Visieartikel
De kracht van fotografie in een beeldcultuur
OKTOBER 2012
DOOR: NELLEKE STARK KLAS S4C. PETRA POTTERS
ARTIKEL GEBASEERD OP EEN SUCCESVOL FOTOGRAFIEPROJECT ONDER JONGEREN
MARTIJN: ‘MIJN VERLEDEN HEEFT NU EINDELIJK EEN PLEK GEKREGEN.’
DE KRACHT VAN FOTOGRAFIE IN EEN BEELDCULTUUR
DAT MODERNE COMMUNICATIEMIDDELEN NIET ALTIJD EEN POSITIEF EFFECT HEB-
Door Nelleke Stark
BEN, IS WEL GEBLEKEN NA HET VERJAARDAGSFEESTJE VAN MERTHE UIT HAREN. TEGELIJKERTIJD GEEFT HET OOK AAN WELKE GROTE INVLOED SOCIAL MEDIA OP ONS LEVEN HEBBEN. ZOALS BIJ ELK MEDIUM KAN OOK VAN MODERNE COMMUNICATIEMIDDELEN WORDEN GEZEGD DAT ZE GOED EN VERKEERD GEBRUIKT KUNNEN WORDEN. HET IS DE KUNST OM DE KRACHT VAN SOCIAL MEDIA EN DE CULTUUR, DIE DAARBIJ HOORT, TE ONTDEKKEN EN DIE OPTIMAAL TE BENUTTEN.
Onze samenleving heeft definitief de stap gezet van tekst- naar beeldcultuur. Door de foto’s op het internet te bekijken krijg je als beschouwer redelijk wat informatie over de situatie in Haren en wordt de sfeer door de foto’s geschetst van desbetreffende avond. Volgens de Amerikaanse oud-president Ronald Reagan (1989) is informatie de zuurstof van de moderne tijd. Als informatie de zuurstof van de moderne tijd is, dan zijn 2 • Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org
Onze samenleving heeft definitief de stap gezet van tekst- naar beeldcultuur. ‘
beelden de zuurstof van die informatie. Onze samenleving heeft definitief de stap gezet van tekstnaar beeldcultuur. Nooit eerder in de geschiedenis van de mensheid werden zoveel foto’s gemaakt en gebruikt. Fotografie is een uitermate krachtig communicatiemiddel geworden (Menshouwer, 2000, p. 9). ‘Gemiddeld worden er dagelijks op facebook 250 miljoen foto’s geüpload. Gemiddeld worden er op Hyves dagelijks 800.000 foto’s geüpload. In 2010 werd er meer dan 13 miljoen (!) uur aan video op Youtube geupload. Dat is 48 uur aan video per minuut.’ Zomaar wat feitjes onder elkaar. (Zuiderwijk, 2011) Als beelden
onze maatschappij vertegenwoordigen en fotografie een krachtig communicatiemiddel is, waarom dan ook niet in de hulpverlening?! Fotografie voert nog niet de boventoon in de behandelplannen van de cliënten. Dit blijkt ook uit een artikel in Sozio. (Jongerius, 2012, p. 27) Daarin komt naar voren dat er in gesloten afdelingen binnen jeugdzorg niet of nauwelijks met de muzisch agogische methodiek gewerkt wordt, laat staan met het medium fotografie. Daarentegen wordt er gewerkt met de methode ‘Straffen en belonen’. Dit staat haaks op de muzisch agogische methodiek met het medium fotografie. Deze methode is namelijk gericht op
het naast een cliënt staan, om zo veiligheid te creëren voor een zo succesvol mogelijke behandeling. Werken met jongeren met een ingewikkelde problematiek vraagt veel creativiteit. Uit dit artikel blijkt dan ook het belang om als sociaal pedagogische hulpverlener je creativiteit in te zetten om zo effectief mogelijk bij de jongeren aan te kunnen sluiten. Er zijn verschillende redenen te noemen waarom het heilzaam is om als SPH’er gebruik te maken van de muzisch agogische methodiek.
Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org • 3
Ten eerste biedt deze methodiek een divers scala aan vormen van hulpverlening, namelijk dans, drama, sport, fotografie, spel, beeldende vorming, enzovoort. Het ruime aanbod van deze methodiek, zorgt ervoor dat de organisatie een behandelplan aan kan bieden die volledig op de behoeften van de cliënt is afgestemd. Ten tweede dragen muzisch agogische activiteiten bij aan de expressie van belevingen, gedachten en gevoelens en aan de communicatie tussen mensen. In onze cultuur – ook onder hulpverleners – ligt een sterke nadruk op het verbale. Veel hulpvragers zijn echter juist niet-verbaal ingesteld, en dan kan bijvoorbeeld fotografie het voertuig voor de communicatie zijn. Ook helpt deze benadering bij het verbeteren van de sociaal –emotionele aspecten van de cliënt, het stimuleert het omgaan met alledaagse opgaven en het bevordert creatieve processen. Het werkterrein ligt in de leefsituatie van de cliënt. Het aangrijpingspunt ligt in het zodanig veranderen van situaties dat voor cliënten nieuwe mogelijkheden kunnen ontstaan in het omgaan met de eigen omstandigheden. Tot slot levert de muzisch agogische methodiek door observatie van de cliënt, in de omgang met het medium, een bijdrage aan de multidisciplinaire diagnose. Deze therapie is gebaseerd op de creatieveherapeutische methoden, werkvormen en technieken mede op bestaande kennisvelden zoals psychologie en ontwikkelingspsychologie, de psychotherapie, psychiatrie, enzovoort. (Kloppenburg, Heemelaar, 1999, p.50) Toch wordt deze methodiek nog niet in elke instelling toegepast. Wanneer de hulpverleners volgens protocollen moeten handelen en de werk-
druk hoog is wordt het lastig om creativiteit methodisch in te zetten vooral wanneer de instelling dat niet heeft opgenomen in het aanbod van hulpverlening. Begrijpelijk, want er zijn enkele nadelen betreffende deze methodiek te noemen; tijdsintensiever, kostbaarder en in de meeste gevallen is er sprake van individuele begeleiding waardoor er meer werknemers op de werkvloer nodig zijn. Het werk wat sph’ers uitvoeren is emotioneel belastend te noemen. Dit kan zorgen voor stress, een voortdurend te hoge adrenalinespiegel en chronische vermoeidheid wat kan leiden tot een burn-out. Om een eventuele burn-out te voorkomen is het essentieel dat de inhoud van het werk afwisselend is, dat de sociaal werker er plezier in heeft en dat het meer energie oplevert dan dat het kost. Afwisseling is een preventief aspect tegen burn-out. (‘Burn-out voorkomen’, 2012)
ONS BREIN Om voor meer afwisseling in het werk te zorgen is het van belang om een ruim aanbod van verschillende methoden te hebben naar de cliënten. Dit zorgt er niet alleen voor dat de kans groter is dat een behandelplan beter bij de cliënt aansluit maar tevens dat de werker meer afwisseling in het werk ervaart. Dat de muzische agogische methodiek niet alleen effectief is als behandelingsplan voor cliënten maar ook voor hulpverleners, wil ik hieronder toelichten. Overdrachten schrijven, het analyseren van situaties, een gesprek op niveau voeren en vergaderingen bijwonen zijn onder andere activiteiten waarbij je
4 • Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org
gebruik maakt van je linkerhersenhelft. Gemiddeld genomen gebruiken mensen voornamelijk dit deel van de hersenen. In de meeste gevallen leert een kind van ‘grote mensen’ dat verbeelding en fantasie onbetrouwbaar zijn en dit niet gebaseerd is op de ‘echte wereld’ en daarom zonder praktische waarde. Hierdoor is het mogelijk dat we tijdens de ontwikkeling ons hebben leren afsluiten voor intuïtie, de meest betrouwbare en authentieke informatiebron die we bezitten. De nadruk van deze maatschappij ligt op de concrete buitenwereld met als gevolg dat de maatschappij ons dwingt om te leren beredeneren en theoretiseren in plaats van te vertrouwen op wat onze intuïtie zegt. Met andere woorden: Gebruik je boerenverstand. Toch is het wel degelijk van belang om een beroep te doen op de andere kant van het brein. Door activiteiten als fotografie, sport, drama en beeldende vorming wordt voornamelijk de rechterhersenhelft aangesproken zodat er meer balans kan komen tussen de linker en de rechterhersenhelft. Pas wanneer de hersenhelften in balans zijn kun je als hulpverlener optimaal gebruik maken van de kwaliteiten die je rechter- en je linkerhersenhelft bezitten en kun je werk dus het meest effectief uit voeren. (‘Rechter- en linker hersenhelft, 2012) Het middel fotografie kan in elke doelgroep worden toegepast. Dit artikel beperkt zich echter tot de doelgroep jongeren om zo dieper op het handelingsplan en het effect van deze methodiek in te kunnen gaan.
Instagram 7,3 miljoen mobiele gebruikers per dag tegen 6,9 miljoen voor Twitter.’
‘LEVEN IN BEELD’ Door fotografie in het hulpverleningsplan van de cliënt te betrekken leert de cliënt om zijn waarnemingen, ervaringen en gevoelens op een andere manier te ‘verwoorden’ dan gesproken taal. Fotografie in de hulpverlening is er op gericht je cliënt toe te rusten met kennis en vaardigheden om gedachten, ervaringen, herinneringen, waarnemingen en belevenissen in beeld vorm te geven (Schreurs, 1997). Jongeren met bijvoorbeeld een autistische stoornis hebben een stoornis in de informatieverwerking van de hersenen. Hierdoor hebben mensen met autisme problemen met communicatie. (Frans Coolen, 2012) Fotografie is daarbij een krachtig middel om de cliënt te ondersteunen bij het verwoorden van zijn of haar gevoelens door dit te verbeelden. Ook sluit fotografie aan bij de jongeren van tegenwoordig. Sociale media hebben een grote plaats gekregen in onze maatschappij. Veel jongeren hebben een account aangemaakt op Hyves, Facebook of Twitter. Om je te profileren maken jongeren foto’s van zichzelf of vrienden om die vervolgens op internet te plaatsen. De meeste jongeren beschikken over een mobiel met een camera. Fotografie wordt veelvuldig gebruikt in deze doelgroep. Ook de media spreken over dit fenomeen. Zo kopte nu.nl: ‘Instagram verslaat Twitter’ Instagram, een app om foto’s te maken en te delen, had in augustus 7,3 miljoen mobiele gebruikers per dag tegen 6,9 miljoen voor
Twitter.’ (‘Instagram verslaat Twitter’, 2012) Dit levert ons het bewijs dat onder jongeren sprake is van een beeldcultuur. Jongeren zijn bekend met het vastleggen van hun leven in beeld. Wanneer je een jongere op Facebook of Twitter volgt zul je diverse geposte foto’s tegenkomen uit het leven van die jongere. Vooral in jongerencentra’s is het middel fotografie uitermate geschikt. Jongeren met diverse levensverhalen en achtergronden komen naar een jongerencentrum om daar erkenning te vinden en gehoord te worden. Afgelopen jaar heb ik stage gelopen in een jongerencentrum. Ik zag dat jongeren de stap naar de ‘professionele’ hulpverlening te groot vinden. Ze gingen gebukt onder nare herinneringen, de thuissituatie, een slecht zelfbeeld, enzovoort, zonder hiermee actief aan de slag te gaan. Om aandacht te geven aan dit knelpunt is er in 2011/2012 een project opgericht voor jongeren in de leeftijd van 12 tot 25 jaar. Dit project, dat de eerste stap naar een nieuwe, nog onbekende methodiek is, houdt in dat jongeren op een laagdrempelige en ludieke manier begeleid worden door het gebruik van het middel fotografie. (‘Leven in beeld’, 2012) Jongeren werden uitgedaagd om op deze manier het verleden, heden en toekomst te verwoorden, te verwerken en te versterken. Door dit project heeft de maatschappij de gelegenheid gekregen om op een eenvoudige manier de leefwereld van jongeren te bestuderen, te zien
en te begrijpen door beeld.
De methode van dit project is onder andere gebaseerd op de supportieve werkwijze. Deze werkwijze biedt ondersteuning in het leren omgaan met problemen. De coach probeert de (dieperliggende) problemen niet weg te nemen, maar de omgang met de problemen te verbeteren. De doelstellingen hebben een ondersteunend, stabiliserend of ontwikkelingsgericht karakter. Voorbeelden hiervan die bij dit project van toepassing zijn: - Exploreren van (nieuwe) gedachten en gevoelens - Zelfactualisatie (mogelijkheden van jezelf ontwikkelen) - Verstevigen van de bestaande afweer (niet snel overstuur raken, je niet laten meeslepen) Omdat het accent op zelfactualisatie ligt, zijn de werkvormen minder gestructureerd (Smeijsters, 2003, p.56).
Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org • 5
CONCREET Zoals ik al eerder heb aangeven is fotografie een middel om makkelijk contact te maken met jongeren. Nodig daarom de jongere uit om met het fotografieproject mee te doen. Dit kan de hulpverlener doen door de jongere enthousiast te vertellen over een fotografieproject tijdens een spelletje tafelvoetbal of na een gesprek over de nieuwe profielfoto op Facebook. De relatie tussen hulpverlener en cliënt staat in de methodiek ‘Hulpverlening en fotografie’ centraal. Vanuit de basishouding: ieder mens is waardig, en met een houding van ontferming eempathie gaat de hulpverlener aan de slag. (Nus, 2012) Wanneer de hulpverlener een beginnende relatie met de cliënt heeft opgebouwd zal er ook verschillende problematiek aan het licht komen. Het is nu de taak van de sph’er om daar op te anticiperen. De sociaal pedagogische hulpverlener zorgt voor extra veiligheid door in de vertrouwde omgeving van de cliënt af te spreken of naar een neutrale omgeving te gaan zoals een restaurant, ijssalon, lunchroom, etc. Tijdens deze afspraak is het de bedoeling dat de hulpverlener de cliënt beter leert kennen. In de begeleiding zal er bij jongeren vaak sprake zijn van een slecht zelfbeeld, onzekerheid en een zoektocht naar de ware identiteit. (De bree, 2012) Daarom wordt er gebruik gemaakt van empowerment en het positief tegemoet treden van de cliënt door erkenning, bevestiging en het aanbieden van activiteiten met een succeservaring. In dit project richt de hulpverlener zich op het verleden, het heden en de toekomst van de 6 • Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org
cliënt. De plekken die belangrijk zijn in het leven van de cliënt worden bezocht en gefotografeerd. Dit levert, naast gespreksstof, ook een begin van het verwerkingsproces op. De invalshoek van exposure in vivo is gebruikt bij het oprichten van deze methodiek. (Wat deze invalshoek excact inhoudt is bijvoorbeeld te zien in het programm ‘FearFighters’ van de Evangelische Omroep.) De cliënt gaat opnieuw naar de vervelende situatie die hij heeft mee gemaakt in zijn leven maar nu in nabijheid van zijn hulpverlener. Wanneer de sociaal werker en cliënt een stevige relatie hebben opgebouwd kan de cliënt in die veiligheid, het verleden opnieuw beleven en daardoor verwerken. Een jongere (Martijn, 22 jaar) die vorig jaar heeft mee gedaan met dit project gaf aan: ‘Ik heb door mee te doen aan dit project mijn verleden een plek kunnen geven. In eerste instantie dacht ik dat ik alleen maar nare herinneringen had aan mijn verleden maar door met de coach op stap te gaan ontdekte ik ook positieve herinneringen. Dit leverde mij een ander beeld op, waardoor ik mij nu gelukkiger voel.’ Tijdens dit proces stellen de jongeren en de coach samen vast wat er geleerd of bereikt wil worden. Met behulp van fotografie wordt er aan de doelen gewerkt. Wanneer de sph’er of cliënt zelf meer voorkeur geeft aan beeldende vorming zoals; schilderen, tekenen, boetseren kan het proces en het eindresultaat bijvoorbeeld gefotografeerd worden. Dit project wordt afgesloten met een expositie. De jongeren worden uitgedaagd om een aantal foto’s uit het traject te kiezen die vervolgens op groot formaat worden afgedrukt. De coach maakt samen met de jongeren een expositie. De jongeren nodigen vrienden,
familie en bekenden waaraan zij hun verhalen willen vertellen of laten zien. Door een foto groot af te drukken wordt een cliënt nogmaals geconfronteerd met de boodschap die hij in de foto heeft willen leggen. Daarnaast zal de cliënt waarschijnlijk ook zijn of haar verhaal aan de bezoekers op de expositie vertellen. Dit zorgt ervoor dat de cliënt nogmaals de ruimte krijgt om de schokkende gebeurtenissen of ervaringen te verwerken. De bezoekers krijgen inzicht in de belevingswereld van de betrokkenen. Voor cliënten is het belangrijk dat hun verleden herkent en erkend wordt om acceptatie bij de cliënt te bewerkstelligen. Maar misschien nog belangrijker is het inzicht dat voor de cliënt zelf, een leven zonder verleden geen toekomst biedt. (Kloppenburg, Leemelaar, 1999) Om dit concreet vorm te geven krijgt de cliënt aan het eind van het traject een fotoboek mee naar huis met foto’s van mooie, droevige, bijzondere, waardevolle momenten en dromen. Zo heeft de jongere zijn of haar leven in beeld wat onder andere bijdraagt aan acceptatie van het verleden. Ook kan de client zijn heden, verleden en toekomst letterlijk een plek op de boekenplank geven, in plaats van het elke dag op zijn schouders mee te moeten dragen. (Schweizer, 2009. P29)
Ik ontdekte, onverwacht, positieve herinneringen uit mijn verleden’’
Stafleu van Loghum.
CREATIVITEIT ALS PIJLER Fotografie is niet alleen een krachtig communicatie middel voor ‘Facebookende’ jongeren en voor mensen met een autistische stoornis, dit medium kan ook gebruikt worden voor andere doelgroepen omdat de werkwijze divers kan worden toegepast. Het medium helpt de misschien verbaal niet sterke cliënt, zijn gevoelens, belevenissen en gedachten te verwoorden. Ik raad instellingen en hulpverleners aan om creativiteit een pijler te laten zijn van niet alleen het behandelplan van de cliënt maar ook de organisatie zelf. Zoals beschreven is het van groot belang dat de hulpverlener voor afwisseling en creativiteit in de werkzaamheden zorgt. Dit helpt niet alleen een eventuele burn-out voorkomen maar helpt de hupverlener optimaal gebruik te maken van de kwaliteiten die het brein biedt. De kunst is niet alleen handelen met het hoofd maar ook met hart en handen.
LITERATUURLIJST Bree, D (20 september 2012) Jeugdcultuur. College’s verbredingsminor. Coolen, F. (n.d.). Autisme in het kort!. Geraadpleegd op 6 oktober 2012 via http://www.autisme.nl/autismealgemeen.html?mnu=tmain100:so vaut100&s=1&l=nl&t=1310472978 Jongerius, J. (2012). Niet alleen straffen en belonen. Lessen voor gesloten jeugdzorg. Soziosph. NR 107 september 2012 (Jongerius, 2012, p. 27) Kloppenburg, R., & Leemelaar, M. (1999). Methodiek sociaal pedagogische hulpverlening. Houten: Bohn
Monshouwer, A. (2000). Beeld als boodschap. Amsterdam: Scripta Media. Nus, J. (25 september 2012) Ethiek. College’s met onderwerp presentietheorie. Schreurs, Hans. (1997). Mens en Beeld. Baarn: H. Nelissen. Schweizer, C., Bruyn de, J., Haeyen, S., Henskens, B., Visser, H &Rutten-Saris, M., (2009). Handboek beeldende therapie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Smeijsters, H. (2003). Handboek Creatieve Therapie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Stark, N. (6 juni 2012) Hulpverleningsfotografieproject ‘Leven in Beeld’ [videobestand] geraadpleegd via http://www.youtube. com/watch?v=LpLXfmQklpw Auteur onbekend (n.d.). Rechteren linker hersenhelft – Over het belang van kunstzinnig werken. Geraadpleegt op 9 oktober 2012 via http://www.metacentrum.com/ achtergronden/hersenhelft.html Auteur onbekend (n.d.). Wat kun je zelf doen om een burn-out te voorkomen?. Geraadpleegt op 6 oktober 2012 via http://www. leren.nl/cursus/persoonlijke-effectiviteit/bur n- out/bij-jezelf.html Auteur onbekend (27 september 2012). Instagram verslaat Twitter. via http://www.nu.nl/gadgets/2920699/ instagram-verslaat-t witter.html Zuiderwijk, R. 60 mooie feitjes over Facebook, Hyves, Twitter, etc, 8 november 2011, http://www.publishr. nl/2011/11/60-feiten-statistiekenfacebook-hyves-twitter-linkedin-youtube/
Designfreebies Magazine • www.designfreebies.org • 7
