De invloed van psychofarmaca op de slaap Dr. Marike Lancel Onderzoeker, slaapdeskundige GGZ Drenthe
Relaties met een farmaceutisch bedrijf of sponsor Geen
De invloed van psychofarmaca op de slaap Onderwerpen: Inleiding: •prevalentie van slaapproblemen in de psychiatrie, •belang van behandeling van slaapproblemen, •slaapregistratie en slaapstadia, •effecten van psychofarmaca op de slaap. Toepassen bij diagnostiek en behandeling van comorbide slaapstoornissen – casuïstiek. Vragen?
Prevalentie van slaapproblemen in de psychiatrie • • • • •
stemmingsstoornissen 40‐80%, schizofrenie 30‐80%, middelenafhankelijkheid bijv. alcohol 36‐72%, cluster B persoonlijkheidsproblematiek, ………………………… Veel mensen met een psychiatrische stoornis kampen met slaapproblemen.
Thase. Dialogues Clin Neurosci 2006. Cohrs. CNS Drugs 2008. Hasler e.a. Sleep Med Rev 2012. Abad & Guilleminault. Sleep 2005. Kamphuis e.a. Sleep Med in press.
Belang van behandeling: Slaapproblemen • • • •
verlagen kwaliteit van leven, kunnen chronisch worden (frequent residu symptoom), vergroten kans op (terugval in) psychiatrische stoornis, kunnen therapeutische response vertragen. Fava e.a. 2006
% remissie
*
545 MDD patients Fluoxetine (20‐40 mg) + placebo + eszopiclone 3 mg
Riemann e.a. Pharmacopsychiatry 2011. Ohayon & Roth. J Psychiatric Res 2003. Breslau e.a. Biol Psychiat 1996. Fava e.a. Biol Psychiat 2006. Manber e.a. Sleep 2008.
Belang van behandeling van slaapproblemen • psychiatrische patiënten hebben vaak slaapproblemen. • gestoorde slaap psychiatrische stoornis. aandacht voor slaapproblematiek. • veel psychofarmaca beïnvloeden slaap (direct en indirect) • kennis van deze effecten van belang voor diagnose en behandeling comorbide slaapproblemen.
Slaapregistratie en slaapstadia
EEG, EOG en EMG: Wakker Rapid Eye Movement (REM) slaap nonREMS slaap (N1, N2 & N3)
Slaapregistratie en slaapstadia Hypnogram
Slaapparameters:
Totale tijd in bed Slaaplatentie (<30 min) Totale slaaptijd Slaapefficiëntie (>90%) Aantal keren wakker (<4)
N1 (1-7%) N2 (45-55%) N3 (15-25%) REMS (15-25%) Wakker (5-10%)
Effecten van hypnotica op de slaap Agonistische modulatoren GABAA receptoren ‐ zoals Temazepam, Diazepam, Zolpidem en Zopiclon –. • • • •
sneller inslapen (slaapinitiatie), beter doorslapen (slaapcontinuïteit/efficiëntie), onderdrukking diepe slaap (SWS) en REMslaap, snelle ontwikkeling tolerantie en afhankelijkheid. korte periode of intermitterend gebruiken.
Effecten van antipsychotica op de slaap Clozapine, Olanzapine, Risperidon en Quetiapine: Weinig onderzoek. In gezonde proefpersonen en/of patiënten met schizofrenie •Verbeteren slaapcontinuïteit (langere totale slaap tijd, toename N2 of N3, hogere slaapefficiëntie) •Olanzapine en Quetiapine: snellere slaapinitiatie •Risperidon, Olanzapine en Quetiapine: onderdrukking REMslaap •Effecten houden lang aan •Bijwerkingen: RLS, PLMS, bruxisme, gewichtstoename, OSAS, slaperigheid overdag, …
Lancel & Storm. Psyfar 2012; 2. Cohrs CNS Drugs 2008.
Effecten van antidepressiva op de slaap Bij gezonde proefpersonen en/of patiënten met MDD SSRIs: • verstoren het inslapen en doorslapen, • onderdrukken REMslaap, • bw: PLMS, bruxisme, somnambulisme, … Trazodone (50‐200 mg): • kan doorslapen verbeteren, • onderdrukking REMslaap, • toename N3, • bw: o.a. slaperigheid overdag, rebound insomnie, … Mirtazapine (0,5‐60 mg): • verbetert in‐ en doorslapen, • toename S2/N3, • onderdrukken REMslaap, • bw: slaperigheid overdag, nachtmerries, gewichtstoename, … Lancel & Karsten. Psyfar 2013. Thase. Dialogues Clin Neurosci 2006.
Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen • verwijzing arts: informatie patiënt, slaapklachten, somatische en psychiatrische problemen, huidige medicatie, • intake gesprek: geschiedenis slaapproblemen, … • slaapvragenlijsten (PSQI, SDL, HSDL, ESS), • slaap‐waak dagboek voor 2 weken, • actometrie gedurende 2 weken.
• • • •
Polysomnografie, Multiple Sleep Latency Test, Maintenance of Wakefulness Test, Dim Light Melatonine Onset.
• MDO: slaapdeskundige neuroloog, psychiater & psychologen.
Casus I • Volwassen vrouw, woont sinds 20 jaar in NL, gebrekkige beheersing NL taal. • Aanmelding huisarts: langere tijd inslaapproblemen. • Temazepam helpt niet meer. • Psychiatrie: Depressie. • Somatiek: Astma, hoofdpijn, BMI=32. • Medicatie: Ventolin, Citalopram 20 mg, Temazepam 10 mg. • Anamnese: 23 uur naar bed, piekeren, maar enkele uren slapen, zweten, vaak naar toilet. • Doet geen dutjes, rookt en drinkt niet. • Vragenlijsten: Onvrede over alle aspecten slaap, vermoeidheid en lusteloosheid overdag. Chronische insomnie mogelijk geassocieerd met psychiatrische stoornis en slaapapnea. Verder onderzoek? Diagnose en beleid?
Casus I. Actogram
Tijd in bed = 10:40 uur Totale slaap tijd = 6:55 uur Slaapefficiëntie = 64.5% Slaaplatentie = 45 min. Fragmentatie index = 51.7
Casus I. Polysomnografie
Tijd in bed = 7:57 uur; Totale slaap tijd = 4:03 uur; Slaaplatentie = 36 minuten; N1 58 min; N2 1:45 uur; N3 1:09 uur; REMslaap = 12 min; AHI = 12.3
Casus II • Jonge man, opgenomen in FPC • Aanmelding psychiater: vanaf puberteit in‐ en doorslaap‐ problemen. Slaapmedicatie geen effect. Laatste tijd overdag heel slaperig en snel geïrriteerd. • Psychiatrie: Polymiddelengebruik, PD‐NAO met borderline trekken • Somatiek: geen • Medicatie: Fluoxetine 60 mg • Anamnese: Overdag heel slaperig, valt ongewild in slaap, elke dag lange dut c.a. 3 uur, ‘drukte in hoofd door behandeling’. Rookt, drinkt veel koffie. • Vragenlijsten: neiging tot extreme antwoorden. Zeer ontevreden over inslapen, overmatige slaperigheid overdag. Chronische hypersomnie (met hynagoge hallucinaties, slaapparalyse en kataplexie) mogelijk geassocieerd met psychiatrische stoornis, lichamelijke onrust en PLMS. Verder onderzoek? Diagnose en beleid?
Casus II. Actogram
Tijd in bed = 8:56 uur Totale slaap tijd = 4:12 uur Slaap efficiëntie = 46.9% Slaaplatentie = 1:07 uur Elke dag een dut (10‐135 minuten)
Casus II. Polysomnografie
Tijd in bed 10:05 uur; Totale slaap tijd 8:11 uur; Slaapefficiëntie 81.2%; Slaaplatentie 1:11 uur; N1 2:36 uur; N2 2:47 uur; N3 1:10 uur; REMslaap 1:38 uur; aantal keren wakker worden 64; PLMs = 0
Casus II. Multiple Sleep Latency Test
Casus III • • • • • •
•
Jonge man, opgenomen in FPC. Aanmelding psychiater: ligt veel op bed, is er niet uit te krijgen. Psychiatrie: polymiddelenafhankelijkheid, depressie, stoornis impulsbeheersing NAO Somatiek: Ziekte van Crohn, BMI 36,8. Medicatie: o.a. Diazepam 10 mg 3dd, Venlafaxine 150 mg, Lamotrigine 75 mg, Olanzapine 5 mg, Quetiapine XR 400 mg. Anamnese: altijd >12 uur slapen; lange dutten waaruit moe wakker; door wekker heen slapen, boos/agressief bij wekken; voorheen speed en cocaïne om wakker te blijven en na te kunnen denken, cannabis om te slapen. Vragenlijsten: Tevreden over slaapkwaliteit. Hypersomnie mogelijk gerelateerd aan narcolepsie, psychiatrische stoornis en slaapapnea.
Verder onderzoek? Diagnose en beleid?
Casus III. Actogram
Tijd in bed 12:52 uur Totale slaap tijd 11:39 Slaapefficiëntie 90%
Casus III • • •
Polysomnografie: AHI=2,0, PLMs=0, geen bruxisme Er is geen sprake van narcolepsie. Argumenten? Hypersomnie. Type(n)?
Behandeling en verbetering kwaliteit van leven?
Conclusie Bijwerkingen van psychofarmaca op de slaap kunnen slaapproblemen veroorzaken/versterken, maar ook bijdragen aan de behandeling van comorbide slaapstoornissen.
Vragen?
Bedankt voor uw aandacht Marike Lancel (
[email protected])
