De kist van De Sonnaville
Op zoek naar een vergeten muziekpater Boekje bij de gelijknamige expositie in de OBA, mei-juni 2012
Dit boekje hoort bij een expositie in de Openbare Bibliotheek, te zien in mei en juni 2012. Een uitgebreide versie met veel illustraties kan hier worden gedownload als PDF: http://tinyurl.com/sonnaville
Albums met foto’s van de voorwerpen en met scans van alle boekjes staan hier: http://tinyurl.com/sonnaville1
Met dank aan de Toonkunstcollectie, Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam en het Onderwijsmuseum te Rotterdam, voor het in bruikleen afstaan van vele voorwerpen op deze expositie. Opmerkingen en aanvullingen: Frank Verbeek
[email protected] @spookvanode © Frank Verbeek 2012
De geheimzinnige kist Een bibliothecaris zwierf door de uitgestrekte magazijnen van de pas geopende nieuwe Centrale Bibliotheek. Daar struikelde hij in het halfduister bijna over een grote houten kist. Hij opende hem en trof wat papierrommel aan, die zeker nog moest worden weggegooid. Nader onderzoek maakte echter al snel duidelijk dat dit niet zo maar rommel was. Zo zaten er een paar antieke ondefinieerbare houten en kartonnen voorwerpen tussen, ooit met liefde gemaakt. Een maandenlange zoektocht in archieven en magazijnen volgde. De bibliothecaris ontdekte dat de voorwerpen meer dan een eeuw geleden waren gefabriceerd in opdracht van een Katwijkse muziekdirecteur, pater de Sonnaville. Wie was deze pater? Waarvoor dienden die voorwerpen? Aan wie had de kist met inhoud toebehoord? En hoe was hij terechtgekomen in de kelder onder de bibliotheek? De meeste vragen zullen op de volgende pagina’s worden beantwoord. De bijgaande expositie geeft - letterlijk - een beeld van plaats, tijd en omstandigheden. 1
Katwijk Pater Ludovicus Antonius Gijsbertus (Louis) de Sonnaville (1837-1914) was van 1873 tot aan zijn dood muziekdirecteur aan het jezuïeten-internaat waar hij zelf zijn gymnasiale onderwijs had genoten: het Willibrordus College in Katwijk aan de Rijn. Muziekbeoefening vormde een belangrijk onderdeel van de opleiding, en hiertoe was de pater ongetwijfeld een stuwende kracht. Hij gaf leiding aan vijf muziekleraren, die alleen al zestien kamers met piano’s en orgels tot hun beschikking hadden. Daarnaast trainde en dirigeerde hij een orkest en een koor, beide bemand met leerlingen van het college. Rond 1890 telden koor en orkest samen tachtig man, en dat op een leerlingenbestand van tweehonderd! Ook waren er twee mannenkoren en een harmonie. Nu en dan werden er openbare uitvoeringen gegeven van het gangbare klassieke repertoire. Het Katwijks Gymnasium beschikte over een volwaardige concertzaal. 2
Hekel aan de piano De Sonnaville stuitte bij zijn muzieklessen op een structureel probleem: de meeste van zijn leerlingen, jongens uit den beschaafden stand, hadden vroeger thuis pianoles gehad, maar hierdoor ook een hekel aan het instrument gekregen. Zijn analyse:
Voor mij is het dan ook een uitgemaakte zaak, dat de meeste kinderen, in het begin, genoeg liefhebberij hebben voor de piano, maar niet genoeg verstand voor de notenleer, en eenige jaren later wel genoeg verstand, maar niet genoeg liefhebberij meer. Dat lag aan de korte aandachtsspanne van jonge kinderen en hun nog onvolgroeide intellectuele capaciteiten. Deze waren niet toereikend om de verwarrende pianonotatie met de F- en de G-sleutels te doorgronden. Ooit hadden beide balken tot één systeem behoord; nu leek het net of ze niets met elkaar te maken hadden. Verband leggen met de toetsen was een extra handicap. De Sonnaville zag hierin een uitdaging, die hij als volgt samenvatte:
Volleedige noten-, toetsen- en sleutelkennis onder het bereik van kinderoogen stellen, omdat hun verstand nog niet rijp is, ziedaar het vraagstuk, waar alles op neerkomt.
Een nieuw systeem In 1889 publiceerde de pater een systeem dat hij de jaren ervoor had ontwikkeld, en dat hij sinds 1883 op het College al had toegepast. Zelf noemde hij zijn systeem ook wel een vondst, omdat hij iets had ontdekt
3
dat er feitelijk al was. Het voert hier te ver om het uitvoerig te behandelen, maar in essentie kwam het hier op neer: ●
De Sonnaville zette een eenvoudige streep tussen de F- en de Gbalk, om aanschouwelijk te maken dat beide balken onderdeel waren van hetzelfde notensysteem. Deze streep, waarop de centrale C stond, stelde daarnaast een symmetrie voor tussen wat zich erboven bevond en wat eronder.
●
Hij nummerde de octaven van het klavier en noemde ze even of oneven. Hetzelfde deed hij met de noten in het octaaf.
●
Hij wees op enkele wetmatigheden tussen het volgnummer van het octaaf en van de noot enerzijds, en hun plaatsbepaling op het klavier anderzijds.
Aldus werd het verband tussen noten en toetsen gelegd, en kon de leerling na wat oefening niet alleen snel de naam van een noot benoemen, maar ook haar positie op het klavier. Om zijn methode aanschouwelijk te maken, bedacht de pater ook een aantal visuele leermiddelen, want in het visuele lag volgens hem de kracht van kinderen. Het bekendste was het Piano-lotto, een aan lotto verwant spel, waarmee kinderen spelenderwijs inzicht kregen in het notensysteem en de vertaling ervan naar het klavier. Louis de Sonnaville hield overal in het land lezingen om zijn methode uiteen te zetten. Die werd enthousiast ontvangen. Zo schreef het Leidsch Dagblad in 1891:
De vondst is zoo eenvoudig, dat zij niet beter kan vergeleken worden dan met het ei van Columbus. 4
Kritiek was er aanvankelijk ook, maar die beperkte zich over het algemeen tot de klacht van een enkeling dat de jeugd weliswaar weinig problemen had met het nieuwe Systeem-De Sonnaville, terwijl volwassenen, dus ook muziekleraren, het maar taaie kost vonden. Vandaar De Sonnavilles verzoek aan hen om toch vooral eerst de oude elementaire rommel geheel opzij te schuiven, alvorens de tanden te zetten in het nieuwe.
“Veraanschouwelijking van den Quintencirkel”
Netwerken De hierop volgende jaren hield De Sonnaville lezingen en séances in de grote steden, en organiseerde hij wekelijkse cursussen, onder andere in Amsterdam. Hiertoe had Willem Kes, de eerste dirigent van het kort daarvoor geopende Concertgebouw, hem bereidwillig een zaaltje geleend. In dit zaaltje kwamen met name muziekleraren en -pedagogen bijeen om onderricht te krijgen. Er bestaan verslagen van deze bijeen5
komsten, die duidelijk maken dat het enthousiasme en de gedrevenheid van de pater op hen net zo aanstekelijk werkte als op de kinderen die hij les gaf: in een mum van tijd waren de keurige dames en heren op de vloer van het zaaltje bezig de spelletjes te spelen die de pater had ontworpen. Invloedrijke Nederlanders uit het muziekleven begonnen het systeem te promoten of faciliteerden hem. Onder hen de al genoemde Willem Kes. Andere bekende namen waren de legendarische Willem Mengelberg, die zelf nog leerling van de pater was geweest in Katwijk, en muziekpedagogen, uitgevers en theoretici zoals Catharina van Rennes, Johanna Veth, Simon van Milligen en Joh. de Heer. Zij gaven het systeem een belangrijke plek in hun eigen uitgaven. Dit bezorgde de toch al druk bezette pater nóg meer werk. Maar onvermoeibaar ging hij door met zijn activiteiten. Ondertussen boden muziekscholen en pianoleraren hun diensten aan: zij adverteerden met lessen volgens de Methode-De Sonnaville.
"Legdoosje met kaarten" 6
Het kan altijd beter, of…..? Louis de Sonnaville bleef aan zijn systeem schaven. Hij bedacht diverse educatieve spelen, leermiddelen, om zijn methode aantrekkelijker te maken. Een van zijn spreuken: Mijn leeren is spelen, mijn spelen is leeren! De pater vond aan de lopende band nieuwe speeltjes uit en verbeterde wat er al was. Een handig en intelligent schrijnwerkertje, zoals hij de man liefkozend noemde, stond hem voor de fabricage van materialen geheel ten dienst. Ook schreef en herschreef hij brochures om zijn systeem te verduidelijken. Dat had echter een keerzijde. Op het laatst waren er zo’n twintig boekjes, en bestonden er allerlei versies van dezelfde leermiddelen. Dit verzwakte juist de eenvoud ervan. Iemand verzuchtte:
Veel glasschijven op elkaar maken per slot het doorzien toch moeielijk.
Het einde In 1907, tijdens zijn gouden jubileum als jezuïet, werd pater de Sonnaville benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. In 1912, hij was toen 75, legde hij voor het laatst zijn systeem uit aan het publiek. Dat was in Amsterdam. Twee jaar later overleed hij. Tot de laatste snik was hij doorgegaan. Onderdelen van zijn systeem bleven nog enige tijd voortleven in sommige muziekmethodes, maar kort na zijn dood begonnen De Sonnavilles naam en zijn scheppingen te verdwijnen uit kranten, tijdschriften, en zelfs uit advertenties. Vermoedelijk waren het toch vooral zijn eigen stuwende persoonlijkheid, zijn charmante welbespraaktheid en zijn bijna kinderlijke enthousiasme geweest, die het systeem al die tijd in 7
leven hadden gehouden, meer nog dan de krachtige eenvoud ervan. Na 1914 is er weinig meer over de pater geschreven. De Sonnaville en zijn systeem zijn snel weggezakt in de vergetelheid. Slechts bronnen uit zijn eigen tijd getuigen er nog van.
Anna Gebhard Dat u dit leest en deze expositie bekijkt, hebt u te danken aan een onopvallende vrouw over wie heden vrijwel niets meer bekend is. Ze leefde van 1852 tot 1934, en kwam uit een redelijk bekende burgerlijkliberale Amsterdamse familie. Haar naam: Anna Gebhard. Anna woonde jarenlang op een steenworp afstand van het Concertgebouw. Thuis gaf ze pianoles aan kinderen. Gedurende een paar jaar adverteerde ze met lessen volgens het systeem van de pater. Eenmaal bejaard verhuisde ze naar.... Katwijk. Dat was acht jaar na de dood van De Sonnaville.
Advertentie van Anna Gebhard, 17 maart 1907
Waarschijnlijk leed zij aan TBC. De laatste jaren van haar leven is ze in Amsterdam verpleegd, waar ze ook overleed. Anna Gebhard was een eenvoudige pianolerares, die zelf ook wel eens wat simpele stukjes componeerde. Ze viel niet op in het gezelschap van 8
intellectuele pedagogen die het opnamen voor het systeem van De Sonnaville, en keek vermoedelijk slechts vanaf de zijlijn toe. In deze geschiedenis zou ze dan ook minder dan een voetnoot zijn geweest, ware het niet dat ze tijdens haar leven een aantal leermiddelen, brochures en krantenartikelen verzamelde, die alle verband hielden met de pater. Die spullen zijn ooit in de collectie van de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst – opgericht in 1829 - terecht gekomen; niemand weet nog hoe en wanneer. Toen de bibliothecaris een paar jaar geleden over de kist struikelde, was de collectie van deze stichting nog ondergebracht bij de Openbare Bibliotheek Amsterdam, en stond ze op het punt om definitief te verhuizen naar de afdeling Bijzondere Collecties van de Universiteit Van Amsterdam. Er was geen mens die hem kon vertellen wat het ongeorganiseerde rommeltje in de kist voorstelde, noch waar het vandaan kwam. Maar nieuwsgierigheid is de motor achter het vergaren van kennis.
De expositie De zes vitrines van de expositie zijn grotendeels gevuld met voorwerpen uit de kist. Hier komen ook de brochures en de originele krantenartikelen vandaan. Ter aanvulling liggen er een paar voorwerpen uit een andere collectie met leermiddelen van De Sonnaville, die onze bibliothecaris onlangs aantrof in het Onderwijsmuseum in Rotterdam. Deze laatste collectie is sinds het eind van de 19e eeuw nog jarenlang ten toon gesteld geweest in het Schoolmuseum in Amsterdam. Bovendien bevat de expositie wat zaken waar de bibliothecaris tijdens zijn onderzoek op stuitte.
9
De inhoud van de kist bij de eerste aanblik
10
