De Kleine Gids Signalering kindermishandeling 2011
Tekst: drs. Dafna Holtzer Met dank aan: drs. Ben Rensen, jeugdarts bij de GGD in Utrecht, drs. Paul Baeten, regiomanager AMK bij Bureau Jeugdzorg Haaglanden en drs. Patricia Ohlsen, regiocoördinator RAAK Rotterdam. Grafische vormgeving: De Ploeg Communicatie Omslagontwerp: Reclamestudio Arthur van der Veer Advertentie acquisitie: Kluwer Postbus 23, 7400 GA Deventer Helma Scherpenzeel E-mail:
[email protected] Uitgever: Marcel Rem E-mail:
[email protected] Druk: 2 Samenstellers en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor (de gevolgen van) onvolkomenheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 9789013089554 (Paperback) ISBN 9789013089561 (eBook versie)
NUR 825–740 © 2011 Kluwer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, in fotokopie of anderszins zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van art. 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb. 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan Stichting Reprorecht, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp. Correspondentie inzake overneming of reproductie richten aan: Kluwer, Postbus 4, 2400 MA Alphen aan den Rijn / Kluwer, Postbus 23, 7440 GA Deventer.
VOORWOORD
Kleuterjuf Nicole maakt zich zorgen over Marieke uit haar klas. Het meisje is stil en teruggetrokken, ze is regelmatig te laat op school en heeft vaak niets te eten mee voor tussen de middag. Nicole hoort andere kinderen zeggen dat ze niet naast Marieke willen zitten, omdat ze stinkt. Hoe de situatie thuis is, weet Nicole eigenlijk niet. Moeder heeft ze pas één keer gezien. De ouders komen niet naar de ‘tien-minuten-avonden’. Het zoontje van Lieke heeft een klasgenootje mee naar huis genomen om te spelen. Het is erg warm, de kinderen mogen buiten onder de sproeier spelen. Uitgelaten trekken de jongens hun T-shirts uit en met ontbloot bovenlijf rennen ze door de tuin heen. Dan ziet Lieke vreemde ronde brandplekken op de rug van het vriendje. Moeder komt met haar dochtertje van anderhalfjaar oud op het consultatiebureau. Bij de controle blijkt het meisje te licht. Als de wijkverpleegkundige het gewicht wil bespreken, reageert moeder afwijzend. ‘Er is niets aan de hand, hoor’, snauwt ze. ‘Bovendien heb ik op dit moment ontzettende migraine, dus laten we dit gesprek zo kort mogelijk houden.’ In bovenstaande voorbeelden krijgen mensen te maken met een ‘niet-pluis-gevoel’ over het welzijn van een kind. De juf, de moeder en de wijkverpleegkundige hebben signalen opgevangen die kunnen duiden op kindermishandeling. Maar wat doe je in zo’n geval? Wanneer weet je zeker dat het om kindermishandeling gaat? Hoe begin je een gesprek met ouders? Wie in aanraking komt met vermoedens van kindermishandeling moet allerlei weerstanden overwinnen om in actie te komen. Vaak zijn de signalen niet heel helder en een kind zal uit loyaliteit naar zijn ouders toe niet uit zichzelf vertellen dat het mishandeld wordt. Het is bovendien een zware beschuldiging aan het adres van de ouders, die schadelijk kan zijn als zij niet juist is. Maar het is nog veel schadelijker om niet in actie te komen terwijl er wel sprake is van mishandeling. Uit onderzoek blijkt dat het ‘niet-pluis-gevoel’ in de meeste gevallen terecht is. Van de meldingen die bij het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling worden gedaan, blijkt in 82 procent van de gevallen inderdaad sprake van kindermishandeling. Kindermishandeling is geen marginaal verschijnsel in ons land. Jaarlijks worden ruim 100.000 kinderen in Nederland verwaarloosd of mishandeld. Dat komt neer
V
Voorwoord
op drie procent van alle kinderen en jongeren van nul tot achttien jaar, oftewel één kind in iedere klas met dertig kinderen. Uit diverse onderzoeken blijkt dat mensen een grote behoefte hebben aan kennis hoe te handelen in geval van een vermoeden van kindermishandeling. Deze Kleine Gids Signalering Kindermishandeling wil aan die wens tegemoet komen. De Gids is een handzame wegwijzer voor iedereen – buurvrouw, leerkracht, kinderleidster, jeugdbeschermer of deurwaarder – die geconfronteerd wordt met een ‘niet-pluisgevoel’ over het welzijn van een kind. Het boek geeft achtergrondinformatie over kindermishandeling: de vormen, de signalen, de geschiedenis en het beleid. Daarnaast richt De Kleine Gids zich op heel praktische informatie: hoe om te gaan met vermoedens van kindermishandeling. Welke stappen kan iemand ondernemen, hoe kan een gesprek met ouders en kinderen het beste worden aangepakt? Dit boek is mede tot stand gekomen dankzij de kennis en ervaring van Paul Baeten, Patricia Ohlsen en Ben Rensen. Ik dank hen voor hun inbreng en commentaar op de conceptteksten. November 2009 Dafna Holtzer Voorwoord bij de tweede druk De Kleine Gids Signalering Kindermishandeling heeft na ruim een jaar nog maar weinig van zijn actualiteitswaarde verloren. De Gids is een praktijkboek dat gebruikt kan worden door mensen die geconfronteerd worden met (een ‘niet-pluis-gevoel’ over) kindermishandeling. Het verheugt mij dat het boek inmiddels gebruikt wordt op diverse hbo-opleidingen. Wat is er in de herziene druk gewijzigd? Omdat het beleid ten aanzien van de aanpak van kindermishandeling nog altijd in ontwikkeling is, is een aantal elementen geactualiseerd. Daarnaast is er meer informatie beschikbaar over schadelijke traditionele praktijken zoals meisjesbesnijdenis en eergerelateerd geweld. In het deel over de communicatie met ouders is een uitgebreidere tekst te vinden over de ondersteuning van migrantenouders met een familiecultuur. Verder is in de Gids het verband tussen huiselijk geweld en dierenmishandeling opgenomen. Voor inhoudelijke reacties op deze Kleine Gids houd ik mij nadrukkelijk aanbevolen:
[email protected] Februari 2011 Dafna Holtzer
VI
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord / V Lijst van afkortingen / XI Deel I Achtergrond kindermishandeling / 13 1 De geschiedenis van kindermishandeling / 15 1.1
Eind negentiende eeuw: opkomst kinderbescherming / 15
1.2
Kinderwetten 1905 / 16
1.3
Jaren 60: omslag in het denken en ‘ontdekking’ van kindermishandeling / 17
1.4
Jaren 70 en 80: betuttelende aanpak kindermishandeling / 18
1.5
Eind vorige eeuw: wetgeving verbetert rechtspositie ouder en kind / 19
1.6
Deze eeuw: roep om preventieve aanpak / 20
2 Wettelijk kader / 25 2.1
VN-Verdrag inzake de Rechten van het Kind / 25
2.2
Preventief jeugdbeleid en jeugdgezondheidszorg: de Wet Maatschappelijke Ondersteuning en de Wet Publieke Gezondheid / 27
2.3
Wet op de jeugdzorg / 27
2.4
Wettelijk verplichte meldcode / 30
2.5
Burgerlijk wetboek: de kinderbeschermingswetten / 30
2.6
Wetboek van strafrecht / 31
2.7
Bestuursrecht: Wet Tijdelijk Huisverbod / 32
VII
Inhoudsopgave
3 Aanpak Kindermishandeling / 35 3.1
Invoering RAAK aanpak in heel Nederland / 35
3.2
Opvoedingsondersteuning via de Centra voor Jeugd en Gezin / 36
3.3
Publiekscampagne tegen kindermishandeling / 36
3.4
Verplichte meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld / 37
3.5
Deskundigheidsbevordering / 39
3.6
Stuurgroep Aanpak Kindermishandeling / 39
3.7
Aanbevelingen Onderzoeksraad voor Veiligheid / 40
4 Hoe vaak komt kindermishandeling voor? / 43 4.1
Registratie Advies-en Meldpunt Kindermishandeling / 43
4.2
Nationale Prevalentiestudie Kindermishandeling / 45
4.3
Onderzoek VU 2007: Scholieren Over Mishandeling / 45
Deel II Kindermishandeling: vormen, oorzaken en gevolgn / 47 5 Wat is kindermishandeling / 49 5.1
Definitie wet op de jeugdzorg / 49
5.2
Lichamelijke mishandeling / 50
5.3
Psychische mishandeling / 51
5.4
Lichamelijke verwaarlozing / 51
5.5
Psychische verwaarlozing / 52
5.6
Getuige van huiselijk geweld / 52
5.7
Seksuele mishandeling / 52
5.8
Schadelijke traditionele praktijken / 53
6 Oorzaken van kindermishandeling / 57 6.1
Model van Belsky / 57
6.2
Kindkenmerken / 59
6.3
Eigenschappen van de ouders en het gezin / 59
VIII
Inhoudsopgave
6.4
Leefomgeving / 60
6.5
Dierenmishandeling / 60
6.6
Risicofactoren bij migrantengezinnen / 61
7 Gevolgen van kindermishandeling / 65 7.1
Lichamelijke gevolgen / 65
7.2
Psychische gevolgen / 66
7.3
Van generatie op generatie / 67
7.4
Gevolgen voor de maatschappij / 68
Deel III Aanpak van kindermishandeling / 69 8 Signaleren van Kindermishandeling / 71 8.1
Medische signalen van lichamelijke mishandeling / 71
8.2
Psychosociale stoornissen / 76
8.3
Kenmerken ouders/gezin / 79
8.4
Signalen van seksueel misbruik / 81
8.5
De SPUTOVAMO / 83
8.6
Signaallijsten / 84
9 Handelen bij kindermishandeling / 89 9.1
Weerstanden en barrières / 89
9.2
Stappenplan / 96
10 Communiceren / 107 10.1
Communiceren met het kind / 107
10.2
Communiceren met de ouders / 112
10.3
Het Motivatiemodel / 115
10.4
Hulpverlening aan gezinnen met andere culturele achtergrond / 119
IX
Inhoudsopgave
Deel IV Keten van Kindermishandeling / 123 11 Bureau Jeugdzorg / 125 11.1
Indicatiestelling / 125
11.2
Uitvoering taken van het advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) / 125
11.3
Uitvoering van jeugdbeschermingsmaatregelen / 126
11.4
Jeugdreclassering / 126
12 Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK) / 127 12.1
Advies / 127
12.2
Consult / 128
12.3
Melding / 128
12.4
Na een melding / 129
13 Raad voor de kinderbescherming / 131 13.1
Kinderbeschermingszaken / 131
13.2
Strafzaken / 132
13.3
Scheiding en omgang / 132
13.4
Afstand, adoptie en afstammingsvragen / 132
Bijlagen Bijlage 1: Landelijke instellingen / 135 Bijlage 2: Nuttige websites / 139 Bijlage 3: Begrippen en vaktermen / 147 Bijlage 4: Literatuurlijst / 153 Trefwoordenregister / 157
X
LIJST VAN AFKORTINGEN
AMK BJZ BVA BW CJG iTBI IVRK KNMG NJi NPM-2005 OTS PTSS RAAK RvdK SPUTOVAMO
STP TVcN VOTS Wbp Wet PG Wjz Wmo
Advies- en Meldpunt Kindermishandeling Bureau Jeugdzorg Bureau Vertrouwensarts inzake Kindermishandeling Burgerlijk Wetboek Centrum voor Jeugd en Gezin inflicted Traumatic Brain Injury, beter bekend als ‘shaken-baby syndroom’ Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering van de Geneeskunst Nederlands Jeugdinstituut (voorheen NIZW) Nationale prevalentiestudie mishandeling van kinderen en jeug digen 2005 (Universiteit Leiden, gepubliceerd in 2007) Ondertoezichtstelling Posttraumatische Stresssyndroom De Reflectie- en Actiegroep Aanpak Kindermishandeling Raad voor de Kinderbescherming Afkorting gebaseerd op eerste letter van de negen vragen bij vaststellen kindermishandeling: Soort, Plaats, Uiterlijke ken merken, Tijd, Oorzaak, Veroorzaker, Andere getuigen, Maatregelen, Oude letsels Schadelijke Traditionele Praktijken Tolk- en Vertaalcentrum Nederland Voorlopige Ondertoezichtstelling Wet bescherming persoonsgegevens Wet Publieke Gezondheid Wet op de jeugdzorg Wet maatschappelijke ondersteuning
XI
Deel I
Achtergrond kindermishandeling
Het eerste deel van de Kleine Gids Signalering Kindermishandeling richt zich op de achtergrond van kindermishandeling. Hoofdstuk 1 geeft een historisch perspectief op de aanpak van kindermishandeling. In hoofdstuk 2 komt het wettelijke kader aan bod voor de aanpak van kindermishandeling en in hoofdstuk 3 het rijksbeleid. Hoofdstuk 4 ten slotte laat cijfers zien hoe vaak kindermishandeling voorkomt.
