BIJ DE BUREN
De Damvallei, een Aan de rand van Gent, op nog geen vijf kilometer ten oosten van het stadscentrum, ligt het natuurgebied Damvallei, op het grondgebied van de gemeenten Destelbergen en Laarne. De Damvallei is door de Schelde gescheiden van de Gentbrugse Meersen. Beide gebieden vormen vooral voor broedende, doortrekkende en pleisterende vogelsoorten een onlosmakelijk geheel. Tijd dus om die Damvallei eens toe te lichten in de Snep!
LUC MEURIS, FREDERIK HENDRICKX en DIRK BOGAERT
De ontstaansgeschiedenis van de Damvallei Om te begrijpen hoe het landschap van de Damvallei ontstaan is, moeten we minstens 10.000 jaar terug gaan, naar de laatste ijstijd. De
Schelde kronkelde veel meer dan nu en ter hoogte van de huidige Gentbrugse meersen slingerde zich een uitgestrekte meander drie kilometer oostwaarts het land in, en weer terug.
Toen het klimaat stilaan begon op te warmen kwam de zeespiegel hoger te liggen, door het smelten van de ijskappen, en verminderde het verval en dus ook de stroomsnelheid van de Schelde. Stilaan begon de grote
Overzichtskaartje/situering natuurgebied Damvallei met aanduiding plassen en percelen in huur/eigendom.
48
Snep! · 1ste trimester 2005
BIJ DE BUREN
natuurgebied in herstel
Damvalleimeer
meander dicht te slibben en de rivier koos een kortere weg, bijna zoals zijn huidige loop. Dit scenario ontwikkelde zich zo’n slordige zeven millennia geleden. Wat de Schelde achterliet was een uitgestrekt moeras, waarin drassige gronden en langgerekte, tot vijf meter diepe poelen, elkaar afwisselden. De plantengroei in en rond deze poelen was zo uitbundig dat ze in een tijdspanne van enkele duizenden jaren volledig dichtgroeiden. Afgestorven planten, maar ook kleine diertjes, zakten naar de bodem van de plassen, waar ze door zuurstofgebrek amper vergingen. Met een snelheid van ongeveer één millimeter per jaar verhoogde de onderwater- en moerasbodem en tot vandaag gebeurt dat in de minst verstoorde delen van de Damvallei nog steeds. Veenvorming, zo noemt men dit zeer traag vorderende natuurlijke gebeuren. Veen, in de volksmond turf genoemd, is niets anders dan een dikke laag afgestorven plantenresten op de bodem van poelen, vijvers en plassen. Doordat de afbraak van dood materiaal onder water vrijwel onbestaande is, levert het veen ons mas-
sa’s informatie over de planten en dieren die toen leefden in onze streken. Wolven, bevers, schildpadden en otters zijn maar een kleine greep uit de lange lijst van diersoorten waarvan restanten in het ‘Veen te Destelbergen’ teruggevonden zijn. Voor de mensen was het veen van levensbelang, omdat kort na de Middeleeuwen vrijwel alle bossen in onze contreien gekapt waren en turf de brandstof bij uitstek was geworden. Het merendeel van de om en nabij vijftig turfputten zou in de achttiende eeuw uitgegraven zijn. Ze kenmerken nog steeds het landschap van de Damvallei. Hoewel het grootste deel van de omliggende gronden te nat was om vee te laten grazen, waren de voedselrijke moerassen uitermate geschikt als hooiland. Oude kaarten leren ons dat tot een vijftigtal jaar geleden meer dan vier vijfde van het gebied uit grasland bestond. Op de overige gronden werden bosjes geplant met één van onze meest waterminnende boomsoorten: de wilg. Door verschillende soorten wilgen te kruisen en dan bepaalde vormen te selecteren, schiep de mens een rijk arsenaal aan
wilgenvariëteiten, elk met een specifieke naam. ‘Lerenband’, ‘Kletters’, ‘Oude rooie’ en ‘Gele reins’, zijn er enkele voorbeelden van. Die verschillende ‘cultivars’ ontstonden uit een scala van behoeften: de ene houtvariëteit was geschikt voor handvaten en stelen van gereedschap, de andere was dan weer interessant voor het vlechten van manden of palingfuiken. Deze wilgenvariëteiten kunnen zich niet op natuurlijke wijze voortplanten, waardoor de wijmbosjes die ze vormden, heden ten dage nog goed in het veld herkend kunnen worden. De natuurlijke evolutie en culturele historiek is er voor verantwoordelijk dat de Damvallei tot de meest diverse en soortenrijke moerasgebieden van Vlaanderen behoorde en nog steeds is. Hoewel zwaar verminkt door de aanleg van de verkeerswisselaar in het begin van de jaren 1970, zijn grote delen vrijwel intact gebleven. Juist deze delen vormen de kern van het reservaatproject van Natuurpunt in de Damvallei.
Snep! · 1ste trimester 2005
49
BIJ DE BUREN Unieke planten- en libellenrijkdom Al van oudsher was de Damvallei bekend om zijn overweldigende planten- en libellenrijkdom (zie kadertekstjes Kleine valeriaan en libellen). De unieke voorgeschiedenis, de grote variatie aan bodemtypes (zand, leem, klei en veen), de speciale waterhuishouding en vele andere eigenschappen maken dat in totaal meer dan 550 (!!) verschillende plantensoorten in het gebied werden aangetroffen. Jammer genoeg verdwenen een aantal planten in de loop der jaren en werden vele zeldzame soorten tot uiterst kleine populaties herleid. Denk nu niet dat ze definitief verloren zijn. Het beheer heeft reeds tot spectaculaire resultaten geleid. Niet alleen blijken de zeldzaamheden zich uit te breiden, ook verdwenen soorten komen opnieuw te voorschijn uit overgebleven zaad, nadat het soms meer dan vijftig jaar onder de grond zat te wachten!
Libellen in de Damvallei Voor libellen en waterjuffers is de Damvallei zonder meer één van de topgebieden van ons land en zeker het belangrijkste als je alleen Oost en West-Vlaanderen beschouwt. Je kan er in een jaar met flink wat zon en een beetje geluk wel dertig soorten waarnemen, eenzame zwervers inbegrepen. Vooral de matig voedselrijke poelen en turfputten zijn bij libellen en waterjuffers in trek als voortplantingsbiotoop. De meest opvallende verschijning is het patrouillerende, territoriale mannetje van de grote keizerlibel, maar in de randvegetatie leven discretere soorten in groter aantal. Zo zijn er de blauwe breedscheenjuffer, variabele waterjuffer en grote roodoogjuffer die in de Damvallei floreren, maar die in de rest van Vlaanderen zienderogen achteruit boeren. De kanaaljuffer en de vuurlibel zijn ook niet algemeen in Vlaanderen, maar in de Damvallei behoren beide soorten tot de eerste broeikaseffectmigranten uit het zuiden die hier definitief hun tenten opsloegen. Ze planten zich nu blij-
Kleine valeriaan De kleine valeriaan is niet alleen als de kleine, doch eerder als de kieskeurige tegenhanger van de algemen echte valeriaan te beschouwen. De soort komt voor in zeer natte, maar vrij voedselarme graslanden en broekbossen die nooit overstroomd geraken. Wijzigingen in de waterhuishouding en voedselverrijking van de bovenste bodemlaag hebben ervoor gezorgd dat het aantal huidige vindplaatsen van deze soort op één hand te tellen is. In de Damvallei is nog een mooie populatie van enkele honderden planten terug te vinden.
Kleine valeriaan
50
Snep! · 1ste trimester 2005
vend voort. We kunnen jammer genoeg niet hetzelfde zeggen over de vroege glazenmaker, metaalglanslibel, glassnijder, zwervende pantserjuffer en bruine winterjuffer. Meestal verschijnt slechts één enkel diertje of uitzonderlijk ‘een invasie’ van twee, drie exemplaren, zoals het geval was met de zuidelijke glazenmaker en de zwervende heidelibel. Deze zwervers paren hier niet, gewoon omdat ze geen partner vinden. Een mannetje glassnijder vereerde de Damvallei met een bezoek in juni 2002. De laatste waarneming van deze typische laagveensoort dateerde van tachtig jaar eerder. De verloren zoon was terug! Een opsteker van formaat voor de beheerders. De geelvlekheidelibel is een speciaal geval. Deze heel mooie soort plant zich wel degelijk voort in de Damvallei, maar kan zich niet handhaven. Regelmatig is er een echte invasie van deze libel. Zo komt het dat je in bepaalde jaren geen enkele geelvlekheidelibel vindt terwijl je ze in andere jaren zowat overal ziet ver-
Natuurpunt meer dan 10 jaar in de weer voor de Damvallei In 1993 kocht (toen nog) ‘Natuurreservaten’ twee weilanden in de Damvallei, samen goed voor drie hectare. Dit betekende de start van een nieuw natuurreservaat in Vlaanderen. Na een eerste geleide wandeling besloten een twintigtal enthousiastelingen een actieve kern van vrijwilligers op te richten. In 2005, meer dan tien jaar later, beslaat het natuurreservaat Damvallei een oppervlakte van 71 hectare en krijgt de actieve vrijwilligerskern steun van de gemeentebesturen (Destelbergen, Laarne), de provincie Oost-Vlaanderen, het Vlaams Gewest én Europa. Maar evenzeer van talrijke omwonenden, landbouwers, wandelaars, fietsers, lokale verenigingen… én Natuurpunt Gent!
BIJ DE BUREN nodig is te herstellen. Zo zijn in het jaar 2000 uit een aantal turfputten de karpers en brasems afgevist om andere vissoorten, waterplanten, libellenlarven en amfibieën terug meer kans te geven. De resultaten van het beheer zijn op sommige plaatsen schitterend: kristalhelder water en een spectaculair herstel van waterplanten en zoetwatersponzen.
schijnen waar ondiepe plasjes zijn om hun eieren in te leggen. Nog zo’n onduidelijk geval is de tengere grasjuffer, die men bijna automatisch over het hoofd ziet omdat ze klein is en zo goed lijkt op de massaal rondvliegende lantaarntjes. Slechts twee maal is dat pioniertje waargenomen in de Damvallei. Misschien zijn er meer… Meer info over de libellen van de Damvallei op www.libdam.tk. Glassnijder Bloemrijk grasland en houtkant
bouwt. De kwetsbare, natte hooilandjes worden door vrijwilligers van Natuurpunt beheerd, de laatste jaren bijgestaan door een professionele terreinploeg. Met speciaal materiaal (rupsvoertuigen, kleine tractoren met brede banden,…) worden de meest kwetsbare percelen met de grootste zorg beheerd.
Direct na de eerste aankoop zijn beheerafspraken gemaakt met een lokale landbouwer, met wie we ondertussen gedurende meer dan tien jaar een succesvolle samenwerking onderhouden. In de vroege zomer worden de weilanden gehooid en daarna laat de boer ze begrazen door een aantal jonge koeien. Pesticiden en extra mest zijn uit den boze. Op deze wijze ontstaan schrale, bloemrijke hooilanden. De resultaten zijn dan ook spectaculair: dotterbloemen, echte koekoeksbloemen, pinksterbloemen, margrieten, egelboterbloemen en moeras-vergeet-me-nietjes kleuren de graslanden in het voorjaar.
Hooilanden en turfputten Vanuit vogelperspectief is de oude loop van de Schelde nog herkenbaar aan het kralensnoer van poelen en turfputten dat het oude laagveengebied van de Damvallei vormt. Natuurpunt beheert er een tiental van en getroost zich zware inspanningen om de fauna en flora in en rond die vijvers te beschermen of waar het
Het vellen van populieren Het afvissen van vijvers was niet de enige succesrijke beheermaatregel. Op diverse percelen werden ook aangeplante bosjes verwijderd met het oog op het herstel van oude hooilanden. Door de inzet van tientallen vrijwilligers en met de steun van talrijke verenigingen (niet in het minst de Jeugdbond voor Natuurstudie en Milieubescherming) slaagde Natuurpunt erin om drie bosjes terug om te zetten in bloemrijke hooilanden. Waar jarenlang enkel populieren en brandnetels groeiden, bloeien nu terug koekoeksbloemen, gele lis en echte valeriaan. Het hout wordt verkocht. Schors en takkenafval vermalen we tot haksel, dat goed van pas komt bij het aanleggen van wandelpaden. Bulldozers in het reservaat Het Damvalleimeer werd in 1997 door de gemeente Destelbergen naar de natuurvriendelijke handen van onze vereniging overgeheveld. Natuurpunt bedacht een ontwikkelingsplan voor de zuidoever en in 1999 werden de grove middelen ingezet. Gemeentelijke bulldozers en kranen
Het afvissen van karpers en brasems om andere dieren en planten terug meer kansen te geven
Vandaag beheert Natuurpunt meer dan tien hectare natuurgebied in samenwerking met drie lokale landbouwers in de Damvallei. Sinds 2004 is er ook een bioboer die op een akkertje bij het Kristalbad graan ver-
Snep! · 1ste trimester 2005
51
BIJ DE BUREN
De zuidelijke oever van het Damvalleimeer werd met behulp van gemeentelijke bulldozers en kranen omgevormd tot een moeraszone.
transformeerden de steile zuidoever van het meer tot een moeras met wilgeneilandjes. Het resultaat oogt niet alleen veel mooier en natuurlijker dan tevoren, maar betekent effectief ook een belangrijke winst voor de natuur. Zo zijn er ondiepe paaiplaatsen gecreëerd voor de vissen en vond de groene kikker zijn oude stek terug. Libellen en waterjuffers vinden terug een rustplaats op verloren gewaande waterplanten zoals kikkerbeet, pijlkruid en diverse soorten fonteinkruid. De grote natuurontwikkelingswerken maakten bovendien van het Damvalleimeer, meer nog dan vroeger, een attractiepool voor wandelaars, joggers en fietsers. De talrijk overwinterende watervogels, de ijsvogel en drie broedkoppeltjes visdief zijn er ook voor de onervaren waarnemer makkelijk in het vizier te krijgen. Natuurbeheer vraagt vele handen Het natuurbeheer in de Damvallei is een werk van vele handen. Vrijwilligers, professionele medewerkers van Natuurpunt (de terreinploeg!), arbeiders van de gemeente Destelbergen(!), landbouwers, loonwerkers en zelfs vissers helpen mee. Bij een werkdag aan het Damvalleimeer werkten Natuurpunters samen met enkele plaatselijke vissers de overhangende bomen op de oevers bij. Op die manier ontstonden nieuwe hengelplaatsen. Jaarlijks wordt er in overleg met de hengelaars een hoeveelheid vis gepoot in het meer.
De nabije toekomst van de Damvallei Omwille van haar bijzondere natuurwaarden is de Damvallei ook aange52
Snep! · 1ste trimester 2005
duid als Europees beschermd natuurgebied of Habitatrichtlijngebied. De lokale afdeling van Natuurpunt werkte een dossier uit voor het LIFE-natuurfonds van Europa met het oog op het herstel van het laagveen in de Damvallei. Dit dossier is goedgekeurd, wat betekent dat Europa gedurende ongeveer vijf jaar bijkomende middelen investeert in de Damvallei. Hierdoor kunnen we meer inzetten op natuurherstel en -ontwikkeling en tegelijk het bestaande beheer consolideren.
altijd tot de meest waardevolle libellengebieden van Oost- en WestVlaanderen kan worden gerekend.
Centraal bij het herstelproject staan een aantal – op Europees niveau – zeldzame biotopen zoals de hiervoor genoemde turfputten, natte graslanden en moerasbossen, maar ook de hieraan gebonden dier- en plantensoorten. Zo vormen de turfputten en slotenstelsels nog een belangrijk leefgebied voor de bedreigde vissoorten kleine modderkruiper en bittervoorn, maar evenzeer voor diverse waterplanten van het krabbescheerverbond en zoetwatersponzen. Afhankelijk van onderzoeksresultaten naar de waterkwaliteit in deze turfputten zal worden overwogen om krabbescheer, dat sedert een tiental jaar uitgestorven is in de Damvallei en in Vlaanderen, te reïntroduceren. Zo’n reïntroductie heeft uiteraard slechts zin wanneer wordt voldaan aan alle ecologische voorwaarden die de soort stelt.
Bij de LIFE-middelen is dan ook voorzien in het investeren in personeel en materiaal. Zo worden nog in 2005 twee terreinarbeiders aangeworven voor het uitvoeren van de natuurherstelwerken en worden op het secretariaat van Natuurpunt mensen vrijgesteld voor het ondersteunen van het volledige project. Gezien de kwetsbaarheid van de kletsnatte Damvallei investeren we ook in speciaal licht materiaal zoals kleine tractoren, verhakselaars en maaibalken. Zo kunnen percelen die niet interessant zijn voor medegebruik door landbouwers, met onze eigen mensen worden beheerd.
Het turfputtenbeheer beoogt evenzeer het behoud en herstel van de libellenpopulatie in de Damvallei, die niet alleen met haar hoge aantal soorten, maar vooral ook omwille van het voorkomen van een aantal zeldzaamheden (zie kadertekst) nog
Voor het herstel van de waardevolle, ooit orchideeënrijke graslanden zullen 2.000 populieren worden geveld. Op andere plaatsen zal zich spontaan bos mogen ontwikkelen of planten we bomen bij. Vooral het beheer van de moerasbosjes en de zo unieke trilvenen zal de komende jaren prioriteit genieten. Er is dus heel wat werk aan de winkel!
De onmisbare hulp van Natuurpunt Gent Ook Natuurpunt afdeling Gent draagt een belangrijk steentje bij aan de verdere uitbouw van het natuurgebied Damvallei. LIFE-projecten voorzien immers de aankoop van natuurgebieden. Europa wil dus de garantie inbouwen dat de gedane investeringen ook duurzaam zijn. In de Damvallei is het de bedoeling om veertig hectare natuurgebied te verwerven in de loop van het project. Na iets meer
BIJ DE BUREN dan een jaar lijken we aardig op weg deze doelstelling te halen, onder meer dank zij een substantiële gift van Natuurpunt Gent. Zowel in de Oostmeersen als in den Hauw slaagde Natuurpunt er in 2004 in een groot aantal van de ecologisch meest waardevolle gronden te verwerven. In totaal meer dan 25 hectare turfputten, trilvenen, natte graslanden en moerasbossen maken voortaan deel uit van het natuurreservaat. De ervaringen van de voorbije tien jaren hard labeur met maaibalken, bosmaaiers, kettingzagen, en vooral honderden handen van vrijwilligers, professionele terreinarbeiders, arbeiders van de gemeente, loonwerkers en landbouwers doet ons het beste vermoeden. Natuurbeheer werkt! Turfputten maken voortaan deel uit van het natuurreservaat
Werkgroep Groene Vallei Groen
Oproep oproep Geef de Groene Vallei mee vorm
LIFE-natuurfonds Een belangrijk deel van de natuurgebieden die Natuurpunt beheert, maakt deel uit van het Natura 2000 netwerk. Dit is een omvangrijk Europees netwerk van internationaal belangrijke gebieden. Natura 2000 omvat alle gebieden die aangeduid zijn als Vogel- of Habitatrichtlijngebied. Deze twee richtlijnen vormen de basis voor het natuurbehoud in de Europese Unie. Life-Natuur is het ondersteunende financieringsinstrument van de Europese Unie om het Natura 2000 netwerk en de kwetsbare soorten en vegetaties in stand te houden of te herstellen. Zowel de overheid als natuurverenigingen kunnen voor de bescherming van zeldzame planten, dieren en/of vegetaties een beroep doen op dit Life-fonds.
De werkgroep Groene Vallei Groen zit niet stil. In de loop van de maanden april, mei en juni zal met de buurt, in samenwerking met de groendienst van de stad Gent, een grote hondenlosloopweide gebouwd worden, in de vorm van een gigantische hondenmand. Zagen, kappen, snoeien, vlechten en bouwen. Stevig groen werk, midden in de stad. De bomen en struiken die sneuvelden voor de bouw van het flatgebouw bij de herinrichting van het terrein, zullen opnieuw gebruikt worden. Alle hulp is welkom! Ben je de plek genegen en steek je graag de handen uit de mouwen, kom dan één van de komende weekends meehelpen. Mail
[email protected] of bel 09/269.84.87.
Meer over de Damvallei? Weet je meer over de Damvallei omdat je er als kind zwom in een van de vele vijvers, omdat je tante er landschappen schilderde of omdat je grootvader er een stroper was, geef ons dan gerust een seintje. Natuurpunt afdeling Damvallei werkt immers aan een boek waarin onder meer veel aandacht zal gaan naar de cultuurhistorie van het gebied. ● Wil je meer weten over de ecologische rijkdom van de Damvallei, surf dan naar www.damvallei.be of beter nog, breng een bezoek aan het gebied. Ook geleide wandelingen kunnen worden aangevraagd via ditzelfde adres. ● Wil je het aankoopproject financieel ondersteunen dan kan dat op het rekeningnummer 293-0212075-88 met vermelding aankoopproject Damvallei. Giften van meer dan 30 euro zijn fiscaal aftrekbaar. ●
Snep! · 1ste trimester 2005
53
