DE GROOTE OORLOG Themabundel Dienst Opvoedingsproject en Pastoraal November 2014

DE GROOTE OORLOG Themabundel Dienst Opvoedingsproject en Pastoraal November 2014

DE GROOTE OORLOG VAN HERINNERINGSEDUCATIE TOT VREDESEDUCATIE

I NLEIDING Deze bundel is een verzameling van initiatieven, websites en visieontwikkelingen in verband met de herdenking van de eerste wereldoorlog. Het venster van waaruit naar deze verzameling wordt gekeken is de pastoraal. Centraal daarin is het christelijk mensbeeld en de christelijke kijk op oorlog, herinnering, geweld, vrede. Het gaat er niet om scholen nog een brochure in de maag te splitsen over de eerste Wereldoorlog, maar die initiatieven te groeperen die vanuit de inzichten die ze aanreiken, interessant zijn voor de implementatie van de katholieke identiteit in het licht van herinneringseducatie en vredesopvoeding. Het is verbijsterend vast te stellen dat ondanks alle herdenkingen en alle dure eden over vrede we steeds opnieuw in oorlogen betrokken raken. Herdenking leidt niet noodzakelijk of bij iedereen tot het voorkomen van nieuwe conflicten. Hoe komt dat? Schort er iets aan onze manier van (her)denken? Of veeleer aan onze manier van samenleven? Hoe kijken we naar de ander en wat zien we dan? De huidige herdenking van honderd jaar Groote Oorlog is ongetwijfeld een onuitputtelijke bron voor boeiende tv reeksen, historische reportages en toeristische bezoeken aan bijvoorbeeld Flanders Fields. Vraag is of we door dit alles zo geraakt zijn dat we mensen worden die zich daadwerkelijk inzetten voor vrede? Moeten we daarvoor niet eerst doordringen tot bij de wortels van oorlog en geweld die in onszelf en in onze sociale en economische omgeving woekeren? Moeten we dan niet in ons onderwijs mensen vormen in menswording, zodat ze zich verbonden weten met alles wat leeft en tegelijkertijd de uniciteit van elke levensvorm erkennen? Het komt er niet alleen op aan om ‘nooit te vergeten’, maar om op te voeden tot geweldloosheid en vaardigheden en competenties te ontwikkelen die mensen helpen om conflicten te hanteren in zichzelf en met anderen. Jezus vatte het ooit samen als: ‘Bemin je naaste zoals jezelf’. Opvoeden tot vrede is een voortdurende oefening en vraagt eigenlijk een levenslange vorming in het omgaan met alles wat in en tussen mensen conflicten en geweld veroorzaakt. Hoort vredeseducatie en conflicthantering niet thuis in de eindtermen, want noodzakelijk om te komen tot een verantwoord burgerschap?

In deze publicatie willen we een aantal initiatieven oplijsten die een brede kijk op het thema voor ogen houden, relevant zijn voor het onderwijs en die aansluiten bij een visie op pastoraal.

Themabundel De Groote Oorlog

blz. 1

E EN CHRISTELIJK MENSB EELD De waardering voor leven en mens komen het best tot uiting in de persoon, het leven en de boodschap van Jezus. In Jezus wordt God in de mens zichtbaar. Hij geeft God vlees, handen en voeten. Hij overwint het zinloze en absurde, in één woord, de dood. De dood heeft niet het laatste woord. God is immers een bevrijdende God. God spijkert niemand vast op zijn verleden, opent altijd nieuwe toekomst hier en nu, en over de grens van leven en dood. Het tot leven geroepen worden, vraagt om een antwoord, een verantwoorden. Leven is gave en opgave. Als medeschepper, beeld van God, is de mens geroepen om anderen leven te geven, te bevrijden, in woord en daad, om te helpen voltooien wat onaf is, om te vergeven wat fout loopt, om te helen wat gekwetst is. De mens is niet de eigenaar van het leven, maar is eraan gehouden dit leven te respecteren, de tijd, de aandacht en de zorg te schenken die het vraagt en vanuit zichzelf verdient. De mens is bovendien maar ten volle mens door het andere en de andere. De mens is vanuit de relatie met God wezenlijk relationeel. Hij is met alles en allen verbonden in bestaan. (Uit de visie- en groeimap ‘Pastoraal op School. Denk & Doe in Dialoog’)

HONDERD JAAR ONDERWIJS

G ROOTE

O ORLOG

EN

HET

VSKO In het schooljaar 2013-2014 startte de herdenking ‘2014-2018, 100 jaar Groote Oorlog’. Officiële instanties, organisaties en scholen grijpen deze gelegenheid aan om herinnerings- en herdenkingsactiviteiten te organiseren, meestal met de bedoeling om de gedachte ‘nooit meer oorlog’ dichterbij te brengen. Leren over de Eerste Wereldoorlog is één aspect van een brede vredesopvoeding. Het katholiek onderwijs wil dit breed opentrekken naar ‘opvoeden tot vrede’, want vrede is meer dan ‘geen oorlog’. Vredesopvoeding of vredeseducatie heeft vele betekenissen en invalshoeken, maar het VSKO wil vooral de innerlijke en intermenselijke vrede benadrukken. Het is belangrijk kinderen en jongeren instrumenten te geven die kunnen leiden tot innerlijke vrede en verbondenheid met de ander. Op een vredevolle manier kunnen communiceren en met conflicten kunnen omgaan, aandacht hebben voor rechtvaardigheid en mensenrechten, duurzame vrede en wereldsolidariteit maken hier zeker ook deel van uit. Themabundel De Groote Oorlog

blz. 2

Als onderdeel van een brede vredesopvoeding, wil herinneringseducatie het verhaal van de oorlog brengen, vertrekkend vanuit een verantwoorde, geduide herinnering. Voor dit laatste biedt het erfgoed in de onmiddellijke of ruimere omgeving van de school diverse kansen en aanknopingspunten. Het versterkt bovendien de betrokkenheid van de leerlingen en bevordert de regionale spreiding van herdenkingsprojecten. De Eerste Wereldoorlog liet immers niet enkel in de streek van de Ieperse regio en de Westhoek zijn sporen na. Naast eigen schoolprojecten zullen vele herdenkingsinitiatieven van externen zich bij de scholen aanbieden. Het VSKO informeert de scholen over die initiatieven waarbij het VSKO nauw betrokken is qua opzet en organisatie en/of die het pedagogisch zinvol vindt. De ‘Groote Oorlog’ houdt voor iedereen leerkansen in, zowel voor het basis-, secundair-, buitengewoon-, hoger onderwijs als voor het volwassenenonderwijs. Herinneringseducatie is slechts één van de vele educaties waaraan met kinderen en jongeren kan gewerkt worden. De doelstellingen van herinneringseducatie, vredesopvoeding, mensenrechteneducatie, wereld-burgerschapseducatie en erfgoededucatie … zijn niet altijd strikt van elkaar te scheiden. Zoals bij alle educaties is het de bedoeling dat deze geïntegreerd zijn in een integraal beleid dat betrekking heeft op de verschillende pijlers binnen een school en dus ook (waar mogelijk) geïntegreerd is in de lespraktijk. Onderwijzen en opvoeden zijn processen van lange adem. Projecten kunnen ongetwijfeld fungeren als eyeopener of kapstok. Maar dan moeten zij goed ingebed zijn in een langer leertraject. Aanknopingspunten bij leergebied- en vakgebonden eindtermen en ontwikkelingsdoelen en leergebied- en vakoverschrijdende eindtermen en ontwikkelingsdoelen liggen hier voor de hand. (Uit Forum november 2013)

L ERARENOPLEIDINGEN A R T EV E L D EHO G E SC HO O L In het derde jaar van de lerarenopleiding secundair onderwijs aan de Arteveldehogeschool organiseren de studenten Engels in het vak Projecten 2 een uitstap rond oorlogspoëzie naar West-Vlaanderen. Het idee ontstond in het onderdeel cultural studies van het vak vakstudies Engels in het eerste jaar van de opleiding vanuit de vaststelling dat een aantal studenten veel en een aantal studenten weinig kennis hadden over WO I. het gaat om een jaarlijkse excursie die plaatsheeft in december. Op de bus voorzien de studenten alvast een introductie op de dag. Heel vaak zit een bezoek aan in Flanders Fields en Tyne Cot cemetery in het aanbod van de studenten, wat zeker niet mis is. Vaak zorgen studenten echter ook voor een originele invalshoek. Zo zorgde een groep voor soep op basis van een recept uit de Themabundel De Groote Oorlog

blz. 3

WO I uitgedeeld door een uit de klei getrokken West-Vlaamse grootmoeder. Het doet ons teruggaan naar de gaarkeukens in vele dorpen tijdens WO I. Andere studenten slagen in het regelen van een museumbezoek tijdens de sluitingsperiode van het Passchendaelen memorial museum. Ook een Hollywood insteek ontbreekt niet. Een groep studenten vroeg de deelnemers mee te helpen aan hun film, die – aldus het script van de uitstap – dreigde te floppen door een gebrek aan degelijke voorbereiding. Het bracht de deelnemers op heel verschillende locaties, waar ze informatie moesten verzamelen over WO I. Tegelijk met het verzamelen van informatie leerden de studenten video te integreren in hun project. Iets frivoler kan ook: – tot grote paniek van de chef protocolverdwijnen tijdens een bezoek van The Queen in het kader van de herdenking 100 jaar Groote Oorlog haar hondjes (Holly, Willow, Candy en Vulcan). Aan de eerstejaars om ze te zoeken. Het bracht hen naar een onderbelicht aspect van de oorlog: de ontspanning van de frontsoldaten. In Talbot house konden de soldaten muziek luisteren en iets drinken tijdens de oorlog. Nu wordt dit museum uitgebaat de Engelsen en krijgen de studenten er naast een rondleiding, een English Tea geserveerd. Tijdens het bezoek loopt op de achtergrond een nieuwsuitzending over de verdwijning van de hondjes met interviews en tips. De integratie van multimedia werd hier zeer doorgedreven toegepast. Als afsluiter voor alle groepen zorgt de Last Post aan de Menenpoort in Ieper voor de laatste beklijvende noot van deze dag.

HUB-KAHO C A MP US D I RK M A RT EN S Stap voor stap zorgen de docenten van deze hogeschool ervoor dat de studenten tijdens de lessen muzische vorming ervaren waarom creatief denken, originaliteit, verwondering opwekken, … belangrijk zijn bij het ontwikkelen van de persoonlijkheid van de kinderen. Tijdens deze muzo’s komen beeldopvoeding, muziek, bewegingsexpressie, muzische taalgebruik en dramatisch spel geïntegreerd aan bod. In hun derde bachelor werken studenten in groep een muzische middag (een ‘muzo’) uit voor kinderen van een basisschool. Dit jaar met “Ten oorlog” als thema. Ze werden aangemoedigd om dit muzische verhaal historisch correct te kaderen. Als inspiratiemoment werden de makers van het tv-programma ‘Ten Oorlog’ uitgenodigd. Zij vertelden over hun reis langs de frontlijn van Nieuwpoort tot Tripoli. Ze belichtten het thema oorlog op een andere manier. Wie was de mens achter de soldaat, de dokter in het veldhospitaal of de geliefde van de soldaat? De twee verantwoordelijken van het Stadsarchief Aalst gaven de studenten dan weer meer uitleg over Aalst in tijden van oorlog.

V I V ES C A M P U S T O RHO UT Derdejaarsstudenten van de lerarenopleiding lager onderwijs gaan met leerlingen uit een basisschool op actieve leeruitstap in het kader van WOI. Over de Eerste Wereldoorlog geven de studenten een inleidende les, na de uitstap is er verwerking met oog voor vredeseducatie. Hoe je als leraar omgaat met de mix van Themabundel De Groote Oorlog

blz. 4

wereldoriëntatie, herinnerings- en vredeseducatie, ICT en muzische vorming wordt hiermee vanuit de praktijk duidelijk. Het materiaal dat voor deze uitstap ontwikkeld wordt, wordt digitaal ter beschikking gesteld aan de deelnemende scholen. Zo krijgen de studenten een concrete ervaring van hoe ze met herdenking, herinnerings- en vredeseducatie aan de slag kunnen en biedt de hogeschool ook de scholen een aantal in de praktijk geteste voorstellen hierrond aan. Dat de meeste scholen meteen een volgende editie boeken, zegt genoeg over de waardering voor dit project. (Uit Forum van mei 2014)

H ERINNERINGSEDUCATIE “Herinneringseducatie is werken aan een houding van actief respect in de huidige maatschappij vanuit de collectieve herinnering aan menselijk leed dat veroorzaakt is door menselijke gedragingen als oorlog, intolerantie of uitbuiting en dat niet vergeten mag worden.” Zo wordt herinneringseducatie omschreven door het Bijzonder Comité voor Herinneringseducatie. In het document “Toetssteen Herinneringseducatie” geeft het Comité verder vorm aan deze visie en bundelt ze 40 reflectievragen en tips waaraan leerkrachten hun lessen en projecten over herinneringseducatie kunnen toetsen. De provincie West-Vlaanderen nam vanuit het “netwerk oorlog en vrede in de Westhoek” het initiatief dit document te concretiseren voor de herdenking van WOI. Dat is de “toetssteen 14-18” die downloadbaar is via www.westvlaanderen.be. Herinneringseducatie steunt op drie zeer belangrijke aspecten: (1) kennis en inzicht; (2) empathie en verbondenheid en (3) reflectie en actie. De drie aspecten kan je zien als drie na te streven doelen, waarrond in een zekere volgorde kan gewerkt worden. ‘Kennis en inzicht’ is de basisstap om op een kwaliteitsvolle manier aan de twee volgende fasen te werken. Zonder kennis en inzicht blijven ‘empathie en verbondenheid’ en ‘reflectie en actie’ inhoudsloos en hol. Zonder mogelijkheden om het geleerde toe te passen in ‘reflectie en actie’, blijven ‘kennis en inzicht’ en ‘empathie en verbondenheid’ oppervlakkig en moraliserend. (uit de toetssteen 14-18 van West-Vlaanderen)


blz. 5

I NFORMATIE EN DUIDING OVER DE HERDENKING 100 JAAR WO I DOOR HET VSKO

De dienst vakoverschrijdende thema’s van het VSKO volgt het thema van de herdenking van WO I op voor het Vlaams Katholiek Onderwijs. Voor verdere informatie kan u terecht bij: Algemene coördinatie van het thema: Lisbet Colson, [email protected] Voor het secundair onderwijs: Carl Snoecx, [email protected] Voor het basisonderwijs: Hilde Hendrickx, [email protected] Voor het buitengewoon onderwijs: Els Van Schelvergem, [email protected] Voor het hoger onderwijs: Bavo Verlackt, [email protected]

H ET

PROJECT

F LANDERS F IELDS M EMORIAL G ARDENS

Het VSKO werkt n.a. v. de herdenking van de Eerste Wereldoorlog o.a. mee aan een initiatief van de Vlaamse regering ‘Flanders Fields Memorial Gardens’. Het comité “The Gathering” heeft het VSKO gevraagd deel te nemen aan het project “Flanders’Fields Memorial Gardens” van de Vlaamse regering.

De ‘Memorial Garden ‘Flanders Fields 1914-2014” in Londen, vlakbij Buckingham Palace, is een initiatief van The Guards Museum en een ontwerp van de Brugse landschapsarchitect Piet Blanckaert. Het wordt ingehuldigd in november 2014.

Het brede doel van Flanders Fields Memorial Gardens is wereldwijd “Memorial Gardens” te plaatsen om de herinnering te bewaren aan hen die in Flanders’ Fields gevochten hebben en hun leven verloren in “De Groote Oorlog”. De eerste “Memorial Garden” werd ingehuldigd in 2014 in Londen op initiatief van “The Guards museum” en met de steun van de Vlaamse delegatie in Londen.


blz. 6

©Bart Deheegher

De “Memorial Garden” – ontworpen door Piet Blanckaert - zal bestaan uit een rechthoek- symbool voor de velden in Vlaanderen - met een cirkel – symbool voor de opening in het dak van de Meense Poort van waaruit duizenden poppies worden verstrooid. De cirkel symbool voor eeuwig leven en de rechthoek symbool voor de dood. In die cirkel worden de door de Vlaamse scholen met aarde gevulde jutezakken geplaatst. Die werden verzameld op 65 begraafplaatsen van Engelse soldaten in Vlaanderen en Wallonië. In deze zakken zijn teksten opgenomen van jongeren uit Vlaanderen en Engeland. De teksten worden op vergankelijk papier geschreven zodat de aarde van het verleden en de teksten van het heden zich met elkaar vermengen. Britse en Vlaamse jongeren hebben op 11 november 2013 de jutezakken tijdens een plechtige ceremonie verzameld op een kanonwagen bij de Meense Poort te Ieper. Op 11 november 2014 vinden de jutezakken dan hun plaats in de “Memorial Garden” in Londen tijdens een plechtige ceremonie met de Britse en Vlaamse jongeren in aanwezigheid van de jongste leden van de Britse en Belgische koninklijke familie. Om dit project tot stand te brengen doet het comité “The Gathering” een beroep op 65 scholen in Vlaanderen om een twinning project op te zetten met een Britse school. De (leerlingen)ambassadeurs uit de Britse scholen en de (leerlingen)ambassadeurs uit de Vlaamse scholen nemen deel aan de ceremonie op 11 november. (Uit Forum van november 2013)

W ERELDOORLOG I

ANDERS BEKEKEN

In het kader van de herdenking van 100 jaar Eerste Wereldoorlog organiseert de Katholieke Hogeschool VIVES op dinsdag 21 en woensdag 22 oktober 2014 het tweedaags internationaal congres “De Groote Oorlog anders bekeken” in Kortrijk. Dit initiatief, dat loopt in samenwerking met de provincie West-Vlaanderen, het Eekhoutcentrum en de DPB-Brugge, is de opvolger van het succesvolle congres “De Groote Oorlog Her-dacht” dat in 2012 plaatsvond. Op dinsdag 21 oktober 2014 staan een aantal gerenommeerde sprekers op het programma. De focus ligt op hoe verschillende samenlevingen omgaan met het fenomeen oorlog, welke impact de ‘Groote Oorlog’ hierop had en welke factoren hierbij een rol spelen. Vooraanstaande historici uit binnen- en buitenland (Adam Hochschild (VS), Marc Reynebeau, Anne Morelli, Georgi Verbeeck en Kaat Wils) werden bereid werden gevonden om een lezing te geven. Themabundel De Groote Oorlog

blz. 7

Het programma van woensdag 22 oktober 2014 bestaat uit een mix van workshops, voorstellingen en lezingen. Hierbij wordt duidelijk gemaakt hoe de Groote Oorlog heel gevarieerd en vakoverschrijdend aan bod kan komen in het onderwijs en in het sociaal-cultureel werk. Daarnaast kunnen ook een paar unieke voorstellingen voor het brede publiek bijgewoond worden. Bedoeling van deze dag is om de kwaliteit van herinnerings- en vredeseducatie te verbeteren door voorbeelden aan te reiken van vakoverschrijdend werken rond WOI. Hiertoe wordt een brede waaier aan vakken ingezet en met elkaar verbonden: geschiedenis, esthetica, film, muzikale opvoeding, plastische opvoeding, humane wetenschappen, moderne talen, chemie, fysica, wiskunde, aardrijkskunde, biologie, godsdienst en filosofie. Tegelijk kan hierdoor een aanzienlijk pakket aan vakoverschrijdende eindtermen en ontwikkelingsdoelen gerealiseerd worden. Het opzet bestaat erin om de oorlog te ‘ontmonopoliseren’ aan geschiedenis en moderne talen en daarom evenzeer wetenschappen, wiskunde, aardrijkskunde, e.a. een volwaardige plaats te geven. (uit Forum van juni 2014)

W ELKE KANSEN ZIET HET MINISTERIE VAN O NDERWIJS IN DE HERDENKIN G VAN DE E ERSTE W ERELDOORLOG VOOR HET ONDERWIJS ? Het onderwijs moet de leerlingen bewust maken van de verschrikkingen en de menselijke ellende die oorlogen veroorzaken. Maar ook de mechanismen achter de oorlog die tot conflicten leiden leren (h)erkennen. Tegelijk moet het onderwijs en stap verder gaan om vanuit het inzicht in oorlogsmechanismen te komen tot vredeseducatie: hoe kunnen mensen samenleven? In die zin is het belangrijk om de gelijkenissen tussen de mensen te beklemtonen in plaats van te focussen op de verschillen. Levensbeschouwelijke en filosofische vakken kunnen hierbij een hulp zijn. Scholen moeten inzetten op burgerschapsvorming en het leren omgaan met diversiteit in een wereld waarin de grenzen steeds meer vervagen, maar daardoor ook de angst toeneemt voor het verlies van de eigen identiteit, vooral als mensen worden geconfronteerd met de situatie van grote migraties. De geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog is meer dan een bundeling van feiten. De centrale vraag is: welke lessen kunnen we uit deze oorlog trekken en hoe herken je situaties uit deze oorlog in situaties van vandaag? Herdenkingseducatie moet meer zijn dan een herdenking alleen. Het is ook educatie: een samenleving vormen in empathisch vermogen. (Samenvatting van een interview met minister Pascal Smet in Klasse)


blz. 8

Het Vlaams parlement keurde in het kader van herinneringseducatie en het herdenkingsprogramma 100 jaar Groote Oorlog volgende resoluties goed: 1

2

Resolutie betreffende het aanmoedigen van klasreizen naar sites gerelateerd aan de Eerste Wereldoorlog voor leerlingen van het secundair onderwijs in het kader van de herdenking van ‘100 jaar Groote oorlog’ (23 januari 2013 – stuk 1614). Resolutie betreffende het stimuleren van het bezoek door jongeren uit Vlaanderen aan de kazerne Dossin, Memoriaal, Museum en Documentatiecentrum over Holocaust en Mensenrechten (12 juni 2013 – stuk 1855).

W AT

ZIJN DE WENKEN DI E DE HERDENKINGSEDUCATIE HANTEERT VOOR EEN KWALITEITSVOLLE HERINNERINGSEDUCATIE IN DE KLAS ? 1

Herinneringseducatie brengt niet alleen kennis over het verleden bij. Herinneringseducatie doet leerlingen het verleden begrijpen vanuit een betrokken houding. Het daagt hen uit om vanuit deze geschiedenis te reflecteren over het heden. 2 Ga op zoek naar tijdloze mechanismen zoals propaganda, uitsluiting en machtsmisbruik. 3 Heb aandacht voor hoopvolle verhalen. Mensen voeren oorlog, maar verzetten zich er ook tegen. 4 Ben je ervan bewust dat hetzelfde conflict afhankelijk van plek en tijd andere herinneringen oproept bij verschillende culturen of groepen mensen. 5 Historische empathie wil menselijke keuzes begrijpen en is niet louter meeleven met slachtoffers of het veroordelen van daders. 6 Vertel persoonlijke verhalen om onverschilligheid over de oorlog weg te werken. Persoonlijke verhalen tonen dat het historische verhaal geen zwartwitverhaal is. 7 Leren over oorlog kan hevige reacties losweken. Hou in het bijzonder rekening met jonge leerlingen en leerlingen met een eigen oorlogsverleden. 8 Wees voorzichtig met het naspelen van historische gebeurtenissen. Het mag geen “spel” worden. 9 Herdenkingen en ooggetuigen vergroten de betrokkenheid van je leerlingen. Blijf er van bewust dat ze soms een gekleurd verhaal vertellen. 10 Vertel leerlingen niet WAT ze moeten denken, maar DAT ze moeten denken.


blz. 9

I NFORMATIE OVER DE HE RDENKING VAN WO I DOOR OFFICIËLE ORGAN ISATIES Als u op onderstaande afbeeldingen klikt komt u op websites terecht die u ondersteunen in het thema van 100 jaar Groote Oorlog.

H ERDENKING , EDUCATIE EN TOERISME De voorbereidingen rond honderd jaar Grote Oorlog zijn al een hele tijd aan de gang. Niet alleen in de Westhoek of in de media. Iedere gemeente kon in 2010 en 2012 subsidies aanvragen om lokale projecten te ondersteunen. Ieper en omstreken liggen hierbij voor de hand, maar over heel Vlaanderen (en bij uitbreiding heel België) zijn kleine en grote verhalen over de Eerste Wereldoorlog te vertellen. Op zich mooie initiatieven die aan te moedigen zijn. Een oorlog, en zeker de Eerste Wereldoorlog, is altijd iets verschrikkelijks. Zulke gruwelijke conflicten mogen nooit meer voorkomen en daar kunnen we niet genoeg aan herinnerd worden. Maar we moeten wel waakzaam blijven. Niet alle herdenkingsinitiatieven passen in een educatieve en christelijke kijk op de oorlog. Wie herdenkt? Wat wordt herdacht? Waarom wordt dit herdacht? Zijn er achterliggende motieven die op het eerste zicht niet meteen duidelijk zijn? Op welke manier wordt herdacht? Wat is de boodschap die deze herdenking wil uitdragen bij het grote publiek? Themabundel De Groote Oorlog

blz. 10

‘Als we niet uit onze geschiedenis leren, zijn we gedoemd om ze opnieuw te beleven’. Herinneringseducatie betekent dat de initiatiefnemers ervan kinderen en jongeren laten herinneren aan bepaalde periodes uit het verleden met bijzonder veel menselijk leed (oorlogen, intolerantie, uitbuiting). Daarbij is grote omzichtigheid geboden in het omgaan met emoties. Emoties zijn geen doel op zich maar steeds een ‘opstap’ om inzicht, reflectie en actie te bevorderen. Het gaat er vooral om wat kinderen en jongeren uit dit verleden kunnen leren. Enkele verrassende aspecten: HOOPVOLLE VERHALEN Herinneringseducatie krijgt een grote meerwaarde als er ook aandacht is voor de hoopvolle verhalen. Mensen voeren al heel de geschiedenis oorlog MAAR mensen sluiten ook al heel de geschiedenis vrede. Intermenselijke solidariteit, waardigheid en vriendschap zijn waarden die zelfs een oorlog niet kan uitroeien. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, opgesteld op 10 december 1948, na het grote leed van de twee wereldoorlogen, is een mijlpaal in de geschiedenis. Het blijft een cruciaal referentiekader voor het beoordelen en veroordelen van huidige misdaden tegen de menselijkheid. Is er ook aandacht voor hoopvolle gebeurtenissen, voor de kracht van individu dat zich verzet tegen oorlog? Vb. vredesactiviste en barones Bertha von Suttner, schreef voor WOI ‘Die Waffennieder’ en inspireerde Alfred Nobel om de Nobelprijs voor de vrede uit te reiken (1905). TEGENGIF VOOR ONVERSCHILLIGHEID Processen als afstandelijkheid en onverschilligheid komen er door de jaren heen bij de jongeren van vandaag. Herinneringseducatie beoogt daarom het tegenover gestelde, namelijk de ontwikkeling van historische empathie. Primaire bronnen gebruiken waarin individuen aan het woord komen, is hierbij essentieel. Zo worden de betrokkenen zoveel mogelijk als mens voorgesteld en niet als louter statistiek. Inzicht in de dromen, ideeën, gevoelens en plannen van anderen tracht een tegengif te zijn voor afstandelijkheid en onverschilligheid. NIET OORDELEN MET HEDENDAAGSE MAATSTAVEN Wie spreekt over de Groote oorlog, zal merken dat de deelnemers geneigd zijn zich spontaan te verplaatsen in het perspectief van iemand vanuit hun eigen context en situatie en gevoelsbeleving. Daarom is het noodzakelijk dat de deelnemers hierbij een historische bril en inzicht in de historische context worden aangereikt. Het is echter niet de bedoeling dat het verleden wordt beoordeeld vanuit een hedendaags perspectief (‘presentisme’). De uitdaging is om hen het verleden te laten begrijpen met de context en de gevoelsbeleving van toen in het achterhoofd. Normen en waarden zijn immers plaatsen tijdsgebonden. AANDACHT VOOR KEUZEVRIJHEID Betrokkenheid bij historische gebeurtenissen vertrekt ook vanuit de aandacht voor de individuele keuzevrijheid. Voor welke dilemma’s staan die individuen, en vind je in je eigen leven ook dilemma’s terug? Wat zou jij kiezen in die omstandigheden? Themabundel De Groote Oorlog

blz. 11

MENSENRECHTEN Herinneringseducatie is uiteindelijk gericht op de ontwikkeling van waarden en attitudes. Het referentiekader dat we hierbij willen aanreiken, zijn mensenrechten (recht op vrijheid, gelijkheid, non-discriminatie, ...) en kinderrechten (recht op bescherming, eigen mening, eigen geloof, ...). Ondanks de beperkingen van het concept, blijven mensenrechten een cruciaal referentiekader. Herinneringseducatie brengt eerbied voor deze rechten en waakzaamheid tegen de schending ervan onder de aandacht. Dat impliceert respect voor onze democratische principes, het waarderen van culturele en sociale diversiteit en het aanvaarden van verantwoordelijkheid. NIET MORALISEREN Het spreekt voor zich dat een eenmalig bezoek aan een historische plaats of het zien van een film of documentaire geen tegengif is voor extreem gedachtegoed en een respectloze attitude. Meer nog, als de leerlingen geconfronteerd worden met een al te moraliserend discours, bestaat het gevaar dat zij afhaken of dat dit averechts werkt. Het is dus van het grootste belang dat het werken aan een bepaalde attitude gezien wordt tegen de achtergrond van een gedegen historische kennis. Nog belangrijker is misschien wel dat de leerlingen geen goedbedoelde ‘lessen’ slikken maar actief zelf op zoek gaan naar wat geleerd kan worden. Dat hen niet verteld wordt wat ze moeten denken, maar wel dat ze moeten denken. (uit de toetssteen 14-18 van West-Vlaanderen)

H ERINNERINGSEDUCATIE EN EEN K ATHOLIEKE LEVENSBESCHOUWING Naast het brengen van het verhaal van de Eerste Wereldoorlog op een pedagogisch en historisch verantwoorde manier en het herdenken van de gesneuvelden, moeten we de kans benutten die de herdenkingsactiviteiten voor scholen bieden. We moeten kinderen en jongeren mogelijkheden aanreiken die hen versterken in hun capaciteiten tot ‘verbinden’. Hoe kunnen we hen ondersteunen bij het vinden van een vredevolle verbinding met zichzelf, met elkaar, met de wereld, de aarde en met God? (Mieke Van Hecke – Forum november 2013)

Het doel van herinneringseducatie in verband met ‘De Groote Oorlog’ is niet zozeer de leerlingen alle kennis bij te brengen over Wereldoorlog I, maar wel om hen te laten nadenken over de levensbeschouwelijke vragen die opgeroepen worden door deze tragische gebeurtenissen (en door oorlog in het algemeen) én door het herdenken of vergeten ervan. Op de Thomaswebsite vind je een ‘in de kijker’, een dossier over de herinneringseducatie vanuit een katholiek perspectief. Het komt er in het onderwijs vooral op aan leerlingen breed en diep te leren nadenken over aspecten zoals geweld, oorlog, lijden, vrede, hoop, idealen, idolatrie, verantwoordelijkheid, moraliteit, vergevingsgezindheid, verontwaardiging, keuzevrijheid, veerkracht, Themabundel De Groote Oorlog

blz. 12

e.d.m. Thomas vertrekt hierbij van enkele vragen die mensen in het onderwijs op het spoor kunnen brengen van de zinvolheid van het menselijke bestaan ondanks ellende en oorlog:




Is er een mechanisme aanwezig in de menselijke psyché of in het collectief onderbewustzijn dat oorlog mogelijk maakt? Hoe komt het dat mensen hiertoe aangezet worden en/of er aan kunnen meedoen? Wat zegt dit over hoe mensen omgaan met conflicten? Is oorlog iets wat alleen ontketend wordt door bijvoorbeeld machtswellustelingen of agressieve mensen of schuilt in iedereen het potentieel tot oorlogsvoering (zij het dan bijvoorbeeld op microniveau)?



In welke zin kan het geloof een steun bieden bij situaties van oorlog en een mentaal én ook fysiek (in de vorm van kloosters, kerken, …) toevluchtsoord zijn? Tegelijk was het tijdens WOI ook de Kerk die wapens zegende en de oorlog religieus trachtte te legitimeren, wat de vraag stelt naar de rol van de Kerk in dit alles.



Wat is het belang van het gedenken en herinneren van gebeurtenissen als WOI? Is dit een schandvlek op het blazoen van de geschiedenis die we maar best proberen te vergeten of is het juist belangrijk om hieraan te blijven denken? Als we dergelijke gebeurtenissen herinneren, waarom doen we dat dan? Valt er écht iets te leren uit oorlog of zullen mensen altijd dezelfde fouten blijven maken? Kan men ook te ver gaan in het herinneren en gedenken? Hoe kan men, te midden van al dat gedenken, ook een nieuwe identiteit terugvinden?



Oorlog wordt vaak gezien als iets dat louter negatief is, maar kan oorlog ook positieve kanten hebben? Bestaat er zoiets als een rechtvaardige oorlog of is oorlog te allen prijze te vermijden? Hoe moeten we het hedendaagse discours over rechtvaardige oorlog begrijpen? Wat is het effect van dit discours op jongeren vandaag?



Is in tijden van oorlog alles geoorloofd (vanuit de gedachte ‘All is fair in love and war’) of is er ook in oorlog een ethische code die niet verbroken mag worden?



Confronteert oorlog ons met de zinloosheid van het bestaan (de absurditeit van de dood, onmeetbaar menselijk lijden voor wat grond, …) of juist met de zinvolheid ervan (iets dat het waard is om voor te vechten, …)?



Kunnen mensen in tijden van oorlog (of achteraf) hun leed verzachten met poëzie, songs, kunst, geloof, … of zijn deze slechts een vlucht, een doekje voor het bloeden?



Zijn er in oorlogen goede en slechte kanten? Wie of wat bepaalt wat de juiste positie is in de oorlog? De geschiedenis wordt altijd door de overwinnaars geschreven maar is er ook objectief een ‘juist’ en ‘fout’? Is het enkel de afloop van een oorlog die bepaalt wie de oorlogshelden en de oorlogsmisdadigers

blz. 13

zijn? Wat is de rol van propaganda in de beeldvorming rond ‘goed’ en ‘kwaad’? Is oorlog enkel mogelijk wanneer het wij-zij-denken wordt gestimuleerd? 

Is de verering van oorlogshelden een moderne vorm van idolatrie of een terechte herdenking van het verleden? Wat maakt iemand tot een oorlogsheld?



Waarom zijn mensen zo gebiologeerd door oorlog (zie de vele televisieprogramma’s en films, ... over dit thema)? Is dit enkel omwille van een gezonde interesse in het verleden of vanuit een soort van sensatiezucht of plaatsvervangend ramptoerisme? Wat trekt mensen aan in geweld?



Welke invloed heeft oorlog op het gedrag van mensen? Haalt het het slechtste in hen naar boven of net het beste? Hoe leven mensen wanneer ze weten dat elke dag hun laatste kan zijn?



Hoe kan het dat soldaten die vechten voor hun leven en vechten tegen de vijand, op een gegeven moment elkaar wederzijds letterlijk de hand reiken, tijdens het zogenaamde Kerstbestand?

V AN HERINNERINGSEDUCATIE NAAR VORMING EN OPVOEDING TOT VREDE

V REDESEDUCATIE :

EEN VEELOMVATTEND BE GRIP

Vanuit de literatuur over vredeseducatie is het duidelijk dat er op dit ogenblik geen eensgezindheid bestaat over een sluitende definitie en dat de term gebruikt wordt in een steeds bredere context. Heel breed wordt het woord ‘vrede’ opgevat als het herstellen of onderhouden van het evenwicht in een bestaand politiek, cultureel, persoonlijk, sociaal systeem. Vredeseducatie omvat binnen die opvatting de kennis en vaardigheden die nodig zijn om een dergelijk evenwicht te bewaren zodat binnen het systeem geen gewelddadige conflicten optreden die het systeem kunnen ontwrichten. Vaak wordt daarbij een onderscheid gemaakt tussen ‘positieve’ en ‘negatieve’ vrede. Negatieve vrede wordt begrepen als de afwezigheid van oorlog en positieve vrede als de afwezigheid van structureel geweld. In die zin behoren ook bijvoorbeeld het bestrijden van armoede en het bevorderen van gezondheid tot het domein van de vredeseducatie. Vredeseducatie wordt dan gezien als een vorm van duurzame ontwikkeling.


blz. 14

Bovendien is er ook een spirituele dimensie waarmee rekening moet worden gehouden als we het hebben over vredeseducatie: mensen leren werken aan hun innerlijke vrede, aan zelfvertrouwen. Beide vormen immers de voorwaarde en/of de basis voor alle andere vormen van vrede. Angstige mensen komen sneller in aanraking met en gaan sneller over tot agressie en geweld. Vredeseducatie moet jongeren op zijn minst informatie bieden over het destructieve karakter van geweld en over strategieën voor vrede. Het komt erop aan jongeren aan te leren hoe problemen kunnen leiden tot geweld en welke strategieën voorhanden zijn om die problemen anders op te lossen. Vredeseducatie gaat altijd over de focus op de oorzaken van geweld en brengt steeds de alternatieven voor geweld en conflict onder de aandacht. Vredeseducatie kent 5 doelstellingen: 

de wortels van geweld verklaren.



alternatieven voor geweld aanleren.



inzicht bieden in het bestaan van veel verschillende vormen van geweld.



leren dat geweld en vrede processen zijn die zich afhankelijk van een context ontwikkelen.



leren dat conflict overal aanwezig is.

Vredeseducatie zet hierbij altijd in op het bevorderen van interpersoonlijke relaties tussen mensen, groepen, volkeren en naties. Stichtende voorbeelden en getuigen van vrede zijn van wezenlijk belang. Het concrete leven van mensen als Jezus van Nazareth, Mahatma Gandhi, Martin Luther King, Mother Theresa, en Nelson Mandela, om er een paar te noemen, zijn een veel invloedrijkere inspiratiebron dan grote theorieën.

V ANUIT

EEN CHRISTELIJ K MENSBEELD STREEFT KATHOLIEKE SCHOOL HE T VOLGENDE NA :

EEN

Elke mens is deel van een groter geheel en is geen individu dat losstaat van al de rest. Het leerproces hoort dus een interactief en coöperatief karakter te hebben. Er kan niet zinvol geleerd worden zonder samenwerking, empathie, openheid, vertrouwen. Jongeren en volwassenen worden uitgedaagd om zich te oefenen in sociale en relationele vaardigheden: zich leren inleven in de ander; conflictsituaties leren oplossen; oefenen in openheid en aanvaarding van de ander; opmerken en aanpakken van isolement en discriminatie. (Uit de visie- en groeimap ‘Pastoraal op School. Denk & Doe in Dialoog’ – een christelijk mensbeeld)


blz. 15

V REDE

VAN

C HRISTUS

De voortdurende veranderingen in de samenleving dwingen mensen ook tot een verandering van hun denken, voelen en handelen. De uitdagingen waar we nu voor staan, maken aandacht voor vorming en opvoeding tot vrede meer dan noodzakelijk. Basishoudingen die dit proces van vredesopvoeding en vorming moeten kenmerken, zijn de keuze voor geweldloze weerbaarheid, de bekwaamheid tot respectvolle dialoog en het leren leven vanuit een grondhouding van verbondenheid. (Uit de opdrachtsverklaring van Pax Christi Vlaanderen) Pax Christi Vlaanderen is de Vlaamse afdeling van de internationale vredesbeweging Pax Christi. Deze is ontstaan na de Tweede Wereldoorlog en telt nu ruim 100 lidorganisaties in een 60-tal landen. Pax Christi voert actie, schrijft artikels en dossiers, zet experten aan het werk, interpelleert politici, licht de media in en blijft zichzelf: geweldloos, politiek ongebonden en evangelisch geïnspireerd. Pax Christi Vlaanderen heeft een dynamische dienst vredeseducatie die vormingen en materiaal ontwikkelt voor volwassenen, jongeren en kinderen. Centraal daarbij staat de educatie tot geweldloze en efficiënte conflicthantering en het ontwikkelen van sterke communicatieve en sociale vaardigheden, met bijzondere aandacht voor het welzijn van mensen en hun omgeving. Naast de bestaande werkwinkels en vormingsmomenten bieden we rond dit thema ook een aanbod op maat voor bedrijven, organisaties en scholen. Om scholen, professionals en organisaties/bedrijven nog beter te ondersteunen, hebben we recent een samenwerkingsverband opgestart met het Netwerk Onderwijs Mediation (NOM) en met de Pestjuf (Jaklin Laporte). In deze samenwerking brengen wij onze uitgebreide expertise en ervaring rond bemiddeling, conflicthantering en communicatieve vaardigheden samen tot een sterk geheel en bieden wij vorming, coaching en ondersteuning op maat. Ook het werken rond pesten op school of op de werkvloer krijgt bijzondere aandacht in dit aanbod. Voor vragen of een vrijblijvend gesprek kunnen scholen steeds contact opnemen met de educatieve verantwoordelijke: Mattias Van der Vloet, op 03 225 10 00. Vrede is een werk van lange adem. Meer dan geweld, is het een opgave van elke dag. Vrede vraagt ook veel inspiratie en innerlijke kracht. De wereld heeft nood aan bezielde en consequente vredestichters. Voor velen in Pax Christi is Jezus van Nazareth het lichtende voorbeeld. Voor anderen is dat Martin Luther King jr., die in de vorige eeuw op een geweldloze wijze de rechten van de zwarte bevolking van de Verenigde Staten van Amerika opeiste. Of Mahatma Gandhi, die mag beschouwd worden als de grondlegger van de hedendaagse visie en methoden van de actieve geweldloosheid. Nog anderen zien in de moed waarmee Themabundel De Groote Oorlog

blz. 16

Nelson Mandela na jaren gevangenschap zijn land en zijn burgers opriep geen wraak te nemen een bron van inspiratie. Pax Christi werkte een dossier uit waarin vijf inspirerende vredesfiguren opgeroepen worden die met woord en daad te midden van oorlog en geweld de weg van vrede, geweldloosheid en dialoog zijn gegaan. U kunt dit dossier kopen in de vredeswinkel. Het kost € 2. Het dossier maakt deel uit van de zes dossiers binnen het volledige Pax Christi-abonnement.

V REDESCENTRUM Het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen is een vzw die in opdracht van de stad en provincie Antwerpen werkt aan projecten rond vredesopvoeding en herinneringseducatie, zowel voor jongeren als volwassenen. In deze projecten probeert het Vredescentrum verbindingen te leggen tussen verleden en heden en tussen het kleine binnenland en het grote buitenland. Ze werken hierbij zoveel mogelijk in partnerschap met anderen. Doelgroep van het Vredescentrum zijn scholen, middenveldorganisaties en geïnteresseerde bezoekers. Het aanbod is gevarieerd en bevat evenzeer debatten rond actuele kwesties als meer structurele projecten rond de Wereldoorlogen, democratie en verdraagzaamheid. Daarenboven is het Vredescentrum een ontmoetingscentrum. Concreet betekent dit dat het functioneert als informatiepunt voor andere vredesinitiatieven. In dit kader biedt het Vredescentrum een forum voor studiedagen, tentoonstellingen, debatten en andere bijeenkomsten van vredesorganisaties en -initiatieven. Ook met vragen over ‘vrede’ kunnen mensen bij ons terecht. Het vredescentrum biedt ook een opleiding vredeseducatie aan. De opleiding focust op de verschillende types van vredesopvoeding, op eerste hulp bij conflicthantering en enkele specifieke vormen van geweld. De sessies vinden plaats aan de Universiteit Antwerpen.

V REDESOPVOEDING :

VAN KENNIS TOT ACTIE

Vredesopvoeding is een breed begrip: opvoeden om geweld en oorlog te vermijden, de negatieve vrede, en om duurzaamheid, rechtvaardigheid en vrijheid te bevorderen, de positieve vrede. Het Vlaams Vredesinstituut is een instelling bij het Vlaams Parlement, een databank van vredesopvoedingsprojecten voor het Vlaams onderwijs. Daarbij wordt niet alleen uitgegaan van vrede tussen landen en wereldmachten, de grote vrede, maar ook van vrede als geweldloze interpersoonlijke relaties, de kleine vrede. Bij vredesopvoeding komen historische conflicten onder de aandacht, maar ook hedendaagse spanningen en methodes voor conflicthantering. In elk geval is vrede niet passief; daar wordt aan gewerkt. En niet in het minst in ons onderwijs. Vaak roepen scholen daarbij de hulp in van organisaties die ondersteuning bieden. Die organisaties en hun projecten worden hier samengebracht. Via de zoekmodule kan je gericht grasduinen in het brede aanbod. Themabundel De Groote Oorlog

blz. 17

M AAND VREDE !

V AN DE

S PIRITUALITEIT 2014 - S TAPPEN

NAAR

In oktober starten de officiële herdenkingsplechtigheden voor WOI. Tijdens diezelfde maand oktober wil de Maand van de Spiritualiteit de aandacht vestigen op het belang van innerlijke vrede en persoonlijke harmonie, als stappen naar maatschappelijke vrede. Op 3 oktober 2014 is er het openingsevenement met Sebastien de Fooz. Sebastien de Fooz werd bekend met de voettocht die hij in 2005 ondernam naar Jeruzalem en is momenteel de drijvende kracht achter een voettocht van Ieper naar Istanbul in het kader van de dialoog. Van zijn hand verschijnt dit jaar het essay van de Maand van de Spiritualiteit. De Maand van de Spiritualiteit bundelt in oktober het aanbod van diverse spirituele tradities en organisaties, waarin elke geïnteresseerde inspiratie kan vinden op weg naar innerlijke vrede, basis van een duurzame maatschappelijke vrede.

VREDE

I S DE T O E K O M S T : R E LI GI E EN C UL T U R E N I N DI A LO O G

Thomas heeft een ‘In de kijker’ gemaakt naar aanleiding van de Internationale Ontmoeting voor de Vrede Antwerpen 2014. Ze wordt in ons land georganiseerd door Sant’Egidio en vindt plaats van 7 tot 9 september 2014. Deze jaarlijkse ontmoeting van vertegenwoordigers van de verschillende wereldgodsdiensten en verschillende politieke verantwoordelijken wil zoeken naar andere wegen om met conflicten om te gaan. Of beter nog, om conflicten te voorkomen. Met deze In de kijker wil Thomas stilstaan bij de Internationale Ontmoeting voor de Vrede als één van die wegen waarop vertegenwoordigers van culturen en godsdiensten van over de hele wereld met elkaar in gesprek gaan en tot slot samen bidden voor vrede. De ontmoeting dit jaar vindt plaats in het licht van de 100ste verjaardag van het begin van de eerste Wereldoorlog. Vooral de aspecten ontmoeting en vrede vormen de kern waarrond achtergrondinformatie is gezocht en waarvoor lessuggesties werden opgesteld. Dialoog en de lokale inbedding van gesprek en samenleven tussen verschillende geloofsovertuigingen maken daar eigenlijk ook inherent deel van uit. Er zijn ook didactische lessuggesties uitgewerkt om met leerlingen te reflecteren over vredesopvoeding.


blz. 18

T OT SLOT – WAT DE BIJBEL ONS LE ERT Leer waar inzicht is, waar kracht, waar begrip is, dat kennis verschaft, waar leven is, een lang leven, waar licht is voor de ogen, en vrede. (Baruch 3, 14) Het Hebreeuwse woord voor vrede is shalom; het bijbehorende werkwoord is shalam. De betekenis is niet beperkt tot de afwezigheid van strijd, maar het beschrijft een algeheel welbevinden of een leven in harmonie met anderen. De Septuaginta (de Griekse vertaling van het OT) vertaalt het in veruit de meeste gevallen met eirènè, of een daarmee samenhangend woord. Het Grieks van het NT heeft dit één op één overgenomen, en we moeten dat woord in het NT daarom ook lezen en begrijpen tegen die oudtestamentische achtergrond. We kennen shalom als ‘vrede’. Maar in modern spraakgebruik beschrijft vrede weinig meer dan de afwezigheid van strijd. Shalom gaat veel breder. De basisgedachte van shalom is volledigheid, en dat komt er op neer dat je leeft in volledige harmonie met je omgeving: in gezondheid, zonder zorgen over je bestaan, in vrede en veiligheid, niet getroffen door tegenspoed of rampen van welke aard dan ook. Daarom vraag je bij een ontmoeting altijd eerst naar iemands shalom (zijn welzijn), en wens je hem bij het afscheid opnieuw shalom (voorspoed) toe. Wie zich onterecht zorgen maakt, stel je gerust met ‘leef maar in shalom’ (wees maar gerust, maak je geen zorgen). Zulke shalom is gebaseerd op vertrouwen, en het ergste dat je daarom kan overkomen is dat iemand op wie je vertrouwt, zich vijandig tegen je keert op een moment dat je kwetsbaar bent. Misschien kunnen we eindigen met de woorden van Paulus die ons oproept tot vrede, dankbaarheid, onderricht, verantwoordelijkheid en wijsheid. Allemaal eigenschappen die leiden tot vreugde en een gevoel van verbondenheid en zo een einde maken aan de spiraal van geweld en vernietiging: “Laat in uw hart de vrede van Christus heersen, want daartoe bent u geroepen als de leden van één lichaam. Wees ook dankbaar. Laat Christus’ woorden in al hun rijkdom in u wonen; onderricht en vermaan elkaar in alle wijsheid, zing met heel uw hart psalmen en hymnen voor God en liederen die de Geest u vol genade ingeeft.” (Kol. 3, 15-16).


blz. 19

DE GROOTE OORLOG Themabundel Dienst Opvoedingsproject en Pastoraal November 2014

Recommend Documents