De geestelijke gezondheidszorg als complex adaptief systeem Anja Declercq
Inhoud
1. Wat zijn complexe adaptieve systemen? 2. Waarom zou dat toepasbaar zijn op de geestelijke gezondheidszorg?
2
Chaos en complexiteit • “Wetenschappers maken het alledaagse veel te ingewikkeld met hun theorieën”
• De sociale realiteit is zo complex dat we ze terug moeten brengen tot een meer beheersbaar geheel van deelaspecten
Complexiteitstheorie in ruime zin • Breder geheel van theorieën, waaronder (onder meer) de theorie van zichzelf organiserende dissipatieve systemen, de chaostheorie en de complexiteitstheorie in enge zin • Aandacht voor nonlineaire mechanismen, voor dynamiek en voor de gevoeligheid van een systeem voor zijn basiscondities
4
1. Theorie van zichzelf organiserende systemen: vraag naar ontstaan van orde uit chaos 2. Chaostheorie: probeert de creatie van chaos uit orde te verklaren 3. Complexiteitstheorie (enge zin): legt nadruk op dynamiek van systemen aan de rand van de chaos
5
(1) Ilya Prigogine: VUB, Nobelprijs Chemie in 1977
Ilya Prigogine • Complexe systemen = dissipatieve systemen (DS) of zichzelf organiserende systemen • Dissipatieve systemen: – verliezen doorheen de tijd energie – energie kan niet worden teruggewonnen
• Gevolg: dissipatieve systemen zijn padafhankelijk • Systeem dat alle energie verloor = in thermodynamisch evenwicht • Voor levende systemen is dat de dood.
Dus Verlies aan energie goedmaken door nieuwe energie uit omgeving te importeren en opgebruikte energie te exporteren Maakt dat DS niet-lineaire kenmerken vertonen, blijven zo weg van thermodynamisch evenwicht Zo kan systeem overleven 8
(2) Chaostheorie Kleine veranderingen, grote gevolgen
9
Chaos ≠ totale wanorde of onvoorspelbaarheid = deterministische wetten, maar gedrag is zo onregelmatig dat moeilijk te ontdekken
10
(3) Complexe systemen (in enge zin) Systeem bestaat uit vele bouwstenen Bouwstenen: – (Re)organiseren zichzelf voortdurend – Toestand tussen rigiditeit en willekeur – Vormen samen grotere structuren
Toestand van systeem is noch totaal geordend, noch totaal chaos = dynamische toestand, gebaseerd op iteratieve cycli Uitkomst van één cyclus = input voor de volgende cyclus
11
= Toestand tussen orde en chaos, in relatieve stabiliteit in de buurt van een ‘attractor’ Maar: Interne of externe omgevingsveranderingen kunnen perturbaties in systeem veroorzaken Perturbaties worden uitgevlakt (= negatieve feedback) of ontwikkelen zich tot chaotisch gedrag (= positieve feedback) Als chaotisch gedrag: verandering langs traject in ruimte van mogelijke alternatieve attractoren 12
Emergentie “Er komt meer uit dan er in werd gestopt.”
13
• “Emergence means that it is not possible to foresee the global outcome of interaction between individuals or to reduce the global pattern to the behavior of the agents. This is not some kind of mysticism, but a hard, demonstrable property of interactive, nonlinear feedback.” (Stacey, 1996: 15)
• Complexe systemen zijn levende systemen: ze staan in wisselwerking met hun omgeving, leren uit hun ervaringen en passen zich als gevolg daarvan aan.
• Complexe adaptieve systemen anticiperen dus op de toekomst. Ze veranderen voortdurend omdat nonlineaire processen op zichzelf verder bouwen en dus voor verandering van binnenin zorgen.
• Toestand aan de rand van de chaos: zeer paradoxaal van simultane stabiliteit en instabiliteit • Complexe systemen zijn dynamisch en hebben de neiging om te bewegen in de richting van grotere complexiteit: systemen worden zelden eenvoudiger
• Je kan een complex systeem niet ‘dirigeren’, je kan het enkel ‘verstoren’
Kunnen we daar iets mee als we naar de ggz in Vlaanderen kijken?
17
Sector is aan heel wat veranderingen onderhevig • ‘Klassieke’ analyse leverde wel een aantal inzichten op, maar slechts een beperkt beeld van de dynamiek in die sectoren
• (Begrippen uit) complexiteitstheorie helpt/helpen om meer naar het proces dan naar het product kijken • Organisaties zoals CAW of Centra voor GGZ zijn open systemen, die interageren met hun omgeving: worden beïnvloed door omgeving, maar beïnvloeden die omgeving ook
Vermaatschappelijking van de ggz • Stem van cliënt, cliëntparticipatie • Zorg in de samenleving • Zorg met de samenleving • ... = toename van complexiteit
19
Onvoorspelbaarheid Actie kan ene keer klein effect veroorzaken en andere keer groot effect (non-lineariteit) Effect van veranderingen is niet steeds het gewenste effect Belang van tijd en geschiedenis
“Verandering houdt nooit op!” Steeds ‘op zoek’ (lerende systemen) Art 107 komt bijvoorbeeld niet uit het niets
21
Beleidsmaatregelen Vlaams en federaal niveau
Vanaf 2000 20032004 Vanaf 2005
Doelgroepgericht beleid in ambulante en residentiële sector
Preventie van suicide
Pilootprojecten “Psychiatrische zorg in de thuissituatie”
Pilootprojecten “Activering in reguliere tewerkstelling en educatie”
Primaire samenwerking in “Therapeutische Projecten”
Secundaire samenwerking in Transversaal Overleg
Integratie en gerichtheid op samenleving
Patiënten- en familieparticipatie op meso en macro niveau
De stap naar burgerschap blijft een uitdaging Gebruikers van voorzieningen
Burgers die leerkansen ontwikkelen
van bedden naar stoelen
een actief persoonlijk bestaan
van grootschalig naar kleinschalig
keuzemogelijkheden
van veel naar minder
ergens bijhoren
van algemeen naar specifiek
„stepping up and down„
van beperkingen naar sterktes
praktische steun bij dagelijks functioneren in leven en werk
Structurele verbeteringen Kwaliteit van zorg
Anders kijken naar de persoon Kwaliteit van leven en relaties
Wat heeft het versneld? • Economische omstandigheden • Groeiende groep van mensen met zorgnood versus niet-groeiende middelen
24
“Het is niet vanzelfsprekend. De communicatie loopt niet goed.” Conflict is misschien net belangrijk om aan de rand van de chaos te kunnen blijven functioneren en om verandering teweeg te brengen
25
“Telkens wanneer we denken alles op orde te hebben, komt er weer iets nieuws.” Evenwicht zoeken tussen flexibiliteit en rigiditeit
26
Samenwerken in netwerken • Elk alleen is geen optie meer (thermodynamisch evenwicht) • Zoeken naar nieuwe attractor (netwerken) • Emergentie: geheel meer dan delen
• Maar: onder voorwaarden, anders chaos
27
Ons organiseren voor emergentie = dingen niet vast zetten, maar openheid maken om nieuwe ideeën, nieuwe mogelijkheden een nieuwe kans te bieden ≠ hardnekkig proberen het oude in stand te houden
28
Vragen?
29
