde, trots die tot ondergang leidt. Dit wordt verbonden met een dubbelgangermotief, waarbij de hoofdpersoon in diverse afsplitsingen voorkomt. Dit motief hangt weer samen met het voornaamste thema van alle geschriften van HaverSchmidt, die altijd gaan over dubbelspel, maskerades en de bedrieglijke schijn. Hij schreef niet voor niets in de negentiende eeuw, de gemaskerde eeuw. De thematiek van De Roos van Dekama zal niet iedereen kennen. Het verhaal is snel verteld: twee studenten uit Leiden trekken te voet door Nederland. In Friesland komen ze in een herberg terecht, waar ze aan de praat komen met iemand die een oud receptenboek bezit uit het klooster van Sint Odulf. Het klooster is in de veertiende eeuw in vlammen opgegaan bij de strijd tussen Hollanders en Friezen. Achter het receptenboek blijkt een kroniek te zitten over die strijd. Die kroniek is voor de studenten veel interessanter dan het receptenboek, want die blijkt allerlei interessante bijzonderheden over het gevecht te bevatten. De kroniek zou gepubliceerd moeten worden, maar in de oorspronkelijke vorm is die moeilijk te volgen. Een van de studenten schakelt een hem bekende schrijver in om van de kroniek een doorlopend verhaal te maken. Na deze proloog over de manuscriptvondst begint het eigenlijke verhaal. Twee vondelingen zijn in Italië bij een rijke adellijke man op de mat gelegd en deze heeft de jongens geadopteerd en ze opgevoed als ridder Reinout en Deodaat. Via allerlei omwegen zijn de jongens in dienst van de Graaf van Holland gekomen. Van hun afkomst weten zij niets. Er is een gespannen verhouding tussen de Graaf van Holland en de Friezen. De Friezen streven naar vrijheid, terwijl de Graaf van Holland zijn wetten aan de Friezen wil opdringen. De roman opent met een landdag in Haarlem, waar vertegenwoordigers van alle gewesten bij elkaar zijn. Ook de Friezen zijn aanwezig met allerlei krijgsvolk. Hun leider is de Heer van Aylva, die zijn pleegdochter Madzy van Dekama heeft meegenomen. De schone Madzy is aan haar afkomst verplicht met een Fries te trouwen en
34
Paaltjens aan Eelco Verwijs, die als fictie in de inleiding verwerkt wordt, is werkelijk geschreven. Pas onlangs is deze brief in het familiearchief Telting gevonden.xvii Beide inleidingen bevatten dus een manuscriptfictie en een mengeling van fictie en werkelijkheid. Het dubbelgangermotief van Piet Paaltjens komt terug bij Van Lennep in de twee pleegbroers, die als complementairen van elkaar dienen, en die in een andere gedaante optreden als de twee voetreizende studenten van de inleiding. In het begin van het boek zijn de broers één in doen en denken. Als de liefdesstrijd ontbrand is, zijn ze gesplitst en verdeeld. Soms lijkt de een te overwinnen, dan delft de ander het onderspit. Op een gegeven moment is de strijd voorbij: de felle ridder legt zich neer bij de overwinning van zijn broer. Hij verdwijnt om pas na vele jaren weer op te duiken. De broederliefde en het broederverraad bij Van Lennep zijn te vergelijken met de vriendschap en het verraad daarvan bij Piet Paaltjens. De liefde en haar destructieve gevolgen zijn in beide boeken aanwezig. In De Roos van Dekama volgt bijna-moord op verliefdheid; in Snikken en grimlachjes is zelfmoord het natuurlijk gevolg van miskende liefde.
35 de jonker Seerp van Adeelen is daarvoor bestemd. De beide jonge Italianen gooien echter roet in het eten. Nadat ze haar hebben horen zingen, worden ze verliefd op haar. Het lijkt erop dat Madzy wel iets ziet in Deodaat. Reinout, de meest vurige van de twee, wordt zo afgunstig op zijn broer dat hij hem neersteekt en voor dood achterlaat. Deodaat knapt echter op. Via allerlei verhaallijnen komen we te weten dat Deodaat een zoon is van een Friese edelman en een Italiaanse jonkvrouw. Zijn pleegbroer schijnt een zuivere Italiaan te zijn. Madzy ziet geen beletsel meer om met Deodaat te trouwen, nadat haar vroegere gedoodverfde verloofde in de grote slag van de Friezen tegen de Hollanders omgekomen is. Als we de thematiek herleiden tot de essentie, komen we op dezelfde uit als in Snikken en grimlachjes. In beide gevallen begint
De verwantschap tussen beide boeken ligt verder in de Friese kwestie. Die heeft met trots te maken. Friesland is in de negentiende eeuw voor de Nederlanders méér dan een aparte provincie met zelfstandigheidneigingen en een volksaard die in een paar clichés samen te vatten is. Goffe Jensma heeft er in Het rode tasje van Salverda op gewezen, dat het Friesland-beeld voor een groot deel een constructie van de eliteburgerij was. Het werd als een soort tegenwicht opgeworpen tegen de voortschrijdende eenwording en eenvormigheid. In Friesland kon je als het ware terugreizen in de tijd en het ongeschonden Bataafse oer-ras terugvinden, dat trots, eenvoudig, onbuigzaam en goudeerlijk zou zijn. Het gaat hier om een negentiende-eeuws cliché, en toch kan ik niet ontkennen zelf ook het gevoel te hebben terug te gaan in de tijd als ik Frieslands bodem betreed. Drie jaar geleden werden
Friesland is in de negentiende eeuw voor de Nederlanders méér dan een aparte provincie met zelfstandigheidneigingen en een volksaard die in een paar clichés samen te vatten is. het boek met een manuscriptfictie. In het ene geval krijgt HaverSchmidt een tas met gedichten van Piet Paaltjens; in het andere geval krijgt Jacob van Lennep een kroniek in handen die hij mag bewerken. In beide gevallen bevat de inleiding niet alleen fictie, maar ook een flinke portie werkelijkheid. In De Roos van Dekama grijpt Jacob van Lennep terug op een voetreis die hij in werkelijkheid met zijn toenmalige vriend Dirk van Hogendorp gemaakt heeft. Hij verwerkt ervaringen van die reis in de roman, zoals na te lezen valt in het dagboek van die voettocht, dat in 2000 heruitgegeven is.xvi Ook HaverSchmidts inleiding is niet louter fictie. Hij schrijft biografische feitelijkheden van de student HaverSchmidt toe aan Paaltjens. Ook citeert hij uit eigen brieven. De brief over Piet
er filmopnames gemaakt voor de t.v.-serie De zomer van 1823. Geert Mak liep de voetreis van Jacob van Lennep en Dirk van Hogendorp na. Ik was adviseur voor de negentiende-eeuwse achtergronden. Tegen de makers van de documentaire had ik gezegd, dat ik de trekschuit beschouwde als een symbool van het onvermogen om een voorbije tijd nog werkelijk te kunnen openbreken. Ik betreurde dat die voor mij een altijd gesloten onderdeel van de negentiende eeuw zou blijven. De trekschuit vertegenwoordigde een beeld, een geluid, een tempo die niet meer op te roepen waren. Ik was stomverbaasd te horen dat er in Dokkum nog een ware trekschuit met paard bestaat, die ingehuurd zou worden voor de serie. Ik maakte de afspraak naar de filmopnames te komen als de schuit zou varen, en dus vertrok
Trotwaer
de Moanne
ik op een zonnige morgen vanuit Amsterdam naar Dokkum. Op een gegeven moment zag ik in de verte het tafereeltje van het paard met de trekschuit, in de buurt van Aalsum. De voerman liep over het jaagpad naast het paard, het schip gleed door de vaart. Er waren alleen geluiden van het paard, het kabbelend water, koeien en eenden. Ik kreeg toen heel sterk de indruk dat mij alsnog een blik in de negentiende eeuw gegund werd. Zo moet het er toen geklonken, geroken, uitgezien hebben. Er was op dat moment niets van de moderne tijd zichtbaar of hoorbaar. Ik ervoer het tempo van de negentiende eeuw en op dat moment was de mythe van Friesland voor mij geen cliché. Zowel Van Lennep als HaverSchmidt hebben in hun boeken bijgedragen aan de mythevorming over de Friezen. Bij Van Lennep zijn de Friezen vrij, oprecht, heetgebakerd, vechtlustig. Hun taal is oprecht en ongeveinsd, omdat de Friezen nooit de schone woorden en de vleitaal der hovelingen hebben leren spreken. Van Lennep roemt hun bloeddorstigheid. De Friezen zijn zo fel in de oorlog omdat ze de strijd van jongsaf aan gewend zijn, en als bloeddorstige wildemannen beschrijft Van Lennep ze: Het was een vreesselijk schouwspel om die schier ongekleede Friezen, met hunne bloote hoofden en ruige blonde lokken, met het gloeiende gelaat van zweet en bloed en stof bedekt, met de oogen vonkelende van razernij, soms zonder ander wapen dan hunne naakte forsch gespierde armen, tegen de paarden te zien opspringen, zich aan de ruiters vastklemmende zonder de wonden te tellen, die zij bekwamen, en zich met hunne vijanden latende voortslepen: of, wanneer zij eindelijk onder de paarden geraakten, met hunne tanden de arme dieren de pezen van den voet afbijtende.xviii Bij HaverSchmidt staat de vechtlust minder centraal. Hij draagt op zijn manier bij aan het standaardbeeld van Friesland door de ondergang van de echt Friese eigenschappen te thematiseren. De grote overeenkomst tussen beide boeken kan niet langer veronachtzaamd worden. HaverSchmidt had ongetwijfeld De Roos van Dekama in gedachten bij het schrijven van zijn Paaltjensgedichten. Maar kan ik waarmaken dat Van Lennep in 1836 rekende op een poëtisch vervolg van zijn historische roman? Liet hij raadsels onopgelost om die door een ander te laten oplossen? Bleven er draden in de vertelling loshangen die nog aan elkaar geknoopt moesten worden? We moeten naar het slothoofdstuk van De Roos om hier een antwoord op te vinden. De afkomst van ridder Deodaat wordt in de roman verklaard. De vondeling van weleer blijkt een echte Fries te zijn en hij trouwt met Madzy, waarna hij vader van een talrijk huisgezin wordt. Zijn pleegbroer Reinout echter, de meest felle, de meest strijdlustige, de hartstochtelijkste, kortom de meest romantische én de meest Friese van de twee, heeft echter nog geen behoorlijke uitleg van zijn afkomst gekregen. In het hele boek verdwijnt en verschijnt hij op allerlei momenten. Soms is hij Fries met de Friezen, soms keert hij zich van hen af.
Op hem is het begin van de ‘Levensschets’ van Piet Paaltjens helemaal van toepassing: Er zijn levensgeschiedenissen, die zich uiterst moeielijk laten schrijven. Vooreerst, dewijl ze zoo aandoenlijk zijn, dat men er zich niet mee kan inlaten, of men moet het uitsnikken van ontroering; en dan, omdat ze bijna geheel in den nacht der vergetelheid begraven liggen. - Van al zulke levensgeschiedenissen is die van PIET PAALTJENS de onbeschrijfelijkste. Men weet haast niets van hem, en wat men nog van hem weet, dat is hartverscheurend. Wanneer is hij geboren en waar? Wie droeg hem onder haar hart en wie gaf hem als vader aan bij den burgerlijken stand? [...] - Op al die vragen kreeg nooit iemand een antwoord. Het schijnt, dat de stukken, met behulp waarvan men den sluier van PAALTJENS’ jeugd had kunnen opheffen, verloren zijn geraakt. Eenigen willen, dat ze opzettelijk verdonkeremaand werden. Het is niet onmogelijk. Wij hoeven hier maar in te vullen: Piet Paaltjens is de wederverschijning van Reinout van Verona. Van Lennep bood HaverSchmidt de gelegenheid zijn geheimzinnige tweede edelman te verplaatsen naar de negentiende eeuw, waar hij opnieuw ronddoolt, even hartstochtelijk, onberekenbaar, redeloos, even typisch Fries als zijn dubbelganger uit de veertiende eeuw.
Vgl. p. 11 in de nieuwe editie: Piet Paaltjens, Snikken en grimlachjes. Academische poëzie. Bezorgd door Marita Mathijsen en Dick Welsink. Amsterdam 2003. ii Vgl. de nieuwe editie: Jacob van Lennep, De Roos van Dekama. Een verhaal. Bezorgd door Joke van der Wiel. Amsterdam 2003, p. 373. iii Vgl. Van Lennep 2003, p. 529, waar Joke van der Wiel deze interpretatie van Van Lennep vergelijkt met de historische bronnen. iv Paaltjens 2003, p. 50. v Van Lennep 2003, p. 373. vi Vgl. Jacob van Lennep, Lopen met Van Lennep. De zomer van 1823. Dagboek van zijn voetreis door Nederland. Bezorgd door Geert Mak en Marita Mathijsen. Zwolle 2000, p. 126. De tekst in deze uitgave is hertaald: de door mij geciteerde oorspronkelijke is te vinden op: www.negentiende-eeuw.nl, onder ‘Literaire teksten’, Reisdagboek Jacob van Lennep, hoofdstuk 9. vii Paaltjens 2003, p. 7. Het citaat is ontleend aan het gedicht ‘Nieu-Liedeken tot lof van Vrieslandt’ uit de bundel Friesche lust-hof (1621) van Jan Starter. viii Paaltjens 2003, p. 43. ix Van Lennep 2003, p. 43-44. x Paaltjens 2003, p. 54. xi Van Lennep 2003, p. 9-10. xii Van Lennep 2003, p. 63-64. xiii Paaltjens 2003, p. 21. xiv Paaltjens 2003, p. 18. xv Paaltjens 2003, p. 40-41. xvi Van Lennep 2000. xvii In de nieuwe editie wordt deze vondst van prof. Philippus Breuker voor het eerst bekendgemaakt. De originele brief berust inmiddels in het Rijksarchief van Leeuwarden. Vgl. Paaltjens 2003, p. 116. xviii Van Lennep 2003, p. 440-441. i
36
albumbled
Op de duikplank met Willem Jan Otten et incarnatus Er was geen tijd, welnee, want buiten ons benul verstreek niets niemandal en niets verdween
anneke reitsma
of loste op, waar wij niet waren sowieso, en dat jij stierf, dat kon alleen in poëzie, alleen omdat jij las, mijn lezer zieleoog, omdat jij deze regels binnen wilde treden
37 Onlangs publiceerde Ger Groot in NRC Handelsblad een paginagroot artikel onder de kop ‘Verlos ons van de hoge’.1 Willem Jan Otten (*1951) lijkt zich van deze atheïstische oproep weinig aan te trekken. Hij noemt zijn laatste dichtbundel - even speels als diepzinnig - Op de hoge, welke duikplankgedachte ook typografisch heel fraai op het voorplat is vormgegeven. Eerder al had Otten, in Het wonder van de losse olifanten (1999), een poging ondernomen om ‘de ontwikkelden onder de verachters van de christelijke religie’ tot inkeer te brengen, maar dat is langs de weg van argumentatie - natuurlijk onbegonnen werk. Dat kan beter via de poëzie, die bij uitstek de talige kunstvorm van het beeld is. Geloven, zo heeft Otten ervaren toen hij zich tot het katholicisme bekeerde, is vooral een kwestie van dúrven duiken, al is het - op het concrete niveau - natuurlijk wel prettig om daarbij over de nodige ‘stuurmanskunst’ te beschikken. Maar Otten zou geen dichter zijn, als dit concrete niveau voor hem geen springplank zou vormen naar het domein van de verbeelding. Daarom is bovenstaand gedicht zo riskant, omdat Otten hier de omgekeerde route volgt. Via de titel immers - Et incarnatus worden wij onmiddellijk geconfronteerd met een van de centrale dogma’s uit het christendom: de menswording van Christus. Maar deze aan het Johannesevangelie ontleende formulering zet ons tegelijk ook (en die gelijktijdigheid is kenmerkend voor Otten) op een poëticaal spoor: ‘Het Woord is vlees geworden’. Zo vormen poëzie en religie het vertrekpunt van dit gedicht. Aanvankelijk kunnen we nog denken dat hier een ‘normaal’ stervensproces beschreven wordt. Ieder die dit in nabijheid ervaren heeft, zal zich immers herkennen in de regels ‘Er was geen tijd, welnee, want buiten ons benul / verstreek niets niemandal en niets verdween’. Doden blijven bij ons, of ze dat nu willen of niet. Maar met betrekking tot Christus gaat Otten nog een stapje verder: ‘dat jij stierf, dat kon alleen in poëzie.’ Eenvoudiger heb ik nog nooit geformuleerd gezien dat de bijbel poëzie is en Christus blijvend onder ons.2 Dat is dan ook de hoge ambitie van Willem Jan Otten: religieuze poëzie te schrijven die recht doet aan het
stond jij in de tijd, zoals de Stille Zuidzee in de tel kan staan waarin een sterveling de Stille Zuidzee droomt, en daar stierf jij dus in, precies als wij, jij stierf de dood van weten wie je bent als je verstreken bent, jij, sterver voor mijn angst voor eeuwig wit altijd. Willem Jan Otten, Op de hoge (2003)
geloofsmysterie én aan de magie van het woord.3 Dat kan hij niet helemaal op eigen kracht. Misschien zelfs wel helemaal niet. Daar heeft hij ‘[zijn] lezer zieleoog’ voor nodig. Deze meest intieme Lezer heeft op Golgotha misschien wel even van ‘de Stille Zuidzee’ gedroomd, bij wijze van mentale pijnstiller. Maar hij is het lijden niet ontvlucht; hij durfde te duiken en maakte daarmee - voor eeuwig wit altijd - een eind aan de grootste angst van de schrijver: het lege vel papier, de gestorven verbeelding. De volgende regels zullen, als ik mij niet vergis, klassiek worden, zoals sommige verzen van Hooft en Vondel dat nog zijn, of van Nijhoff en Gerhardt: ‘jij stierf de dood van weten // als je verstreken bent’. Om kippenvel van te krijgen!
aantekeningen 1. In NRC Handelsblad van 20 juni 2003. De ondertitel - ‘Het intolerante gelijk van seculier Nederland’ - geeft overigens goed aan dat dit niet de mening is van Ger Groot, maar eerder die van fervente atheïsten als Rudy Kousbroek. 2. De lezer moet mij deze zweem van een foutieve samentrekking vergeven. 3. Voor een uitvoerige verantwoording van Otten’s schrijversambities verwijs ik naar het fascinerende Zomerdagboek. De bedoeling van verbeelding, dat vrijwel gelijktijdig met Op de hoge verscheen (bij - respectievelijk - de Prom en Van Oorschot, beiden te Amsterdam).
Trotwaer
de Moanne
proaza
Juffers
geertruida van assen
38
Dêr komme se wer, dûnsjend troch de loft, de moaie smelle lyfkes klaaid yn it swart mei in inkelde blauwe bân. Hieltyd op ’e nij fange se him, litte him de wite meunsters dy’t hieltyd mar tichterby komme hielendal ferjitte. ‘Koe dit mar ivich duorje,’ flústeret er. Hy giet lizzen yn it droege gers, lit de sinne waarm skine op syn holle. It is noch mar ein april, mar it liket wol heech simmer. It binne alle jierren de earsten, mar dit jier binne se wol hiel betiid. Wat wolst ek mei sok prachtich waar. Tolve april wie it begjin fan de ynventarisaasje dit jier. Ferline jier wie se noch mei, syn eigen juffer, mar dat sil nea wer sa wêze, de meunsters hawwe har te pakken krigen. Yn it begjin hie se ien en al ear west. Oeren koe er har fermeitsje mei syn ferhalen oer it ynsektelibben. Hja gie faak mei. Glundere at se in bist ek op namme bringe koe. Dat soks bliuwe moast, fûn hja ek. Yn ’t earstoan gie se ek mei nei de petearen, mar hieltyd faker wie der ynienen wat oars: it hûs moast yn ’e ferve, de tún moast dien, skjinmeitsje, in nij behankje en dat allegear krekt yn de jufferstiid. ‘Do bist der noait,’ hie se him in kear ferwiten. ‘Hoe bedoelst, ik bin der no dochs?’ ‘Dat bedoel ik net. Do dochst noait wat.’ ‘Dat is net wier. Ik haw juster noch skjinmakkersguod helle.’ ‘Mar do dochst dêr neat mei, ik moat hjir alles dwaan.’ ‘Fan ’e wike haw ik noch itensean.’ ‘Ja fansels, doe wie ik der net. Do hast altyd mar drokte mei dy juffers, fierder dochst neat. Do joust mear om dy bisten as om my.’ ‘Dat is net wier,’ wie er begûn. Hy hie har oansjoen, har eagen baarnden fûl. It hûs, de tún, alles waard derby helle. ‘Fan ’t winter hawwe wy it dochs goed hân?’ ferwarde er him. It wie in skoft stil. ‘Dat is sa,’ sei hja doe, ‘mar fan ’t winter wiene dy juffers der net. Do moatst kieze, dy juffers of my.’ De iene juffer is in hy, grypt har samar yn ’e loft. Yn tandem fleane se fierder, machtich liket him soks.
Faak hie er derop trochfantasearre, ienris op bêd hie er it der samar útflapt. ‘Hiene minsken ek mar wjukken,’ hie er ta beslút suchte. ‘Do smearlap! Ellindige fint, smoarch bist,’ hie se lilk roppen. It lytse húske skodde deroer, doe’t de doar teplak foel. Ferbjustere hie er nei de tichte doar stoarre, wat hie er eins ferkeard sein? It wie dy jûn doe’t er de kar makke. Om it iene te winnen soe er it oare ferlieze. In hiele moanne hie er net fuort west. Neat gjin drege petearen mei de gemeente. In fiks gat yn ’e ynventarisaasje. Hy hie it ferlern, al gau wiene de meunsters kaam. Hie er dochs in ferkearde kar makke?
39
It reid beweecht, ynienen sjocht er it. Der krûpt wat út it wetter. Stadich gripe de poatsjes de grouwe stâle fêst. Omheech is it doel. Hy hâldt de siken yn, fernimt er, mar dat hoecht net, it bistke sil net omkeare. Healweis hâlde de poatsjes stil. It wachtsjen kin begjinne. It bistke is betiid, mar ek let. Betiid, want it is noch april, let, want de sinne stiet al heech. Hy hat it al faker meimakke. It sil in hiel skoft duorje, in libben wurdt ôfsletten, in nij kin begjinne. En samar wiene de ferkearde wurden fallen. Wêroer eins wit er net iens mear. ‘Ik wol sa net fierder,’ hie se úteinlik sêft, hast leaf sein. Hy hie der gjin antwurd op. Syn kar hie goed west, mar har oertsjûgje wie mislearre. En no soe se fuort, hy hie nochris ferlern. It lyfke skuort, it sil no net lang mear duorje. Mei ferwûndering sjocht er nei it barren. It lytse bist lit foargoed in âld libben efter him. Nea mear sil er in gefaar wêze foar it lytse wetterlibben, noch eefkes en dan sil er baas wêze yn ’e ynsektewrâld boppe it wetter. Fleane sil er, ite, yn tandem fleane, frij wêze oant... Hja wie útflein. Noch ien kear hie er har sjoen, mei har praat. ‘Hoe is ’t mei dy?’ hie se frege. ‘Goed.’ ‘Wier?’ ‘Wier.’ ‘Ik sil trouwe.’ ‘Soa.’ ‘Wy komme yn it nije plan te wenjen.’ ‘Soa.’ ‘No, it bêste dan mar.’ En dat wie de lêste kear. De meunsters hiene har te pakken krigen. It is safier, it bistke skommelet noch wat hinne en wer at er fierder by de stâle opklaut. Syn âlde libben bliuwt sichtber oan ’e stâle hingjen. De wjukken hingje slop om it liif, mar dat sil net sa bliuwe. It liket der hielendal net op, mar dochs docht it lange smelle lyfke fan de juffer him oan in sigaret tinken en dêrmei komt him ek it pakje wer yn ’t sin. Juster hie er samar it pakje sigaretten en de oanstekker boppe op ’e krante lein. Hy hie
Trotwaer
de Moanne
proaza
juffers
de boel ôfrekkene en it pakje en de oanstekker yn ’e bûse dien. Nuver, want hy smookte al jierren net mear. En no moat er der ien fan hawwe. Hy klaut yn ’e bûse fan it jaske dat foar him leit yn it droege gers. Fynt it pakje, kriget der ien út, stekt it ding yn ’e brân. En genietet fan datjinge dat er al dy jierren mist hat. De wjukken binne sa’t se wêze moatte. It nije bist besiket se te brûken. It slagget. Hy is noch gjin keunstner, mar dat sil gau sa wêze. Fine streekjes reek kringelje earst yn lytse rûnten, mar stadichoan grutter wurdend omheech. De begjinnend fleankeunstner makket foarderingen, fljocht yn rûnten, omheech, mei rjochte banen en ferleit dan samar de fleanrûte. Hieltyd op ’e nij moatte syn eagen it bist sykje, oant er him net wer fynt. De sigaret wurdt stadichoan lytser, hy sil mar op hûs oan. De fleankeunstner is no fuort, de tandem juffers ek. Hy krijt syn jaske út it droege gers, slingeret it ding oer it skouder, sjocht noch ien kear oer it wetter. Allinne de wite meunsters fan it nije plan gapje him oan. Hy draait har de rêch ta, smyt de peuk fuort en giet nei syn fyts. Hast is er by syn lege hûs as de auto’s him foarbyjeie. It heale doarp fytst der efteroan, de sirenes hawwe har wurk as startskot dien. ‘Ramptoerisme,’ mompelet er, ‘it is wer safier, elkenien moat sjen wêr’t it fjoer de boel fernielt.’
40
It wêzen fan it besteande
41
It stik fan Tineke Steenmeijer-Wielenga oer Jabik Veenbaas syn essaybondel De lêzer is in duvel (de Moanne, nûmer 5) ûnder de titel ‘Jabik Veenbaas skerpet de lêzer op’ hat my sa opskerpe dat ik ferbjustere mei grutte problemen sit. Ik besef no dat Veenbaas in djippe tinker is, literator en filosoof, in skriuwer fan kwizekwânsje sa’t wy yn jierren net hân hawwe. Ik haw nochal wat krityk op him hân. Dy krityk wie fier ûnder de mjitte. Dêrom hat er noait mear reagearre. Ik koe it hege peil fan ús filosoof net folgje. Sa haw ik noait witen en ek noait begrepen wat it doel fan ’e literatuer no krekt is. Tineke en Veenbaas komme derút. Op side 49 beskriuwt Tineke de gedachten fan Veenbaas oer ‘in humanitêre estetika’. Ik freegje my dan ôf: ‘Wêr ha se it yn ’e frede oer?’ Soenen se ek bedoele ‘in estetyske humaniteit’? Sjoch, dêr wurdt it gâns helderder fan. Dan giet it oer in ûnsjogge of moaie minsklikheid of oer de minsklike skientme of ûnsjoggens. Sa kinne wy der noch útkomme, mar it wurdt noch folle dreger. Neffens Veenbaas soe Jo Smit yn in essay skreaun ha ‘dat it de taak fan ’e moderne skriuwer is om yn syn eigen frijheid in antwurd te sykjen op de fraach nei it wêzen efter de minsklike stilearring.’ Wat is dat foar in fraach? Durk van der Ploeg hat yn syn jeugdsûndetiid ea in essay skreaun oer ‘it wêzen fan it besteande’. Neffens Noordmans, doe redakteur fan de Leeuwarder Courant, soe er dêrmei ‘it besteande fan it wêzen’ bedoele. Dêrom tink ik dat it by Smit in fraach is nei it minsklike efter de stilearre wêzentlikheid, mar it kin ek wêze dat it giet om de stilearring efter de wêzentlike minsklikheid of om de minske efter it stilearre wêzen. Wa jout my hjir útslútsel? In eintsje fierder giet it oer ‘de ûntjouwing, de ferriking fan ’e minsklikheid’. Soe er dêr de minsklikheid fan de ferriking en de ûntjouwing mei bedoele of de ûntjouwing fan ’e minsklikheid fan de ferriking? Keunst moat ‘neffens Smit boartlik wêze, keunst moat de minsklike posysje ûnbefongen beskriuwe’. Smit bedoelt fansels dat keunst de ûnbefongen posysje minsklik beskriuwe moat. Dan moat keunst ek noch spesifyk protestearje tsjin ‘de anonimiteit fan ’e wrâld’ (lês ‘de wrâld fan ’e anonimiteit’). Tige kritysk is Veenbaas as er it net iens is mei Smit, as dy beweart ‘dat de psychologyske roman gjin besteansrjocht mear hat troch de opkomst fan ’e psychology as wittenskip.’ Wat dat oanbelanget wie ik it mei Smit iens. Dat spyt my no. Ik haw Veenbaas folslein ferkeard begrepen. Veenbaas bedoelde net de psychology as wittenskip, hy bedoelde ‘de yndividuele psychology’ en dat is, as ik it goed begryp, de psychology fan it subjektyf realisme fan Veenbaas en dat subjektyf realisme stiet fier boppe
jabik veenbaas
wat wy, gewoane minsken, tinke dat feiten en realiteiten binne. Gjin wûnder dat ik as objektyf realistyske prutser neat fan him begriep. Ik nim myn petsje foar him ôf, bied him tûzen ekskuses oan en hoopje dat er noch lang yn folle frijheid de Fryske literatuer ferrykje mei mei syn djippe, drege en skerpe kritiken yn de Leeuwarder Courant. Dat dêrtroch hûnderten Fryske boeken by de útjouwer op ’e souder lizzen bliuwe en de lêzer noait berikke, docht net ta de saak. It giet úteinliken net om de Fryske literatuer, mar om de autentisiteit fan de subjektive realist Veenbaas of better sein om de realistyske subjektiviteit fan de Veenbaasiaanske autentisiteit. Mei deemoedige groetenis, Steven H.P. de Jong
Trotwaer
de Moanne
Tsead Bruinja (1974) is in dichter dêr’t wy as Friezen wiis mei wêze moatte. Sa’n fjirtich jier lyn haw ik ris skreaun oer it Frysk as in taalrelikt dat oer tweintich jier gjin kop mear ferstean koe. Ik bin bliid mei myn grutte ûngelyk en begroetsje tankber dizze jonge entûsjaste dichter dy’t it iene fers nei it oare skriuwt en foar syn tritichste al fiif bondels publisearre hat. Ik woe wol trochgean yn dy jubeltoan en alle fersen fan Tsead as treflik nei foaren helje. Mar no komt it grutte gefaar. Wurdt
hy assosjearret de brykste dingen by mekoar. Oft er myn syklus ea lêzen hat, wyt ik net. Is it Tsead slagge om fan syn assosjaasjes echte fersen te meitsjen? Ja fansels, soms, lykas it miskien party oaren ek slagje soe. It is de bedoeling dat sa’n by mekoar ponge griemmank fan assosjaasjes in fers wurdt, in keunstwurk. De dichter seit it oars as oars. De wurden sjonge har los fan ’e betsjuttings, sa’t Nijhoff sei. No kin men by Bruinja wol yn gedachten mei in poarsje goeie
In eksperimintele harsenspieling 42
steven h.p. de jong
dizze jonge dichter net troch ús entûsjasme en dat fan himsels en syn freonen te bot oer ’t hynder tild? Syn lêste bondel ‘gegrommel fan satyn’ docht my wat tinken oan myn eigen fersesyklus ‘noch trije dagen’, ea publisearre yn quatrebras. It wie in syklus dy’t ik twa kear opstjoerd haw. De bedoeling wie it skeppen fan in oare poëtyske taal, om oare poëtyske bylden te kreëarjen en nije effekten te berikken. De trúk wie: assosjaasjes fan bylden, sinnen, beskriuwingen, dy’t op it earste gesicht abslút net by mekoar pasten, in wize fan skriuwen dy’t men antydiskursyf taalgebrûk neame kin yn tsjinstelling ta ús wenstige taalgebrûk. It is in âlde wize fan poëzijskeppen, al te finen by de symbolisten, ym- en ekspresjonisten, surrealisten, dada, eksperimintelen ensfh. Om in pear dichters te neamen: Baudelaire, Rimbaud, Gorter, Schierbeek en it grutte foarbyld yn Nederlân Lucebert. It is in hearlike wize fan poëzijskeppen, in berûzing fan wurden bûten it ferstân om. Dat lit men mei alle problemen achter jin en men wykt fan ’e rasjonele paden ôf, fljocht út ’e bocht, fan ’e wei ôf, út ’e raljes. Men fart, rint en rydt oer folslein nije wegen yn ’e rimboe fan it bestean. Ferstannige minsken wurde poer (prachtich!), moralisten wize op ’e demony fan ’e gaos (manjefyk!), de bombast knalt as paukenslaggen út de nije muzyk en de tetteretet is it geknetter fan ’e sketterjende trompetten fan ’e nije harmonij. De moderne wrâld krijt stal en de âlde hat ôfdien en syn wearde ferlern. It is as de ferdôving fan drugs en buorrels. De moderne poëzij wurdt in houseparty, xtc foar de geast. De syklus ‘noch trije dagen’ waard krekt publikabel achte, mar ik moast it noch mar ris goed besjen en it yn my omgean litte, oft der net wat oan te ferbetterjen foel. Hessel Miedema spriek fan ‘Schierbeekiaanske wurdekakkerij’, oaren hienen it oer oerdwerse assosjaasje. Ik haw de syklus in pear moanne lizze litten en der hjir en dêr wat útskrast en oan ferbettere. Dêrnei waard it mei in ‘och...hm’ publisearre. Wat hat dit âlde ferhaal no mei Tsead Bruinja te krijen? Foar myn gefoel hat Tsead yn dizze bondel ‘gegrommel fan satyn’ itselde antydiskursive taalgebrûk tapast as ik doe. Hy skriuwt gjin haadletters (net funksjoneel en te elitêr foar de âlde avant-garde), gjin punten en komma’s (stikeltried foar de moderne dichter) en
tsead bruinja
wil fersen achter syn assosjaasjes sjen, mar dochs...? Is der ek in kritysk each, bgl. fan ’e dichter sels of fan ’e útjouwer oer dizze poëzij gien? Lit my earst wat moaie sinnen derút helje: oant ik dy wer ynazemje mei (7) ...de noardewyn dy’t as in wurkleaze post reinich om dyn hûs buorke (11) namme dy’t it sân no ferjit dy’t de see yn nammen bebiten meifierde en foarsichtich op har boaiem lei (13) ast achter it skerm dy echt waanst en yn kreeftegong it toetseboerd betaast (14)
Sokke rigels binne der gâns mear, se bewize it dichterskip fan Tsead. Mar dochs... En no komt de krityk. It liket wol oft elke skeet fan Bruinja hillige poëzij is. Wat moat ik mei (in) stream dy’t troch de koperen lieding de lekkende badkeamerkraan yn krûpe moast (7)? (Ik tink dan oan it grapke mei myn bern, as dy in snotbongel oan ’e noas hienen: Fraach: Wêrom hinget der in drip oan ’e kraan? Antw.: Omdat er net snuve kin.) Wat is de ‘bleate bast’ (11) fan in beam? (de bleate trui oer de bleate boarsten?) Wat is
43
dyn frijen fier fuort as ruslân klam swit yn de kâlde izerjitterij fan mossolov (12) Wêrom hou in moker troch de buis (12) ? (de paukenslach fansels, mar kinst him ek gewoan útknippe.) En dan foarbylden as ien stjoerde mûzen in oar liet se ite ik sei helje de kroade en smook de droege koarsten ûnder myn eagen (21) Fansels, men kin der gedichten achter tinke, mar it riedsel wurdt foar de argeleaze lêzer dan wol hiel grut. It giet earne oer in leafde dy’t foarby is en de skriklike konsekwinsjes dy’t dat hat, in âld tema, mar it komt net ta libben by Bruinja, sels al lit er ien syn hûs opblaze en leit er as lyk op ’e boaiem fan ’e see. ik friet my te barsten en koe it hûs net mear útkomme se koene my net iens rôlje sy waard wekker en seach my oan (...) se lake as in appeltsje (23) blau as it hert fan in flam slikket de see soms wakker oan de glêde algepoarten fan ús sliepen ropt it wetter mei fjoerwurden om de berte fan in nije moannegek (55) Spitich dat dizze rimram nettsjinsteande de moaie fynsten nei lêzen en wer lêzen abslút net oertsjûget. De dichter fersûpt hjir yn syn trúkaazje. Hy hat te min selskrityk en it ûntbrekt him dêrom
oan skerpte, humor, yntelliginsje en úteinliken oan poëzij. Poëzij is de skerpste en genipichste keunst dy’t der is en Bruinja komt dêr yn dizze bondel te selden oan ta. Hieltyd tink ik: it is gjin Lucebert, want dy is yn syn tsjokke sammelbondels, wêr’t men dy ek opslacht, altyd in grut dichter. Bêste Tsead, it is in misferstân dat elke ûnlogyske en brike assosjaasje fuort poëzij opleveret. Poëzij is in skeppingsproses, in drege wrakseling en net it blyn farren op in trúkje; dat kinne allinne de hiele grutten. Yn boppeneamde syklus dichte ik ienris: grize fryske dichters blyn as homerus hja sjogge net dat hja stroffelje oer skriktried dat hja skriktriedzje moatte oer stroffels yn har fiskespegels hingje de minsken oan galgen op in eksperimintele harsenspieling It kin oan my lizze, sis ik beskieden Anne Wadman nei, mar ik leau abslút net yn ’e eksperimintele harsenspieling fan Tsead Bruinja. Bruinja is sûnder mis in dichter, mar moat mear himsels wurde, in tefolle oan antydiskursyf taalgebrûk is te âldfrinzich, sels yn Fryslân.
Trotwaer
de Moanne
44
byld fan gysbert japicx makke troch wilfried put.
De devaluaasje fan de Gysbert Japicxpriis jan pieter janzen
Alheel koosjer is it mei it takennen fan de Gysbert Japicxpriis 2003 net tagongen. De heechste literêre ûnderskieding foar
45
Frysk proaza is om mear as ien reden devaluearre. in goeie grap Foar 1 septimber moast de advyskommisje foar de Gysbert Japicxpriis 2003 in motivearre advys útbringe oan Deputearre Steaten. Logysk dus dat de spekulaasjes oer de priiswinner yn ’e rin fan ’e simmer tanamen. De moaiste ferskynde op 20 augustus yn de nijs- en diskusjegroep alt.culture.friesland.frysk op it ynternet: Ut tige betroubere boarne: Willem Tjerkstra kriget dit jier de Gysbert Japicxpriis foar syn ‘Ridder fan Snits’. Diskear wie de priis foar proazaskriuwers. Oare kandidaten wiene: Durk van der Ploeg, Aggie van der Meer, Willem Schoorstra en Koos Tiemersma. Net fierder fertelle! Cor. In goeie grap, troch Joop Boomsma twa dagen letter fierder de wrâld yn brocht fia syn digitale deiboek. ‘Wer gjin Durk van der Ploeg? Kin ik my hast net foarstelle... Mar ja, Cor ... as ien op ’e hichte is, dan is it Cornelis van der Wal wol.’ Jawis, mar Cor is ek in earsteklas grapjas en weareldferneuker. It kòe fansels ek net wier wêze: in KFFB-skriuwer sûnder folle literêre pretinsjes, dy’t de heechste Fryske literatuerpriis krijt! Dat pakte oars út. Op 27 augustus lieten DS witte dat de Gysbert Japicxpriis op ienriedich advys takend waard oan Willem Tjerkstra (60). Foar syn roman Ridder fan Snits, ‘in mânske epyske histoaryske roman yn trije parten. Diel 3 is ferskynd yn 2001, de dielen 1 en 2 hat Tjerkstra skreaun yn resp. 1999 en 2000. De kommisje is lykwols fan betinken dat Tjerkstra de priis fertsjinnet foar alle trije parten.’ Hoeno? Hat de krityk in literêr masterwurk mist? Soe it diskear net gean om it bêste proazaboek fan 2001 en 2002? Wa hat/hawwe lekt? En wat te tinken fan Eric Hoekstra, dy’t – yn ’t earstoan ûnder pseudonym – yn Farsk, Hjir en de Moanne systematysk sines sei oer de boeken dêr’t er as sjuerylid mei oer kedize moast? Nee, alheel koosjer is it dizze reis net gongen. De Gysbert Japicxpriis is om mear as ien reden devaluearre.
resepsje Ridder fan Snits is troch de kritisy lang net unanym entûsjast ûntfongen. Typearjend binne de resinsjes fan Yvonne Dijkstra yn
it Frysk Deiblêd. Oer diel ien, Rom, is se noch wol te sprekken: ‘Oer it generaal is Tjerkstra der goed yn slagge om de histoaryske karakters oansprekkend te meitsjen foar de hjoeddeiske lêzer, al binne guon personaazjes net hielendal útwurke.’ It twadde diel, Skuld, boeit har ‘folle minder’. Se ergeret har oan ‘de patetyk fan dizze ridder, dy’t sa’t it liket hieltyd deselde flaters makket en dy’t allinnich mar oan himsels tinkt’. It boek is net mear as ‘it tuskenstik tusken begjin en ein’. Bij diel trije, Boete, nimt har yrritaasje fierder ta. As ‘moderne lêzer’ kin Dijkstra der net oer dat ridder Rienk Bockema net feroaret en him net ûntwikkelet. Dat hat neat út te stean mei de skriuwstyl fan Tjerkstra, ‘want dy bliuwt like byldzjend, mar alles mei de generaasjekleau dy’t bestiet tusken Rienk Bockema en mysels’. Kollega Jabik Veenbaas is yn de Ljouwerter Krante de negative kant it neist. Ridder fan Snits is ‘yn pretinsje in psychologyske roman’, mar de skriuwer mist it fermogen om op nuansearre wize te psychologisearjen. Syn resinsje fan diel twa beslút er sa: ‘Tjerkstra syn Frysk mei dan frij geef wêze, hy mei yn guon passaazjes in aardige, sintúchlike sfearskets jaan kinne, ek ‘Skuld’ bliuwt sa as gehiel tefolle in bûnte optocht fan uterlikheden.’ Yn syn Trotwaer-besprek fan diel ien jout Sybren Sybrandy gjin dúdlik oardiel. Wol hat er it gefoel dat de ‘mominten fan besinning tefolle apart steane’. Dat jildt neffens him ek foar ‘de wol hiel tafallige moetingen dy’t Rienk hat op wichtige mominten yn syn libben’, ‘in soarte fan dei ex machina’. Oan de beide oare dielen is Trotwaer/de Moanne net takommen. Oan Hjir is de trilogy helendal foarbijgongen. It soe al wêze, seit eks-redakteur Tsead Bruinja nei de priistakenning op it ynternettydskrift Farsk: ‘It earste diel soe ik in besprek oer skriuwe foar Hjir, mar sawol it boek as it skriuwen fan de resinsje foel my ôf. Ik kin my in stikje herinnerje dêr’t de haadpersoan as jonge in famke pakt en de metafoaren dy’t derfoar brûkt waarden, at ik it net mis ha gie it om in ûntbleate pylk, fûn ik âlderwetsk en ôfstannelik [...].’ Nee, dan sjuerylid Eric Hoekstra, alias Justus, fan ’t maityd oer datselde diel op datselde Farsk yn in ymplisite reaksje op de eardere krityk: ‘Ridder fan Snits is knap en mei masterskip
Trotwaer
de Moanne
skreaun. De skriuwer giet nearne oer de skreef, ferliest him net yn triviaal gemoralisear, saaie beskriuwingen, saaie dialogen of moderne foarûnderstellingen dy’t jin steure by it lêzen. [...] Yn alle gefallen is diel 1 in tige slagge histoaryske roman, dy’t in treffend byld fan ’e midsieuwen opropt. Justus is benijd oft dizze skriuwer de spanning yn de oare dielen fêsthâlde kin.’ Dat oardiel kin Joop Boomsma, ek op Farsk, it mar foar in part mei iens wêze: ‘Ik lies de dielen 1 en 2. Moaie ferhalen, prachtich byld fan de Midsieuwen, byldzjend proaza, knap skreaun. Tige dokumintearre ek, tink ik. Mar ik waard ferskriklik wurch, lêzendewei. Rienk B. neukt wat om him hinne (mei syn swurd, dolk – nea mei syn lul, liket it wol), bidt ta Marije. Hy fynt ferjouwing. Docht wer ‘skriklike’ dingen. Fynt wer absolúsje. Ensafuorthinne. In rippetearjende breuk. Aardich yn ’t earstoan, ferfeelsum nei in hoart.’ Syn konklúzje: ‘Yn alle gefallen: gjin literatuer yn myn belibbing. Wol: in skitterende histoarise roman, romans eins.’ Dat lêste sjocht Henk van der Veer oars. Yn it Snitser Nijsblêd hifket er Ridder fan Snits as ien gehiel. It is ‘perfoarst gjin trilogy, it is in histoarise roman dy’t (spitigernôch) om technise reden yn trije dielen op ’e merk brocht is’. In ‘masterwurk’ is de útslach fan dizze thúswedstriid (Snitser resinsint yn Snitser krante oer Snitser skriuwer fan boek mei Snitser haadpersoan): ‘De persoanlike ûntjouwing fan ’e Snitser ridder, syn identiteit en syn relaasjes mei tal fan histoarise figueren komme op oertsjûgjende wize nei foaren yn it ferhaal.’
literatuer? Fan alle kritisy is Joop Boomsma de iennichste dy’t eksplisyt de fraach stelt oft it bij Willem Tjerkstra syn bekroane boek(en) giet om in literêre prestaasje. Syn antwurd is ‘nee’. Dat sille guon fan de oaren grif mei him iens wêze. Ek Dick Eisma, foaroanman fan de Kristlik Fryske Folksbibleteek, tinkt bij Ridder fan Snits net yn it foarste plak oan literatuer: ‘Wy binne in folksbibleteek, wy jouwe folksboeken út foar in breed publyk. [...] It giet ús net sasear om it literêre gehalte, wy jouwe yn it foarste plak goede lêsboeken út mei in goed ferhaal.’ Dêr binne Provinsjale Steaten it neffens de ‘Oardering kultuerprizen en wittenskipsprizen’– mutatis mutandis – mei iens: ‘It literêre nivo fan de Gysbert Japicxpriis is foar in grut publyk faaks te heech [...].’ Eric Hoekstra en Henk van der Veer lykje – ek yn it ynformele sirkwy – ta in lytse minderheid te hearren dy’t yn de Snitser trilogy in masterwurk sjogge. Is de Gysbert Japicxpriis dêrmei devaluearre? Op himsels net. De advyskommisje is frij en ûnôfhinklik, de bekroaning foar de skriuwer dus in lokwinsk wurdich. Sjogge je nei de oare kandidaten, dan feroaret it byld. De fraach is ommers oft dizze boeken kwalitatyf sjoen yndied útstekke boppe al it oare proazawurk fan de ôfrûne twa jier. Ofgeande op it oardiel fan de measte resinsinten net. ‘Wy binne’ – om mei Eppie Dam op Farsk te sprekken – ‘no safier dat de takenning fan de Gysbert Japiks-priis like pynlik is foar dejinge dy’t him krijt as foar Durk van der Ploeg dy’t him
wer net krijt. De sjuery, mear út op eigensinnigens as op literêre rjochtfeardichheid, hat mei har kar in foaroansteand skriuwer foargoed weromsmiten op syn eigen eare.’ Koos Tiemersma, ek kandidaat, is it dêr mei iens: ‘de sjuery [hie] wizer wêze moatten en jou Durk de Gysbert’.
klucht De sjuery hat bij de útrikking op 13 novimber dus hiel wat te ferantwurdzjen. Net allinnich de kar, mar ek de steurende omballingen. Want noch net earder is foarkommen dat de útslach de buorren oer wie, foar’t DS sprutsen hienen. En dat is in streekrjochte devaluaasje. No ja, sa tinkt karmaster Eric Hoekstra der grif net oer. Dy fûn it as bestjoerslid fan it Frysk Festival twa jier lyn nammentlik ek heel gewoan om fia it digitale tydskrift Kistwurk trochlekke te litten oer hokker tema’s foar it Festival fan 2005 yntern praat waard. (Oksitanië stie doe sintraal. Mar dat is yntusken al wer fan de baan, lykas ek Hoekstra syn bestjoerslidmaatskip.) It skriuwen oer boeken dêr’t it yn de sjuery om gong, wie foar Hoekstra ek gjin punt. Moralistysk gelul, neamt syn alter ego dr. Gleon de krityk op dat novum: ‘as soe it ûnfatsoenlik wêze en praat oer literatuer en skriuw resinsjes as je yn de Gysbert Japicxsjuery sitte. Ik soe sizze, iepenheid foarop, mar it is altyd wer itselde salonsosjalistyske folk dat as earste de frijheid fan mieningsutering ûnderút hellet. Boppedat, hoe’t it yn de sjuery om ta giet, ha ik neat oer sein. Ik sis inkeld wat ik sels tink fan de boeken dy’t ik lês, lykas ik dat oars ek dien ha soe.’ – O ja? Mar wêrom dan ûnder skûlnamme? En wêrom yn in sjuery sitten gean at je je dochs net de mûle hâlde kinne? Yn dyselde Farsk-reaksje seit er trouwens wòl wat oer de gong fan saken yn de sjuery: ‘Ik wol wol loslitte, dat doe’t ik yn my omgean liet om Tjerkstra as kandidaat foar te dragen, dat ik tocht: mar dêr sille de twa froulju [Hjir-redaktrise Alpita de Jong en letterkundige Marijke Spies] it nea mei lykfine kinne. Hoesear ik my fersinde, die wol bliken by de krusjale gearkomste dêr’t de beslissing yn falle soe.’ At dat gjin devaluaasje fan it sjuerywurk en dêrmei fan de priis is! Eppie Dam hat grut gelyk: ‘Yn it betinkingsjier fan Gysbert Japiks docht bliken dat wy syn namme ferbûn ha oan in priis dy’t troch profilear- en provokaasjesucht by sjueryleden, in klucht oan it wurden is.’ Foar Farsk-redakteur Abe de Vries ien fan de redenen om der bij deputearre Bertus Mulder op oan te stean de hele saak werom te draaien en de priis nèt ta te kennen. Te gek foar wurden fansels. Of it soe wêze moatte dat de laureaat op literêre doping c.q. plagiaat betrape wurdt. En dêr is oant no ta nimmen op kommen. (Bij de klucht past ek dat it reglemint fan de Gysbert Japicxpriis-nije-styl op it Provinsjehûs net te besetten is: ‘Der wurdt noch oan wurke.’ En dat jildt ek foar de – nije – Bernlefpriis, de Fedde Schurer-publykspriis en de Pyt van der Zeepriis. Tenei dus mear.)
46
justus syn
Mei Wilco fan Bilco
oardiel
***
47
Resinsje fan It Portret, Wilco Berga. Utjouwerij Fryslân, 2002, 145 siden. Mmja, mei Wilco fan Bilco, dat jout it wol sa’n bytsje wer, dizze wiete keunstnersdream. De skilder de haadpersoan, de rike sakeman dy’t ea syn freon wie, syn ripe frou dy’t in galery runt, de dochter dy’t de mem nei de kroan stekke wol. Dan hat men de personaazjes wol byinoar. De sakeman, ea de freon, no delset as de al te ‘snelle’, al te opkringerige, eins net yntegere man fan ‘aksje moat der wêze’. Drinkt tefolle? Fansels! Ferwaarloazet de frou? Fansels! Sekretaresses - maitresses? Fansels! Ferliest by einsluten de slach? Fansels! Klisjee? Fansels! It boek is smûk. It hiele boek troch sit de skilder lekker te skilderjen, te dreamen, jout syn model in beurt, drinkt whiskey. Om it nijsgjirrich te meitsjen en dochs noch foar wat aksje te rieden hat de keunstner in tic, hy moat út en troch bewege, mei de earms slaan, en lûden imitearje, bygelyks froulike orgasmen. Hawar, dat mei hinnebruie. It docht net ôf oan de smûkens en it heech wiete-dream gehalte fan dit boek. De ein rint lykwols út op in drama dat nei safolle libbensgeniet, wipperij en wille dan ek folslein ûnecht oandocht. Drama past Berga net. It flokken fan ’e keunstner is net om ’e nocht twangmjittich beskaat. Dat fan ’e auteur allyk... It docht net autentyk oan. It plot is yn in nutedop de românse tusken de skilder en de frou fan ’e baas, pardon, de frou fan ’e freon fan ’e skilder. Hy hjit Teunis Leeuwerik, sy Maaike Vogelzang, mar se is troud mei in ... Edzard Zonderland. De nammen sizze al wa’t goed, wa’t ferkeard is. It goede sjongt as in ljurk (‘wat bisto leaflik, rizende simmermoarn’), it kwea jachtet om jild, hat macht en froulju, keapet skilderijen. Ymplisyt skûlet yn it boek in beskate oergeunst fan ’e skilder op de man fan aksje: ‘O ja, Edzard besiet minsken, mei help fan syn rykdom. Hy, Teunis, wie siik, en syn oandwaning hjitte ûnmacht. Of oergeunst, dat makke net safolle mear út.’ (129). In oergeunst dy’t spitigernôch net ta tema makke wurdt. De sin komt út de loft fallen yn in passaazje dat Skilder krekt net
Dochter pakte. Miskien hie er dat better wol dwaan kind. Yn alle gefallen mijt it boek it eksplisyt meitsjen fan konflikten, op syn heechst wurde se efkes oantsjut. Dêrom is it krekt sa’n smûk, sa’n libbensgenieterich boek, ôfsjoen fan ’e keunstmjittich oandwaande dramatyske ein dan. Ik soe sizze: in typysk Frânske roman, mei in keunstner, in românse, de klisjee-tsjinstelling fan Keunst = Goed en Jild = Ferkeard. Wêrom dan dochs trije stjerren? Foarst is yn it boek al it besef fan sosjale misstannen ôfwêzich: de platte oergeunst fan Skilder op Sakeman wurdt ferkrongen, mar wurdt teminsten net ta in nije klassestriid sublimearre lykas by Van der Ploeg wolris it gefal is. Okay, de tongblier en it romjen fan fee komme efkes op it aljemint, mar dat is yn minder as twa siden beslikke. Twad hâlde wy (de samling multiple personalities dy’t jo resinsint Justus is) wol fan estetyske ‘l’art pour l’art’-achtige boeken mei, tred, in heech wiete-dream gehalte. Literatuer moat ûnderhâlde en dat docht in boek oer gefrij mei froulju, gepimel mei skilderijen yn in moai stedsje oan de Sudersee wol. Boppedat steane der aardige sitaten, meast út boeken oer skilderjen, boppe alle haadstikken. Der sit yn ’e relaasje Edzard-Teunis (Sakeman-Skilder) in ûnderdrukte homo-eroatyske ûndertoan. Mar dat tema wurdt net rjocht útwurke. It wurdt inkeld mar sublimearre ta in emansipaasjestriid; de skilder dy’t him fan ’e sakeman emansipearret: Skilder wegeret it en stean it portret ôf oan Sakeman, yn ien fan waans huzen hy wennet. No, no, net gekker: earst de frou naaie, en dan it portret ek noch hâlde wolle? Mar dat konflikt oertsjûget net, is ek daalks foarby. Drama en konflikt oertsjûgje net by Berga. Berga is feroardield ta sereniteit, hoefolle drama oft er ek besiket te spyljen. Mar wat is der mis mei sereniteit? Skilders? Ik neam Vermeer. Skriuwers? Ik neam Proust. Fryske skriuwers: ik neam Haisma. ‘Wat zullen wij schilderen?’ is een vraag die eeuwenlang door schilders werd beantwoord met ‘wat ons wordt opgedragen.’ (sitaat side 20) En as de maatskippij in skriuwer opdraacht en set de Sakeman del as Kwea, de Keunst as Goed, alles betelle mei in beurs fan it ‘Fonds voor de Letteren’ (de Letteren, is dat ek net Keunst?) ... dan docht de skriuwer dat!
Trotwaer
de Moanne
‘Ik kom út in fertellerige famylje’
jant van der weg
Jant Visser-Bakker har bydrage oan de Fryske berneliteratuer As ik yn Appelskea by Us Blau Hiem delfyts, tink ik: hoe soe it oeuvre fan Jant 48
Visser-Bakker (JVB) der útsjoen hawwe, as se hjir yndertiid langer bleaun wie? Sels hat de skriuwster letter ûnderkend dat it ûnderwiis har frijwat opslokt hat. Yn in ynterview yn Hjir seit se dêroer: ‘Ik ha faeks de skriuwerij wol hwat tofolle opoffere oan it ûnderwiis. Mar der wie forlet fan materiael. Der wie gewoan net genôch’ (1973). Fiif jier hat se dêr yn Súdeast-Fryslân mei har man oan it wurk west, mar ‘doe’t de Dútskers de jeugdherbergeboel ynpikten’ (Frysk en Frij, 1988), rekken de Vissers nochal hastich wer fuort. It Trekkersfeest dat pland wie, koe net iens trochgien (Volksblad voor Friesland, 1940). In yntrigearjend boekje fan in tal desennia letter lit sjen dat har idealen, dy’t útkamen yn it lieding jaan oan Us Blau Hiem, sûnt dy tiid gelyk bleaun wiene. Leringen wekken, voorbeelden trekken ferskynt om 1965 hinne by de ‘Nederlandse Vereniging tot afschaffing van alcohol-houdende dranken’.
master Van der Tol, einredakteur fan Sljucht en Rjucht. As Jant Bakker dêrnei yn Krommenie foar de klasse komt, begjint se foar dat tydskrift te skriuwen. Dan publisearret se ek har earste Hollânsktalige ferhaal yn De Proletarische Vrouw. Bekend is se wurden troch har LC-rubryk ‘Praethoekje foar de bern’, dy’t se as Muoike Jant fersoarge fan 1953 oant 1979. Allinne har earste boek skreau se ûnder har eigen namme, Jant Bakker. Nei har trouwen waard dat meastal Jant Visser-Bakker of J.(A.) VisserBakker. In pear pseudonimen binne, neist ‘Muoike Jant’, Janke Kooistra en Reinou, dy lêste foar artikels yn Frysk en Frij.
libben en wurk Jantje Anna Bakker, berne yn Akkrum op 12 maaie 1906, ferstoar nei in aktyf libben en mei in oeuvre fan sa’n fjirtich boeken op har namme yn Ljouwert op 9 july 1992. Se fertelt oer har bernelibben yn It doarp fan Anne (1991). Dat autobiografyske en as lêste útkommen boekje hat se opdroegen oan har mem, ‘dy’t yn in libben fol soargen safolle moed, geduld en leafde hie’. Nei har skoalletiid wist se earst net rjocht wat se woe, dat se holp thús en letter noch in skoft yn de Gelderske dûmnyshúshâlding fan har nicht. Dy prate har it ûnderwiis yn. Sadwaande giet se mei santjin jier nei de Hearrenfeanster normaalskoalle, dêr’t se yn 1927 har ûnderwiisakte hellet. It wie yn dy jierren dreech om wurk te krijen, dat se wurdt earst folontêr yn Akkrum. Dan kin se yn Wikel as kwekeling mei akte oan ’e slach, mar dat duorret mar oardel jier: de skoalle wurdt fan iepenbier bysûnder. Se kin foar har gefoel net samar oerstappe, om’t se altyd humanist west hat, lykas se letter fertelt. Dat plak betsjut oars wol in earste stap op it skriuwerspaad. Haad fan dy Wikelder skoalle wie nammentlik
debut Om’t se fernimt, dat Frysk skriuwen har it bêste leit, sollisitearret Jant Bakker en wurdt se ûnderwizeres yn Eastermar. Dêr hellet se de Fryske akte by Douwe Kalma. Dêr debutearret se ek mei har earste berneboek, Fen twa lytse famkes, mei yllustraasjes fan Lies Veenhoven (1932). It boek belibbet yn 1943 in twadde printinge en in treddenien yn 1947, mei binnenyn deselde printsjes, mar mei in nij omslach fan Ts. Bottema. It ferhaal oer de twa fiifjierrige titelfamkes byldet yn dy beide de (romantyske) tsjinstelling tusken stêd en plattelân út, mei in dúdlike foarkar foar it plattelân. Dêr kin in bern midden yn de natuer opgroeie, kin it boartsje safolle as it wol en libbet it sûn. Alderearst wurdt dat tekene troch it uterlik fan de beide famkes. Arbeidersdochter Sytske, iennichst bern, hat ljocht krolhier, reade wangen en blauwe eagen. Se boartet in soad bûten en wol tige hearre nei wat har âlden sizze. Har tsjinspylster Klare, dochter fan in merkeman, is lyts en meager en hat fûle, brune eagen. In pear
49
jant visser-bakker (bron: tresoar)
kear wurdt de klam lein op har suterige uterlik. It famke is in neikommerke mei fiif susters, twa dêrfan al troud, en ien broer. Se is tige bedoarn en krijt altyd har sin. De beskriuwing fan it fermidden fan beide famkes past dêrby. Yn dat fan Klare steane froulju en manlju ivich mei elkoar te praten. Sytske har heit fernimme we allinne as er thúskomt fan syn wurk en har mem is drok yn ’e hûs oan it wurk. Sa ûntstiet in tsjinstelling tusken it naïve plattelânsfamke Sytske yn har iverich arbeidzjend en himmel fermidden, en it wrâldwize, mar ek suterige stedsfamke Klare. Somtiden hat Klare krekt troch dy wrâldwizens de oerhân. Se leart Sytske allerhanne ferskes en nimt it inisjatyf ta ûndogense streken. De reaksjes op dy ûndogensheden binne likegoed ferskillend: op heit syn earm heart Sytske Klare razen, dy’t bruien krijt. De tsjinstelling krijt klam yn it taalgebrûk. De wrâldwize Klare ferstiet it Frysk better as Sytske har Stedsk. De merke is it hichtepunt dêr’t it ferhaal op ta wurket, mar tagelyk ek it plak foar ôfskie. De slotrigel fan it 63 siden tellende boekje set nochris it skynljocht op de tsjinstelling tusken de beide famkes: as Sytske wolfoldien nei iten op bêd fuort yn ’e sliep falt, ‘doarmet (yn ’e bûrren) it merke-famke yet om, de hiele joun.’ Se krûpt hiel let yn ’e nacht op bêd, mar sliept dan dochs ‘like rêstich en fredich as Sytske thús by Mem.’ De ferhaalopbou, fral yn it begjin, stipet de tsjinstelling. Yn it
earste haadstik stiet Sytske sintraal, yn it twadde Klare en yn de twa folgjende komme se by elkoar. Dan folgje in tal haadstikken oer de lytse aventoerkes, mei de merke as ôfsluting. In alwittende ferteller leveret no en dan kommentaar út de ideeën fan Sytske har fermidden wei. It boek waard goed ûntfongen en krige aardich omtinken. Werprintings en frijwat besprekken tsjutte dêrop. Sadwaande kin útjouwer Laverman in reklamefolder útjaan mei resinsjesitaten út ûnderskate kranten, sels út in lanlike krante as de Rotterdammer Courant. De resinsint, wierskynlik Frysk, te sjen oan de Tj. ûnder de resinsje en de brûkte Fryske wurden as ‘oerdwealskens’ en ‘neazich’, wiist ek op de tsjinstelling tusken de haadfigueren: ‘kind van een boerenarbeider (...) en het dochtertje van een orgelman (...) dat in een woonwagenkamp al heel wat opgestoken heeft.’ De tsjinstelling tusken de beide famkes komt ek fierder gauris nei foaren. It orgaan fan de ‘Bond van Nederlandse onderwijzers’, De Bode, neamt Klare en Sytske ‘tegenvoeters’. It Heitelân foeget dêr oan ta, dat it grif net de bedoeling west hat om it iene bern as minderwear-dich foar te stellen. Simke Kloosterman wurket dat noch fierder út as se wiist op de tsjinstelling tusken it arbeidersfamke út de Wâlden en de stedsjer. Oaren hawwe it oer de djippe kunde fan de bernesiele en de fertelkeunst fan de skriuwster (Leeuwarder Nieuwsblad) of ferlykje it ferhaal mei Ligthart syn Buurkinderen (Volksblad voor Friesland), neffens de skribint it moaiste komplimint, en mei Ot en Sien. Neffens Wike Zylstra kin dat lêste ferhaal net tsjin Jant Bakker har ferhaal út, om’t dy net de ‘frijheidsbeperking’ hie dat bern se lêze kinne moatte. Dêrmei sil se doeld hawwe op it feit dat de Ot-en-Sienboekjes as lêsmetoade ornearre wiene. Simke Kloosterman fynt it ferhaal sa ûnderhâldend skreaun dat sels grutte minsken har der gjin amerij mei hoege te ferfelen. Sy fynt it taalgebrûk yn it boekje sa goed as men mar komselden heart. In oare besprekker tinkt dat de auteur wol in ûnderwizeres wêze moat, om’t it skreaun is yn de ‘echte kindertoon en kindergeest’, boppedat ‘zo mooi en innig verteld, dat het verhaal een prachtig stukje kinderpsychologie is geworden’ (Jouster Courant). By it besprek fan de tredde printinge wurdt wurdearring útsprutsen foar de ienfâldige, rêstige trant fan skriuwen sûnder bûtengewoane konflikten en útwrydskens. De moeting fan Sytske en Klare is as in simpel, mar libben skilderijke. Literêre aspekten as opbou en perspektyf wurde net neamd, wol it suterige uterlik. Ien skribint fynt dat men it mar better as foarlêsboekje brûke kin en de bern sels net yn hannen jaan. It taalaspekt, dat yn boekbesprekken út de earste helte fan de 20ste ieu gauris neamd wurdt, komt hjir krektsa faak nei foaren. Hoewol’t de stavering goed is, komme neffens guon noch wolris wat hollannismen foar, en is it Stedfrysk fan de auteur net altyd goed. Wat dat lêste oangiet fertelt de auteur desennia letter hoe’t se yn Terherne it Ljouwertersk fan simmergasten leart. Har boekje yn dat dialekt, Ut winkeltsje (1978), krijt dan ek minder krityk yn dy rjochting. Wol sizze guon besprekkers sels gjin Ljouwerters te wêzen, wylst oaren wize op de ferskillen tusken de ûnderskate parten fan Ljouwert en op it feit dat it winkeltsje yn de Huzumer Skrâns leit, yn dy tiid net by Ljouwert hearrend.
Trotwaer
de Moanne
Yn Eastermar debutearret Jant Bakker net allinne as proazaskriuwster, dêr begjint se ek mei it skriuwen fan bernetoaniel. De reis fan Gjaltboer, in sjongstik, dat se makke foar de eigen skoallebern, is it earste dat útjûn waard. Ik gean op dat toanielwurk fierder net yn, krekt likemin as op de poëzij, mar behein my ta in tal gruttere proazawurken. JVB hat, lykas sein, in omfangryk oeuvre neilitten en de romte om dat wurk allegear goed syn gerak te jaan, ûntbrekt hjir. De bedoelde proazawurken, it hjirfoar al besprutsen Fen twa lytse famkes, folge troch De Pôllebern, Op en om Rûchherne, Durk en Djoke mei it ferfolch Durk en Djoke wurde greater, It spûk by de mole en De frjemde reis nei Kleurestêd, binne op harsels al nijsgjirrich genôch. It folsleine wurk fan JVB fertsjinnet nochris in beskriuwende bibliografy en in skriuwersbiografy of –printeboek soe ek net wei wêze. 50
hushalding as paradys Eastermar wie dus in produktyf plak foar de auteur. Dat is net minder it gefal yn Appelskea, dêr’t se nei har trouwen mei Jan Visser ‘mem’ wurdt fan Us Blau Hiem. Dêr hie se in soad tiid foar skriuwen, om’t har man jûns gauris op ’en paad wie as fersekeringsman. Mei him skreau se it ferhaal Wytse, in jonge út ’e Wâlden (1945), dat ik hjir fierder gewurde lit, krekt lykas de ferhalebondel As de dagen koarte (1941), mei in tal ferhalen yn neo-romantyske sfear. Earder al ferskynde har boek De Pôllebern. In forhael for de jonges en famkes (1938), mei printen fan de bekende skilder Bouke van der Sloot. Neist fiif yllustraasjes fan ien of in heale side sitte dêr ek twa silhûettekeningen by. Ommers, neakene jonges koene yn dy tiid better as silhûet as yn natuera ôfbylde wurde! It boek wurdt útjûn troch de ‘A.P.’ (Arbeiderspers). Neffens de skriuwster sels ferskynde it yn 1935 by Laverman, mar dy útjefte haw ik net fine kind. Wierskynlik doelt se op de bekroaning dat jiers by de ferhalepriisfraach fan de Provinsiale Underwiisried. De hûndert gûne prizejild waard letter oan in Harley Davidson bestege. Dit ferhaal oer de húshâlding fan boskwachter Ruerd Jouwsma en syn frou Klaske spilet him ôf yn de Wâlden. De natuer mei blommen en bisten soarget foar in paradyslik dekor, mar ek it riden en farren fan de húshâlding heart yn dy sfearen thús. Dy tastân hat in útstrieljende wurking nei oaren dy’t it minder goed hawwe, in motyf dat wy ek tsjinkomme yn letter wurk fan har. Faak begjinne de haadstikken mei in foech Natureingang. Hast elk haadstik folget de bern op har gongen. Wy lêze mear as ien kear oer de wat filosofysk ynstelde âldste soan Sjoerd, de aventoeren fan dogeniet Rinse en oer it fine, smelle famke Jeltsje. Se is kreupel, sa’t ferteld wurdt, mar fierders hat dat net folle funksje. Allinne as de jonges har behelpsumens toane moatte, komt de swakkens fan Jeltsje even nei foaren. Hoe’t se dêr sels ûnder stiet en mei omgiet, wurdt de lêzer oars net folle fan gewaar as by âlde Teatske, as de jonges har op it iis fermeitsje. Fyn en tear is ek de mem, al runt se de húshâlding as de bêste. It ferhaal spilet him yn de fjouwer tiden fan it jier ôf. Elk haadstik, in op himsels steand ferhaal, mei in pear kear in fuortsetting yn it folgjende, makket hieltyd in sprong yn ’e tiid,
jant visser-bakker (bron: tresoar)
fan seizoen nei seizoen, fan jier nei jier. Benammen yn de twadde helte fan it boek wurdt de stap der aardich yn set. Sjoerd komt fan skoalle ôf en it is te fernimmen dat er wylst âlder wurden is. Dat jildt ek foar de poppe Hâns, dy’t ynienen rinne en prate kin. De oare beide bern, benammen Rinse, toane net safolle ûntjouwing, sy bliuwe wakker gelyk. It aventoer fan Rinse mei syn maten yn it begjin liket nochal op dat fan de fytstocht nei de stêd yn de twadde helte. Dat binne oars wol de meast libbene parten fan it ferhaal. Undogense jonges, dy’t net sa bot neitinke by wat se dogge, lykje de favorite figueren fan de auteur te wêzen en se hat der slach fan dy aardich del te setten. De kontrasten út it debút binne hjir ek, mar net daliks yn de tsjinstelling stêd - plattelân. Wol komt de syklike Arnold út Amsterdam, mar syn sykte hat mear mei Ynje en it ferlies fan syn âlden te krijen. Hjir steane de sterke, brúnferbaarnde Pôllejonges en har heit foar de teare famkes en âldere froulju oer, ynklusyf mefrou fan ’t slot, ek in lyts, bleek wyfke. De rolpatroanen wurde sterk bepaald troch de kontrasten tusken jonges en famkes, net
51
allinne yn har uterlik, mar ek yn har dwaan en litten. Yn dat ramt is it logysk dat Jeltsje in soad thús boartet en de twadde mem foar har lytse broerke Hâns is. De jonges belibje fierder fan hûs har aventoeren. In oare tsjinstelling is dy tusken de fleurige húshâlding mei trije, en letter fjouwer bern, foar menear en mefrou op it slot sûnder bern oer. Mefrou hâldt fan bern en mist eigen. Sy soarget derfoar dat de doarpsbern feestfiere kinne, hat aardichheid oan de Pôllebern en leafde foar de sike Arnold. It kontrast yn taalgebrûk slút dêrby oan: mefrou praat Hollânsk en har selskipsjuffer Line Frysk. Húsfeint Thomas, ek in personielslid, nimt mei syn Hollânsk in tuskenposysje yn. De alwittende ferteller wol him noch wolris mei de gong fan saken bemuoie en praat gauris skôgjend oer de ûnderskate ferhaalfigueren. Heit Ruerd en syn jonges sit it jeien yn it bloed bygelyks. In blik yn ’e takomst, dy fan Sjoerd ûnder oare, leit yn ’e reden mei sa’n boppe it ferhaal steande ferteller. Dat Jant Visser-Bakker in soad belangstelling foar folkloare hie, komt goed út yn har sammelwurk, dat al yn de tritiger jierren begjint en letter in publikaasje as de bondel folkslietsjes Hop hop hynke (1977) opleveret. Har eigen poëzij is dêrtroch beynfloede. Mar ek yn har ferhalen falt dy belangstelling op. Yn dit ferhaal wurde in soad âlde lietsjes songen, mei heit op de harmoanika, en yn it slot by de piano. Manlju en grutte jonges keatsje by teiwaar. Yn in noat fertelt de auteur dat yn Akkrum elk dat spul ken; sy hat it hjir dus nei de Wâlden oerbrocht. Tongbrekkers en it tekenteltsje oer Doetsjemuoi en Tryntsjemuoi, dat Jeltsje oan Hâns fertelt en foar him tekenet, hearre ek by dy folkskundige trekjes. Dat teltsje ferskynt letter as in apart boekje (1978), mei trije jier letter in Nederlânske oersetting (Van Trientjemoei en Doetjemoei). Dea en libben kinne minsken sa midden yn de natuer fansels net foar wei. Al yn it earste haadstik rekket Jeltsje har knyntsje dea troch Rinse syn tadwaan. Nei in fermoanning foar Rinse begrave se it bistke meiinoar. Jeltsje fynt it slim dat houtdowen delsketten wurde. Mar oer guozzejacht en aaisykjen binne gjin krityske lûden te fernimmen. Libben en dea fan minsken binne motiven yn de twadde helte fan it ferhaal. Fan berte witte de bern net folle; dy fan it lytse broerke komt sels de âldste, Sjoerd, ‘suver oer ’t mad’. En dan mem ek noch siik op bêd! Oan it slot lit Arnold even it fertriet om it ferstjerren fan syn mem en de langst nei syn heit blike. En by it feest fan de fyftich jier troude pake en beppe fan alle doarpsbern komt troch in portretsje út, dat har iennichst bern al mei fiif jier weirekke is. Fan dit boek ferskine safolle resinsjes net as fan it ferhaal Fen twa lytse famkes. De ferwachtings, mei dat boekje oproppen, binne neffens Sljucht en Rjucht net bedragen útkommen. Dy ferliket it ferhaal mei Afke’s Tiental fan Nynke fan Hichtum. De memmen út beide boeken lykje op elkoar mei har soarch foar de húshâlding. Aventoer en spanning is der genôch, mar gjin wylde yndiane-aventoeren. De skribint freget him ôf, oft de tekener de tekst wol goed opnommen hat. Sjoerd hat neffens it ferhaal swarte krollen en rint meastentiids mei de bleate holle. Op in print stiet er mei it hier slûk ûnder de pet wei.
terherne Nei Appelskea ferhuzet de húshâlding Visser nei Snits en letter nei Akkrum. Yn it lêste doarp wurdt Jant opfolger fan har ferstoarne mem as bibleteekdirektrise. De túnkerij fan har man op ’e Jouwer rint troch sykte op ’e non en se ferhúzje op ’e nij, no nei Terherne. Dêr komt JVB oan de skoalle fan Roel Bergsma, dy’t yn 1956 twatalich wurdt. No jout se har hielendal oan it Frysk en oan it twatalich ûnderwiis. Foar dat ûnderwiis hat se lêsmetoaden en allerhanne lêsmateriaal skreaun, lykas Fan Syp en Sip (1949), Fan Kokke, Kike en Kekke (1952), Fan Hanneman (1957) en hiel wat lêsmateriaal yn de saneamde proefstavering, dêr’t se har sterk foar makket. Dêrneist giet it skriuwen fan gruttere wurken troch. In boek dat wol wat oerienkomsten mei De Pôllebern hat, ek oer in húshâlding, is Op en om Rûch-Herne (1951). Yllustrearre troch ‘Juf. T. Keuning’ komt it út yn de A-rige fan Us Frysk Berneboek. De famylje Hemminga ferhuzet nei de oarloch, nei de heit syn ûnderdûktiid, fan Amsterdam nei in wenwein yn ’e bosk by in Drintsk doarp. De húshâlding helpt mei om de doarpsmienskip wer op gong te krijen. Bern yn ’e nederklits wurde holpen. As Jan en syn maten brân feroarsaakje op ’e droege heide, leart heit harren, mei ien fan de masters, hoe’t se kampeare moatte en goed mei de natuer omgean. As alternatyf foar de famkes rjochtet mem in sjong- en dûnsklubke op. Yn in neiwurd wurdt ferteld hoe’t de sitewaasje nei trije jier is: alle probleemgefallen binne goed telâne kommen. By dit húshâldingferhaal komme alle leden fan de húshâlding, ynklusyf de folwoeksenen, oan bar. Yn feite is de húshâlding sels haadpersoan. Fan dy mienskip strielet in hieljende wurking út nei oaren yn mindere omstannichheden. Streuper Post syn húshâlding tsjinnet dêrby as kontrast. Dochs ha de Hemminga’s wol it ien en oar meimakke. Om mem en it jongste famke Lineke, beide syklik, ferhúzje se fan de grutte stêd nei it plattelân mei wer de tsjinstelling stêd – plattelân lykas yn it debút fan JVB. Opfallend is dat mear klam lein wurdt op de syklikens as op it oarlochsleed. Heit skynt gjin inkeld mankemint, lichaamlik of geastlik, oprûn te hawwen, mar nimt daliks syn plak yn de húshâlding wer yn. De bern akseptearje him fuort, hoewol’t Lineke wol even raar opsjocht fan dy frjemde man. Weimoffeljen fan oarlochsleed komt ek boppe by it joadske famke yn de húshâlding fan master en frou De Jong. Der wurdt mar krekt even referearre oan it wêrom: ‘Har heit en mem binne beide stoarn, en sadwaende is Pauly hjir foar altyd bleaun’. It hoe en het wurdt fierder net oer praat. De Hemminga’s ‘sitte midden yn it mearke’ en skansearre minsken wurde binnen dat mearke lutsen. De karakters fan de famkes passe dêr alhiel by: tear en dreamerich, spontaan en leaf foar oaren. Jonges binne hiel oars, dat binne rosbeiers, lykas Jan: in selde tsjinstelling as yn De Pôllebern. De heidebrân is lykwols in ûngelok; mei klam wurdt sein dat de jonges dat net mei opsetsin dien hawwe. De skieding tusken de seksen komt ek út by de kampearderij fan de jonges en de sjongen dûnsklub fan de famkes. Even klinkt in protest fan de famkes, dy’t ek wol te kampearjen wolle, mar de woarst fan
Trotwaer
de Moanne
de klub dy’t frou Hemminga harren foarhâldt, is genôch kompensaasje. It boek liket amper omtinken krige te hawwen; ik haw teminsten gjin resinsjes fine kind.
yn opdracht skreaun In soad fan de langere ferheljende boeken fan Jant Visser-Bakker binne ûntstien as ferfolchferhaal foar in tydskrift of krante. Sa skriuwt se ien fan har meast bekende wurken, Durk en Djoke, yn opdracht fan J.K. Dykstra as ferfolchferhaal foar it Volksblad voor Friesland (± 1938). Letter tsjinnet se it ferhaal as manuskript yn by Us Frysk Berneboek. Dêr ferskynt it yn de C-rige (1956). Dy earste printinge mei bânûntwerp en tekeningen fan Meinte Walta wurdt fersoarge troch de Frjentsjerter útjouwer Wever. Yn 1963 ferskynt de twadde printinge by Miedema, wylst de KU yn gearwurking mei de AFUK in tredde printinge (1977) fersoarget, dan mei yllustraasjes fan Anneke Buizer-Visser, dochter fan de auteur. It ferhaal oer de twilling docht wer sterk tinken oan de Ot-enSienferhalen, figueren dy’t ek de Nederlânske auteur Annie M.G. Schmidt ynspirearren ta har Jip-en-Jannekeferhalen. Beppe, in sintrale figuer, is de fertelster, mei yn har lapebank lietsjes, teltsjes en grapkes. Yn har komt wer de belangstelling fan JVB út foar it âlde erfgoeed. Nettsjinsteande aaklike dingen as reafonk en sikehús ferkeare de haadfigueren dochs yn in feilige wrâld. Sels de skuondoaze stiet noch moai op de winkeltrep yn ’e stêd, dêr’t Durk him fergetten wie. Alden binne net lang lulk oer ûndogensheden en laitsje dêr soms sels om. Bern kinne yn sa’n feilige wrâld op de earste skoaldei bêst sûnder mem nei skoalle. Untjouwing is te fernimmen as de bern har eigen wei geane, Djoke mei in freondintsje en Durk mei maten. Rolpatroanen binne wer dúdlik, lykas yn it boartsjen: famkes mei poppen en jonges mei soldatepetten. Dy rollen spylje net allinne by de bern, ek by de folwoeksenen: mem docht de húshâlding, heit fertsjinnet as túnker – Jan Visser! - de kost. Dit boek krijt by earste ferskinen ek net in soad omtinken yn de parse. De Friese Koerier komt yn 1964, by de twadde printinge, op de libbene beskriuwing fan nijsgjirrige dingen en rjochtet it omtinken op it tradisjonele yn de fertellende beppe. De resinsint neamt mei eare Walta syn tekeningen. De tredde printinge krijt in besprek fan it NBLC (1978). Dêr wurdt wiisd op de wizigingen yn de tekst; dêrtroch is it ‘taalgebruik iets direkter en meer aangepast aan deze tijd’. It boek jout in ‘goed beeld van het kinderleven op een Fries dorp van 20 jaar geleden’. De koarte haadstikken binne gaadlik om foar te lêzen; foar sels lêze is de tekst ‘vrij moeilijk’. Oan it slot fan dit ferhaal jout de auteur al oan dat se in twadde diel skriuwe wol. It súkses fan it earste diel hat de útjefte fan dat twadde diel, Durk en Djoke wurde greater (1959), grif befoardere. It ferskynde wer mei bânûntwerp en tekeningen fan Meinte Walta yn de C-rige fan Us Frysk Berneboek. Dit boek foel der blykber ek wol yn, want yn 1974 ferskynde in twadde en in 1979 in ‘nije’, tredde printinge, diskear by KU/AFUK. De yllustraasjes fan Walta binne wer ferfongen troch dy fan Anneke Buizer-Visser, spitigernôch gjin foarútgong.
52
Lykas de titel al oanjout, is de twilling hjir wat grutter: op s. 122, it ‘Bislút’, wurdt sein dat de bern no al nei de tredde klasse sille, in jier of acht dus, mei elk har eigen maten. Likegoed komme se foar elkoar op of sitte oer elkoar yn noed. De waarmte en feiligens fan de húshâlding komme wer goed út. Alde siswizen en spultsjes komme diskear net sa prominint nei foaren, allinne in inkelde siswize, lykas ‘nei de furtsje-finne / en dan krije wy de keallen by de sturt en litte se wer rinne’. De streken fan de bern wurde mei humor tekene en it perspektyf leit minder by de alwittende ferteller. De rolferdieling is wol aardich dúdlik: der binne putsjes foar manlju en Djoke gûlt iepenlik, omdat hja in famke is; Durk docht dat mear temûk. Jonges meitsje sniehuzen en goaie mei snieballen. De earste printinge krijt frijwat omtinken yn kranten en foar de radio. Sa wiist de LC op de sûne opfiedkundige ynslach fan it ferhaal sûnder tefolle op pedagogyk en foarming oan te stjoeren. De measte skribinten jouwe in oanbefelling, soms mei dêrby dat it simpel, mar pittich of tige spannend en libben ferteld is. It NBLC wiist op it sterk rolbefestigjend karakter, al binne de aventoeren goed ôfstimd op de wrâld fan in sânjierrige. Yn de literêre rubryk fan de RONO besprekt Anne Wadman it tagelyk mei fjouwer oaren, ta eare fan it ‘feest van de Goedheiligman’. De kwestje berneliteratuer of –lektuer wol er net op yngean. Literêre arguminten brûkt er dan ek amper. Hy fynt de oanpak en ‘milieuschildering’ net âlderwetsk en wiist op ynfloed fan Nynke fan Hichtum. De skriuwster ‘weet met liefde en met spanning het dagelijks bestaan van iets oudere kinderen te tekenen’. Fierder ferwiist er noch nei earder wurk as De Pôllebern en Wytse, in jonge út de Wâlden. Yn ferliking mei In kibich span fan Tiny Mulder hat er tsjin dit boek oer Durk en Djoke yn taalopsicht minder beswier.
jeugddetektive Mei it boek foar wat âldere bern, It spûk by de mole (1973), weaget de auteur har oan in hiel oar sjenre, dat fan it
53 speurdersferhaal. It hat frijwat súkses, want binnen in jier is it útferkocht, neffens in folder fan de KU by de tredde printinge (1984). Sadwaande kin de twadde printinge fuort yn de nije stavering oerbrocht wurde (It spoek by de mole; 1977). It earste eksimplaar waard oanbean by Penninga’s mole op ’e Jouwer. By dy gelegenheid typearre de skriuwster it útjaan fan it boek mei it ‘opruimen van een winkelknecht’: it hie earst as ferfolchferhaal yn de bernerubryk fan de LC stien. Nochal gauris rjochtet de ferteller him ta de lêzers en dêrtroch foarmet benammen it earste, beskriuwende haadstik in drompel foar it ferhaal sels. Wiidweidich wurdt útlein wêrom’t en hoe’t de húshâlding mei âlden en twilling Jaap en Geartsje nei Frankryk op fakânsje giet. Letter komme dêr neef en nicht, de bern fan de eigners fan it fakânsjehûs, by. Mar ek fierderop yn it ferhaal rjochtet dy ferteller him, frijwat yrritant, geregeld mei de útrop ‘…, no?’ ta de lêzer. Pieter Breuker komt dêr yn in besprek yn De Stiennen Man (1975) ek op. Foar him hie de couleur locale wol wat mear kânsen hawwe meien en wurde de karakters te min útdjippe. Hy fynt de toan faak wat prekerich en wurdearret de oanspraak fan it lêzerspublyk dus likemin posityf. Ik kin it yn syn krityk en wurdearring wol mei him iens wêze, mar oft syn konklúzje dat it boek dochs mei plezier troch de bern lêzen wurde sil, noch jildt foar tsjintwurdich, betwivelje ik. In fearnsieu lyn gie dat faaks noch wol op, mar bern anno 2003 sille nei it obstakel fan it earste haadstik net takomme oan it eigentlike ferhaal. Nei dat haadstik ferkeart de ferteller mear op ’e eftergrûn mei inkeldris in opmerking, bygelyks dat út de bosk wei minske-eagen de bern efternei loere. Bedoeld om spanning te kreëarjen funksjonearret dat fierder net. It ferhaal wurdt frij wiidweidich útspûn en ferliest dêrmei krekt oan spanning. Wol hat de natuer wer in foaroansteand plak, hjir lykwols net daliks yn de paradyslike sfear, mar mear yn de foarm fan swier en ûnlijich waar mei alle gefolgen dêrfan. De rolferdieling wurdt wat oan pluze, mar is oars noch frij tradisjoneel. Mem hat foar har trouwen feedokter west, mar is dat
no blykber net mear, al kin se har kundichheid kwyt oan in ferwûne hertsje en in hûn. Nochal gauris protestearret Geartsje tsjin dy rolferdieling en wurdt dêr min of mear gehoar oan jûn. Likegoed wurde de beide famkes troch it ûngemakje fan it nichtsje tydlik út de rûlaasje helle en belibje de beide jonges de aventoeren. De kwaliteit fan de yllustraasjes is net echt geweldich. Benammen de plattegrûn yn de earste printinge kin de lêzer net alles mei. Yn de lettere printinge hat dy plattegrûn mear details krige en binne omslach en guon yllustraasjes troch oaren ferfongen. Dêrmei is nei de krityk op dy tekeningen harke. De LC (1977) fynt dat de nije tekeningen útwoeksen binne fan amateuristyske plaatsjes ta echte yllustraasjes. Der is better omtinken foar it perspektyf, en der sit mear djipte yn de tekeningen en beweging yn de figueren. Fan de besprekken fan dit boek is dy yn De Boekenbus fan de RONO de wiidweidichste. De besprekster neamt JVB de meast produktive skriuwster fan dat momint. Neffens har is it ferhaal fan dizze jeugddetektive frij logysk opboud en leit it aksint op de spannende aventoeren. Dy spanning moat de lêzer ûndergean. Sy fynt it beskriuwende begjin minder oansprekkend en wurdt fan de koarte opmerkings nei de lêzers ta kribelich. Lêzers kinne ommers neat weromsizze en boppedat brekke dy opmerkings it ferhaal. Dy fertelwize fynt se wol typearjend foar JVB. Troch it ienfâldige taalgebrûk mei in soad dialogen lêst it flot. It FD (1974) fynt it boek, krekt as De frjemde reis, foar Fryske begripen de muoite wurdich. Yn Frysk en Frij mient ‘Anneke’, dat JVB krekt skriuwt as wie se sels in grutjonge. De tredde printinge wurdt ek besprutsen, ûnder mear troch it NBLC. De resinsinte komt wer op it earste haadstik, dat dreech lêst troch sitewaasjebeskriuwings. As men dat ien kear trochwraksele hat, hat it oare genôch spanning. Yn de tachtiger jierren waard op inisjatyf fan de wurkgroep Berneboekepraat fan It Skriuwersboun as lêspromoasje in leskaart by dit boek útjûn, mei tematyk, suggestjes foar aktiviteiten om it boek hinne, ynhâld en bibliografyske gegevens, lykas dat ek foar Nederlânsktalige boeken in soad dien waard.
ald erfgoed Dat JVB in soad belangstelling foar mearkes en oar âld erfgoed hie, is al in pear kear neamd. Kabouters komme we in inkelde kear tsjin, lykas yn De Readmûtskes, yn 1972 by de KFFB ferskynd. Dy útjouwer assosjearret men net daliks mei JVB, al yn 1970 (aktyf ) lid fan de Koperative Utjowerij. It boekje wie troch de kleureprintsjes fan Mare van der Woude foar útjouwer Laverman te djoer. Sadwaande wie it manuskript fia de KU by de KFFB telâne kommen. Yn 1986 ferskynt it, yn in frijwat feroare en ynkoarte ferzje, dochs by de KU. Oar wurk op it mearke-mêd binne de trije ferhalen yn It Hiphûs (1974) en guon ferhalen, gedichten en riedsels yn De grabbeltonne (1985). Yn har gruttere proazawurken binne boppedat gauris fertellende grutten te finen, dy’t de âlde ferhalen fertelle. Wy seagen dat al yn har beide húshâldingferhalen en by Durk en Djoke mei har fertellende beppe. Letter set JVB foar de AFUK twa bondels mei Grimm-
Trotwaer
de Moanne
mearkes oer, wylst har oersetting fan It spoekje fan Ottfried Preussler ek yn dy kategory thúsheart. Mei De frjemde reis nei Kleurestêd (1974) komt de auteur mei in langer, mearke-eftich ferhaal. Dat in jier nei It spûk by de mole al wer in aardich omfangryk boek útkomme koe, hat te krijen mei deselde ûntsteansskiednis as by dy jeugddetektive: it ferhaal ferskynde as ferfolchferhaal yn de LC-bernerubryk, al yn 1964, nei’t de auteur it earst oan har skoallebern yn Terherne ferteld hie. Dit ferhaal like dus ek wol in ‘winkelknecht’ te wêzen dy’t no oprûme waard. Om’t it sa lang duorre, is it yn it Nederlânsk oerset. Blykber is dy oersetting net ferskynd. Sels seit se dêroer, dat in Nederlânske útjouwer belangstelling toand hie, ‘mar doe kaam de KU’, dêr’t it Fryske orizjineel dus ferskynd is. Mei dit ferhaal komt se op it mêd dêr’t se har sa graach mei dwaande hâldt, en dan net beheind yn leeftydsgroep, mar ornearre foar bern fan 8-80 jier, in echo fan Nynke fan Hichtum har motto. It begjin jout wer in ynliedende beskriuwing en de lêzer wurdt wiidweidich oansprutsen. Fierderop yn it ferhaal kipet dy alwittende ferteller inkeldris om it hoekje, mar minder yrritant as by eardere ferhalen. Der sitte werkenbere motiven yn. Alderearst it Pinokkio-motyf fan de ta libben kommen poppen fan in poppemakkersechtpear. Fierder is de reinbôge in motyf dat faker yn mearkes te finen is. Kleur en tiid binne belangrike eleminten fan it ferhaal. De libbene poppen dy’t ynearsten troch in izertriedsje oan elkoar fêstsitte, dêr’t har reis ek oan te tankjen is, reitsje by de Berch Ferjit los. Dat is yn de opbou fan it ferhaal te fernimmen. Fan dat punt ôf giet de lêzer noris mei Rûtskeprûtske, de jonkje-poppe, op reis en is er dan wer by Foddeboskje, it famke. Beide binne it spegelbyld fan twa minsklike figueren, prinsesse Roaske, dy’t op in bepaald stuit deselde klean oankrijt as Foddeboskje, en har leafste, Mûlgau. It ferhaal komt wat oerladen oer troch de ferskillende ‘lannen’ dy’t de poppen oandogge. Restanten fan it ferfolchferhaal binne de ‘cliffhangers’ oan it slot fan eins elk haadstik. De nammen binne karakteristyk foar personaazjes en lannen. ‘It lân sûnder tiid’, de ‘Flústerbosk’, útrinnend op de ‘Swijmuorre’, en ‘it lân fan de Tipen’ jouwe neidruklik oan wêr’t it om giet, al binne se foar it ferhaal sels net altyd funksjoneel. Oer it algemien is it ferhaal frij tiidleas te neamen; allinne in kachelslaad sille hjoeddeiske bern net mear kenne. De resinsjes fan dit ferhaal binne frij posityf. It FD neamt as sterk punt fan JVB, dat se bern daliks yn de sfear fan it ferhaal fiert. De resinsint neamt it in geef fantasyferhaal mei oansprekkende taal en identifikaasjemooglikheid. De LC komt ek op tekoarten: it ferhaal, benammen it earste stik, is te lang en hat gjin bining mei de twadde helte. Faaks dat dêr it yn ôfleveringen skriuwen him wreekt. In boek moat ien gehiel wêze, en de persoanen moatte in logyske funksje ha. De auteur wurket de oarspronklike ynfallen net yn de djipte út. Dêrtroch is it ferhaal wat brokkelich. Frysk en Frij fynt dat de auteur hjir leart, sûnder skoaljufferich-belearend te wêzen, hoe’t de wrâld al of net yn elkoar sit. De resinsint makket grut beswier tsjin it omslach mei syn nayf-breklike yllustraasjes. Dit treflik skreaune boek hat net de kommersjele fersoarging krige dy’t it fertsjinne. De besprekker
fan de RONO komt dêr ek op. Dy fynt it omslach tige ûnoantreklik en de pintekeningen ûnbeholpen en min fan ferhâlding. It besprek is oars, nei in lange beskriuwing fan de ynhâld, wol posityf oer it ferhaal sels. It is ‘uitstekend geschreven, en zit qua opbouw prima in elkaar.’ De nammen hawwe in dúdlike, soms boartlike betsjutting.
konkluzje De natuer spilet yn it wurk fan Jant Visser-Bakker in belangrike rol. Dat kin ek hast net oars by immen dy’t har hiele libben begien wie mei wat dêr allegear mei bart. Meastentiids befêstiget dy natuer it feilige en waarme sa’t dat benammen yn de húshâldingferhalen funksjonearret. Tradisjonele rolpatroanen passe dêrby: minsken hawwe har eigen, dúdlik bepaald plak, ek by de folwoeksenen: heit fertsjinnet de kost en mem soarget foar de húshâlding. Dat fernuveret jin fan in auteur dy’t sels it grutste part fan har libben neist de húshâlding oar, betelle wurk hie. Faaks krekt sa’n skuldgefoel as Nynke fan Hichtum yndertiid foar ‘Afke’ en har eigen bern oer hie? Húshâlding en famyljelibben binne tige wichtige faktoaren yn har langere ferhalen. Allinne it fantasyferhaal De frjemde reis nei Kleurestêd hat wat in oar dekor, al komt dêr ek de – keninklike – húshâlding oan ’e ein yn byld. Yn dat ferhaal komt ek de foarkar fan de auteur foar it mearke en it âlde erfgoed oan ferhalen en ferskes goed út. Har driuwfear om berneboeken te skriuwen wie, dat der Frysk lêzen wurde moast. Dat doel hat se berikt, lykas de werprintings fan har boeken oantoane. Likegoed hie har wurk in bettere redaksje fan útjouwers fertsjinne. Dêrmei hie dat oan literêre krêft winne kind. Benammen de ‘Muoike Jant’-toan en de nochal gauris yngripende ferteller is steurend. Yn besprekken wurdt dat ek gauris neamd. De literêre opbou is frij tradisjoneel en by it gruttere wurk beynfloede troch de wize fan ûntstean, it ferfolchferhaal. Sels hat se dy manko’s ek field. Yn in ynterview (1988) seit se: ‘Mei it skriuwen ha ’k faaks wat te min lieding hân, ik ha fierstentemin krityk hân, wat dat oanbelanget.’ Jant Visser-Bakker hat in soad skreaun, net allinne fiksje, mar ek skôgings oer hoe’t in goed berneboek der útsjen moatte soe. Boppedat gie se nochal gauris fuort te sprekken en wie se in ferwoeden ynstjoerde-stikkeskriuwer. Aktuele saken dêr’t se it net mei iens wie, naam se op it harspit. Taal en literatuer hiene har hert en dêr woe se har foar ynsette. Net allinne troch te skriuwen, mar ek troch de saken te bekritisearjen dy’t dy taal en literatuer neffens har ûnderstek diene. Al mei al ferfollet se in wichtich, mar faak wat te min achtslein plak yn de Fryske (berne)literatuer.
54
Bytsje provokatyf en mei in hiel fette knypeach
lolkje hoekstra
55
De feuilleton ‘De Mussengang’ stie mear as tsien jier op de achterside fan de universiteitskrante fan Grins en wie sûnder twivel it alderearste en faaks ek wol it iennichste dat de studinten yn de krante liezen. In suksesnûmer fan komsa, dat sels stal jûn waard yn in rige teaterstikken mei soapy ynslach troch it selskip Dastater. Wat in iepen doar ek. ‘De Mussengang’ - de titel ferwiist nei it adres fan it studintehûs - hie alles wat foar studinten en eks-studinten sa werkenber wie. De smoarge keuken, it sûpen, de leafdesperikels, de diskusjes oer it iten en it himmelroaster. It corpslid, it grifformearde famke, de biodynamysk libjende, ûnsjogge frou, alle karikatueren waarden út ’e kast helle. No hat de Martinistêd der wer in papieren hûs bykrigen. Huize Tavenier. Hoewol, fan papier? Huize Tavenier bestiet echt. Wa’t de stêd Grins in bytsje ken, ken Huize Tavenier ek. It stiet oan ien fan de leaflike singels fan Stad, deun neist it Grinzer Museum. Tavenier, neffens it buordsje dat it monumint taljochtet, it prachtichste stikje art deco fan de stêd, is in draak. Gjinien dy’t deromhinne kin. Grut yn protserichheid en grut fan formaat. It hûs is, yn alle gefallen yn de roman fan Coen Peppelenbos en Doeke Sijens, kocht troch Thomas, dy’t krekt stjonkend ryk wurden is. Hy set him deryn nei wenjen mei syn partner Armin, en omdat it hûs sa foars is, it is fansels ek geselliger mei mear man, wurde der húsgenoaten socht. En fûn. It wurde Egidius (Eeg) de putsjeman, Maarten de studint, Ewout de dumpte hetero en Michiel de pianist dy’t it min troffen hat. No sjesa, Tavenier sit fol. Op de dyk kuiert in buorfrou op jierren, Ada Boelens, mei har hûntsje, en it sinnicht har net. Manlju dy’t mei inoar tútsje binne tsjinoer har te wenjen kaam. It earste part fan de soap sit derop. Tavenier lit him as in senario yn fjouwerentweintich ôfleveringen lêze. Hyltyd springt it perspektyf, it kamerastânpunt, fan personaazje nei personaazje. Yn it begjin is dat wol wat lestich. Want wa’t no krekt wa is, en hoe’t de ferhâldingen no just yninoar sitte, is net sa hiel maklik út te finen. It perspektyf wurket hjir as in soarte fan grapke, want de manlju kenne inoar ek net en even kreas fûstkje is der faak net by. Gelokkich krije de húsgenoaten krekt op ’e tiid troch wat namme der by wat kop heart, en wat dy syn achtergrûn ek al wer wie en dêrmei de lêzer ek. Oeps! Hast fuortzapt. Mar dochs mar hingjen bliuwe, want it earste haadstik belooft hiel wat ferdivedaasje. Seis flikkers en in hetero yn ien hûs, mei dûses dy’t dield wurde moatte en ien keuken. Drama wie beloofd en drama krije wy.
Humoristysk, mar net altyd like subtyl, giet it fan oerspul nei leafdesfertriet, fan jaloezy nei freonskip, fan sûpe nei ferkrêfting, fan falske beskuldiging fan oantaasting nei alkoholisme, fan ferealens nei ien-wêzen. En dat allegear mei in dûbelfette gay-saus deroer. Tavenier is in roman dy’t troch de eksplisite beskriuwing fan de praktyk fan de heareleafde wankelt op it rântsje fan it oanstjitlike, mar it troch de wy-hawwe-nergens-wat-fan-troch-earlik-net-toan rom oprêdt. Benammen Eeg, dy’t yn oppikgedrach it homoklisjee yn eigen persoan is, oan ien tried wei troch praat en tinkt yn homo-heteroklisjees, is in pop fan in fint dy’t, nei’t er werris suchte hat oer ‘dy homo’s ek altyd’, sels fuortendalik it tsjindiel bewiist. Syn hiv-test wurdt yn part 25 ferwachte. Stik foar stik bêste kearels, dy homo’s. Al soe it foar elkenien better wêze as Michiel allinnich mar mei in ôfplakte kop achter de piano sitte soe te spyljen. Want man o man, wat is it in sangeren seurnicht. Der wol mar gjin ein komme oan syn soez’n, en dat mei net yn Grins. Foar de roman hie it ek better west om syn einleas refrein wat te beheinen. Op it lêst leauwe je it wol mei dat karakter en hoopje je dat er ûnder de rûnfeartboat nukt. Mar Michiel is noch in ingeltsje neist Ewout. Wa’t ‘De Mussengang’ ken, sjocht fuortendalik Eduard de Bock. Eduard is wat âlder wurden, mar gjin sprút feroare. In oerkommeling, in yndolinte sûpkont, dy’t emosjoneel gjin groei belibje mei. Wetter nei de see. Ek de oare hetero’s komme der net sa bêst foarwei. De dominante mem dy’t it grif net sa min mient, de ûnderdrukte heit, selsynnommen brallers, de grimmitige buorfrou Ada, en de, om it hiel freonlik te sizzen, ûnhandige eks fan Ewout, Desiree. Je soene der net mei nei it kafee wolle. Tavenier soe útrikt wurde moatte oan de earstejiers homostudinten dy’t de stêd Grins bestoarmje. Dat besparret se aardich wat ûndersyk nei de rekreative en stap-gelegenheden. Foar hetero’s is it in pracht fan tolerânsjetest. Foar heiten en memmen dy’t ynsitte oer in soan dy’t krekt út de kast is, moat it miskien noch even achterhâlden wurde. Oant se wat oan it idee wend binne. Huize Tavenier hat it ljocht sjoen en dat is goed. De foarkant, in hiel, hiel moaie foto fan in soarte fan gay-wipkip, jout de ynhâld goed wer. Waarm, sfearfol, bytsje provokatyf en mei in hiel fette knypeach. ‘De Mussengang’ hat in opfolger krigen. In besten. No moat de regisseur noch komme dy’t it senario yn in rige omsette wol. Coen Peppelenbos en Doeke Sijens, Tavenier. Roman. Uitgeverij kleine Uil, Grins 2003. 207 siden, 1 16,50.
Trotwaer
de Moanne
Meiwurkers
Nim in (proef)abonnemint of jou ien kado. Brûk it antwurdkaartsje. geertruida van assen (1965) skriuwt koarte ferhalen. Wurket mei bern, makket lêskisten foar in NME-sintrum (natuer- en miljeu-edukaasje) en hat in reuzespin makke dy’t sa út en troch útfanhûs is. egbert born (1966) is dichter, meer is op dit moment niet van belang. Sommige mensen kennen hem van Radio en TV en internet.
coen peppelenbos (1964) is docent aan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, recensent bij de LC, auteur van diverse schoolboeken en hoofdredacteur van Tzum. Publiceerde recentelijk samen met Doeke Sijens de roman Tavenier.
bouke van der hem (1946) is jurist yn Grins, skriuwt sûnt in jiermannich wer Frysk wurk. Foarich jier ferskynde syn ferhaleroman Sloppe Opels.
anneke reitsma (1949) is dichter en essayist. Haar laatste dichtbundel was Wonen in het Avondland (1998). Zij schrijft over Nederlandse poëzie en is verbonden aan het tijdschrift Ons Erfdeel. In 2002 verscheen haar essaybundel Het woord te vondeling. Een eeuw Nederlandse poëzie in zeventien portretten.
piet hemminga (1946) is as bestjoerskundige oan de Fryske Akademy ferbûn. Hâldt him dêr benammen dwaande mei de fraach op hokfoar wize it oerheidsbelied oangeande regionale talen yn West-Europa ta stân komt.
piter terpstra (1919) wie selsstannich sjoernalist, skriuwt Fryske en Nederlânske romans, toanielstikken en dokumintêres. Fersoarge toanielkritiken foar it deiblêd Trouw en foar Omrop Fryslân.
klaske hiemstra (1954) is sûnt 1998 skriuwster fan It Skriuwersboun. Koartlyn ferskynde har debútbondel De skaadfrou by útjouwerij Venus.
jant van der weg skriuwt oer berneboeken yn it Friesch Dagblad en is nau ferbûn mei de Stichting It Fryske Berneboek, dy’t sy yn 1993 mei oprjochte hat. Se is foarsitter fan IBBY (= International Board on Book for Young People)-Nederlân en is lid fan it ynternasjonale bestjoer. Fan ’t maitiid kaam de Nederlânsktalige bewurking fan har proefskrift út ûnder de titel Er is door het luchtruim een hemd onderweg: Friese kinderpoëzie in de twintigste eeuw.
lolkje hoekstra (1968) skriuwt koarte ferhalen en toanielteksten. Krige foar twa ferhalen de Rely Jorritsma-priis (1994 en 1995) en wûn yn 1993 de earste AFUK-jongereinpriis. jan pieter janzen (1945) wurket as learaar skiednis en kulturele en keunstsinnige foarming yn Ljouwert, wie (ein)redakteur fan Trotwaer en De Moanne. Skriuwt oer skiednis, kultuer, polityk en media. marita de jong (1954) is redaktrise fan De Koerier, it streekblêd fan It Hearrenfean e.o., en fan De Moanne. Hat lang warber west yn de SLAH (Stichting Literaire Activiteiten Heerenveen). steven de jong (1935) wie redakteur fan De Tsjerne (lêste nûmer), quatrebras en Trotwaer. Skriuwer fan fersen, kritiken, essays, ferhalen en de (autobiografyske) roman De Wuttelhaven del (Gysbert Japicxpriis 1992). Yn 2001 ferskynde Swarte egen, in ferhaal út Earnewâld om 1730 hinne. justus (60) is in Renessânseman dy’t yn syn libben keunst, wittenskip en polityk kombinearret. Hy leaut yn ’e Leafde, mar is dat oarsom ek sa? Hy wennet ticht by de grêftegurdle en nettsjinsteande is er faak yn it Heitelân te finen. Yn syn frije tiid is er ûnder oaren kampanjelieder, heit en kompostknipper. Ut prinsipe hat er gjin auto. marita mathijsen is hoogleraar Moderne Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. karin de mik (1960) is historica en zelfstandig journalist. Ze is onder meer vaste correspondent voor NRC Handelsblad in Noord-Nederland. huub mous (1947), keunsthistoarikus, is as konsulint foar byldzjende keunst ferbûn oan Keunstwurk.
atze van wieren (1943) schrijft poëzie en proza. In veel verzamelbundels is werk van hem opgenomen. Won meerdere prijzen, waaronder de SNSLiteratuurprijs 2002 voor een cyclus van zeven gedichten. Zie www.atzevanwieren.nl babs wijnstra (1969) studearre ‘frije rjochting’ oan keunstakademy Minerva, is letter ôfstudearre op yllustraasje. Wurket as yllustrator fan berneboeken, tydskriften en skoaltelevyzje, makket dekors foar (berne)teater en projekten. mindert wijnstra (1945) ferhaleferteller, skriuwer, kollumnist, skoalmaster en putsjeskepper. Simke Kloostermanpriis (1992), IBBYhonourlist (1994). harmen wind (1945) is as direksjelid ferbûn oan in learare-oplieding yn Doetinchem. Hy skriuwt Frysk- en Hollânsktalige fersen. Syn lêste bondel yn it Hollânsk is Buiten adem, yn it Frysk ferskynde meast resint By heech en by leech. Yn 1987 wûn er de Fedde Schurerpriis foar literêre debuten. willem winters (1946) sosjolooch, publisist en útjouwer (lyts). Publisearre oer de âldereisoarch, skreau foar De Strikel, de LC, Hjir en Trotwaer oer – koartsein – keunst en kultuer. Skreau in essay oer typearjende aspekten fan de Fryske literatuer: De wite skelk fan Richt (Hjir, desimber 1999). Basearre op troch de auteurs levere gegevens.
56
