De concepten Стабильность en Застой in de Russische publieke debatten tussen

De concepten ‘Стабильность’ en ‘Застой’ in de Russische publieke debatten tussen 2000-2012.

Kagermanov Gilaniy Stamnummer: 00901047 Master in de Oost-Europese Talen & Culturen Promotor: Prof. Dr. A. Yudin Universiteit Gent 28/05/2013 1

2

Woord vooraf Ik zou graag enkele mensen willen bedanken die mee hebben gezorgd voor het tot stand brengen van deze thesis. Allereerst wil ik mijn grootmoeder bedanken omdat ze mij heeft geïnspireerd tijdens de gesprekken die we voerden over de Russische geschiedenis en actualiteit. Vervolgens ben ik dank verschuldigd aan Oleksiy Yudin, mijn promotor, die mij vaak heeft bijgestaan met informatie en nuanceringen. Een thesis is geen thesis als het niet grondig wordt nagelezen door vrienden en familie. Daarom wil ik graag Geert Van Gucht en Katrien Claerbout bedanken voor de tijd die ze hebben besteed aan het aandachtig nalezen van elk woord. Bedankt aan allen.

3

Inhoudsopgave

Voorwoord ................................................................................................................................. 7 Status Quaestionis ...................................................................................................................... 9 1. De politieke achtergrond van de verkiezingen ..................................................................... 11 2. Algemene definitie van ‘стабильность’ en ‘застой’. ......................................................... 13 2.1 Definities van ‘стабильность’. ...................................................................................... 13 2.2 Definities van ‘застой’ ................................................................................................... 15 3. Het gebruik van het verleden .............................................................................................. 16 3.1 Algemeen........................................................................................................................ 16 3.2 ‘Брежневизация’ ........................................................................................................... 18 3.2.1 ‘Московский Социум’ vs. de rest .......................................................................... 19 3.2.2 Efficiëntie ................................................................................................................ 21 3.2.3 Sociale media en “angst” voor revoluties ................................................................ 24 3.2.4 “Angst” voor revoluties ........................................................................................... 26 3.3 “Путин начал как Штирлиц, а закончит как Брежнев?” ........................................... 28 3.3.1 Een schone lei .......................................................................................................... 28 3.3.2 Een sovjeteconomie ................................................................................................. 29 3.3.3 Verschil vs. Gelijkheid ............................................................................................ 31 3.4 Общественное Мнение – 2012 ................................................................................... 32 4. Analyse van ‘Стабильность’ .............................................................................................. 37 4.1 ‘Стабильность’ volgens Vladimir Putin ....................................................................... 37 4.1.1 ‘Стабильность’ na moeilijke tijden ........................................................................ 38 4.1.2 ‘Стабильность’ als voorwaarde voor economische groei en vice versa ................ 40 4.2 ‘Стабильность’ volgens Boris Nemcov ........................................................................ 41 4.2.1 ‘Стабильность’ als Putins afschrikmiddel.............................................................. 42 4.2.2 ‘Стабильность’ van de demografie ........................................................................ 42 4.2.3 ‘Стабильность’ van het alcoholisme ...................................................................... 43 4.2.4 ‘Стабильность’ van de corruptie ............................................................................ 43 4.2.5 ‘Стабильность’ in de Kaukasus .............................................................................. 44 4.2.6 ‘Стабильность’ van de wapenwedloop .................................................................. 44 4.2.7 ‘Стабильность’ in de propaganda .......................................................................... 45

4

4.2.8 Nemcovs ‘stabiliteit’ ................................................................................................ 46 4.3 Contrasten en gelijkenissen tussen interpretaties: een tussentijdse conclusie ................ 47 5. Een marginale visie ............................................................................................................. 50 5.1 Enkele opmerkingen ....................................................................................................... 50 5.2 «Лимонка» в стабильность........................................................................................... 50 5.2.3 “Weg met stabiliteit!”............................................................................................... 50 5.2.4 Radicale taal: tussen nationalisme en socialisme ..................................................... 52 6. Vergelijkende tabel ............................................................................................................... 56 Conclusie .................................................................................................................................. 63 Bibliografie ............................................................................................................................... 66 Appendix .................................................................................................................................. 70

5

6

Жил в горах когда-то мастер По прозванию Ака, Сделать мог седло любое Для любого ишака. Но ушёл Ака из жизни, Как уходят старики, и вздохнули с облегченьем Молодые ишаки. Лишь один осёл постарше Тяжело переносил Смерть Аки. Его однажды Молодой ишак спросил: -Почему ты так печален В наш весёлый день, отец? И осёл ему ответил: -Ты не радуйся, глупец! Грузы нам с тобой придётся На спине таскать всегда, А ведь это очень трудно Без удобного седла. Ты ещё не понимаешь, Сколь утрата велика: Вдруг нам сёдла делать будут Кое-кто и кое-как?

Eens leefde er een meester in de bergen Aka was zijn naam, Hij kon elke zadel maken Voor elke ezel. Maar Aka verliet het leven, Zoals ouderen het doen, En een opgeluchte zucht Slaakten alle jonge ezels. Enkel één, die was wat ouder verdroeg moeilijk Aka’s dood. En een jonge ezel Vroeg hem ooit: -Waarom ben je droef, mijn vader Op deze blije dag? En de ezel gaf als antwoord: -Juich niet, domkop! Lasten zullen we toch moeten Dragen tot het einde van onze dagen, Maar dat is toch niet eenvoudig Zonder zadel dat je past. Jij begrijpt nog niet volledig, Ons verlies: wat als Wij plots zadels krijgen en je weet niet Wie het maakt en hoe het is?

Abdulmedžid Medžidov, ‘Verdriet’

Voorwoord Deze paper is een poging om licht te werpen op de complexe situatie die ontstaan is in Rusland als een gevolg van de parlements- en presidentsverkiezingen in resp. december 2011 en maart 2012. Deze twee samenhangende gebeurtenissen zijn naar mijn mening essentieel geweest voor het ontstaan van een zekere vorm van een publieke sfeer, zij het in een primitieve en dus ook een onvoltooide fase. Of Habermas hier zelf mee akkoord zou gaan is een ander onderwerp voor discussie. Belangrijker is de opkomst van meerstemmigheid in de Russische media en in de eerste plaats op straat. Dat laatste wil natuurlijk helemaal niet zeggen dat de bevolking een ijzige stilte bewaarde gedurende de eerste twee presidentstermijnen van Putin1, integendeel, maar het is wel ongezien (althans als men de situatie vanaf het midden van de jaren ’90 bekijkt) dat de debatten op straat en (in grotere mate) op het internet, zo grootschalig zijn geworden. De uitvoerende macht is nog nooit zo in twijfel getrokken als nu. De relatief recente opkomst van de sociale netwerken heeft hier geen onbelangrijke rol in gespeeld, mede dankzij de anonimiteit van ‘de demonstrant’, die zelfs in 2011 door Times uitgeroepen is tot ‘Persoon van het jaar’. Het valt dus niet te ontkennen dat er wellicht een politiek réveil is bij een bepaalde groep van mensen, die - hoewel ze in feite zeer uiteenlopende ideologische achtergronden hadden - vanaf nu ook op straat kwamen en de schaal van de antiPutinprotesten vergrootten. Zulke protesten die vanaf oktober 2011 dus alleen maar toenamen, 1

Uit praktische overwegingen zal ik elke Slavische naam, benaming en begrip translitereren.

7

konden niet uit het alziend oog van de journalisten in het binnen- en buitenland blijven. Historisch gezien is dit niets nieuws. Zolang er een heersende klasse is zal er altijd een klasse zijn die de macht niet heeft en dus ook zal proberen om die macht te verkrijgen. Ik had echter één opmerking over de beschrijving van de Russische oppositie door de westerse media. Hun verslaggeving herleidt de oppositie vrijwel unaniem tot één grote beweging die eendrachtig strijdt voor vrijheid en democratie. Ik vond het vreemd aangezien de oppositie eigenlijk helemaal geen uniforme beweging is, maar een verzameling van grote en kleine partijen, bewegingen en soms zelfs militante groeperingen. Deze verzameling bestaat uit liberale, sociaal-democratische, socialistische, communistische, nationalistische en ultranationalistische “stemmen” die elk een eigen programma en discours hebben. Waarom worden ze dan gezien als één grote stroming? Er zijn natuurlijk gemeenschappelijke doelen die onder andere door de bekende slogan ‘Россия без Путина!’2 worden verduidelijkt. Het vertrek van Putin wordt gezien als een belangrijke factor in de overgang naar een democratisch systeem. Wat echter vaak niet gezegd wordt, is dat er ook politieke bewegingen zijn die de democratie willen opheffen en bijvoorbeeld een herstel van het keizerrijk of de invoering van een autoritair regime willen bewerkstelligen. Wat ik vooral wil aantonen is de verscheidenheid aan ideologische stemmen en hun interpretatie van geïdeologiseerde concepten. Dit uitgangspunt heeft mij ertoe aangezet om op onderzoek uit te gaan en te proberen om de politieke agenda’s van zowel de machthebbers als de “machtlozen” naast elkaar te leggen. Dit zal gebeuren aan de hand van twee concepten die naar mijn mening herhaaldelijk aan bod kwamen in hun discours: de concepten ‘стабильность’3 en ‘застой’4. Beide woorden hebben een voorgeschiedenis in publieke debatten. Het woord ‘застой’ bijvoorbeeld is onlosmakelijk verbonden met de regeerperiode van Brežnev en de daarop volgende debatten daarover tijdens de Perestrojka. In de woelige periode voor (en na) de val van de Sovjet-Unie werd er echter nostalgisch teruggedacht aan het “stabiele” leven tijdens Brežnev. Dezelfde woorden komen ook nu terug, dat wil zeggen tijdens de regeerperiode van Putin en Medvedev. Zoals ik reeds gezegd heb, ligt het verschil in interpretatie in de ideologische geaardheid van de sociale groep die deze concepten in de mond neemt. Hun interpretaties kunnen op sommige vlakken overeenkomen. Zo kunnen een nationalist van de oude stempel en een centrumrechtse Putin-aanhanger de mening delen over Brežnevs stabiele regeerperiode omdat ze alle twee iets gemeenschappelijks kunnen terugvinden: het land was toen een grootmacht waar rekening mee gehouden werd en dat is iets waar beide partijen naar streven. Over de manier echter waarop de buitenlandse politiek zich nu ontwikkelt, zullen ze het dan weer niet eens zijn, waardoor de nationalist eerder het woord ‘застой’ in de mond zal nemen als hij/zij het heeft over de huidige (geopolitieke) ontwikkeling van Rusland. 2

‘Rusland zonder Putin!’ ‘Stabiliteit’ 4 Een moeilijk vertaalbare term die ‘stilstand’ of ‘stagnatie’ kan betekenen. 3

8

De semantische grens tussen ‘стабильность’ en ‘застой’ is complex, omdat er enerzijds voortdurend naar het verleden wordt teruggekeken en anderzijds dat verleden op het heden wordt geprojecteerd. Zo ontstaan er ideologische raakvlakken die niet de bedoeling hebben om raakvlakken te zijn, want een ideologie is een duidelijk afgebakend en dus egocentrisch begrip. Bijgevolg zal deze constructie het niet toelaten om gemeenschappelijke kenmerken te hebben met de tegenpartij, zeker niet als er sprake is van een machtsstrijd.

Status Quaestionis Aangezien er slechts weinig onderzoek is gedaan naar het gebruik van beide concepten, zal de sectie van de status quaestionis heel beperkt zijn. Er is voorlopig nog maar weinig tot niets geschreven over dit onderwerp. Ik heb één artikel gevonden op de site van ‘Фонд Общественное Мнение’5 waarin het gebruik van ‘стабильность’ in Rusland en Oekraïne wordt vergeleken. De schrijfster onderzoekt vooral het gebruik van het woord ‘stabiliteit’ door de machthebbers zelf en de interpretatie ervan door de Russische en de Oekraïense studenten. Zoals men kan verwachten is de representatie dus verre van groot, aangezien het twee beperkte categorieën omvat. Desondanks heeft het artikel mij op enkele interessante feiten gewezen. Om te beginnen vindt ook de schrijfster het gebruik van synoniemen en semantische associaties van stabiliteit belangrijk voor het onderzoek. Het woord ‘stabiliteit’ kent verschillende equivalenten (‘постоянство’6, ‘равновесие’7, ‘неизменность’8, ‘уверенность’9, ‘надежность’10, ‘порядок’11) die eveneens gebruikt worden in de slogans en propagandacampganes, wat dus niet onbelangrijk is voor het onderzoek. De ondervraagden verbinden ‘стабильность’ namelijk met deze woorden. Hetzelfde kan gezegd worden over de ‘застой’, die vaak geassocieerd wordt met begrippen als “деградация”12, “гниение”13, “брежневизация”14 en “необрежневизм”15. De vergelijking met Oekraïne is interessant in die zin dat ‘stabiliteit’ in Oekraine volgens een groot deel van de respondenten bedreigd wordt door Russische inmenging16. Een mogelijke reden voor de angst voor Russische inmenging is misschien wel te wijten aan het feit dat de rondvraag deels in Ivano-Frankovsk is gedaan. Oekraïne is immers een verdeeld 5

Fonds Openbare Mening “consistentie”, 7 “evenwicht” 8 “onveranderlijkheid” 9 “zekerheid” 10 “betrouwbaarheid” 11 “orde” 12 “degradatie” 13 “rotting” 14 “brežnevisatie” 15 “neobrežnevisme” 16 Het onderzoek van Pautova is gebaseerd op een enquête die de studenten van Kiëv, Ivano-Frankovsk Moskou en Omsk hebben ingevuld. 6

9

land als het over taalkwestie en nationale identiteit gaat. Het westen van het land zal zich dus negatiever opstellen ten opzichte van Rusland. Een zekere voorzichtigheid zou hier dus niet misplaatst zijn. Omgekeerd wordt dit argument eveneens door de Russische overheid gebruikt. Zij menen dat de Oranje Revolutie ook naar Rusland zou kunnen overwaaien en bijgevolg chaos zou brengen. Uiteraard wordt een “kleurenrevolutie” volgens hen met westers geld gefinancierd. Een ander belangrijk aspect naar de toekomst toe is het feit dat de leiders en opiniemakers van de Oranje Revolutie een discours hanteerden dat tegen de stabiliteit gericht was. Toen ze eenmaal aan de macht gekomen waren zijn ze het concept zelf in hun taalgebruik beginnen te gebruiken. De vraag is dus of dit ook in Rusland het geval zal zijn. Ten derde stelt Pautova vast dat “слово “стабильность” было частью политического и повседневного советского дискурса 70–80-х годов. Именно тема стабильности дополняла, а порой мягко вытесняла и дискурс борьбы, революции, и более спокойный дискурс дороги, надежд на перемены.”17 Het verschil met het gebruik van ‘стабильность’ vandaag ligt in een andere context, namelijk de geopolitieke situatie van die tijd en de daarbij horende “клише, связанные с ростом гонки вооружений и проблемами Ближнего Востока”18. Daar kwam echter verandering in met de komst van Gorbačëv en het “ощущение тупика в развитии советского общества, его деградации в 70–80-х годах”19. Dat gevoel “стало поводом для осмысления стабильности как негативного явления”20, zo stelt Pautova (2006: 22). Zij spreekt in haar artikel over een verdringing van het ene discours door het andere. Meer nog, om het nieuwe discours te doen slagen, moest het voorgaande gediscrediteerd worden: “Дискурс перестройки отодвинул на второй план идею стабильности и замаркировал ее как застой и стагнацию.”21 Het lijkt erop dat die situatie op dit moment aan herhaling toe is. De gebruikte concepten blijven evenwel dezelfde, enkel de redenen voor het gebruik ervan zijn verschillend. Dat is ook logisch aangezien er 30 jaar verstreken is tussen beide “discoursconflicten”. De geopolitieke situatie op de wereldkaart en de economische en sociale structuren van het land zijn immers grondig veranderd. Waar ik in deze thesis minder aandacht aan zal schenken, is de context waarin beide concepten ontstaan zijn. Wel zou ik kort willen ingaan op het feit dat ze een nieuw leven hebben gekregen met de komst van Vladimir Putin. Pautova (2006: 23) stelt dat de “[в]зрывы 1999 года в России явились мощным катализатором риторики стабильности и позволили в конечном итоге появиться апеллирующим к ней лозунгам кампании 17

“het woord “стабильность” een deel van het politieke en alledaagse sovjetdiscours was in de jaren ’70-’80. Precies het thema van stabiliteit vulde het discours van strijd, revolutie en die van een milder discours van de weg, hoop op verandering aan, terwijl ze het soms ook wel verdrong.” 18 “cliché’ s, verbonden met de toenemende wapenwedloop en de problemen in het Midden-Oosten” 19 “gevoel van een impasse in de ontwikkeling van de sovjetgemeenschap, van zijn degradatie in de jaren 70-80” 20 “werd een reden voor de herdefiniëring van stabiliteit als een negatief fenomeen” 21 “Het discours van de perestrojka schoof het idee van stabiliteit naar de achtergrond en heeft haar gemarkeerd als ‘застой’ en stagnatie.”

10

“Единства” и В. Путина.”22 De teksten die ik zal bespreken, zijn vooral tijdens de voorbije twee à drie jaar geschreven, dus het zou verkeerd zijn om te denken dat de noties ‘stabiliteit’ en ‘stagnatie’ voor de eerste keer gebruikt worden in de moderne Russische geschiedenis. Het doel van mijn onderzoek is het verschil in interpretatie van deze concepten aan te tonen en zodoende een vergelijkend beeld te schetsen van de ‘ingroup’ en de ‘outgroup’ (Van Dijk 1995:144). Het eerste deel van het onderzoek zal vooral bestaan uit een analyse van het gebruik van de concepten in hun oorspronkelijke context, waarna ze met elkaar vergeleken worden in een tabel. Dit is verre van een diepgaande studie over de Russische oppositie maar hopelijk werpt ze enig licht over de complexe verhoudingen tussen de heterogene massa van de sociale groepen en hun perceptie van het verleden, die hun kijk op het heden determineren.

1. De politieke achtergrond van de verkiezingen Op het moment van de parlementsverkiezingen van 4 december 2011 waren er zeven officiële partijen die in de centrale kiescommissie waren geregistreerd. Dat waren de volgende partijen: ‘Справедливая Россия’23, ‘ЛДПР’ 24, ‘КПРФ’25, ‘Единая Россия’26, ‘Патриоты России’27, ‘Яблоко’28 en ‘Правое Дело’29. De eerste vier partijen worden gezien als de traditionele partijen die het politieke landschap van het 21ste– eeuwse Rusland domineren. Er is echter maar één partij en dat is ‘Единая Россия’, namelijk de partij achter V. Putin en D. Medvedev, die met gemak de helft van de zetels behaalde in het parlement. Na hen kwamen – in volgorde van groot naar klein - ‘КПРФ’, ‘ЛДПР’ en ‘Справедливая Россия’. Samen vertegenwoordigen de vier partijen het grootste deel van de bevolking en zijn ze tevens de enige vier partijen die de door Putin voorgestelde kiesdrempel van 7% hebben kunnen overbruggen. De resterende drie partijen haalden de 7% niet.30 Gedurende de voorbije twaalf jaar was het politieke leven zo goed als volledig in handen van Putins partij ‘Verenigd Rusland’. Na de laatste parlementsverkiezingen van december 2011 is gebleken dat ze niet meer in staat zou zijn om de meerderheid te behalen. Volgens de cijfers van de Centrale Kiescommissie31 heeft Verenigd Rusland net niet de helft 22

“[e]xplosies van 1999 een krachtige katalysator waren voor de retoriek van stabiliteit en uiteindelijk de daarmee congruerende slogans van de campagne van ‘Eenheid’ en Vladimir Putin hebben toegelaten om ten tonele te verschijnen.” 23 ‘Rechtvaardig Rusland’ (Een centrumlinkse partij) 24 ‘Liberaal-democratische Partij van Rusland’ 25 ‘De Communistische Partij van de Russische Federatie’ 26 ‘Verenigd Rusland’ 27 ‘De Patriotten van Rusland’ 28 ‘Appel’ (Een sociaal-democratische partij waarvan de eerste drie letters tevens de eerste letters van de achternamen van de voorzitters vormen.) 29 “Een Rechtse/Juiste Zaak” 30 Medvedev heeft deze wet in 2011 weer aangepast waardoor de kiesdrempel vanaf 2016 weer 5% zal zijn. http://ria.ru/politics/20111007/452042446.html 31 Officiële cijfers van de parlementsverkiezingen van 2007 en 2011 kunnen gevonden worden op: http://tinyurl.com/2rped4 (2007)

11

van de stemmen behaald terwijl ze in 2007 nog 64,30 % van de stemmen hadden gekregen. Zelfs voor de grootste partij van het land was dit een ferme opdoffer. Het is dus niet verwonderlijk dat het aantal protesten dat plaatsvond voor en na de verkiezingen proportioneel gestegen was met het aantal stemmen dat de officiële en niet-officiële oppositiepartijen hadden behaald. Over het grote verlies aan stemmen valt slechts moeilijk te speculeren. Het is mogelijk dat er een conflict binnen de partij is, waar volgens geruchten een splitsing bezig is tussen de meer liberale aanhangers van Medvedev en Putins conservatievere vleugel. Het verlies van stemmen zou dus te wijten zijn geweest aan dat conflict. Een andere factor zou wel eens de invloed kunnen geweest zijn van de talrijke “revoluties” van de Arabische Lente en de transnationale verzetsbewegingen die vooral online actief zijn. De rol van het internet in de verkiezingscampagnes valt niet te onderschatten. Hoe het ook zij, er is een algemene tendens die van de bevolking uitgaat dat de overheid (verpersoonlijkt door Putin, Medvedev en Verenigd Rusland, zij het in mindere mate) weinig of niets heeft ondernomen om de structurele problemen van het land (alcoholisme, corruptie, oligarchie, demografische daling en een ruwe grondstoffen-economie om er maar enkele op te sommen.) aan te pakken. Deze situatie is dus een voedingsbodem voor de strijd om de macht. En zoals geweten uit ze zich ook in taal. De stagnerende levensstandaard en de blijvende druk van de hierboven opgesomde problemen dwingen de ontevreden burger om zijn politieke taal aan te passen. Er ontstaan nieuwe woorden en de oude, maar nog steeds ideologisch geladen woorden worden gerecycleerd. De concepten ‘стабильность’ en ‘застой’ vormen hierbij een niet onbelangrijk deel van de gebruikte pro- en contra-opvattingen over de overheid aangezien ze tamelijk geclicheerd zijn door het veelvoudige gebruik ervan sinds de jaren ’80, toen er dankzij de Glasnost volop werd gedebatteerd over de stagnerende Sovjetstaat. De periode tussen de parlements- en presidentsverkiezingen wordt gekenmerkt door een enorm aantal debatten (zowel officiële als onofficiële) en protestmarsen in de grote steden. Uiteraard werd Putins terugkeer voor een mogelijke periode van 12 jaar (als het tenminste zijn plan is om zo lang te regeren) door velen gezien als een terugkeer naar de jaren ’70 en ’80 toen Brežnev aan de macht was. Er is ook een symbolische parallel tussen hun regeerperiode: achttien jaar voor Brežnev en minstens achttien jaar voor Putin. Dit zijn echter weinigzeggende feiten en daarom zou ik graag willen overgaan op het onderzoek van de terminologieën zelf.

http://tinyurl.com/c72klzw (2011)

12

2. Algemene definitie van ‘стабильность’ en ‘застой’. 2.1 Definities van ‘стабильность’. Vooraleer we overgaan tot het gebruik van de bovenstaande termen zelf, lijkt het mij nodig om eerst de bestaande definities te bekijken van beide woorden. Aangezien de begrippen nogal breed zijn en de bestaande definities (meestal) eng zijn, voel ik mij genoodzaakt om meerdere definities naast elkaar te leggen om daaruit de kern te distilleren. Bij het zoeken naar definities werd het bijbehorende adjectief ‘политическая’ toegevoegd uit praktische redenen. 





система связей между различными политическими субъектами, для которой характерны определенная целостность и способность эффективно реализовать возложенные на нее функции. 32 (Sanžarevskij 2010) - англ. stability, political; нем. Stabilität, politische. Способность полит. системы функционировать и сохраняться длительное время без резких изменений. 33 (Anoniem 2009) Политическая стабильность - устойчивое состояние общества, позволяющее эффективно функционировать и развиваться в условиях внешних и внутренних воздействий, сохраняя при этом свою структуру и способность контролировать процесс общественных перемен. 34 (Vasilik 2000: 121)

Het accent ligt in alle drie de definities op eenheid en onveranderlijkheid. Een stabiel politiek systeem is capabel om haar structuur (zie laatste definitie) te behouden, hoewel het onderhevig is aan factoren die haar richting verandering proberen te keren. Daarnaast dient men op te merken dat ‘politieke stabiliteit’ ook een zekere functionaliteit beoogt. Het systeem moet in staat zijn om de interne en externe problemen aan te kunnen. Dat is net datgene wat de Russische oppositie in vraag stelt en daarom het woord ‘застой’ verkiest. Daar wordt in de loop van de paper grondiger op ingegaan. Vasilik (2000: 122-123) maakt een onderscheid binnen het algemene begrip ‘stabiliteit’. Hij deelt het onder in drie subcategorieën: ‘Абсолютная (полная) стабильность’35, ‘Статическая стабильность’36 en ‘Динамическая стабильность’37. 32

Een systeem van banden tussen verschillende politieke subjecten, voor wie een bepaalde eenheid en de mogelijkheid om de op haar gestelde functies efficiënt te realiseren typerend zijn. 33 “Het vermogen van een politiek systeem om te functioneren en gedurende een lange tijd bewaard te blijven zonder plotse veranderingen.” 34 Politieke stabiliteit is een standvastige toestand van een samenleving die toelaat om efficiënt te functioneren en zich te ontwikkelen onder interne en externe invloeden, waarbij het in staat is om zijn structuur en de mogelijkheid om het proces van de publieke veranderingen te controleren, te behouden. 35 Absolute stabiliteit 36 Statische stabiliteit 37 Dynamische stabiliteit

13

De eerste vorm is de meest abstracte van allemaal omdat ze zelfs niet voorkomt bij ““мертвых” систем, лишенных внутренней динамики, поскольку она предполагает не только полную неподвижность самой политической системы и ее элементов, но и изоляцию от любых воздействий извне.”38. De tweede vorm lijkt mij de praktischere uitwerking van de tweede. Er wordt gepoogd om het systeem stabiel te houden door het te baseren op “необходимости сохранения консервативных в господствующей идеологии, [и] создания адекватных стереотипов политического сознания и поведения.” 39 Tenslotte komt de derde vorm van politieke stabiliteit die typisch is voor “open samenlevingen”. Zij “способны воспринимать и ассимилировать внутренние и внешние трансформирующие их импульсы, органично включать в демократический процесс механизмы не только предотвращения, но и использования конфликтов для поддержания устойчивости политической системы.”40 De eigenlijke discussie ontspint zich volgens mij over het feit of Rusland nu eigenlijk tot de tweede of de derde categorie behoort. Isoleert het zich voor vernieuwing (dit kan om verschillende redenen zijn) of voert het land de aanpassingen die nodig zijn om het systeem stabiel en functionerend te houden meer dan adequaat genoeg uit? Er zijn zowel pro- als contra-argumenten voor beide veronderstellingen. Zo kan men wel stellen dat er maar een beperkte vrijheid van meningsuiting is en dat er zo goed als niets wordt gedaan aan het enorme bureaucratische gestel. Dit zijn enkele argumenten die de dynamiek van het systeem in twijfel trekken. Sociale groepen die deze opvatting hanteren zullen dus uitgaan van het feit dat het land zich in ‘застой’ bevindt. Het is niet daadkrachtig genoeg om hervormingen door te voeren bij gebrek aan vrije wil of de mogelijkheid daartoe. Anderzijds kan men wel stellen dat de vrijheid van meningsuiting nog nooit zo groot is geweest als men het in een historisch perspectief bekijkt, waardoor bepaalde wantoestanden beter kunnen worden aangekaart. Een ander argument is het feit dat Rusland op economisch vlak enorm vooruit is gegaan sinds de economische crisis en dat daardoor een nieuwe middenklasse is ontstaan. Dat kan dus ook betekenen dat Rusland wel degelijk (in dit geval economische) invloeden van buitenaf accepteert en ze in de praktijk omzet, denk bijvoorbeeld aan de toetreding tot allerlei handelsorganisaties zoals de WTO. Vooraleer we deze meningsverschillen in de teksten zelf analyseren is het belangrijk om de definitie van ‘застой’ van nabij te bekijken.

38

“dode systemen, die ontdaan zijn van innerlijke dynamiek aangezien ze niet enkel volledige onbeweeglijkheid van het politieke systeem en haar elementen impliceert, maar ook een isolatie van alle mogelijke invloeden van buitenaf.” 39 “de noodzaak om conservatieve stereotiepen van de heersende ideologie te bewaren [en] het creëren van adequate stereotiepen van politiek bewustzijn en –gedrag.” 40 “zijn in staat om de hen intern en extern transformerende impulsen te accepteren en te assimileren; op organische manier in een democratisch proces zulke mechanismen in te sluiten die niet enkel conflicten vermijden maar ze ook gebruiken om de standvastigheid van het politieke systeem te vrijwaren.”

14

2.2 Definities van ‘застой’ Volgens het etymologische woordenboek van Vinogradov kreeg het woord ‘застой’ zijn politieke betekenis in het midden van de 19de eeuw, tegelijk met de komst van de woorden ‘прогресс’, ‘отсталый’ enzovoort. Wellicht moet het gelinkt worden aan de toenmalige context waarin Rusland zich bevond. De jaren ’40-’50 van de 19de eeuw werden gekenmerkt door gelijkaardige debatten over de toestand van het land. Censuur, de onmenselijke lijfeigenschap en de verloren Krimoorlog zijn enkele problemen waar de ‘progressieve’ elite moeite mee had. Deze problematiek werd onder andere uitvoerig geuit in de literatuur van tal van ‘realistische’ schrijvers. Daarnaast heb ik twee definities uit twee verklarende woordenboeken van Ušakov en Ožegov geraadpleegd, die volgens mij een representatief beeld geven van het begrip.  

Отсутсвие прогресса, полная остановка развития в общественной жизни и культуре. Общественный застой. 41 (Ušakov) Время замедленного развития экономики, пассивного, вялого состояния общественной жизни, мысли. 42 (Ožegov)

Zoals we uit de etymologische verklaring en de twee definities kunnen afleiden zijn ook hier gemeenschappelijke punten opvallend. ‘Застой’ is de term die gebruikt wordt voor stilstand of “vertraagde ontwikkeling” van het openbare leven. Het is ontstaan in de historische context van de afwezigheid van de maatschappelijke ontwikkeling, die het Westen wél kende. Het ontbrak dus aan een dialoog tussen verschillende sociale groepen en de heersende elite. Het gebruik van ‘застой’ in de huidige Russische maatschappij kan dus enkel duiden op het feit dat er ook nu geen redelijke dialoog tussen de oppositie enerzijds en de machthebbers anderzijds mogelijk is.

41

‘Afwezigheid van vooruitgang, volledige stilstand van ontwikkeling in het openbare leven en cultuur. Stilstand van de openbaarheid.’ 42 ‘Tijd van vertraagde ontwikkeling van de economie, van een passieve, flauwe toestand van het openbare leven en gedachte.’

15

3. Het gebruik van het verleden 3.1 Algemeen Vooraleer we overgaan tot de huidige discussies over ‘stabiliteit’ en ‘stagnatie’, lijkt het mij nodig om deze discussies in een historische context te plaatsen. Het is belangrijk om te weten dat de Russische geschiedenis (net als de geschiedenis van om het even welk ander land of regio) periodes heeft gekend van bloei en verval. Hoe het ook zij, er horen altijd discussies bij een historische omwenteling of een overgang naar een ander samenlevingsmodel. Dus indien men van de stelling “when the present is unproblematic, the history is uninteresting” (Leijonhufvud 2006: 7) uitgaat, mag men hieruit afleiden dat de discussie die ik in de loop van deze scriptie zal proberen te belichten hier zeker een goed voorbeeld van is. De zeer uiteenlopende kijk op de status van de huidige samenleving produceert en weerspiegelt tegelijkertijd soortgelijke debatten uit het verleden. Er is namelijk een verschil in mening over hoe -althans in dit geval- een samenleving er uit zou moeten zien. Dat ‘difference is the motor that produces texts’ (Kress 1989: 12) Het belang van de inbedding van hedendaagse discussies in de historische context ligt dus volgens mij in twee dingen. Ten eerste kan men ze beter begrijpen doordat er altijd een referentiekader nodig is, waaraan (hoe dubieus het ook is) het heden door de sociale actoren getoetst wordt. Zo kan men op het internet, in allerlei kranten, tijdschriften en vooral televisieprogramma’s discussies vinden over de rol van belangrijke politieke figuren in de Russische geschiedenis. Men bespreekt de heerschappij van Alexander III die stabiliteit heeft gebracht in het land dat zich in een volgens hen moeilijke fase bevond. De onstabiele factoren zijn dan de bevrijde lijfeigenen, het instellen van regionale raden, de conflicten met de (toen nog) marginale socialistische groepen en de Poolse kwestie om nu enkele voorbeelden te noemen. Die historische context wordt vaak vergeleken met wat er in 1917 gebeurd was. De val van het Keizerrijk en de komst van de bolsjewieken is nog steeds een spraakmakend thema. Een ander voorbeeld is de periode van Brežnev die tegenwoordig (en niet alleen tegenwoordig) wordt beoordeeld op basis van de criteria ‘ontwikkeling/stagnatie’, ‘vooruitgang/achteruitgang’, ‘culturele bloei/een saai bestaan’, … Dit gebeurt niet zomaar omdat men het verleden beter wil begrijpen of er een oordeel over wil vellen. Er wordt uiteraard een oordeel geveld, maar enkel en alleen omdat het heden problematisch is. Zoals men op het internet kan zien, zijn er talloze discussies gewijd aan het feit of Putin de mensen al dan niet aan Brežnev doet denken. Een simpele zoekterm ‘Брежнев и Путин’43 volstaat om zich hiervan te vergewissen. De actuele problemen zetten aan om de vervlogen tijden op te graven en stil te staan bij een belangrijke gedachte: staat men nog steeds stil of is er toch 43

‘Brežnev en Putin’

16

enige vooruitgang merkbaar? Het kleurenpalet aan antwoorden is te wijten aan de verschillende interpretaties die men aan de geschiedenis geeft. Dat brengt ons onvermijdelijk bij het tweede punt: “het verschil is de motor die teksten produceert”. Zonder meningsverschillen, zonder polemiek zijn er ook geen teksten mogelijk. Het geschreven woord (en natuurlijk ook de audiovisuele media) is het ideologische wapen bij uitstek bij het overbrengen van standpunten. Hoe gevoeliger het thema, hoe meer teksten er bijgevolg geproduceerd worden. Ik zal nu proberen om op basis van een paar teksten dit onderwerp toe te lichten en zo hopelijk het hoofdthema in een breder kader te plaatsen. Om een van de bovenstaande discussies te illustreren, heb ik voor twee teksten gekozen waarin het gaat over de gelijkenissen en de verschillen tussen de regeerperiode van Brežnev en Putin. Waar de eerste tekst een soort van legitimering opbouwt voor het gebruik van het concept ‘stabiliteit’, speelt de tweede tekst er mee op een polemische wijze. Pavel Svjatenkov, de schrijver van het opiniestuk dat ik als tweede tekst zal behandelen, heeft geen sympathie voor beide leiders, maar lijkt een soort van heimwee te tonen naar de tijden toen Rusland sterk stond op alle vlakken. Een blik op de rest van zijn werk stuurt hem mijns inziens in de richting van patriottisme en nationalisme. Zijn beeld van Rusland is dat van een sterke staat met grote minderheden, maar onder controle van de grootste bevolkingsgroep, nl. de Russen zelf. Ik had de indruk dat het niet zozeer het politieke regime is, dat hem interesseert als wel de sterke militaire, politieke, culturele en wetenschappelijke positie van het land. Hier hoort het interview van Dmitrij Peskov bij (zie sectie 3.2), aangezien Svjatenkov zich hierop heeft gebaseerd en ernaar verwijst. Daarom voel ik mij genoodzaakt om te beginnen met het uitgetypte interview om de chronologie te respecteren en een aantal dingen te verduidelijken. Eerst en vooral dient men goed te onthouden dat het interview gegeven wordt door Putins perssecretaris die de president persoonlijk kent en bijgevolg veel kan vertellen over Putins standpunt over zulke zaken zoals de positie van Brežnev, zijn houding ten opzichte van de intellectuele elite, de “Arabische Lente”44 en de rol van de sociale media als een relatief recente factor in de ontwikkeling van het publieke discours zowel in Rusland als in de rest van de wereld. Dit gebeurt steeds met het oog op het gebruik van de concepten die ik in deze paper onderzoek. De derde “tekst” is een kleine blik op de poll van het Levada-center waarin de onderzoekers hebben gepolst naar de perceptie van de Putinjaren, welke associaties dat tijdperk oproept, wat de verwachtingen zijn van de toekomst etc. De jaarlijkse enquête vormt op die manier een schriftelijke neerslag van de tevredenheidsgraad van de Russische bevolking en peilt ook naar de mening over de belangrijkste gebeurtenissen van dat jaar. Vervolgens wordt er aan het publiek gevraagd wat het verwacht van Putins derde en eventueel vierde ambtstermijn. Ik heb met opzet twee polemiserende en een in grotere mate neutrale 44

De aanhalingstekens rond het begrip ‘Arabische Lente’ staan hier geenszins uit sarcastische overwegingen, maar omdat het volgens mij nog niet duidelijk is of er een echte “Lente” plaats heeft gevonden in de Arabische wereld. De lezer dient het dus eerder te interpreteren als een poging om afstand te doen van vooringenomenheid.

17

“tekst” gekozen om zowel een deel van de discussie als een aantal “feiten” daaromtrent aan te tonen. Het is vrij riskant om zulke zaken voor waar aan te nemen, zeker omdat statistieken het ideologische wapen bij uitstek zijn tijdens politieke confrontaties. Daarom dient de lezer de statistische bronnen eerder te interpreteren als een soort meter van bepaalde denkpatronen die de Russische bevolking handhaaft.

3.2 ‘Брежневизация’ Het artikel begint met een door de auteur indirect meegedeelde boodschap of Peskov/Putin (de geadresseerde wordt niet aangesproken) “знает […] об усталости, которая накопилась в обществе за время его правления”45 Het hele interview is afgenomen (en getranscribeerd) op de oppositiezender ‘Дождь’46 op 20 januari 2012, meer dan een maand voor de presidentsverkiezingen dus. Voor de uitgetypte versie van het interview, verwijs ik de lezer graag door naar tekst 1 in de bijlage. In de tekst zelf wordt ook naar het interview verwezen met ‘Peskov 2012’. In het interview zelf leggen de journalistes de link tussen gespreksthema’s in de Moskouse café’s en de presidentsverkiezingen. Iedereen vraagt zich af of Putin zal terugkeren als president en waarom. Daaromtrent werd grondig gespeculeerd in de kranten, blogs en andere media. Voorts stellen ze vast dat de omstandigheden van zijn terugkeer minder gunstig zijn dan in 2000 of 2004. Een niet onbelangrijke “фактор уставания”47 (Peskov 2012) speelt hier volgens hen een doorslaggevende rol in. De auteur van het artikel dat ik zal bespreken heeft op zijn beurt gebruik gemaakt van het ‘framing’ door zijn eigen ‘authorial account’ toe te voegen (Fairclough 2003: 53). Hij heeft de “moeheid” genomen als uitgangspunt, waarmee hij met zijn eigen mening een nieuwe stelling heeft gebouwd. De bijzin “которая накопилась в обществе за время его правления” (Peskov 2012) stond niet in het interview waar het artikel op gebaseerd is. Dit is niet enkel een toevoeging van niet meegedeelde informatie maar tevens een fenomeen dat Fairclough (2003: 56) beschrijft als een ‘factual assumption’. De auteur geeft zichzelf het recht om aan te nemen dat de moeheid wel degelijk aanwezig is in de samenleving. Zoals de titel van het artikel reeds verraadt, is de auteur niet gediend van beide politici. Het feit dat hij geen van beiden zal proberen op te hemelen, duidt daar extraop. De tekst begint met een indirecte mededeling van Dmitrij Peskov48 dat “многие говорят о «брежневизации» Путина”49 (Peskov 2012). Vooraleer we dus het vervolg van zijn uitspraak zullen behandelen, lijkt het mij toch de moeite waard om stil te staan bij het woord

45

“weet van de moeheid die in de samenleving is opgehoopt tijdens zijn regeringsjaren.” ‘Regen’ 47 ‘factor van moeheid’ 48 Perssecretaris van de Russische regering. 49 “velen het hebben over de “Brežnevisatie” van Putin.” 46

18

‘брежневизация’. Dit neologisme is namelijk voor het eerst gebruikt door Peskov zelf tijdens het bewuste interview op de zender ‘Дождь’. Het woord is later dan uitgeroepen tot één van de woorden van het jaar door de site ‘Большой Город’50 (die in één consortium is met de bovengenoemde zender), waarna het een eigen leven is gaan leiden op andere nieuwssites, blogs, dagboeken van politici etc. Een opvallende feit is echter dat het woord uit de mond van de perssecretaris van het Kremlin komt. Hij is namelijk degene die het woord heeft gelanceerd, zij het in een eerder positieve context. Peskov vindt namelijk dat het woord enkel door mensen wordt gebruikt die “вообще ничего не знают про Брежнева.”51 (Peskov 2012) Het interview verloopt dan in een kleine simplificatie van het niet zo eenzijdige onderwerp. Peskov (Peskov 2012) stelt dat “Брежнев – это не знак «минус» для истории нашей страны, это огромный «плюс».” 52 Zijn verwezenlijkingen bestaan er namelijk in dat hij “заложил фундамент экономики, сельского хозяйства и т.д.”53 Eén van de journalistes antwoordt hierop heel laconiek dat het een tijdperk van ‘застой’ was. Peskov gaat hiermee akkoord maar voegt eraan toe dat de ‘застой’ pas daarna is gekomen (“Потом застой.”54) en dat het “по продолжительности был гораздо короче”.55 (Peskov 2012) Hier zou ik willen opmerken dat Peskov een relatieve vergelijking maakt met het woord ‘короче’, terwijl er geen sprake is van het tweede component. Het is dus onduidelijk wat hij precies bedoelt, maar volgens mij moet de verklaring hiervoor gezocht worden in de zin ervoor: “Потом застой.” Het woord “Потом” impliceert dat er daarvóór een periode van maatschappelijke en economische ontwikkeling was, die volgens Peskov dus langer was dan de periode van stagnatie. Het probleem is volgens hem dat de Russen juist de stagnatie hebben onthouden omdat Brežnev “не ушел вовремя”56 (Peskov 2012) Deze uitspraak is eveneens vaag: het lijkt alsof hij het zelf zegt, maar in feite heeft hij de stem van de Moskouse intellectuelen in zijn tekst geïncorporeerd. Dat wordt duidelijk in de zin die daarop volgt: “Московский социум действительно склонен к таким суждениям.”57 (Peskov 2012) We gaan hier dieper op in de volgende sectie.

3.2.1 ‘Московский Социум’ vs. de rest Enerzijds gaat Peskov dus akkoord met het feit dat er ‘застой’ was op het einde van Brežnevs regeerperiode, anderzijds schrijft hij het gebruik van dit woord toe aan de Moskouse elite, die niet gediend was van dat tijdperk. De tweestemmigheid van Peskov houdt de kijker/lezer in 50

‘De Grote Stad’ “helemaal niets weten over Brežnev” 52 “Brežnev is geen “minteken” voor de geschiedenis van ons land, maar een enorm “plusteken” 53 “een fundament heeft gelegd voor de economie, landbouw, enzovoort.” 54 “Daarna [kwam de] застой” 55 “qua duur aanzienlijk korter was” 56 “niet op tijd is weggegaan” 57 “De Moskouse society/samenleving neigt werkelijk naar zulke oordelen.” 51

19

een zekere verwarring wat zijn eigen positie betreft. Voor hem is maatschappelijke stilstand zowel een feit als een secundair probleem waar men zich enkel in Moskou zorgen over maakt(e). Het dubbele gebruik van de tijd in de vorige zin is bewust gekozen omdat Peskov hetzelfde denkt over het verleden en het heden. Een bewijs hiervoor zijn de zinnen die hierna volgen: “Эти настроения кардинально отличаются от немосковского социума. Мы очень много постоянно ездим по России, и там совсем другие проблемы, нежели у тех, кто живут в пределах Садового кольца, и тех, кто могут позволить тратить в день 2-3 часа, чтобы писать в блогах и социальных сетях.”58 (Peskov 2012)

Er is sprake van een tijdsswitch bij Peskov: de eerste zin waarin hij stelt dat de opvattingen van de Moskovieten en de niet-Moskovieten hoort grammaticaal nog bij de voorgaande discussie over Brežnev, maar het is eveneens het begin van zijn pleidooi voor het huidig beleid: namelijk dat de mensen elders dan in Moskou grotere problemen kennen die de aandacht van de regering meer verdienen dan louter zij die “in blogs en sociale netwerken” schrijven over bijvoorbeeld de maatschappelijke stilstand of de autocratie van Brežnev (zij het dan in tijdschriften en brieven) en respectievelijk Putin. (Peskov 2012) Peskov doet twee dingen tegelijk: hij neemt de Moskouse elite uit twee tijdperken samen (ook al zit daar een hele generatie tussen) en doet net hetzelfde met de rest van de Russische bevolking. Hierdoor creëert hij een continue tegenstelling tussen de elitaire hoofdstad en de rest van het land dat gebukt gaat onder grotere problemen. De eerstgenoemde groep heeft volgens hem namelijk minder gegronde redenen om kritiek te uiten. De mensen wier problemen er volgens hem wél toe doen zijn “люди, которые на самом деле живут гораздо более прикладными проблемами, более прикладными вопросами”59 (Peskov 2012). Hierna volgt een opsomming met een drievoudig anaforisch begin: “Это мелкие бизнесмены, которые пытаются встать на ноги, но их душат местные власти. Это региональные, районные служащие, которым не хватает зарплаты, которые интересуются, когда ее проиндексируют. Это мамы, которые не могут детей отдать в 60

детские садики. Там более конкретные проблемы.” (Peskov 2012)

58

“Deze opvattingen verschillen fundamenteel van de niet - Moskouse society. Wij reizen heel regelmatig door Rusland en daar zijn helemaal andere problemen dan bij degenen die binnen de Tuinring wonen en bij hen, die zich kunnen veroorloven twee à drie uur te besteden om in blogs en sociale netwerken te schrijven.” 59 “mensen, die in feite vooral met specifieke problemen en specifieke vragen leven.” 60 “Het zijn kleine zakenmannen, die proberen om op hun benen te staan, maar de plaatselijke overheden “wurgen” hen. Het zijn regionale bedienden en districtsbedienden, met een te kleine bezoldiging, en die zich afvragen wanneer men het zal indexeren. Het zijn moeders die hun kinderen niet naar een kleuterschool kunnen sturen. Daar zijn veel concretere problemen.”

20

Wat Peskov doet is de samenleving die bestaat uit sociale actoren te categoriseren in groepen die hij (en bijgevolg de overheid in het algemeen) tegen elkaar opzet. Hij plaatst de nogal vaag omschreven Moskouse elite (‘московский социум’) tegenover de (concretere) drie bovenstaande categorieën van mensen: zakenlui, de plaatselijke administratie en moeders die hun kinderen nergens “kwijt” kunnen. Voor alle categorieën heeft hij bovendien een specifiek probleemscenario gecreëerd, waarbij enkel de laatste drie kunnen rekenen op de hulp van Putin. Door de categorisering van de betrokken sociale actoren bereikt Peskov ‘moral evaluation’ over hen, wat op zijn beurt de herverkiezing (en dus het machtsbehoud van Putin) moet legitimeren. (Blackledge 2005: 126)

3.2.2 Efficiëntie In deze sectie zal ik bespreken hoe Dmitrij Peskov zijn argumenten formuleert die Putins (en Medvedevs) beleid moeten rechtvaardigen. Vervolgens zal ik kort beschrijven hoe Putins administratie staat tegenover een mogelijke herhaling van de “Arabische Lente” in Rusland. De discussie over het belang van de problemen waarmee de Russische bevolking te kampen krijgt, heeft hier een vervolg gekregen in de vorm van een argument. Het volgende citaat is een antwoord op de opmerking van één van de journalistes die Peskov wijst op het feit dat hij de kritiek opdeelt in belangrijk en onbelangrijk. Zij stelt dat het progressieve deel van de bevolking, waartoe ze zichzelf en haar collega’s rekent, geen gehoor krijgt bij de overheid. Peskov ontkent dit in het volgende citaat, dat niet onbelangrijk is voor de ideologische boodschap die het in zich draagt: “Безусловно, не учитывать их мнение нельзя, это было бы абсурдно. И здесь как раз нужно разъяснять. Смотрите, ведь Путин выступил, все оглушенные основными новостями во время съезда, мало кто попытался проанализировать выступление Путина с той точки зрения, что это часть его предвыборной программы. Я уверен, что нам еще предстоит выслушать несколько выступлений, где будут изложены основные элементы его программы. И как эти основные элементы должны будут показать, что ребята, не надо путать с поздним Брежневым, не надо думать, что это плохо. В конце концов, в той или иной степени, с точки зрения разных людей, но тандем показал, что это знак 61

«плюс». Тандем показал свою эффективность для нашей страны.” (Peskov 2012) 61

“Uiteraard kan men het niet maken om geen rekening te houden met hun mening, dat zou absurd zijn. En hier moet men het net verklaren. Kijk, want Putin heeft toch een toespraak gehouden op de partijbijeenkomst, iedereen is als door de bliksem getroffen door het belangrijkste nieuws tijdens het congres. Weinigen hebben geprobeerd om Putins optreden te analyseren vanuit het standpunt dat het een deel is van zijn verkiezingscampagne. Ik ben er zeker van dat we nog een paar toespraken zullen moeten horen waar de essentiële elementen van zijn programma aan bod zullen komen. En dat die essentiële elementen zullen moeten aantonen van kijk, jongens, men mag [Putin] niet verwarren met de late Brežnev, men mag niet denken dat het slecht is. Uiteindelijk, in uiteenlopende mate, vanuit het standpunt van verschillende mensen, maar de tandem heeft bewezen dat het een “plusteken” is. De tandem heeft zijn efficiëntie voor ons land aangetoond.”

21

Volgens mij moet dit lange citaat gelezen worden als een argument dat de band met het verleden deels moet aanhalen en tegelijk Putins efficiëntie (of beter die van de tandem) moet legitimeren. Volgens Fairclough (2003: 81) bestaat een argument uit drie fases: ‘Grounds’, ‘Warrants’ en een ‘Claim’. Peskov baseert zijn argument op het feit dat iedereen verstomd was door het congres zelf, terwijl niemand de moeite heeft gedaan om in Putins toespraak “elementen” te “analyseren” van diens verkiezingsprogramma. Die stelling is op zich vreemd aangezien Peskov daarna opmerkt dat men nog enkele toespraken met de essentiële programmapunten van Putin nog moet horen. Het blijft dus onduidelijk hoe de kijkers naar Putins programmapunten konden peilen als hij ze zelf nog moet uiteenzetten. Hoe dan ook, Peskov is ervan overtuigd dat die “essentiële elementen van zijn programma” (Peskov 2012) Putin zullen onderscheiden van de late Brežnev. Dat brengt ons bij de tweede fase van Peskovs argument, namelijk die van de ‘Warrant’. Met Putins programmapunten in het achterhoofd kan men tot de conclusie komen dat Putin grondig verschilt van de “late Brežnev”. De analyse van de punten vormt als het ware een voorwaarde om tot dat onderscheid te komen. Om terug te keren op het onderzoeksonderwerp zou ik dus vooral hier de nadruk op willen leggen. Het onderzoek beperkt zich niet enkel tot ‘стабильность’ en ‘застой’. Het is minstens even belangrijk om synoniemen en semantische collocaties te zoeken in de teksten die relevant zijn voor het onderzoek naar zulke concepten. Dit kan letterlijk in de tekst staan of net impliciet vermeld worden door middel van weglatingen en, zoals hier het geval is, beperkingen van de tweede component van de vergelijking, namelijk de “late Brežnev”. Laatstgenoemde hoort uiteraard thuis in het vakje van ‘застой’. Daar zijn beide partijen, zowel de journalistes als Peskov, het over eens. Impliciet wil dit zeggen dat de eerste fase van Brežnevs regeerperiode daar niet bij hoort en dat men die bijgevolg gerust met Putins regeerperiode mag vergelijken. Men mag het zelfs niet als “slecht” bestempelen aangezien Putin volgens Peskov niet bij de “late” maar bij de “vroege” Brežnev hoort. Zodoende verbindt Peskov beide politici tot een geheel dat een bron van ontwikkeling en vernieuwing is voor Rusland. Anderzijds geeft Peskov toch toe dat de “late Brežnev” toch een negatieve connotatie draagt want hij wil niet dat men Putin ermee vergelijkt. Dat is nochtans iets dat hij op een halfslachtige wijze probeerde te ontkrachten door de kritiek op Brežnev (en uiteraard op Putin) toe te schrijven aan de “Moskouse society”. (Peskov 2012) De derde fase of de ‘Claim’, van Peskovs argument is nu aangebroken. De ‘Claim’ bestaat uit de laatste twee zinnen van het citaat dat hierboven vertaald is. Peskov stelt op een veralgemenende wijze dat “de tandem heeft bewezen dat het een “plusteken” is” en dat het zijn “efficiëntie” voor Rusland heeft “aangetoond”. Er is sprake van een switch van het “minteken” van de “late Brežnev” naar het “plusteken” van Putin en Medvedev. Dat kan enkel als men Putins programmapunten bestudeert en beseft dat het weinig met de “late 22

Brežnev” te maken heeft en dat het eigenlijk “efficiënt” is. (Peskov 2012) Naar mijn persoonlijke mening is Peskovs argument relatief zwak opgebouwd aangezien hij de chronologische volgorde van de acties verward heeft (de analyse van Putins programmapunten die men hoort te maken, terwijl Putin ze nog publiekelijk moet maken, waarmee Peskov tegelijkertijd wil aantonen dat hij de programmapunten zelf al kent). Bovendien heeft zijn ‘Claim’ geen enkele fundering, gezien het feit dat hij Putins efficiëntie als een feit aanneemt. Hij houdt rekening met “verschillende standpunten” in zijn argumentatie, maar ze mogen dus niet afwijken van de stelling dat de vroege Brežnev, de huidige Putin en de tandem allesbehalve een “minteken” zijn. (Peskov 2012) En aangezien men Putin niet met de “late Brežnev” mag vergelijken, houdt dit ook in dat ‘застой’ absoluut geen begrip is dat met hem geassocieerd mag worden. Hier is dus geen twijfel mogelijk dat Peskovs argument ideologisch geladen is. In tegenstelling tot wat Gieve (Fairclough 2003:82) zegt over het ideologisch werk van argumenten, is het uitgewerkt voorbeeld van hierboven allesbehalve impliciet. Er is geen sprake van een ‘assumption’. Peskov neemt alle standpunten (pro en contra) samen om daarna te zeggen dat de tandem “zijn efficiëntie bewezen heeft” (Peskov 2012). Wat wel opvalt is de afwezigheid van ‘backing’ (Fairclough 2003: 81) die de ‘claim’ moet ondersteunen. In dit geval zou hij bijvoorbeeld kunnen aantonen waarom de tandem zo efficiënt is en waarom men Putin niet met de late Brežnev mag vergelijken. Hij zou het kunnen doen aan de hand van feiten, verwezenlijkingen, statistieken en andere hulpmiddelen die vaak worden gebruikt om een bepaald beleid of een bepaalde beslissing te legitimeren. Peskov doet dit echter niet, waardoor zijn stelling moeilijker wordt om aan te nemen. Waarom hecht Peskov dan zo veel belang aan de vergelijking ‘Putin = vroege Brežnev’? Omdat ik denk dat door Brežnev te legitimeren, ook Putin een zekere legitimatie krijgt. Met andere woorden: “legitimation provides the ‘explanations’ and justifications of the salient elements of the institutional tradition.” (Berger & Luckman 1966: 111) Het woord ‘застой’ komt in dit interview dus voor in de vorm van een toestand, waarin de Sovjet-Unie in de tweede helft van Brežnevs regeerperiode was terechtgekomen. De opponenten gaan beiden akkoord met de stelling dat Brežnevs periode een van ‘застой’ was, alleen trekken de liberaal-democratische journalistes dit concept door over de hele periode, terwijl Peskov eerder geneigd is om de periode in te delen in een periode van ontwikkeling en bloei en een periode van stilstand, die erop volgde. De belangrijkste associatie die daarmee gelegd wordt is de “экономика, которая «поехала»”62 (Peskov 2012)

62

“economie, waarover men de controle heeft verloren”

23

3.2.3 Sociale media en “angst” voor revoluties In de volgende twee secties zal ik kort beschrijven hoe Putins administratie staat tegenover een mogelijke herhaling van de “Arabische Lente” en de rol van de sociale netwerken zoals Facebook, VK en Twitter. Dit thema heeft weliswaar weinig betrekking tot de Brežnevperiode en de bespreking van de historische relatie met zijn persoonlijkheid. Desalniettemin zou ik het toch in deze paper willen insluiten aangezien de volgende fragmenten een licht werpen op enkele bovenstaande ontwikkelingen en omdat ze bovendien enkele belangrijke collocaties met ‘стабильность’ en ‘застой’ bevatten, die onmisbaar zijn voor het onderzoek. Laten we beginnen met de rol van de sociale media en hoe beide partijen (Putin en de journalistes van ‘Дождь’, die eerder een liberaal-democratisch standpunt innemen) er tegenover staan. Het fragment dat ik zal citeren bevindt zich reeds op het einde van het interview, wanneer Peskov de rol van het ‘Volksfront’ probeert uit te leggen. Aangezien het weinig relevant is voor deze paper, zal ik hier niet dieper op ingaan. Concreet gezegd spreekt hij over het gebruik van de ‘Volksfront’ om bepaalde wantoestanden aan te kaarten of om een bepaalde wet of probleem aan te kaarten. Het gebruik van het ‘Volksfront’ impliceert een beroep op de (plaatselijke) regering. Hij stelt dat er mensen zijn die geen enkele partij steunen, “[н]о люди, которые хотят использовать властные механизмы, чтобы каким-то образом влиять на происходящее, влиять не посредством оставления записи в социальных сетях...”63 (Peskov 2012) Deze zin vormt een schriftelijke neerslag van een gesproken interview, waardoor het dus grammaticaal niet volledig juist is, noch rekening houdt met onderbrekingen die typisch zijn voor discussies. De essentie is echter wel duidelijk. Putin heeft het ‘Volksfront’ opgericht om eventuele kritiek, aantijgingen en andere vormen van discussies met betrekking tot het openbare leven te verzamelen onder één koepel, namelijk die van het ‘Volksfront’. Het gaat hier volgens mij om een ‘context’ in de breedste zin van het woord. Van Dijk (2001: 356) stelt dat de context bestaat uit categorieën als “the overall definition of the situation, setting (time, place), ongoing actions […], participants in various communicative, social, or institutional roles, as well as their mental representations: goals, knowledge, opinions, attitudes, and ideologies.” Indien men de categorieën een precieze bestemming geeft, komt men dus tot het volgend besluit. De context waar het over gaat in het interview is die tussen de heersende partij en een (althans in dit geval) liberaal-democratische strekking die geen toegang heeft tot politieke macht. Het omvat een periode van 12 jaar (sinds Putin aan de macht gekomen is) en de locatie wisselt tussen Moskou, waar zowel de machthebbers als de machtloze intellectuele elite aanwezig zijn, en de provincie. De oppositie stelt dat de macht 63

“[m]ensen, die de overheidsmechanismen willen gebruiken, om toch op een of andere wijze een invloed te hebben op de huidige omstandigheden, en geen invloed met behulp van het achterlaten van notities in de sociale media…”

24

niet eerlijk is verdeeld en doet er dus veel aan om de positie van de overheid zoveel mogelijk in vraag te stellen via allerlei acties. Aangezien de belangrijkste massamedia door de staat beheerd worden, krijgt de intellectuele elite geen toegang tot de informatiekanalen. Zij zoeken hun toevlucht tot het internet, waar men dankzij de sociale media kritiek kan uiten, aan een zelfbeeld werken, het beeld van de tegenpartij verkleuren of verdraaien (dit gebeurt in beide richtingen) en kan aanzetten tot bepaalde acties. Het internet is dus een werkplaats geworden voor ideologische projecten. Uiteraard is de context een zeer complexe situatie, die het moeilijk toelaat om simplificaties te maken. De bovenstaande samenvatting pretendeert dus zeker niet volledig te zijn en is absoluut geen perfecte weergave van de realiteit. Desondanks staat ze wel toe om enkele belangrijke nuances te distilleren die belangrijk zijn voor het onderzoek en voor het begrijpen van bepaalde handelingen. Eén van die belangrijke nuances is de controle van de context. De zojuist opgesomde categorieën definiëren de context, bijgevolg stelt Van Dijk (2001: 356) dat “[c]ontrolling context involves control over one or more of these categories”. Wat in dit geval vooral van toepassing is, is de bepaling van “the definition of the communicative situation”. Het discours moet volgens Peskov verlopen via de kanalen van het ‘Volksfront’ en niet via allerlei sociale netwerksites. De reden is volgens mij dat de overheid controle kan uitoefenen over de context, die sinds een jaar in een versneld tempo aan het ontwikkelen is. Bovendien heeft de politiek actieve klasse van de samenleving een vrijere toegang tot het opzoeken en het verspreiden van gegevens, opinies, commentaren in tegenstelling tot wat nog steeds de belangrijkste vorm van informatie is voor de bevolking, namelijk de televisie. Hoe het ook zij, Putin en zijn staf maken weinig gebruik van de mogelijkheden van het internet, in tegenstelling tot de oppositie. Het is moeilijk om hier een zwart-witte verklaring voor te geven, maar ik neem aan dat het komt door het feit dat de “vorming” van de context minder aan controle onderhevig is op het internet dan bijvoorbeeld op televisie en via allerlei staatsstructuren die de bevolking aan het politieke leven wil laten deelnemen. Het onderstaande fragment uit het interview vat dit heel bondig samen: “Геворкян: Что-то вы не любите социальные сети, я смотрю. Песков: Почему? Нет. Монгайт: Извините, а у вас есть аккаунт в Facebook? Песков: Нет. Монгайт: А, все понятно.”64 (Peskov 2012)

64

“Gevorkjan: Het lijkt erop dat u niet echt houdt van sociale netwerksites. Peskov: Waarom? Nee. Mongajt: Excuseer, maar hebt u een account op Facebook? Peskov: Nee. Mongajt: Ah, het is duidelijk.”

25

3.2.4 “Angst” voor revoluties In deze sectie wordt kort ingegaan op de mogelijkheid van een revolutie, al dan niet geïnspireerd op het soort revoluties in de Arabische wereld. Welk belang de revoluties ook gediend hebben, één ding is zeker: ze hebben wel een enorme indruk gemaakt op de ondemocratische regimes overal ter wereld. De citaten die ik zal gebruiken, sluiten inhoudelijk goed aan bij de vorige sectie, namelijk de rol van de sociale netwerksites. Wat van belang is voor het onderzoek zijn enkele belangrijke collocaties van ‘(in)stabiliteit’ en natuurlijk het officiële standpunt van de Russische overheid. De vraag die de discussie op gang brengt, is de volgende: “Как вы относитесь к арабским революциям? Я думаю, что с учетом, опять же, вашего прошлого, вы можете специалистом считаться в вопросе арабского мира, вопроса региона. Якименко считает, что России грозит повторение.”65 (Peskov 2012) Er werd inderdaad veel gespeculeerd over mogelijke revoluties in het postsovjetlandschap en de rol die de sociale netwerksites daarin zouden spelen. De volgende citaten van de journalistes beamen deze stelling: “нельзя недооценивать как раз различные социальные сети”66, “С помощью социальных сетей и проходило.”67 (Peskov 2012) Peskov weigert eerst hierop te antwoorden, maar even later zegt hij dat “никакие арабские революции […] не угрожают”68 (Peskov 2012).We zijn nu op het punt gekomen waarop Peskov op een anaforische manier een aantal stellingen poneert met betrekking op het onderzoeksonderwerp: “ну нет у нас питательной среды, нет у нас протестности, нет у нас тенденции вниз, у нас нет деградации. У нас идет поступательное развитие.”69 (Peskov 2012) Let op de discrepantie van de woordkeuze van beide zinnen. De eerste zin lanceert enkele ontkenningen van concepten die eigenlijk geciteerd zijn uit oppositionele bronnen. Het is de oppositie die meent dat er in Rusland een “voedingsbodem”, “een protestklimaat”, een “neerwaartse tendens” en “degradatie” heersen. Ook hier kan men een verdere onderverdeling maken: de “voedingsbodem” en het “protestklimaat” zijn eerder allusies op de speculaties over een revolutie in Rusland. De andere twee (“neerwaartse tendens” en “degradatie”) kan men dan weer rekenen tot een van de hoofdbegrippen van het huidig politieke discours, namelijk de ‘застой’. Bij het beluisteren van het interview is wel duidelijk gebleken dat Peskov degradatie beschouwt als het summum van “de voedingsbodem, het protestklimaat” en “de neerwaartse tendens”. Door de bovenstaande ontkenning lijkt Peskov hier in dialoog te willen treden met een denkbeeldige opponent, wiens aantijgingen hij wil ontkrachten. De tweede zin waarin “поступательное развитие” 65

“Hoe staat u ten opzichte van de Arabische revoluties? Ik denk dat men u, rekening houdend met uw verleden, een specialist kan noemen op het gebied van de Arabische wereld en regio. Jakimenko meent dat er een herhaling dreigt voor Rusland.” 66 “Men mag de rol van de verschillende sociale netwerken juist niet onderschatten.” 67 “Het gebeurde net met behulp van de sociale netwerken.” 68 “geen enkele revolutie [ons] bedreigt” 69 “wij hebben gewoon geen voedingsbodem, wij hebben geen protestklimaat, wij hebben geen neerwaartse tendens, wij hebben geen degradatie. Wij zijn bezig aan een vooruitgaande ontwikkeling.”

26

het zwaartepunt is, kan men dan weer verbinden met ‘стабильность’. De ontkenning van een revolutionaire voedingsbodem en symptomen van stagnatie (in de socio-economische zin van het woord) impliceren dat de laatstgenoemde categorie evenzeer een voorwaarde is voor een revolutie. We zullen hier dieper op ingaan tijdens de bespreking van de derde, sociologische tekst. Ik zou hierbij een kleine opmerking willen maken in verband met de rol van de sociale netwerksites in de ontketening, versnelling en de “voeding” van revoluties. Er is heel veel geschreven over het belang van Facebook, Twitter en Youtube voor het slagen van de Arabische revoluties. De meningen zijn zeer uiteenlopend. Er zijn enthousiastelingen die menen dat de revoluties er niet geweest zouden zijn zonder het internetactivisme. Anderen zijn de mening toegedaan dat de communicatie ook zonder het internet moeiteloos verliep, waardoor men geen echte nood had aan sociale netwerken. Hoe het ook zij, ik denk dat het angewezen is een middenweg kiezen. Een grote activiteit op het internet betekent nog niet dat een revolutie (in de zin van een al dan niet gewelddadige staatsgreep) zal slagen. Net als het feit dat er ook een revolutie kan uitbreken zonder dat er sociale netwerksites aan te pas komen. De geschiedenis heeft dat genoeg bewezen. Daarom ga ik akkoord met de stellingen van Aday, Farrel, Lynch, Sides en Freelon (2012: 21) waarin men besluit dat “[n]ew media outlets that use bit.ly are more likely to spread information outside the region than inside it”. Het is inderdaad gemakkelijker geworden om bepaalde informatie buiten de grenzen van het gebeuren te verspreiden. Het onderzoek van de bovenstaande wetenschappers heeft bovendien aangetoond dat “[n]ew media—at least those which used bit.ly linkages—did not appear to play a significant role in either in-country collective action or regional diffusion.” Het zijn dus niet de netwerken, maar de mensen zelf die voor verandering zorgen. Het feit dat het internet wijdverspreid gebruikt wordt in Rusland (“40 miljoen” actieve gebruikers volgens de journalistes van ‘Дождь’) betekent op zich vrij weinig als de basisvoorwaarden voor een (gewelddadige) machtscontestatie afwezig zijn. Het speelt echter wel een heel belangrijke rol bij de opbouw van een publiek discours en een accumulatie van nietgecontroleerde informatie. Het vergroot dus vooral de “toegankelijkheid” van de informatie voor de sociale actoren (Van Dijk 1995: 149), wat dan weer betekent dat er minder discussies te vinden zullen zijn over de toegang tot de informatiebronnen. In de eerste plaats door de huidige toename van het aantal internetgebruikers. Het internet maakt een echte boom mee in Rusland en er worden vaak polemische teksten gepubliceerd, wat dus betekent dat er geen echte (lees: ‘repressieve’) invloed is op de vrijheid van meningsuiting. Aday, Farrel, Lynch, Sides en Freelon (2012: 21) menen wel dat de rol van het internet en de sociale netwerksites in het bijzonder hebben bijgedragen om “reduce a regime’s tendency to crack down violently on protests.” Daar kan de internetzender www.raintv.ru (en andere initiatieven) enkel over meespreken.

27

3.3 “Путин начал как Штирлиц, а закончит как Брежнев?”70 3.3.1 Een schone lei We zijn aanbeland bij de tweede tekst die de historische discussie voort zet. Aangezien we het verband tussen Putin en Brežnev reeds in de sectie 3.2 hebben besproken zal ik mij hier vooral concentreren op de semantische associaties van de onderzochte concepten. De auteur trekt ook in deze tekst parallellen met het verleden, maar wijst ook op een aantal verschillen. Het belangrijkste woord van de tekst is natuurlijk “Брежневизация”. Ik heb er reeds op gewezen dat men dit woord gerust kan linken aan de populairdere ‘застой’, wat verschillende betekenissen kan dekken, maar uiteraard springen hier vooral de maatschappelijke stilstand en een gebrek aan transparantie in het oog. Voor het artikel zelf zou ik de lezer graag willen doorverwijzen naar tekst 2 in de bijlage. In de tekst zelf wordt naar het artikel verwezen met ‘Svjatenkov 2011’. Vervolgens projecteert Svjatenkov op een vrij universele manier het beeld van Putin als de bekende filmheld Štirlic die terechtkomt tussen een bende “березовско-гусинских, ельциных и чубайсов , правивших страной в 90-е годы.”71 (Svjatenkov 2011) De “надежды российского общества”72 (Svjatenkov 2011) waren volgens de auteur gevestigd op hem. Dit beeld doet ongetwijfeld denken aan een filmscenario waarin een positieve held komt strijden tegen het kwaad, dat hier verpersoonlijkt is door de liberaal-democratische politici en oligarchen. Ik zou de lezer graag willen wijzen op de afwezigheid van negatieve beschrijvingen van de politici en de oligarchen bij de liberaal-democraat Boris Nemcov in het hoofdstuk 4.2. Dit feit wijst ons erop dat de schrijver van dit artikel geen aanhanger is van de liberaaldemocratische ideologie, laat staan van de economische hervormingen die in de jaren ’90 werden doorgevoerd. De bevolking bleef hopen op verandering die Putin zou brengen in de “«нулевые» годы”73 (Svjatenkov 2011). Deze uitdrukking slaat niet enkel op het eerste decennium van de 21ste eeuw, maar vat vooral ook samen wat er tijdens Putins ambtstermijnen gebeurd is volgens de schrijver, namelijk niets. Het herstel van “grootsheid” en van een “normale economie”, “de controle over de oligarchen” en de opbouw van een “goed functionerend staatsapparaat” dat “democratisch, sterk en respectabel in de wereld” is, is er niet gekomen (Svjatenkov 2011). De zogenaamde “nuljaren” kan men bijgevolg rekenen tot de categorie van ‘застой’. Zoals ik al zei, zullen we ons in deze tekst beperken tot de

70

“Putin is als Štirlic [een spion uit een populaire filmserie in Sovjet-Unie] begonnen en zal als Brežnev eindigen?” 71 “berezovsko-gusinsken, jel’cyns en čubajsen, die over het land regeerden in de jaren ’90.” De auteur heeft de achternamen van de bekende politici en oligarchen geadjectiveerd om aan te tonen dat die groep groter was dan de geciteerde namen alleen. Het is als het ware een verzamelnaam geworden voor de liberaal-democratische hervormers en economen. 72 “hoop van de Russische samenleving” 73 “nuljaren”

28

lexicologische elementen die van toepassing zijn voor het onderzoek. Daarom zal ik een kleine sprong nemen in de tekst. De bespreking van het volgend element van Svjatenkovs artikel hangt nauw samen met de semantische relatie van de tekst. Men kan de concepten die ik onderzoek terugvinden in de context van de manier waarop ze worden gepresenteerd. Hierbij speelt vooral het karakter van het artikel een belangrijke rol. Als men naar de “semantische relaties op een hoger niveau” kijkt, komt men tot het besluit dat de tekst een ‘Probleem-Oplossing’ relatie heeft (Fairclough 2003: 91). De structuur lijkt vrij eenvoudig, maar het tweede element ontbreekt gedeeltelijk. Laten we dus een voorbeeld bekijken. “Для того, чтобы Россия не канула в лету, осталась единым государством и сильной страной, жизненно необходима реформа экономики, давно и прочно сидящей на сырьевой игле.”74 (Svjatenkov 2011). Volgens mij vat deze zin heel goed de hoofdstructuur van de tekst samen. De opbouw van het artikel bestaat uit aanvallende elementen, waarvan het merendeel semantisch geassocieerd wordt met ‘застой’ en ‘стабильность’. Eerst schrijft hij een dreiging om “in de vergetelheid” terecht te komen. Niemand zou zich Rusland nog herinneren. Daarna vergelijkt hij het land met een drugsverslaafde die “lang en stevig aan een grondstoffennaald” zit. Het probleem is dus gevisualiseerd. De oplossing hiervoor is dan de “levensnoodzakelijke hervorming van de economie.” Hierbij moet men wel opmerken dat deze uitdrukking, die ondertussen een idioom is geworden, niet van Svjatenkov komt. Hij reproduceert deze klassieke metafoor, die steeds meer de vorm van een cliché begint aan te nemen. De tekst heeft nog een aantal gelijksoortige probleemstellingen, maar het deel ‘Oplossing’ blijft vrij vaag en meestal zelfs open. Dat is opmerkelijk bij alle teksten die ik tot nu toe heb gelezen en onderzocht. Wat op het eerste zicht lijkt op een ‘Probleem-Oplossing’tekst, is in feite een aanval op de huidige overheid, zonder dat er eigenlijk wordt gezegd wat men moet doen om het land te behoeden voor een “ondergang”. Met andere woorden: de opiniemakers overstelpen de lezers met schrikbeelden (waarvan nog een groot deel verder besproken zal worden) in plaats van constructieve dialogen op te bouwen.

3.3.2 Een sovjeteconomie Wat verderop in de tekst legt Svjatenkov het verband tussen Brežnev en Putin, wat de economie betreft. Het volgend fragment getuigt van een sterk historisch parallellisme. Brežnev “тоже стоял перед необходимостью реформ. Он предпочел их не делать: в

74

“Opdat Rusland niet in de Lethe zou duiken [in vergetelheid zou raken] , een volledige staat en sterke staat zou blijven, is een hervorming van de economie, die al lang en stevig aan de grondstoffennaald zit, levensnoodzakelijk”

29

Сибири открыли богатые нефтяные месторождения.”75 (Svjatenkov 2011). De auteur toont niet alleen de vergelijking aan tussen beide leiders. Hij wijst vooral ook op de oorzaak van het huidig economisch beleid. Dat is volgens mij de belangrijkste vergelijking van beide personages, want de journalist trekt een causaal verband tussen het beleid van beide leiders. De gemakkelijke bron van inkomsten uit de verkoop van aardolie wordt in het artikel gezien als het belangrijkste struikelblok voor hervormingen. Alleen is de situatie op dit moment erger dan vroeger: “Сегодня Путин воспроизводит ту же гнилую брежневскую модель в резко ухудшившейся геополитической ситуации.”76 (Svjatenkov 2011). Deze dreiging wordt verder uitgewerkt in een doemscenario waarin Svjatenkov gebruik maakt van een “concretization” (Van Dijk 1995: 156). Hij schetst met andere woorden een concrete situatie die er helemaal niet is. Hij waarschuwt dat Rusland “в ситуации внутреннего гниения и распада, может ослабнуть настолько, что встанет вопрос о внешнем вмешательстве в том стиле, который уже был применен в Сербии.”77 Vervolgens reikt de auteur enkele voorbeelden aan uit de geschiedenis. Hij vermeldt landen als China en het Osmaanse Rijk, waar “спокойно шествовали армии иностранных захватчиков, центральные правительства ничего не контролировали, при этом обширные земли становились колониями и полуколониями западных держав.”78 (Svjatenkov 2011). Svjatenkovs punt is eenvoudig: de “interne rotting” zoals hij het noemt leidt ontegensprekelijk tot een ontbinding van de sterke staat Rusland. Hij zegt vrij expliciet dat een zwakke staat westerse mogendheden zal aantrekken, die zich er maar al te graag mee zouden bemoeien. ‘Застой’ is voor hem vooral een factor die gevaar vanuit het buitenland zal aantrekken, in de vorm van “(semi-)kolonisatie”. De “concretization” die Svjatenkov voor de lezers opbouwt is echter effectiever dan een compleet verzonnen worst-case scenario door het voorbeeld van Servië te nemen als referentiepunt voor de ‘Balkanisering’ van Rusland. Ik zou graag willen opmerken dat er op Youtube een filmpje staat dat in grote lijnen hetzelfde ‘concretisatiepatroon’ volgt, maar met een ander uitgangspunt. Men waarschuwt voor een deling van Rusland door de omringende mogendheden in het geval dat Putin uit het politieke leven verdwijnt. De herkomst van het filmpje is onbekend, maar er zijn wel sterke aanwijzingen dat het (door de eenzijdige inhoud) mogelijks in opdracht van de Russische overheid is gemaakt. 79 Svjatenkov baseert zijn polemische argumenten op ‘concretizations’, waarbij hij één van de twee concepten naast een concrete situatie legt. In het bovenstaand fragment legt hij de 75

“stond ook voor de noodzaak van hervormingen. Hij verkoos ze niet door te voeren: in Siberië had men rijke aardolievoorraden ontdekt.” 76 “Vandaag reproduceert Putin hetzelfde rotte Brežnevsysteem in een acuut verslechterde geopolitieke situatie.” 77 “in een situatie van innerlijke rotting en verval, zodanig kan verzwakken, dat er een vraag zal rijzen over externe interferentie in die stijl, die reeds toegepast is geweest in Servië.” 78 “de legers van buitenlandse bezetters ongemoeid rondliepen, centrale regeringen niets controleerden, en waarbij omvangrijke gebieden kolonies en semi-kolonies werden van westerse mogendheden.” 79 ‘Russia without Putin – Apocalypse Tomorrow’ http://www.youtube.com/watch?v=BOLKh1QYI8o

30

stagnatie van de staat (en niet van de samenleving) naast het gevaar van een opdeling ervan door de naburige grootmachten. In het volgende citaat stelt hij dat “[с]табильность без реформ, стабильность нефтяной иглы для современной России подобна сифилису для человека.”80 Er volgt een kleine symptomatische beschrijving van de ziekte om het argument nog meer realisme te geven. Ik zou deze sectie graag willen afsluiten met het laatste citaat, waarin naast het woord “брежневизация”, nu ook een gelijkaardig woord gelanceerd is: “«необрежневизм» грозит России именно этим: длительным застоем, а потом – крахом.”81 (Svjatenkov 2011). Hij maakt tenslotte een onderscheid tussen de USSR en Rusland door te stellen dat Rusland veel minder “overlevingsreserves” heeft. Bijgevolg “всем «необрежневистам» придется отвечать перед судом истории в новой Гааге.”82 (Svjatenkov 2011). Svjatenkov sluit zijn betoog door op een klassieke manier driemaal hetzelfde argument te herhalen, maar met telkens een “synoniem” van ‘стабильность/застой’ waaraan hij een concrete situatie koppelt om de combinatie van een negatieve lading te voorzien. Zo “voorspelt’ hij een opdeling van de Russische staat, vergelijkt hij de huidige “stabiliteit” met syfilis die op haar beurt zal leiden tot de “ineenstorting” van het land. Dat laatste zal humanitaire gevolgen hebben aangezien de “neobrežnevisten” voor het tribunaal in Den Haag zullen moeten verschijnen. Een opvallend kenmerk van het drieledige argument is de uitgewerkte, realistisch lijkende ‘Ground’ in de vorm van de drie “voorspellingen”. De ‘Warrant’ is dan weer minder prominent. Er is slechts één zinsdeel dat hierbij in het oog springt: “[е]сли болезнь не лечить, […]”83 (Svjatenkov 2011). Het laatste deel, namelijk de ‘Claim’ van Svjatenkovs argument is al zo goed als afwezig. Het enige dat men hiervan kan terugvinden is de attributie “без реформ”84 bij “Стабильность”. (Svjatenkov 2011)

3.3.3 Verschil vs. Gelijkheid De afwezigheid van concreet voorgestelde maatregelen, oplossingen en andere opbouwende kritiek is typisch voor zulke pamflettaire teksten. Er zijn verschillende redenen mogelijk waarom men juist een pamflettaire tekst zou schrijven, maar ik denk dat men in de eerste plaats wil aantonen dat samenwerking tussen de dominante en de onderdrukte groep niet mogelijk is. Een constructieve dialoog opbouwen impliceert immers het aanvaarden van de tegenstander en diens politieke overtuiging. Een dialoog impliceert aanvaarding van elkaars standpunten. Daarom concentreert men zich liever om zoveel mogelijk grenzen op te trekken 80

“stabiliteit zonder hervormingen, stabiliteit van de olienaald is voor Rusland hetzelfde als syfilis voor een mens.” 81 “Het “neobrežnevisme” bedreigt Rusland hiermee: een langdurige ‘застой’en daarna een ineenstorting.” 82 “zullen alle “neobrežnevisten” zich moeten verantwoorden voor de rechtbank van de geschiedenis in het nieuwe Den Haag.” 83 “als men de ziekte niet geneest, […]” 84 “zonder hervormingen”

31

tussen zichzelf en de politieke opponent. Met andere woorden: sociale actoren in de context die we hier bespreken proberen voortduren “internal frontiers” te scheppen “within the society”. Dit proces vergemakkelijkt om een verschil te creëren tussen hen en hun opponent. Op die manier volgt men een “logics of difference” (Laclau & Mouffe 2001:14). De tekst van Svjatenkov, die we net besproken hebben, speelt voortdurend met creaties van verschillen en gelijkenissen tussen Putin en Brežnev; tussen hen beiden en zichzelf. Op die manier ontstaat er een spanningsveld dat de lezer dwingt om een bepaalde keuze te maken tussen de voorgestelde sociale actoren. De verschillen die men daarbij als bewijs aanvoert om de keuze (bij voorkeur voor de vragende partij) te legitimeren worden daarbij zo voorgesteld, dat ze het tegenovergestelde lijken van wat de machthebbende organen propageren. De “efficiëntie” die Putins staatsapparaat meent te hebben zal dus worden beschreven in compleet tegenovergestelde termen. “стабильность” wordt “застой” en vice versa, “maatschappelijke ontwikkeling” wordt “degradatie”, het “gebrek aan een protestklimaat” wordt een “dreiging van een revolutie” enzovoort. Daarom is het volgens mij belangrijk om de tegenstelling tussen de onderzochte concepten in de termen van “logics of difference/equivalence” te zien. Wat de machthebbende partij betreft, zijn de zaken anders aangezien er in deze paper voorbeelden zullen zijn van zowel “logics of equivalence” als van de “logics of difference”. In de eerste tekst zal Dmitrij Peskov proberen om een verschil te creëren tussen de ‘Moskouse intellectuele elite’ en de rest van de bevolking in de provincie. In het interview met Putin (zie tekst 4 in de bijlage en hoofdstuk 4) wordt er dan weer gepoogd om een eenmakende beweging uit te voeren. Dit is een moeilijkere taak dan die van de eerste, oppositionele groep die zich enkel en alleen op de verschillen concentreert. Dat betekent niet noodzakelijk dat die verschillen er wel degelijk zijn. Het is mogelijk (en vaker dan men denkt) dat het discours van ideologische opponenten dichter bij elkaar ligt dan men zelf wil toegeven. Maar toch zal de onderdrukte groep – zeker als ze marginaal is - het gemakkelijker hebben om grenzen te trekken rond zichzelf omdat ze niet verantwoordelijk gesteld worden voor bepaalde problemen waar het land mee te kampen krijgt. Voor de machthebbende groep is zo’n werkwijze ondenkbaar. Het bewijs hiervoor kan in het interview met Peskov worden gevonden. Zijn poging om Putin enerzijds te doen onderscheiden van Brežnev en anderzijds voor een aansluiting te zorgen met de “vroege Brežnev” is niet ondoorzichtig. Putin en zijn collega’s in het Kremlin moeten permanent een koorddans uitvoeren, zonder daarbij te veel naar één kant over te hellen.

3.4 Общественное Мнение – 2012 De enquête die ik zal bespreken is geen deel van het tekstueel onderzoek, maar eerder een aanvulling op de discussies omtrent het politieke beleid van Putin, de huidige toestand van het 32

land. Aangezien ideologie bij zulke zaken onvermijdelijk is, heb ik besloten om een zo onafhankelijk mogelijk statistisch onderzoek te nemen om te peilen naar wat de bevolking nu zelf denkt over de noties ‘stabiliteit’ en ‘stagnatie’. Gezien het feit dat ik vooral politiek gerichte teksten onderzoek, leek het mij dus belangrijk om stil te staan bij de ‘gewone man’. Uiteraard zullen hier enkel statistieken naar voren worden gebracht waarin de onderzochte concepten zullen voorkomen. In dit geval is vooral het concept van ‘stabiliteit’ belangrijk, aangezien ‘застой’ nagenoeg ontbreekt in de antwoorden. Wegens plaatsgebrek voor de statistieken, verwijs ik de lezer graag door naar het document ‘Общественное Мнение’ van Jurij Levada in de bijlage (de tabellen bij tekst 3 in de bijlage). Het aantal respondenten bedraagt steeds 1600 mensen. De eerste vraag (tabel 3.3.4) waarin het woord ‘стабильность’ opduikt luidt als volgt: “Что такое, по Вашему мнению, «демократия»?”85 Daarbij worden de antwoorden die de respondenten sinds 2000 hebben gegeven, naast elkaar gezet ter vergelijking. Het antwoord dat voor ons belangrijk is, is natuurlijk “Порядок и стабильность”. In 2012 heeft 24% van de respondenten dit antwoord gegeven. Dit is een opvallende daling sinds 2008, toen 41´% dit als antwoord had opgegeven. Een sluitend bewijs hiervoor is moeilijk te vinden, maar ik denk dat men er wel mag van uitgaan dat de financiële crisis, die de nodige werklozen heeft gemaakt, en het toegenomen discours over het bestuur van Rusland hier een belangrijke rol in hebben gespeeld. Dat laatste komt volgens mij vooral door de controversiële parlementsverkiezingen en de geruchten over Putins terugkeer in gang gezet. De tweede vraag waarin stabiliteit voorkomt (tabel 3.6.8) polst naar de mening over het machtssysteem: “С каким из следующих мнений по поводу системы власти в стране Вы бы скорее согласились?”86 10% van de respondenten antwoordde hier zo op: “Ничего менять не нужно – нынешняя стабильность во благо стране.”87 Men moet er steeds rekening mee houden dat de antwoorden van de respondenten genuanceerder zijn dan de antwoorden die hier weergegeven staan. Daarom zijn de meeste antwoorden in een sjabloon gegoten, waarbij bepaalde vragen of antwoorden herwerkt worden. In dit geval is het bovenstaand antwoord een samenvoeging van verschillende elementen, waarbij de sociologen het woord ‘stabiliteit’ mogelijk zelf hebben toegevoegd. Dit publiek is in een opvallende minderheid gezien het feit dat 76% vindt dat hervormingen nodig zijn. Van die 76% vindt 19% echter wel dat de hervormingen die worden doorgevoerd “правильными темпами и в нужном направлении”88 gebeuren. De derde vraag (tabel 6.12) is eerder gericht op de inkomenskwestie: “Что бы Вас больше устроило?”89 55% antwoordde dat “Быть наемным работником и получать 85

“Wat is volgens uw mening ‘democratie’? “Met welke van de volgende meningen in verband met het machtssysteem van het land gaat u eerder akkoord?” 87 “Men moet niets veranderen. De huidige stabiliteit komt het land ten goede.” 88 “met het juiste tempo en in de nodige richting” 89 “Wat zou u beter passen?” 86

33

стабильную зарплату”90 voor hen het belangrijkst is. Belangrijk om te weten – hoe voor de hand liggend dit ook is – dat dit percentage al 12 jaar ongeveer gelijk gebleven is. Met de jaren ’90 in het achterhoofd, toen veel arbeiders, soldaten en andere kleine ambtenaars soms maandenlang geen loon kregen, is een “stabiel loon” zeker geen onbelangrijk gegeven. Daarom hecht men zo’n groot belang aan het adjectief ‘stabiel’ als het over het inkomen gaat. Wat ik wel opvallend vind, is het feit dat het percentage in 2008 op zijn “dieptepunt” was, namelijk op 48%, waarna het opnieuw is beginnen toe te nemen. Blijkbaar is de “stabiliteit” van het inkomen nog steeds een (althans volgens de bevolking) “gegronde” vrees. Tenslotte de laatste vraag waarin de onderzoekers polsen naar de verstrenging van de voorwaarden om actie te voeren, de toegenomen controle op het internet etc. “К чему стремится власть, принимая законы об увеличении штрафов при проведении протестных акций, «О клевете», об ужесточении контроля за некоммерческими организациями, о регулировании Интернета?”91 (tabel 8.5.12) 30% antwoordde dat de overheid dit doet om “[с]охранить порядок и стабильность в стране”92 Dit getal komt dicht in de buurt van de 24% van de respondenten die vonden dat democratie in de eerste plaats “orde en stabiliteit” is. Wellicht spelen de jaren ’90 hier weer een belangrijke rol. Het democratiseringsproces is in Rusland heel chaotisch en niet zonder slachtoffers verlopen. Dit is wel eerder te wijten aan de economische shocktherapie die ermee gepaard ging, waardoor het concept ‘democratie’ een negatieve bijklank heeft gekregen bij een groot deel van de bevolking. Vandaar dus de stelling dat democratie “orde en stabiliteit” moet handhaven. De overheid weet dit echter en speelt daarop in door toe te geven dat hervormingen nodig zijn, maar dat men niet te hard van stapel moet lopen om de situatie in het land niet te destabiliseren. Aangezien de vragen waarin ‘stabiliteit’ voorkomt, uitgeput zijn, zou ik nog de daarbij behorende semantische collocaties willen bespreken. De vraag naar Putins belangrijkste verwezenlijking lijkt mij daarom niet onbelangrijk: “Что бы Вы назвали главным достижением В. Путина за годы его нахождения у власти?”93 (tabel 8.3.5) Een opvallend klein percentage (7%) vindt dat «[н]аведение порядка в стране, поддержание спокойной политической обстановки”94 het belangrijkste is wat hij heeft bereikt. Indien we twee antwoorden die allebei economisch gericht zijn, samen nemen, namelijk de “[э]кономическое развитие страны”95 en de “[п]овышение уровня жизни граждан, рост

90

“Een contractwerker zijn en een stabiel loon ontvangen.” “Waar streeft de overheid naar bij het aannemen van wetten die de boetes verhogen voor het voeren van protestacties, die tegen “laster” zijn, die de controle over de niet-commerciële organisaties verscherpen, die het Internet moeten regelen?” 92 “[d]e orde en stabiliteit in het land bewaren.” 93 “Wat zou u V. Putins belangrijkste verwezenlijking noemen tijdens de jaren waarin hij aan de macht is geweest?” 94 “het instellen van orde, handhaving van een rustige politieke situatie” 95 “[e]conomische ontwikkeling van het land” 91

34

зарплат и пенсий”96, dan kan men besluiten dat bijna een derde (28% in totaal) van de bevolking de economische groei en de welvaart als Putins belangrijkste resultaat beschouwt. De bereikte “orde” en een “handhaving van een rustige politieke situatie” staan in schril contrast met de verwachtingen die de bevolking koestert van haar president: “Что, в первую очередь, Вы ждете от президента, за которого могли бы проголосовать?”97 (tabel 9.2.3). Volgens de enquête moet de Russische president “[в]ернуть России статус великой уважаемой державы”98 Deze verwachting koestert ongeveer 57% van de respondenten. In 1996 werd deze vraag voor het eerst gesteld en toen gaf 54% dit als antwoord. Vervolgens bleef de “rating” van de terugkeer van de grootmachtstatus tot 2011 zakken. In 2011 was deze wens nog bij 45% een primair doel. Maar vanaf dan bespeuren we opnieuw een zeer sterke stijging tot 57% op slechts één jaar tijd. Een ander patroon vinden we terug in het tweede antwoord: “Обеспечить укрепление закона и порядка”99. Het garanderen van stabiliteit dus. In 1996 vond 58% dit dus de meest belangrijke taak van de president. Net als in het eerste antwoord, zakte het percentage hiervan tot 51% in 2007. Vanaf dan steeg het wel opnieuw tot 55% in 2011, waarna het zakte tot 52% in 2012. Wat kunnen we hieruit concluderen? De doelen, die de president van Rusland voor ogen zou moeten hebben zijn het herstel van de grootmachtstatus en de garantie voor orde. Het land moet dus een sterke en stabiele staat zijn. Wat in deze paper van belang is, is niet wat de bevolking van haar president verwacht, maar het feit dat deze verwachtingen blijkbaar niet ingelost zijn sinds het begin van de meting. De percentages die de bovenstaande verwachtingen uitdrukken, zijn sindsdien een tijdlang (licht) gezakt, maar ze winnen sinds 2011 opnieuw aan populariteit. Dit kan zowel betekenen dat Rusland voor een aanzienlijk deel van de bevolking nog steeds geen grootmacht is, ondanks het feit dat dit op de nationale televisie wordt tegengesproken. Anderzijds kan de terugkeer van deze wensen gezien worden als een reactie op het toegenomen discours hieromtrent. De concepten van stabiliteit, stagnatie, competitiviteit, opkomst van nieuwe grootmachten etc. heeft mogelijk het besef hersteld dat Rusland de voorop gestelde eigenschappen nog steeds niet (genoeg) bezit. Tot slot zou ik nog een vraag willen bespreken die polst naar de ontwikkeling van het politieke leven in Rusland: “Как Вы думаете, в каком направлении развивается сейчас политическая жизнь России?”100 (tabel 3.1.1) Wat voor ons van belang is, is het percentage dat de “[н]арастание хаоса, анархии”101 ervaart, sterk is gedaald sinds het begin van de peiling in 1992, toen het 51% was, tot 19% in 2012. Er zijn echter twee kleinere stijgingen geweest in 2009 (21% tegenover 9% in het jaar ervoor) en 19% tegen 16% in 2010. Beide stijgingen kwamen voor in de jaren van presidentsverkiezingen, wanneer de retoriek omtrent 96

“[v]erhoging van de levensstandaard van de burgers, de groei van de lonen en de pensioenen" “Wat verwacht u in de eerste plaats van de president waarop u zou gestemd hebben?” 98 “Rusland de status van een grote, respectabele grootmacht teruggeven.” 99 “Het garanderen van de versterking van de wet en de orde.” 100 “Hoe denkt u, in welke richting ontwikkelt het politieke leven van Rusland zich op dit moment?” 101 “accumulatie van chaos, anarchie” 97

35

zulke concepten een hogere dichtheid heeft dan in de jaren waarin er sprake is van ‘consolidatie’ van het staatsbestuur. Men mag ook de rol van van de economische crisis niet vergeten. Vanaf het begin van 2009 is een aanzienlijk percentage van de bevolking werkloos geworden, waaronder ook mensen uit de rijkere middenstand. Ik zou de lezer nogmaals willen behoeden voor overinterpretatie van de bovenstaande cijfers. Het is belangrijker om te zien in welke context de concepten “gebruikt worden” door de bevolking, hoe de mensen ze aanvoelen en wat hun prioriteiten zijn. Het resultaat mag dan niet te representatief worden beschouwd, maar men kan wel stellen dat stabiliteit en orde belangrijk zijn voor een groot deel van de bevolking. Niet enkel politieke, maar ook de financiële stabiliteit is belangrijk en een aanzienlijk percentage kan zich hier wel in vinden. Een kleine meerderheid vindt hervormingen nodig, terwijl een grote minderheid hier sceptisch tegenover staat. Er is nog steeds nood om Rusland in haar oude positie van wereldmacht te zien, waar orde en wet heersen. Doch is het subjectieve gevoel van “wanorde en anarchie” dat de bevolking ervaart, betrekkelijk klein. ‘Slechts’ een vijfde van de Russische burgers vindt dat dit het geval is. In het volgend hoofdstuk zullen we verdergaan met tekstuele analyse.

.

36

4. Analyse van ‘Стабильность’ 4.1 ‘Стабильность’ volgens Vladimir Putin De eerste tekst102 die ik ga bespreken is een interview die Vladimir Putin aan het tijdschrift VIP-Premier gaf in de lente van 2011 (zie tekst 4 in de bijlage). Op dat ogenblik was hij nog premier en was er nog geen sprake van de presidentsverkiezingen die een klein jaar later zouden plaatsvinden. Het tijdschrift omschrijft zichzelf als een “независимое иллюстрированное издание о лидерах и для лидеров.”103 Het doelpubliek zijn “люди, добившиеся успеха, элита российского общества, руководители страны и регионов.”104 De zelfbeschrijving zegt dus duidelijk over en voor wie dit tijdschrift uigegeven wordt. Ook al is het bovenstaande doelpubliek relatief klein (oplage van slechts 15 000 exemplaren), toch is het niet minder interessant aangezien het woord ‘стабильность’ - zij het soms in andere vormen - dat we in zijn antwoorden zullen onderzoeken, 6 keer voorkomt (de titel van het interview niet meegerekend). Elk citaat komt enkel en alleen van Putin zelf, tenzij anders aangegeven. De inleiding beweert met de publicatie van het interview met Putin de “ответственность момента [te weerspiegelen], связанного с концентрацией сил страны для выхода на уровень модернизационного развития, формированием нового политического образования - Общероссийского народного фронта.”105 De interviewer beweert dus vanaf het begin dat Rusland zich op een keerpunt bevindt omdat het doel reeds in zicht is. “De concentratie van krachten” moet er dus voor zorgen dat het land de weg van de modernisering omarmt. “De verantwoordelijkheid van het moment” wordt ook benadrukt door de oprichting van Putins Al-Russisch Volksfront (een coalitie van politieke partijen en organisaties). Net als op het einde van een hoofdstuk worden de gerealiseerde doelstellingen opgesomd (“Завершается первое 20-летие жизни обновленной России, восстановившей связь времен тысячелетней истории”)106 en wordt er een vooruitzicht gegeven op de komende doelstellingen: “обеспечить достойную жизнь гражданам страны, упрочить ее могущество и авторитет в сообществе мировых держав.”107 De bovenstaande synthese van de eerste 20 jaar en van de doelstellingen illustreren hoe verschillende groepen van het land worden aangesproken. Het herstel van de band met het verleden zou vooral het gelovige deel van de bevolking moeten aanspreken aangezien dit een 102

http://www.vip-premier.ru/inside.php?action=statia&id=7088&pid=670 “Onafhankelijke uitgave over en voor leiders.” 104 “Mensen die succes bereikt hebben, de elite van de Russische samenleving, leiders van het land en de regio’s.” 105 “verantwoordelijkheid van het moment [te weerspiegelen], die verbonden is met de concentratie van krachten om het pad van een moderniserende ontwikkeling te bereiken, [en] de vorming van een nieuwe politieke institutie – Het Al-Russisch Volksfront.” 106 “De eerste twee decennia van het vernieuwde Rusland, dat de band met de duizendjarige geschiedenis heeft hersteld, worden afgesloten.” 107 “een waardig leven garanderen voor de burgers van het land, haar grootsheid en autoriteit verstevigen in de gemeenschap van wereldmachten.” 103

37

verwijzing is naar het feit dat het land die band miste tijdens het communisme. Het belangrijkste cultuurhistorische aspect dat na 1917 grotendeels verdwenen was (althans officieel) was het geloof. Na 1991 is het met hernieuwde kracht teruggekomen en niet zonder steun van Putin die inderdaad de symbiose van Kerk en Staat hersteld heeft. Het toekomstig beleid gaat van lokaal naar globaal en moet er dus niet enkel voor zorgen dat de gewone “burgers” het goed stellen, maar ook dat het land haar plaats in de rij van grootmachten opnieuw kan innemen. Hier worden dan weer andere groepen aangesproken zoals de middenklasse (en niet alleen) en de mensen voor wie materieel welzijn wellicht even belangrijk is als de positie van het land in de wereld. Die laatste groep bestaat volgens mij vooral uit mensen die nostalgisch terugdenken aan de tijden toen Rusland (of beter: de Sovjet-Unie) een van de globale grootmachten was. Zoals men kan zien, is de inleiding alleen al interessant genoeg om te onderzoeken aangezien hier verschillende sociale groepen worden aangesproken. Hun interesses mogen elkaar dan uitsluiten, bij Putin worden ze verenigd tot een geheel dat uiteindelijk voor niemand onaantrekkelijk lijkt. En aangezien het door de auteur van het interview is geschreven mag men dus terecht twijfelen aan de onafhankelijke ingesteldheid van zijn tijdschrift. Zoals ik reeds aangegeven heb, neemt Putin het woord ‘Стабильность’ vaak op in zijn antwoorden. Laten we het daarom geval per geval bekijken om te zien welke interpretaties hij er zelf aan geeft en waar hij de klemtoon op legt.

4.1.1 ‘Стабильность’ na moeilijke tijden De eerste vraag die de interviewer stelt, handelt over Putins verwezenlijking van de doelen die hij in 2000 voor zich heeft gesteld. Vooraleer hij zijn acties beschrijft, gebruikt Putin een bekend schema van het angstaanjagende verleden. Er is een duidelijk verschil tussen nu en de periode van volledige desintegratie. Daarbij vertrekt hij vanuit de economische malaise (“Кризис”108), trekt vervolgens de zwakheid van de toenmalige overheid (“Власть была малоэффективной”109 om te eindigen bij de Tsjetsjeense oorlog (“настоящая гражданская война”110, die volgens hem door “силы, заинтересованные в ослаблении России”111 veroorzaakt is. Dit zijn de omstandigheden aan de vooravond van zijn regeerperiode. De bovenstaande moeilijkheden worden tijdens de eerste tien jaar van de 21ste eeuw overbrugd en dit wordt geïllustreerd met de woorden “Главное, мы добились стабильности”, die “позволяет и государству, и обществу уверенно смотреть в завтрашний день и строить планы на долгосрочную перспективу.”112 De stabiliteit die volgens Putin tot stand is 108

“Crisis” “De macht was weinig effectief” 110 “Een echte burgeroorlog” 111 “krachten die geïnteresseerd waren om Rusland te verzwakken.” 112 “zowel de staat als de gemeenschap toelaat zelfzeker naar de volgende dag te kijken en plannen te bouwen op lange termijn.” 109

38

gekomen heeft de belangrijkste problemen achter zich doordat hij de economie weer opgetrokken heeft (“макроэкономическая устойчивость и финансовая самостоятельность страны”113) en de wetteloosheid (“сообщество «удельных княжеств»”114) aan banden heeft gelegd. Dit alles impliceert enkele dingen: de economische problemen waarmee Rusland in de jaren ’90 te maken had worden bij Putin geconceptualiseerd. De hyperinflatie en de crisis, die niet enkel het resultaat zijn van de overschakeling van een staatsplaneconomie naar een vrije markteconomie, maar ook voor een niet onbelangrijk deel van wanbeheer, corruptie en fraude door politici en zakenlui (of beter: de oligarchen) op het allerhoogste niveau, worden als onafhankelijk opererende krachten beschreven. (“на волне дефолта, спровоцировавшего инфляцию”, […]. “Кризис «накрыл» целые отрасли.” 115) De personificatie van de default en de crisis maken beiden juist minder vatbaar voor kritiek aangezien de liberale hervormingen vooral hebben gediend tot verrijking van de groep van oligarchen die (op enkele na) vanaf 2000 een onvoorwaardelijke steun boden aan Putin. (Malfiet; Laenen; Smeets 2011: 17) De term “сообщество «удельных княжеств» is dan weer een ironische vergelijking met Kiev-Rusland, toen het land bestond uit apanages en allerlei kleinere vostendommen wier macht pas verdween na de opkomst van het (centraliserende) koninkrijk Moskovië. Centralisatie is dus een pijler van Putins stabiliteit. Een onbesproken punt vormt de “burgeroorlog” in Tsjetsjenië. Deze gebeurtenis die aangekaart wordt in het begin van zijn betoog verdwijnt heel plots en krijgt (althans in de tekst) geen vervolg. De burgeroorlog (hier worden de twee Tsjetsjeense oorlogen mee bedoeld) die Putin beschrijft is begonnen door de toenmlige Russische president Jel’cyn als een antwoord op een reeks (slecht onderzochte) terroristische aanslagen aan de vooravond van zijn verkiezing van Putin als de volgende president van Rusland. Ondanks het feit dat het hem ontbreekt aan officiële informatie omtrent de oorlog, maakt Putin gebruik van een “existential assumption” (Fairclough 2003:55) om de toenmalige situatie een angstaanjagender karakter te geven en de lezer tevens te wijzen op het bestaan van “external enemies” (Golunov 2012:2). Dit gevoel wordt versterkt met “negative lexicalization” (Van Dijk 1995:154) zoals men kan zien aan het werkwoord ‘подпитывали’116 waarmee de lange duur van de oorlog wordt verantwoord omdat “de krachten die Rusland willen verzwakken” (overigens niet nader bepaald) de terroristen op een clandestiene manier zouden gesteund hebben en daarmee dus de stabiliteit van het land ondermijnd zouden hebben.

113

“macro-economische standvastigheid en een financiële onafhankelijkheid van het land” “een gemeenschap van apanages” 115 “op een golf van een default die een inflatie heeft ontketend, […]. De crisis heeft hele industrietakken “overschaduwd”.” 116 [ontketend door terroristen] “die werden bijgevoed” [door krachten die Rusland wilden verzwakken]. 114

39

4.1.2 ‘Стабильность’ als voorwaarde voor economische groei en vice versa In deze sectie wordt Putins kijk op stabiliteit als een economische factor dieper uitgewerkt. Na de korte uiteenzetting over de socio-economische situatie van de jaren ’90 en nu waarin hij de verschillen duidelijk accentueert, schakelt hij over naar zijn eigen perspectieven op de Russische economie. De rol van de olie- en gasindustrie (die in de huidige debatten een discussiepunt blijkt te zijn) wordt ook door Putin beschouwd als een zwak punt van de economie, maar hij gebruikt het ook in zijn eigen voordeel. De industrie mag dan weinig gevarieerd zijn, de inkomsten van de verkoop van aardolie en gas worden gebruikt om andere nijverheidstakken te ontwikkelen. Zo spreekt Putin de lezer aan door een “particuliere interesse universeel te maken” (Butler, Laclau & Zizek, geciteerd in Fairclough 2003: 40): “И, согласитесь, это разумно - использовать то, что выгодно в данный момент, что принесет максимальную прибыль.”117 Deze zin laat zich op verschillende manieren ontleden maar dit lijkt mij een sterk argument om de huidige koers van de economie, gebaseerd op energie-export, aan te houden. Concreet betekent dit dat de energetische sector nog lang een stabiliserende factor zal blijven (“наши традиционные отрасли, и в первую очередь ТЭК, еще довольно долго будут выполнять для нашей экономики функции стабилизирующих”118) zolang er niet echt werk wordt gemaakt van een diversificatie van de industrie. Bovendien kan ook hier een term waarmee Van Dijk (1995:155) ideologieën in teksten opspoort, worden toegepast, namelijk die van ‘generalization’. Putin spreekt het lezerspubliek toe door het te vragen om eerlijk te zijn en akkoord te gaan met zijn idee want het is nu eenmaal “verstandig”. Ook tijdens de crisis heeft de economie een belangrijke bijdrage geleverd aangezien de regering een aantal maatregelen heeft getroffen “которые не допустили социальной напряженности, коллапса банковской системы, остановки производств”.119De beslissingen die Putins regering genomen heeft, blijken echter niet de belangrijkste reden te zijn voor de overbrugging van “глобальной нестабильности”120. De belangrijkste reden is volgens hem “девять лет стабильного экономического роста”121, waarmee hij zelf de rol van de efficiënte overheid (de maatregelen die tegen de crisis werden genomen) verkleint ten voordele van de positieve (lees: stabiele) economische conjunctuur. Heel typerend zijn de woorden uit de economische wereld. Woorden en uitdrukkingen als “достойное место на международной арене”122, “построение конкурентоспособной

117

“En, geef nu zelf toe, het is verstandig om datgene te gebruiken wat op moment gunstig is, wat maximaal opbrengt.” 118 “onze traditionele takken, en in de eerste plaats de energiesector nog redelijk lang een stabiliserende functie zullen vervullen.” 119 “die de sociale onrust, de instorting van het banksysteem en de productiestilstand niet hebben toegelaten.” 120 “globale instabiliteit” 121 “negen jaar van een stabiele economische groei” 122 “een waardige plaats op de wereldarena”

40

экономики знаний и высоких технологий”123, “Быть конкурентоспособными во всем будь то технологии или человеческий капитал”124 en “Россия - это страна новых возможностей”125 Dit zijn allemaal gestandaardiseerde uitdrukkingen die typisch zijn voor de globale vrijemarkteconomie. Als men Putins interpretatie van stabiliteit (althans in dit interview) dus mag samenvatten kan men tot de volgende conclusie komen:

 Stabiliteit is voor Putin vooral een economisch begrip. Zijn kijk op de vrijemarkteconomie en de voordelen die Rusland krijgt zijn niet te onderschatten. Een gunstig economisch klimaat, wat concreet betekent dat de vraag naar Russische energievoorraden heel hoog blijft, is voor een groot deel verantwoordelijk voor het feit dat het land relatief ongeschonden uit de crisis is geraakt, wat op zijn beurt weer zorgt voor stabiliteit in het land. Volgens hem moeten de “общество, власть, бизнес […] выступать единой командой”126 om de resterende problemen op te lossen. De rest van het interview is voornamelijk een verslag van de economische verwezenlijkingen die het land weer op de kaart hebben gezet. Hoewel het dus vooral interessant is voor de zakenelite (er is een gunstige economische omgeving geschapen voor hen) wil dat echter niet zeggen dat de rest van de bevolking dezelfde interesses deelt. De stem van de bevolking is aanzienlijk minder prominent dan die van de zakenklasse. Zodoende kan men besluiten dat de theorie van hegemonie en universaliteit hier goed kan worden toegepast aangezien een particuliere interesse (energie-economie en de ontwikkeling van een kenniseconomie) als een universele strategie wordt voorgesteld om het land stabiel te houden en verder te ontwikkelen. (geciteerd in Fairclough



2003:40) Een andere interpretatie die Putin aan stabiliteit geeft is vooral door te zeggen wat stabiliteit niet is. Hierbij maakt hij gebruik van collectief gedeelde herinneringen (de jaren ’90), de economische crisis die het land aan de rand van het afgrond heeft gebracht en niet nader bepaalde “krachten” die de situatie in het land instabiel hielden gedurende enkele jaren. Door een doemscenario te schetsen zegt hij impliciet dat het kan terugkeren als zijn beleid niet wordt voortgezet.

4.2 ‘Стабильность’ volgens Boris Nemcov De volgende tekst die we zullen bespreken komt uit de ‘Novaja Gazeta’, een onafhankelijke krant die erom bekend staat een kritisch standpunt in te nemen ten opzichte van het Kremlin.

123

“het bouwen van een competitieve kenniseconomie en hoge technologieën” “competitief zijn in alles – of het nu gaat om technologie of menselijke kapitaal” 125 “Rusland is een land van nieuwe mogelijkheden” 126 “de gemeenschap, de machthebbers en de business […] als één team optreden.” 124

41

Hoewel de krant zich niet engageert voor één bepaalde oppositiepartij, is vooral haar liberaaldemocratische stem opvallend. Het artikel is een betrekkelijk kort opiniestuk geschreven door Boris Nemcov, een bekende politieke figuur in de jaren ’90 en een belangrijke oppositieleider sinds 2000. Momenteel is hij een van de voorzitters van ‘Солидарность’127 en een actief lid van ‘‘Партия народной свободы’’128, die een aantal democratische partijen, waaronder ook ‘Солидарность’ onder zich heeft gelaten. Het opiniestuk is gepubliceerd op 29 februari 2012, aan de vooravond van de presidentsverkiezingen. Het woord ‘стабильность’ (uiteraard in verschillende vormen) komt ook hier frequent voor: 21 keer (als men de titel meetelt). Aangezien Nemcov geen lid is van de systematische oppositie - zijn partij is niet vertegenwoordigd in de Doema – bevat het stuk dus vooral kritiek op Putins beleid. Daarbij maakt hij gebruik van een inversie van het begrip ‘stabiliteit’ volgens de “officiële propaganda” om op die manier elk afzonderlijk heikel punt aan te kaarten.

4.2.1 ‘Стабильность’ als Putins afschrikmiddel Het opiniestuk van Nemcov begint met de vermelding van een bekend youtube-filmpje waarin een worst case scenario wordt geschetst als Putin uit het politieke leven verdwijnt. Het filmpje is op zich al heel waardevol voor een analyse maar kort samengevat vertelt het de kijkers wat er zal gebeuren als Putin niet meer aan de macht is (en waarom het dus nodig is voor het land dat Putin aan de macht blijft). Nemcov neemt de stelling “Путин — это стабильность”129 onder de loep en spreekt deze slogan in de rest van het stuk tegen. Hierbij neemt hij de bovenstaande stelling als een uitgangspunt die hij in een soort van dialoog weerlegt terwijl hij zich beroept op een aantal wantoestanden. Ze komen voor in deze volgorde: de dalende demografie, alcoholisme, zelfverrijking en corruptie, de toestand in de Kaukasus en de verkiezingen, de geldverslindende wapenwedloop door kortzichtige politiek en de sociale implicaties en propaganda.

4.2.2 ‘Стабильность’ van de demografie De weerlegging van de stelling ‘Putin is stabiliteit’ begint met een sarcastische “Да, действительно,[…]”130 waarmee Nemcov vanaf het begin in een dialoog treedt. Putins stabiliteit is voor hem net de daling van de demografie. Hij stelt dat “за все годы правления 127

Een verzameling van democratische (zowel linkse als centrumrechtse) partijen die kritisch staan ten opzichte van het Kremlin, liberale ideeën aanhangen en voorstander zijn van de naleving van de mensenrechten en de ontwikkeling van een rechtsstaat. http://www.rusolidarnost.ru/o-dvizhenii 128 ‘Partij van de Volksvrijheid’ (eveneens een liberaal-democratische partij) 129 “Putin is stabiliteit” 130 “Ja, werkelijk,[…]”

42

Путина смертность в России стабильно была выше рождаемости”131 wat volgens hem dus volledig Putins verantwoordelijkheid is. Uit de specifieke tijdsaanduiding (“за все годы правления Путина”) zou men dan kunnen afleiden dat het geboortecijfer vóór Putin hoger was dan het sterftecijfer. Een stelling die moeilijk houdbaar is gezien het feit dat Rusland sinds 1991 veel meer inwoners heeft verloren door emigratie, alcoholisme, druggebruik enz.

4.2.3 ‘Стабильность’ van het alcoholisme De aanval op Putins stabiliteit wordt verder geïllustreerd met het volgende probleem, namelijk dat van de hoge graad van alcoholisme. Nemcov keert terug met het argument van de demografie door te stellen dat Rusland elk jaar “700 000 inwoners” verliest aan de gevolgen van alcoholisme, “in de eerste plaats mannen tussen 35 en 50 jaar”. De reden is volgens hem het feit dat “[в]одка стабильно дешевая”132 is. In de tekst bevindt zich een opvallend fragment (grotere lettertype) dat een rechtsreeks verband legt tussen Putin en de lage alcoholprijzen. Er wordt verwezen naar de broers Rotenberg, die de eigenaars zijn van de Russische alcoholindustrie. Zij zijn immers vrienden van de president dus “Путин стабильно оказывает им поддержку, придерживая рост акцизов на смертоносный продукт.”133 De volledige verantwoordelijkheid wordt dus naar Putin en “zijn vrienden” doorgeschoven waardoor de alcoholconsumptie niet (zelfs niet deels) de schuld is van de alcoholgebruikers zelf. Een stijging van de accijnzen wordt dan weer beschouwd als een oplossing, maar dat is dus niet mogelijk.

4.2.4 ‘Стабильность’ van de corruptie Ook de zelfverrijking van Putin en zijn “родственники, коллеги по КГБ и питерский мэрии”134 gaat volgens Nemcov stabiel door. “Zij” controleren immers “стратегические отрасли российской экономики”135, “захватив активов на общую сумму 130 миллиардов долларов”136. Let op de volgende tegenstelling van “Они” en “мы”137 (“US and THEM”) die volgens Van Dijk (1995:139) typerend is voor zelfidentificatie van ideologische groepen. “Zij” beheren de aandelen van de belangrijkste industrie, terwijl “wij” “в компании самых отсталых африканских стран”138. Er wordt een duidelijke scheiding gemaakt tussen de groep van Putins vertrouwelingen (“collega’s”, “familieleden” etc.) en de rest van het land, 131

“tijdens alle jaren van Putins regering het sterftecijfer stabiel hoger bleef dan het geboortecijfer” “[v]odka stabiel goedkoop” is 133 “Putin biedt hen stabiele steun door de stijging van accijnzen op dit doodsbrengende product tegen te houden.” 134 “familieleden, collega’s van het KGB en de Sint-Petersburgse regering” 135 “strategische industrietakken van de Russische economie” 136 “terwijl ze aandelen hebben geroofd ter waarde van 130 miljard dollar” 137 “zij” en “wij” 138 “in het gezelschap zijn van de meest achtergestelde Afrikaanse landen” 132

43

dat te lijden heeft onder corruptie en in het rijtje van de armste Afrikaanse landen wordt geplaatst. Zo ontstaan er niet enkel twee entiteiten, maar raakt Nemcov ook een gevoelige snaar door Ruslands nationale prestige in twijfel te trekken. De vergelijking met de Afrikaanse landen is typerend, omdat die vaak gebruikt worden als negatieve referentie.

4.2.5 ‘Стабильность’ in de Kaukasus Voor Nemcov zijn de problemen in de Kaukasus nog steeds niet opgelost. De continuïteit van de onrustige situatie wordt benadrukt door de zin “Стабильно горит Кавказ”139 Hij geeft dus toe dat de Kaukasus nog steeds een problematisch gebied is, maar in tegenstelling tot de vorige tekst wordt de verantwoordelijkheid voor het oplossen van het conflict in deze tekst bij Putin gelegd. Bovendien blijft hij vaag over wat er nu precies gebeurt: “Практически каждый день убивают”140. Het is onduidelijk wie de moordenaar is en wie het slachtoffer. Putin echter “стабильно выплачивает контрибуцию мафиозным кланам этого региона из бюджета”141 om zo “100% голосов на выборах и 100-процентную явку”142 te verkrijgen. Zonder de concrete naam van de partij te noemen, maar eerder door eerder een negatieve associatie te leggen, meent hij dat “Партия жуликов и воров”143 verkiezingsoverwinningen behaalt, “воруя у нас с вами голоса, будущее и перспективу.” 144 Opnieuw creëert Nemcov een ‘Zij’ vs. ‘Wij’ beeld; een beeld van “dieven” vs. “de bestolenen”.

4.2.6 ‘Стабильность’ van de wapenwedloop De buitenlandse politiek van Putin noemt Nemcov “агрессивна и недальновидна”145, waarna hij zijn stelling uitwerkt door te zeggen dat er overal vijanden zijn (“кругом враги, в первую очередь наши соседи”146) en dat de militaire uitgaven “hoger [zijn] dan uitgaven voor het onderwijs en de gezondheidszorg”. Putins initiatief om daar “23 триллиона рублей”147 in te investeren “обрекает страну стабильное вымирание из-за отсутствия качественного здравоохранения”148. Net zoals in de bovenstaande sectie wordt het argument van diefstal gebruikt. Het geld dat nodig is om de bevolking te onderwijzen en uit te betalen in geval van ziekte, wordt door Putin gebruikt om Rusland te bewapenen.

139

“Stabiel brandt de Kaukasus” “Zo goed als elke dag worden mensen vermoord” 141 “betaalt stabiel een oorlogstribuut uit het budget aan de maffieuze clans uit dit regio” 142 “100% van de stemmen en een opkomst van 100%” 143 “De Partij van oplichters en dieven” 144 “terwijl ze van u en mij onze stemmen, onze toekomst en onze perspectieven steelt” 145 “agressief en kortzichtig” 146 “overal zijn er vijanden, en in de eerste plaats onze buren” 147 “23 triljoen roebel” 148 “veroordeelt het land tot uitsterven door de afwezigheid van een degelijke gezondheidszorg” 140

44

4.2.7 ‘Стабильность’ in de propaganda Het laatste stuk waarin Nemcov het woord ‘stabiliteit’ aanvecht is aanzienlijk korter. Hij pareert vrijwel onmiddellijk de vermeende beschuldigingen van de officiële propaganda die zoals men uit de tekst kan afleiden – meent dat de oppositionele beweging steun krijgt van het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken. Volgens Nemcov is daar “geen enkel bewijs” voor hoewel “зомбоящик стабильно утверждает, что есть.”149 Het laatste punt is voor de oppositie, in welke vorm ook, heel belangrijk: namelijk de toegang tot de informatiebronnen. Nemcov, wiens partij geen deel uitmaakt van de systematische oppositie, klaagt hier eigenlijk de partijdigheid van de media aan. Een sterk neologisme (“зомбоящик”) benadrukt tevens het belang van de informatiestroom. De tv geldt in Rusland nog altijd als een belangrijke informatiebron waarmee de overheid haar bevolking volgens Nemcov dus ‘zombifieërt’. In het begin van zijn opiniestuk spreekt hij zich bovendien uit over de invloed van “Putins propaganda” op de “аполитичную и далекую от информационных потоков аудиторию.”150 Van Dijk (1995:146) stelt dat bij een identificatie van een ideologie haar sociale positie en haar toegang tot de “resources”, in dit geval de informatiekanalen, belangrijk is. Concreet wil dit zeggen dat Nemcov stelt dat hij geen toegang heeft tot de televisie en dat de bevolking die haar informatie enkel uit de televisie haalt apolitiek is. Wat hij bedoelt met het feit dat die mensen “veraf” staan van de “informatiestromen” kan men slechts raden. Ofwel impliceert hij dat ze apathisch en ongeïnteresseerd zijn in die zin dat het adjectief ‘далекую (от чего-нибудь)’ kan slaan op een bevolkingsgroep die ‘onverschillig’ is en daarom dus enkel naar Putins propaganda luistert. Ofwel bedoelt hij dat een deel van de bevolking nu eenmaal geen toegang tot andere informatiebronnen heeft en zich bijgevolg ver weg bevindt van de politieke processen (de plattelandsbevolking bijvoorbeeld). Hiermee zou hij dan de bevolkingsgroep kunnen onderscheiden die wél toegang heeft tot andere informatiebronnen (bv. het internet) en bijgevolg dus een genuanceerdere kijk op de zaken heeft (bijvoorbeeld de bevolking in de grote steden). Met andere woorden: Nemcov zou ook de bevolking zelf kunnen polariseren door hen in te delen in een onverschillige groep met een enge kijk op de politiek en zijn eigen achterban: een ruimdenkende klasse die kritisch staat ten opzichte van de officiële propaganda.

149

“de zombiekast stabiel beweert van wel.” [Nemcov bedoelt de televisie die onder volledige controle staat van de overheid en volgens de opposanten de bevolking continu zombifieërt met propagandistische informatie] 150 “apolitieke publiek die daarbij ook ver staat van de informatiestromen.”

45

4.2.8 Nemcovs ‘stabiliteit’ Na het betoog over stabiliteit onder Putin komt Nemcov bij zijn eigen programma. Het fragment dat hierover handelt is aanzienlijk kleiner en minder uitgewerkt dan de punten van kritiek. Hij geeft hier eigenlijk twee verhalen. Het eerste is de ‘realiteit’ volgens hem, het tweede fragment is hoe het volgens hem zou moeten zijn. Nemcov ziet de ‘stabiliteit’ die hij zo bekritiseert eigenlijk helemaal niet als stabiliteit, maar als een “беспросветн[ый] засто[й]”151 Wat we dus uit zijn interpretatie kunnen afleiden, is de omkering van al zijn beweringen over Putins stabiliteit en het laatste fragment waarin hij zijn visie even uiteenzet. Laten we beginnen met de omkering. 







151

Stabiliteit zou in dat geval kunnen betekenen dat Rusland geen inwoners verliest maar net bijkrijgt. Op welke manier de demografische groei echter moet bewerkstelligd worden, zegt hij niet. Er moet een beperking komen op het alcoholgebruik. Nemcov ziet een oplossing in een prijsstijging van sterke dranken. De verantwoordelijk geachte mensen (Putin en de Rotenberg broers) houden dit echter tegen door o.a. wodka goedkoop te houden. In Nemcovs Rusland is geen plaats voor corruptie waar een kleine groep (Putin en zijn vertrouwelingen) zichzelf verrijkt ten koste van de rest van de bevolking. Hij wil dat er geld geïnvesteerd wordt in de sociale sector (onderwijs, gezondheidszorg). De rating van Rusland moet stijgen wat corruptie betreft. Hij wil dat Rusland een hogere plaats bekleedt (naast de westerse landen dus).



De “geldstroom” naar de Kaukasus moet ophouden. Nemcov wil niet dat de “maffieuze clans” nog geld ontvangen uit het budget. De instabiele situatie in de regio baart hem ook zorgen maar een oplossing geeft hij niet (althans niet in de tekst). De “diefstal van stemmen” en een opkomst van “100%” bij de verkiezingen in de Kaukasus moet eveneens ophouden. De talrijke “vijanden” (waaronder ook “buren”) die Rusland heeft, zijn het resultaat van Putins “agressieve politiek”. Waar het in de eerste tekst ging over niet nader genoemde “krachten die Rusland willen verzwakken”, gaat het hier om een verkeerd gevoerd buitenlands beleid. Wel is hij het met Putin eens dat Rusland “overal vijanden” heeft. De schuld ligt echter bij Rusland zelf, stelt hij. Een aanpassing van het buitenlands beleid is dus nodig. Het geld dat Putin gebruikt om te bewapenen kan



besteed worden aan “sociale voorzieningen” en “de infrastructuur”. De televisie hoort veelzijdiger nieuws te presenteren in plaats van enkel propaganda te voeren tegen de oppositie. Het verband tussen de VS en de oppositie is onbestaande.

“uitzichtloze stilstand”

46

Het tweede punt is Nemcovs eigen visie op Ruslands weg naar stabiliteit. Hij stelt slechts één alternatief voor. Hij eist de “[в]озвращение отобранных у н[их] прав — в том числе и права выгонять обанкротившуюся, опостылевшую власть в результате выборов”152. Door “[в]озвращение отобранных у нас прав”153 te zeggen, zegt Nemcov eigenlijk twee dingen: dat ze (de liberaal-democraten of de bevolking) die rechten ooit hadden (een verwijzing naar de jaren ’90 toen Nemcov zelf een minister was) en dat die rechten (“om iemand weg te jagen door middel van verkiezingen”) nu van hen afgepakt zijn. Hoe het ook zij, hij blijft impliciet de mensen attent maken op het feit dat ze bestolen worden en dat ze daar bijgevolg iets aan moeten doen. De terugkeer van de democratie is dus een belangrijk punt voor Nemcov. De democratie alleen is echter niet genoeg. Het land moet tegelijk gebouwd worden op basis van “торжества закона и конкуренции”154. Het laatste woord vat eigenlijk samen wat Nemcov denkt over de economie van Rusland. Het land moet het pad van het kapitalisme kiezen waarin “concurrentie” een belangrijke rol speelt.

4.3 Contrasten en gelijkenissen tussen interpretaties: een tussentijdse conclusie Nu we beide teksten geanalyseerd hebben, wordt het tijd om conclusies te trekken en op zoek te gaan naar de verschillen (of net de gelijkenissen) tussen beide ideologieën. Het staat hoe dan ook vast dat beide teksten met elkaar polemiseren. Putins interview neemt daarbij een minder harde standpunt in doordat hij zich in een positie bevindt waarin hij zich tegen kritiek moet verdedigen. Zijn belangrijkste zorg is het veiligstellen van de stabiliteit die hij naar eigen zeggen gecreëerd heeft na de wilde jaren ’90. Men kan opmerken dat hij verwijst naar die tijd als naar een periode die men het liefst zo ver mogelijk achter zich laat. Rusland beleeft volgens hem een stabiele groei, omdat de economie in haar voordeel werkt (vooral dankzij de grote energievoorraden en de hoge prijzen ervan). Door het accent te leggen op de economische groei en de zaken die de overheid heeft verwezenlijkt om de opbrengst “juist” te investeren, verraadt Putin eigenlijk zijn belangrijkste zorg: Rusland mag niet gedestabiliseerd worden omdat het anders belangrijke investeringen zou mislopen (“Rusland is het land van nieuwe mogelijkheden”). Hij geeft toe dat de economie voorlopig eenzijdig is, maar het land is op weg om een kenniseconomie te worden en competitief te worden, als de “externe krachten die Rusland willen verzwakken” het tenminste met rust laten. Dat is voor hem de enige manier om stabiliteit te bewaren. Boris Nemcovs opiniestuk lijkt daar volledig tegenin te gaan aangezien hij Putins 152

“[t]erugkeer van de van [hen] afgenomen rechten – waaronder ook het recht om de failliete, vervelende macht weg te jagen door middel van verkiezingen.” 153 “[t]erugkeer van de van ons afgenomen rechten” 154 “triomf van de wet en concurrentie”

47

stabiliteit volledig omdraait en door consequent gebruik van een anafoor (bijna elke zin begint met ‘стабильность’) klaagt hij diens beleid aan. Hij polariseert de Russische bevolking in twee groepen: zij die Putin steunen en zij die het niet doen. De eerste groep is apolitiek (lees: onverschillig voor de toekomst van het land) en “staat ver van de informatiestromen”, wat ook kan impliceren dat hij twijfelt aan de intellectuele capaciteiten van die bevolkingsgroep. Hij positioneert zich ideologisch als iemand die geen toegang heeft tot de media (de televisie) aangezien die toch maar “zombifiërend” werkt. Het beeld van de jaren ’90 is bij Putin en Nemcov ook erg verschillend: Putin heeft weinig goede woorden over voor de periode vóór zijn presidentschap. Nemcov verheerlijkt de jaren ’90 weliswaar niet, maar hij stelt toch dat men (de democraten/de bevolking) in staat was om ongeschikte personen die aan de macht waren “weg te jagen door middel van verkiezingen”. Hij zegt dit niet in de laatste plaats omdat hij toen zelf meer politieke macht had dan tijdens Putin. Het belangrijkste punt is dat hij Putins ‘stabiliteit’ op het einde ‘застой’ noemt. Wat echter wel opvallend is, zijn de gelijke opvattingen over bepaalde zaken: beide opponenten zijn het eens over de externe vijanden die Rusland omringen. Beiden streven (of zeggen het althans) naar een competitieve economie. De belangrijkste gelijkenis is de legitimatie van hun ideologie. Beiden zijn overtuigd dat enkel hun visie de juiste is. Dit wordt gedaan door middel van legitimatie van hun ideologie (Fairclough 2003: 98). Bij Putin kan stabiele ontwikkeling enkel bereikt worden door samenwerking van “de samenleving, de overheid en de zakenwereld”. Hij legitimeert zijn politiek echter op een “rationele” wijze: de stabiele economie zorgt voor stabiliteit en dat is goed voor het land. Nemcov legitimeert zijn visie op een stabiel land met min of meer dezelfde principes: de principes van “democratie en triomf van de wet en concurrentie.” Alleen is zijn legitimatie eerder van “morele waarde”: hij is geen “dief” en “leugenaar”. Beiden betrekken echter drie identieke kerngroepen bij hun visie op stabiliteit: een politiek actieve bevolking, een efficiënte overheid (rechtvaardigheid en naleving van de wet is bij beide opponenten belangrijk) en de zakenwereld die competitief hoort te zijn. Als dit niet wordt gerealiseerd dreigt Rusland te hervallen in de jaren ’90 bij Putin en “stabiel uit te sterven”155 bij Nemcov. De legitimatie is eveneens zichtbaar in de manier waarop beide teksten het begrip ‘стабильность’ op de “voorgrond” plaatsen: de titels zijn respectievelijk “России нужна стабильность”156 en “Кладбищенская стабильность”157. De legitimatie wordt op die manier “foregrounded” (Fairclough 2003:91) om vrijwel onmiddellijk het ideologische doel te benadrukken en de lezer te overtuigen van hun standpunt. Beide teksten zijn interessant voor onderzoek wegens hun identieke en toch gespiegelde structuur. Wat ik ook opmerkelijk vond was om een “discussie” te zien (hoewel ze indirect is) die niet meer traditioneel een strijd is tussen slavofielen en ‘zapadniks’. De 155

“стабильное вымирание” “Rusland heeft stabiliteit nodig” 157 “Een kerkhofstabiliteit” 156

48

eerste groep lijkt althans in beide teksten afwezig en lijkt zelfs in de publieke debatten uit het zicht te zijn verdwenen. Rusland lijkt het pad van de laatstgenoemden gekozen te hebben, als men uitgaat van het taalgebruik van de belangrijkste vertegenwoordigers. Ik heb gepoogd om eerst de meest representatieve ideologieën naast elkaar te leggen en niet enkel op hun verschillen, maar ook op hun gelijkenissen te wijzen. Verschillende standpunten worden immers vaak op identieke wijzen verwoord en vice versa. Het is mij vooral opgevallen dat beide politici dezelfde strategieën gebruiken om dezelfde argumenten vanuit verschillende standpunten te benaderen.

49

5. Een marginale visie 5.1 Enkele opmerkingen Tot slot zou ik graag een marginalere visie op het politieke leven willen bespreken. Tot nu toe heb ik drie belangrijke standpunten besproken. Ten eerste heb ik twee, elkaar aanvullende officiële standpunten geanalyseerd. Vervolgens heb ik de belangrijkste oppositionele beweging besproken, die niet enkel bij de intellectuele en artistieke elites populair is, maar ook in het Westen. Uiteraard heb ik het over de liberaal-democraten. Hiervoor heb ik de standpunten van de journalistes van de televisiezender ‘Дождь’ gekozen en een opiniestuk van Boris Nemcov in de ‘Новая Газета’. Als laatste tekst zou ik graag een hoofdstukje uit Eduard Limonovs boek ‘Как мы строили будущее России’158 Eduard Limonov was de leider van de nationaal-bolsjewieken tot de partij in 2007 verboden werd. In 2010 is de beweging echter wel opgegaan in de bredere coalitiebeweging ‘Другая Россия’159, dat allerlei kleinere partijen en bewegingen herbergde. De aanwezige ideologieën variëren dan ook van het communisme tot nationalisme en liberalisme. Limonovs partij moet men ergens situeren tussen het nationalisme en het bolsjewisme. Dit lijkt en is nogal tegenstrijdig maar men mag de rol van Limonov in het actieve politieke leven niet onderschatten. Zijn naam lokt altijd discussies uit en zijn taalgebruik is uiterst interessant voor discoursanalyse. Wat voor ons van belang is, is natuurlijk zijn visie op stabiliteit en stagnatie in het land.

5.2 «Лимонка» в стабильность160 5.2.3 “Weg met stabiliteit!” Het hoofdstuk begint met een merkwaardige stelling dat “стабильность, мир и согласие в стране нужны сейчас только тем, кому хорошо, вольготно на Руси”161 De drie positief geachte waarden worden op die manier enkel verbonden aan de heersende elite, die in het tweede deel van de zin wordt verduidelijkt. De heersende elite is een term die Limonov toeschrijft aan “новым капиталистам, то есть бывшей советской политической и управленческой номенклатуре”162. Hij zal de heersende elite nog verder typeren op een anaforische manier, maar dit is de belangrijkste definitie van de ‘vijand’ die Limonov hier probeert te schetsen. Ik zou graag nog twee andere definities toevoegen, namelijk het feit dat stabiliteit nodig is voor “генералам, […] «новым русским», зарабатывающим деньги на

158

“Hoe wij Ruslands toekomst bouwden” “Een ander Rusland” 160 “Limonka richting stabiliteit” ‘Limonka’ is de naam van de krant van de partij in kwestie. Het is een allusie op het pseudoniem Eduard ‘Limonov’ en is tevens een informeel woord voor ‘granaat’. 161 “[s]tabiliteit, vrede en eensgezindheid in het land enkel voor hen nodig zijn, die nu in comfort en in vrijheid leven in Rusland” 162 “de nieuwe kapitalisten, dus aan de voormalige politieke en bestuurlijke sovjetnomenclatuur” 159

50

агонии экономики и распаде государственности России”163 en voor de “фракции КПРФ и жириновцам”164, die “onderweg zijn naar de macht”. Vervolgens schetst Limonov een beeld van zichzelf. De leden van de zogenaamde ‘ingroup’ zijn uiteraard de aanhangers van de Nationaal-Bolsjewistische Partij. Hij stelt ook dat stabiliteit “ВРЕДНА”165 is voor “радикальным националистам и радикальным коммунистам, социально 166 неудовлетворенной молодежи, провинциалам” Let op de incorporatie van twee belangrijke groepen die hij behalve de verwachte aanhangers opsomt: de “ontevreden jeugd” en de “provincialen”. Dit impliceert dat de strijd om de macht ook een strijd is tussen de generaties en tussen de provinciale bevolking en de bevolking van de hoofdstad (of de hoofdsteden als men St-Petersburg meetelt). De laatste conflictgroep is vreemd genoeg het tegenovergestelde van de liberaal-democraten die de hoofdstedelijke elite juist zien als het kernpunt van de oppositie en de provinciale bevolking beschouwen als Putins achterban. Hiervoor zou ik de lezer graag willen verwijzen naar de sectie 4.2.7. Limonov verduidelijkt waarom hij en de leden van zijn partij stabiliteit moeten schuwen. Hij vreest dat de huidige stabiliteit weinig zal veranderen aan de positie van de nationaal-bolsjewieken: “стабильность оставит нас навсегда в нашем сегодняшнем положении.[…] Оставит в неудачниках жизни.”167 Hierbij maakt Limonov zo goed als geen onderscheid tussen het soort stabiliteit, die hij wil doen verdwijnen. Bedoelt hij de stabiliteit als een algemeen begrip, dat niet zo controversieel is door de positieve waarde die de meerderheid van de mensen eraan hecht? Of bedoelt hij de stabiliteit als een specifiek fenomeen in het hedendaagse politieke landschap van Rusland? In het tweede geval wordt het namelijk moeilijker om de stelling te verdedigen dat de huidige stabiliteit ‘echte stabiliteit’ is. De discussies die het woord uitlokt zijn daar een goed bewijs voor. De meest typerende uitspraak van die men in verband met de stabiliteit kan vinden is “долой стабильность!”168 Hiermee onderscheidt Limonov zich van de andere oppositiebewegingen. Er is sprake van een omkering van een positieve waarde richting negativiteit. Deze uitspraak wordt verdiept door de volgende zin: “Да здравствуют конфликты, противоречия, провокации и потасовки!” 169 De rechtlijnigheid van de context in de breedste zin van het woord wordt aangevallen. De auteur verheerlijkt de dialectiek omdat hieruit “может вырасти новый порядок, при котором мы, а не чиновники с

163

“generaals, […] “de nieuwe Russen”, die geld verdienen aan de agonie van de economie en het verval van het Russisch staatsbestel” 164

“de fractie KPRF [de communisten] en de Žirinovski’s” [aanhangers van de liberale partij ‘LDPR’, die in de Doema zetelt] 165 “SCHADELIJK” 166 “radicale nationalisten en radicale communisten, de sociaal ontevreden jeugd, de provincialen” 167 “de stabiliteit zal ons voor altijd in onze huidige toestand laten. […] Ze zal ons bij de mislukkelingen van het leven laten.” 168 “Weg met stabiliteit!” 169 “Leve de conflicten, paradoxen, provocaties en schermutselingen!”

51

капээсэсовской кровью, окажемся наверху.”170 Elke ideologie is opgebouwd door verschillende categorieën, die de sociale groep in kwestie definiëren (Van Dijk 1995: 139). Afhankelijk van de relatie die deze groep heeft ten opzichte van de dominante groep, afhankelijk van de “rol” die een sociale groep speelt om aan bepaalde verwachtingen te doen, verschuift de focus van de definiërende categorie. In het geval van Limonov is het vrij duidelijk dat de focus vooral ligt op zelfrepresentatie. Van Dijk (1995: 147) stelt dat dit vaak het geval is bij “groups whose identity is threatened, insecure, or marginalized”. De bedreigde identiteit uit zich uiteraard ook in taal. De tekst die we bespreken staat boordevol persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden, meestal in eerste persoon meervoud. Limonov verwijst continu naar wat “wij” nu willen bereiken, waar “wij” tegen zijn, wat “wij” nodig hebben om “onze” positie te verbeteren. Een belangrijk element in de opbouw van de “wij”-identiteit is de omarmende beweging van de tekst. “Wij” slaat niet enkel op de leden van de radicale beweging, maar ook op de samenleving, die men aan de “juiste” kant wil plaatsen. De polarisatie van de samenleving en de overheid moet worden verzekerd opdat de negatieve connotatie van stabiliteit haar doel zou treffen. Men kan dus besluiten dat Limonov het systeem wil omverwerpen of zodanig aanpassen dat zijn beweging er ook deel van kan uitmaken. Net als in de andere teksten die we gezien hebben, is een dreiging de meest gebruikte manier om het argument van een noodzakelijke machtswissel kracht bij te zetten: “Стабильность нужно свергнуть, и, слава богу, есть факторы, которые не дают застыть цементу стабильности, грозящему надолго стянуть в бетон наше общество.”171

5.2.4 Radicale taal: tussen nationalisme en socialisme Bij het lezen van dit hoofdstuk valt meteen op hoe radicaal de nationaal-socialistische partij is. Elk hoofdstuk heeft niet enkel een pamflettair karakter, zelfs de woordkeuze situeert zich in de buurt van de eerste helft van de twintigste eeuw. Limonov lijkt wild om zich heen te slaan om heel duidelijke grenzen te kunnen afbakenen tussen zichzelf en de rest. De rest is in dit geval zowel de regerende partij Verenigd Rusland, als de officiële oppositie, namelijk de liberalen en de communisten, respectievelijk de ‘ЛДПР’ en de ‘КПРФ’. Het gaat dus om het volledig politiek gestel, dat in de handen is van de bovengenoemde sociale actoren. Precies daarom is het van belang om een andere taal te hanteren dan de establishment, waar Limonovs beweging geen deel van uitmaakt, maar er wel naar streeft om zelf de establishment te zijn.

170

“een nieuwe orde kan groeien waarbij wij, en niet de ambtenaren met communistische partijbloed, aan de top zullen terechtkomen.” 171 We moeten de stabiliteit omverwerpen en er zijn, godzijdank, factoren die het cement van de stabiliteit, die onze samenleving voor een lange tijd dreigt vast te trekken, niet laten stollen.”

52

Deze zelfafbakening uit in de eerste plaats in het taalgebruik. Als men tegen de dominante politieke systeem is, dan komt het er op aan de woorden een andere invulling te geven. Michael Halliday (2003: 85) bestempelt dit fenomeen als de ‘anti-language’. Gezien het feit dat Limonov een volstrekt andere interpretatie hanteert van zo’n geladen concept als ‘stabiliteit’, lijkt het mij dus niet meer dan terecht dat de taal van de nationaal-socialisten als “anti-taal” bekeken mag worden. Doch het is geen volstrekt nieuwe sociale taal. Het lijkt verstandiger om te stellen dat het met één been in de ‘anti-language’ staat en in de literaire standaardtaal met het ander. De teksten die in het boek ‘Как мы строили будущее России’ staan, zijn doordrenkt met woorden en uitdrukkingen die heel moeilijk in te passen zijn in het officieel, politiek discours. Doch men kan niet zeggen dat Limonovs taal vulgair is. Het is heel duidelijk dat Limonov een belezen en een welsprekend man is, waardoor ik zou willen stellen dat zijn teksten een mengvorm zijn van een vulgaire, revolutionaire “anti-taal” en deels een klassiek voorbeeld van een standaard politiek-agiterende taal. Ze hebben zowel een literaire als een informele waarde. In de tekst die we nu analyseren staan beide vormen naast elkaar. Let op de stilistische discrepantie tussen beide stellingen over stabiliteit: “Ибо стабильность оставит нас навсегда в нашем сегодняшнем положении: маргиналов политики, обездоленных жизни, оттиснутых от тарелок с мясом, от красивых девок, от оружия и власти.” 172 “Стабильность же неуклонно приведет ко все более жесткому обществу, где дети Каинов номенклатуры будут жить, а дети тружеников Авелей — прозябать.”173

In het eerste voorbeeld zijn de nadelen van het leven in “de huidige stabiliteit” vooral gematerialiseerd. Het roept beelden op van een benadeeld persoon, van een dier dat “weggeduwd is van de borden met vlees”, van een man die niet mag genieten van het vrouwelijk schoon enz. De huidige toestand zorgt er dus voor dat zij met macht van al de opgesomde “privéleges” kunnen genieten. Privéleges die allemaal een soort verlangen oproepen door hun materieel karakter: welvaart, geld, mooie vrouwen, macht. Met andere woorden, het zijn waarden die men zonder discussie zou kunnen bestempelen als de waarden van de moderne mens. Het tweede voorbeeld contrasteert hier echter mee door de afwezigheid van de bovenstaande waarden. Het bevat wel literaire elementen, zoals de verwijzing naar het Oude Testament; angst voor een “harde samenleving”, waarvan men weet dat slechts weinig mensen het als wenselijk zien, en een positieve waarde die men aan zichzelf toeschrijft,

172

“Want stabiliteit zal ons voor altijd in onze huidige toestand laten: als marginalen van de politiek, die benadeeld zijn in het leven, weggeduwd van de borden met vlees, van de knappe meiden, van de wapens en de macht.” 173 “De stabiliteit zal echter gestadig leiden tot een hardere samenleving, waar de kinderen van de Kaïns van de nomenclatuur zullen leven, terwijl de kinderen van de hardwerkende Abels zullen vegeteren.”

53

namelijk het beeld van de harde werker. Er zijn ook een aantal andere voorbeelden van de vulgaire elementen, die deze sociale groep onderscheiden van de bekendere bewegingen en partijen die een grotere legitimatie hebben bij de bevolking, zoals de liberaal-democraten. Juist door het feit dat de nationaal-bolsjewieken een veel kleinere basis hebben dan de grotere partijen, kunnen ze zich permitteren om minder opgepoetste woorden en uitdrukkingen te gebruiken. Een goed voorbeeld is de interpretatie van ‘stabiliteit’ die we in de tekst gezien hebben. Stabiliteit wordt noch verdedigd noch ontkend. Er wordt niet gepoogd om de stabiliteit taalkundig te herstellen of te creëren. Er wordt opgeroepen om de stabiliteit op te heffen, “omver te werpen”. In die zin kan men zelfs niet spreken van een poging om zichzelf te legitimeren bij de meerderheid van de bevolking, zoals de andere grote oppositiepartijen wél doen. Het is wel een bewuste keuze: “Дестабилизации желает меньшинство, но лучшее, талантливейшее, активнейшее меньшинство, оно-то и называется нацией.”174 Limonov beseft dus dat zijn partij een minderheidspartij zal blijven, maar hij beroept zich wel op een zeker superioriteitsgevoel, die hij in zijn eigen voordeel aanwendt. Het woord democratie is daarbij nergens te bespeuren. En dat lijkt Limonov ook niet belangrijk te vinden: “не нужно больше уповать, притягивать за уши бесформенные «массы» или неопределенный «народ».”175 De macht behoort dus niet aan hen toe, die de meerderheid van de bevolking achter zich hebben, maar zij, die “het meest actief en getalenteerd zijn.” Een ander aspect van Limonovs taal wordt uitgedrukt door het revolutionaire karakter van zijn woordenschat. De sloganachtige uitspraken zoals “долой стабильность!”176, “Да здравствуют конфликты, противоречия, провокации и потасовки!”177. Er wordt voortdurend de nadruk gelegd op actie: “задача состоит в том, чтобы перевести Россию в абсолютно новый этап политики — политики конфликта и действия”178. Grote beloftes worden gedaan met betrekking tot hen, die nu de macht hebben. Limonov belooft dat indien de stabiliteit in Rusland wordt doorbroken, dat “все центристы, все интернационалисты, как демократы, так и пердуны КПРФ, будут сметены с политической сцены.”179 Indien men deze elementen in beschouwing neemt, kan men wel besluiten dat Limonov een beeldenstormerstaal hanteert. De groteske vormen, die de tekst soms aanneemt, doet zelfs denken aan manifesten van radicale partijen uit de eerste helft van de 20ste eeuw en kunststromingen, zoals bijvoorbeeld de futuristen.

174

“Destabilisatie is gewenst door een minderheid, maar de beste, de meest getalenteerde, de meest actieve minderheid blijkt uiteindelijk toch de natie te zijn!” 175 “men moet zich niet meer verlaten [op…], de vormloze “massa’s” of het onbepaalde volk aan hun oren meetrekken” 176 “Weg met stabiliteit!” 177 “Leve de conflicten, paradoxen, provocaties en schermutselingen!” 178 “de taak bestaat erin om Rusland naar een absoluut nieuwe etappe van politiek te brengen: de politiek van conflict en actie” 179 “alle centristen, alle internationalisten, zowel de democraten als de oude zakken van de ‘КПРФ’, zullen van het politiek toneel worden geveegd.”

54

Impliciet wil dit zeggen dat hij de stabiliteit zoals ze nu “is” in Rusland erkent, want enkel door haar te erkennen kan Limonov het proberen omver te werpen. Doch het is geen absolute stabiliteit. Limonov stelt dat er factoren zijn, die de stabiliteit ondermijnen, hoewel het “в большинстве своем внешние факторы” zijn.180 Een voorbeeld van een “destabiliserende factor” zijn de “[н]еуспокаивающиеся чечены, парадоксальным образом дестабилизируя Россию”181 Het feit dat Limonov de inwoners met een Tsjetsjeense nationaliteit met een kleine letters schrijft en de letter ‘ц’ in de uitgang negeert (waardoor het woord een informele, vulgariserende lading krijgt), verraadt zijn standpunt over de etnische minderheden in de deelrepublieken, want hij lijkt het niet te hebben over een nationaliteit maar over een groep met een negatieve reputatie. Een groep, die hij echter wel nuttig vindt, aangezien ze “работают на нас с вами.”182 Dus alhoewel hij erkent dat de stabiliteit nog stevig in haar schoenen staat in Rusland, belooft hij ook dat er een andere tijd zal aanbreken. Limonov vindt het belangrijk dat de stabiliteit niet enkel extern gestuurd wordt, maar ook intern opgewekt wordt: “Пока нестабильность обеспечивается извне: энергичными чеченами (враги России, ясно, но в данном случае — дестабилизирующая сила)”183 Limonov beschouwt de stabiliteit als een feit. Een feit waarmee hij de strijd wil aanbinden. Het woord ‘застой’ is, althans in deze tekst, maar één keer gevallen, maar Limonov geeft het woord wel een compleet andere invulling, in plaats van het als een verschil in interpretatie te zien: “Итак, бойтесь стабильности. Если общество застынет, нам всем придет хана. Нас загонят в тупую, скучную жизнь, в такое бессмысленное существование, что покажется раем и самый тухлый застой.” 184

Wat Limonov hier doet, is een verschil creëren tussen stabiliteit en stagnatie. Dit is een belangrijk gegeven, aangezien de andere ideologieën die we besproken hebben dit niet doen. Daar is juist sprake van een “struggle between meaning systems” (Fairclough 1989: 95). Limonovs echter maakt een duidelijk onderscheid tussen beide concepten en het is niet ‘застой’, maar ‘стабильность’ die hij als een negatief fenomeen beschouwt.

180

“in de meerderheid van de gevallen externe factoren zijn” “de onrustige Tsjetsjenen [pejoratief], die op een paradoxale wijze Rusland destabiliseren” 182 “werken voor u en ons” 183 “Voorlopig wordt de destabilisatie van buiten uit gegarandeerd door de energieke Tsjetsjenen (het zijn vijanden van Rusland – dat is wel duidelijk -, maar in dit geval zijn ze een destabiliserende kracht) 184 “Dus, vrees de stabiliteit. Als de samenleving gestold is, dan zal het met ons gedaan zijn. Ze zullen ons in een stom, saai leven drijven, in zo’n zinloos bestaan dat zelfs de meest bedorven ‘застой’ een paradijs zal lijken.” 181

55

6. Vergelijkende tabel Putins perssecretaris Dmitrij Peskov. centrumrechts, conservatief  Beeld van zichzelf

 



Beeld van ‘de andere’

  

 

Liberaal-Democraten van ‘Дождь’

Belangrijkste problemen eerst Maatschappe- lijke stilstand is van secundair belang Het ‘Volksfront’ is een goed sociaal platform voor maatschappelijke debatten De tandem is efficiënt

 

De oppositie is vooral de Moskouse society. Ze hebben hun eigen “luxeproblemen” Ze zijn zeer actief op de sociale netwerksites, waarop ze enkel kritiek uiten Ze wonen binnen de Tuinring Ze verzamelen zich in prestigieuze koffiehuizen



 



P. Svjatenkov, patriottisch-nationalisme

Progressief Hun problemen verdienen ook maatschappelijke aandacht Vrijheid van meningsuiting is heel belangrijk Actief zijn op sociale netwerksites is een must



Zelfidentificatie met de “российско[е] общество”185 die dacht dat Putin “наш человек, патриот”186 was, die terechtgekomen was tussen de democratische hervormers, wier hervormingen nefast waren voor een groot deel van de bevolking

Brežnevisering van Putin De overheid is niet ‘modern’, Putin noch Peskov maken gebruik van de sociale media



“в руководстве страны возобладали люди, которые исповедуют философию «после нас – хоть потоп”187

185

“Russische samenleving” “onze man, een patriot” 187 “Er zijn mensen aan de macht gekomen in ons land, die de filosofie “na ons de zondvloed” prediken.” 186

56

 Beeld van Brežnev

 



Beeld van de jaren ’90

 

Men kent Brežnev helemaal niet. Brežnev is de grondlegger van de moderne economie. Vroege Brežnev staat voor vooruitgang, net als Putin nu. “Брежнев - это огромный «плюс».”188

 

Niets werkte Er was geen sprake van een staat



‘Застой’ Geen onderverdeling van zijn regeerperiode, die integraal in het teken van stagnatie staat.



“De financiële instellingen functioneerden normaal”







 Mogelijkheid van een revolutie /uiteenval

  

Er is geen voedingsbodem Er is geen protestklimaat Er is geen neerwaartse tendens Er is geen degradatie

 

Er is een dreiging De revolutie wordt aangevuurd door de sociale netwerksites, zoals in de Arabische landen





Hij verkoos de inkomsten uit de aardolie-export boven hervormingen “In de 18 jaar van Brežnevs regering was de sovjetexport niet competitief meer”

Er was een “толпа березовскогусинских, ельциных и чубайсов”189 aan de macht “годы лихолетья”190 “Необрежневизм грозит России длительным застоем, а потом – крахом”191 Rusland kan gebalkaniseerd worden door buitenlandse mogendheden als het zwak blijft. Servië moet dus als voorbeeld dienen.

188

“Brežnev, dat is een gigantisch “plusteken”” “ schare berezovsko-gusinsken, jel’cyns en čubajsen, die over het land regeerden in de jaren ’90. 190 “jaren van rampspoed” 191 “Het neobrežnevisme bedreigt Rusland hiermee: een langdurige ‘застой’en daarna een ineenstorting.” 189

57

Стабильность

  

Застой

  



De ‘vroege’ Brežnev De efficiënte tandem “vooruitgaande ontwikkeling”

De ‘late’ Brežnev “degradatie” “neerwaartse tendens”

/



 

Vooral verbonden met Vladimir Putin en de vrijheid van meningsuiting “Фактор уставания”193 De hele regeerperiode van Brežnev



  

 



Vladimir Putin, centrumrechts, conservatief.  Beeld van zichzelf 

 

“наведение конституционного порядка”197 “соблюдение социальных гарантий граждан”198 “укрепление государствен-ных институтов”199 “это разумно использовать то, что выгодно в данный момент что принесет

Boris Nemcov, liberaaldemocraat. 

Hij ziet zijn partij als een structuur die het land volgens de principes van de “volkssoevereiniteit, triomf van de wet en concurrentie” wil bouwen.

De stabiliteit hangt af van de inkomsten uit de aardolie-export “Стабильность без реформ, стабильность нефтяной иглы”192 «нулевые» годы194 “лихолетье – это навсегда”195 De economie, die lang en stevig aan de aardolienald zit “Een proces van totale degradatie “Ситуация внутреннего гниения и распада”196 “neobrežnevisme ”

Eduard Limonov, national-bolsjewisme.     

Radicale socialisten en nationalisten De sociaal ontevreden jeugd De inwoners van de provincie Gericht op het creëren van conflict “De beste, de meest getalenteerde, de meest actieve minderheid.”

192

“stabiliteit zonder hervormingen, stabiliteit van de aardolienaald” “Factor van moeheid” 194 “de nuljaren” 195 “de jaren van rampspoed – dat is voor altijd” 196 “Situatie van interne rotting en verval” 197 “het scheppen van constitutionele orde” 198 “het naleven van de sociale garanties van de burgers” 199 “versterking van de staatsinstellingen” 193

58





максимальную прибыль”200



“обязательно двигаться вперед”201



“Быть конкурентоспособными во всем”202



Beeld van ‘de andere’ /





Putin controleert samen met zijn “familieleden, collega’s van de FSB en het SintPetersburgse stadsbestuur” de belangrijkste economische takken Putin overstelpt de Kaukasus met geld in ruil voor steun tijdens de verkiezingen Zijn buitenlands beleid is “агрессивна и недальновидна” 203



“властная группировка”204







“Een hele rij van serieuze problemen, waarvan een deel uit de vorige eeuw komt.”





/

De overheid en het bestuursapparaat bestaat voornamelijk uit de voormalige sovjetnomenclatu ur Zij “

бумажками с нужными подписями и печатями



Beeld van Brežnev

De kern van de natie “een jonge beweging”

получили в собственность заводы, фабрики, богатство недр России”205 Iedereen die deel is van de establishment en baat heeft bij de huidige stabiliteit “Een praatclub voor ouderen en bejaarden” In het algemeen een negatief beeld over de voormalige leden van de Communistische Partij.

200

“het is verstandig om datgene te gebruiken wat op het gegeven moment het meest opbrengt” “we zijn verplicht om voorwaarts te bewegen” 202 “competitief zijn in alles” 203 “agressief en kortzichtig” 204 “overheidsbende” 205 “hebben dankzij papieren met de nodige handtekeningen en stempels bedrijven, fabrieken, de rijkdom van de Russische bodem gekregen” 201

59

 Beeld van de jaren ’90 



“een golf van economische malaise, die inflatie heeft veroorzaakt” “Власть была малоэффективной , а сама страна напоминала сообщество «удельных княжеств», имеющих свои законы и правила”206 “Een ware burgeroorlog was aan de gang in de Noordelijke Kaukasus”



 Mogelijkheid van een revolutie /uiteenval

/



Nemcov vindt dat de democraten de rechten kwijt zijn, die ze in de jaren ’90 wél hadden, vooral het recht om iemand op een democratische manier “weg te jagen”.

“кругом враги, в первую очередь наши соседи”207 Стабильно горит Кавказ. Практически каждый день убивают в Дагестане, КарачаевоЧеркесии, Ингушетии, КабардиноБалкарии.”208

/





De stabiliteit is nog te stevig omdat de destabilisatie vooral extern wordt opgewekt Er is een mogelijkheid als de interne destabilisatie een feit wordt.

206

“het gezag was weinig effectief en het land zelf deed denken aan een gemeenschap van “apanages”, die hun eigen wetten en regels kenden.” 207 “overal zijn er vijanden, in de eerste plaats onze buren” 208 “Stabiel brandt de Kaukasus. Zo goed als elke dag worden er mensen vermoord in Dagestan, KaračevoČerkessië, Ingušetië, Kabardino-Balkarië.”

60

Стабильность

   





 Застой



“макроэкономиче ская устойчивость”209 “wij hebben de stabiliteit bereikt” “устойчивый инновационный рост”210 Niet de getroffen maatregelen hebben Rusland uit de crisis geleid, maar “de negen jaar van stabiele, economische groei, die aan de crisis voorafgingen” “стабилизация ситуации на рынке труда”



Stabiliteit wordt als waarde omgekeerd. Het woord wordt in één zin gebruikt met elementen die semantisch het tegengestelde zijn. Zie secties 4.2.1 tem 4.2.7 voor de omkering van de semantische waarde en 4.2.8 voor wat stabiliteit dan precies inhoudt voor Nemcov.



“Кладбищенская стабильность”213



“беспросветн[ый ] засто[й], который сулит нам вернувшийся в Кремль Путин”214

“устойчивое повышение

 





Er is stabiliteit en dat is een probleem. Stabiliteit wordt onderhouden door hen, die daarbij gebaat is. Stabiliteit wordt gesteund door iedereen die nu (theoretische) macht heeft en deel uitmaakt van het politiek bestuur van het land Stabiliteit is het tegenovergestelde van actie.

благосостояния граждан”211 “укрепление позиций России в мире”212

“een hele rij van serieuze problemen, waarvan een deel reeds van de vorige eeuw aansleept, vooral de op grondstoffenexport gerichte economie “de crisis heeft ons nog eens herinnerd aan de op grondstoffenexport gerichte economie, over de zwakheid van de financiële markt en van de basisinstellingen





De stabiliteit zal leiden tot een “stolling van de samenleving”. De meest bedorven ‘застой’ zal dan een “paradijs lijken”.

209

“een macro-economische standvastigheid” “een standvastige, innovatieve groei” 211 “een standvastige verhoging van de welvaart van de burgers 212 “versterking van de posities va Rusland in de wereld” 213 “Een kerkhofstabiliteit” 214 “Uitzichtloze ‘застой’, die de in het Kremlin teruggekeerde Putin ons belooft” 210

61

van de markt. Vooral over het onvoldoende hoge niveau van de competitiviteit”

62

Conclusie Vooraleer we zullen overgaan tot de bespreking van deze thesis, zou ik de lezer er op willen wijzen dat dit onderzoek geenszins pretendeert op volledig overzicht van de machtsverhoudingen tussen de sociale groepen in Rusland anno 2013. Daarvoor zijn vijftig pagina’s lang niet genoeg. Bovendien is het onbegonnen werk, aangezien er zo veel partijen, bewegingen, splintergroepen zijn die elk hun eigen kijk hebben op de realiteit. Dit onderzoek moet men eerder zien als een korte onderdompeling in de heterogene massa van de politiek in Rusland. Om de heterogeniteit van de Russische oppositie te bewijzen, heb ervoor gekozen om de perceptie van twee ondertussen bekende concepten ‘стабильность’ en ‘застой’ te onderzoeken. Mijn uitgangspunt was dat men de positie van een ideologie kan afbakenen aan de hand van een belangrijk begrip. Ik zeg met opzet één begrip omdat stabiliteit en stagnatie tot één semantisch veld behoren, maar verschillende invullingen krijgen afhankelijk van het ideologische standpunt van de gebruiker ervan. Een begrip, dat typerend is voor het land, de context, de geschiedenis en de heersende mentaliteit. Concepten worden namelijk geconstrueerd op basis van bepalende gebeurtenissen. Eens er één definitie openbaar is gemaakt, zullen er dus andere volgen, tenzij de heersende definitie een absolute betekenis krijgt (en dat gebeurt zeer zelden) en tenzij er geen werkende publieke sfeer is. In het geval van Rusland is de geschiedenis zeer bepalend geweest voor het tot stand komen van de concepten ‘стабильность’ en ‘застой’. In de loop van de voorbije twee honderd jaar heeft Rusland “stabiele” periodes gekend, die gevolgd werden door zeer woelige tijden zoals (mislukte) staatsgrepen, massabetogingen, moordaanslagen en revoluties. Precies daarom is er een discrepantie ontstaan tussen de wil om stabiliteit te behouden enerzijds en de noodzaak om de gepropageerde stabiliteit af te schilderen als stagnatie om zodoende enige hervormingen los te krijgen. Het is een discussie tussen behoudsgezindheid en modernisering. We hebben gezien dat de discussie over ‘стабильность’ en ‘застой’ een historisch karakter heeft. De moderne interpretatie hiervan is geworteld in de perceptie van de geschiedenis. De periode, die de meeste invloed uitoefent op de actuele interpretaties is, zoals we gezien hebben, de regeerperiode van Leonid Brežnev, die in het collectieve geheugen overwegend met een tijdperk van ‘застой’ wordt geassocieerd. Dit woord werd een tijdlang vergeten na de uiteenval van de Sovjet-Unie, maar het is sinds de voorbije jaren aan een opmars bezig. Niet in de laatste plats door de associatie die bepaalde oppositionele bewegingen met Putin leggen. Dat is bijvoorbeeld het geval in de teksten van de liberaaldemocraten en de nationalistische patriotten. De eerste groep hekelt vooral het gebrek aan transparantie en een normaal werkende publieke sfeer. Het accent ligt dus op een eerlijke, proportionele verspreiding van informatie. De tweede groep verstaat eerder interne zwakheid onder het begrip ‘застой’. Door dit concept te gebruiken, duiden ze eerder op de zwakke 63

economie, het gebrek aan ontwikkeling in de sectoren zoals cultuur, wetenschap, het leger, … die tijdens de Sovjet-Unie aanzienlijk beter werden onderhouden dan nu. Er is weliswaar geen sprake van een nostalgie naar de tijd van Brežnev of de Sovjet-Unie in het algemeen, maar de positieve elementen ervan worden wel aangehaald om de huidige context aan te klagen. Putin en zijn perssecretaris zijn dus genoodzaakt om hun eigen positie te legitimeren door Brežnevs periode als positief voor het land te beschrijven om de vergelijking “Putin = застой’ te ontkrachten. Een ander belangrijk element die de machtsverhoudingen bepaalt, is de ambigue periode die de jaren ’90 omspant. Hoewel het voor het merendeel van de bevolking buiten kijf staat dat de jaren ’90 alles behalve een rustige, stabiele tijd was, zijn er toch politieke bewegingen, zoals bijvoorbeeld de liberaal-democraten, die dat tijdperk niet in negatieve bewoordingen omschrijven. Het zou volgens mij politieke zelfmoord betekenen om de jaren ’90 op te hemelen, gezien het feit dat de implosie van de Sovjet-Unie en de daarop volgende shocktherapie van de economie voor een groot aantal sociaal-economische slachtoffers heeft gezorgd. Desondanks verwijzen de liberaal-democraten, weliswaar op een subtiele, impliciete manier wel op een pluspunt uit die tijd, namelijk de relatieve vrijheid van meningsuiting en de aanwezigheid van democratische krachten in het bestuur. De huidige overheid onder leiding van Vladimir Putin kan zich dan weer wel permitteren om de jaren ’90 in hun eigen voordeel uit te spelen en ze hoeven het niet impliciet te doen. Integendeel, de rol van Putin wordt afgeschilderd als die van de brenger van rust na de storm. Zijn vertrek zou dan logischerwijze het einde van stabiliteit betekenen voor het land. In het interview van VIP-Premier beschrijft Putin uitgebreid hoe hij de orde op zaken heeft gesteld, de stabiliteit heeft teruggebracht en de burgeroorlog in Tsjetsjenië heeft gestopt. Men kan dus stellen dat de jaren ’90 een erg belangrijk referentiekader zijn voor de legitimatie van het huidig regime. Een heel belangrijk aspect in Putins stabiliteit is de standvastigheid van de economie en de representatie van Rusland als het “land van nieuwe mogelijkheden”. Door de opkomst van het internet is een belangrijk deel van de publieke discussies vrij toegankelijk geworden voor alle geïnteresseerden. Dit heeft uiteraard ook gezorgd voor een versnelde verspreiding van negatieve beeldvorming in binnen- en buitenland. Een goed voorbeeld is de negatie van stabiliteit door alle oppositionele bewegingen en het ontstaan van een beeld van Rusland als zijnde een instabiel, corrupt land. Gezien het risico voor verloren investeringen, die dat met zich meebrengt, is Putins pleidooi voor stabiliteit erg economisch gericht. Wat mij opgevallen is, is de specifieke taal van het moderne kapitalisme die hij hanteert. Stabiliteit wordt op die manier een waarborg voor binnenlandse en buitenlandse investeringen in de sleutelsectoren van de economie. Doch het is niet alleen de huidige overheid die haar eigen positie legitimeert met behulp van dreigingen. Ook de oppositie past hetzelfde principe toe, maar dan in de omgekeerde richting. Eerst en vooral wordt het begrip ‘stabiliteit’ ontkracht, waarna men de 64

lezer waarschuwt voor verval, degradatie, ontbinding enzovoort. Het begrip ‘стабильность’ wordt dus ‘застой’, met telkens een eigen invulling. Enkel de nationaal-bolsjewieken onder leiding van Eduard Limonov maken een duidelijk onderscheid tussen de twee begrippen. In de laatste tekst is het ‘стабильность’, en niet ‘застой’, die men als een negatief fenomeen ziet. Limonov ontneemt volledig het positieve, dat door het woord wordt opgewekt. Als leider van een eerder marginale beweging, kan hij het zich meer permitteren, dan de sociale actoren die een legitimiteit hebben bij de bredere bevolking. In dit geval wordt stabiliteit voorgesteld als een toestand, waartegen men moet strijden. In het begin van het onderzoek wilde ik het gebruik van de woorden ‘стабильность’ en ‘застой’ analyseren, maar wat mij opgevallen is, is het feit dat ‘стабильность’ veel vaker gebruikt wordt dan ‘застой’. Ik zie hier persoonlijk weinig verklaringen voor. Mogelijk is ‘стабильность’ actueler en positiever om te horen, terwijl ‘застой’ op de achtergrond opereert, wellicht door de “overproductie” in de jaren van de Perestrojka. Ten tweede wordt ‘застой’ overwegend door de oppositie in de mond genomen. Enkel Dmitrij Peskov heeft het woord gebruikt, zij het in een andere historische context, namelijk die van de late Brežnev. De stelling dat de regeerperiode van Putin volledig op die van Brežnev lijkt, zou immers onhoudbaar zijn. Het onderzoek naar de concepten ‘стабильность’ en ‘застой’ is een onderzoek naar legitimatie van eigen doelstellingen en identiteit gebleken. De betekenis, die aan beide woorden wordt gegeven, is enerzijds in de synoniemen en semantische collocaties te vinden, en anderzijds in de verhouding van de sociale groepen ten opzichte van het verleden en de ideologische vijand. Er is dus sprake van een wisselwerking tussen het geven van betekenis en het problematiseren van de machtsverhoudingen. De betekenis die men bijvoorbeeld aan ‘стабильность’ geeft, hangt af van de positie van de onderdrukte sociale actor ten opzichte van de dominantere opponent. Hun relaties in de werkelijkheid gaan zich dan ook uiten in taal. Door een bepaalde betekenis in de publieke sfeer te brengen, probeert men in de eerste plaats zijn eigen invloed te vergroten op het publiek en daarom is het belangrijk om te onderstrepen dat de betekenis die zich het best kan legitimeren altijd dominanter zal zijn, ongeacht de ethische kant van de zaak.

65

Bibliografie Aday, Sean et al. 2012 Blogs and Bullets II. New Media and Conflict after the Arab Spring. Peaceworks N° 80: 3-24. Wasgington DC: United States Institute of Peace. Berger, Peter and Thomas Luckmann 1966 The Social Construction of Reality. A Treatise in the Sociology of Knowledge. London: Penguin Books. Blackledge, Adrian 2005 Discourse and Power in a Multilingual World. Amsterdam: John Benjamins Publishing Co. Fairclough, Norman 1989 Language and Power. New York: Longman Inc. Fairclough, Norman 2003 Analysing Discourse. Textual analysis for social research. London and New York: Routledge. Golunov, Sergej 2012 The “Hidden Hand” of External Enemies. The use of conspiracy theories by Putin’s regime. PONARS Eurasia Policy Memo No. 192 Volgograd State University. Halliday, Michael 2003 On Language and Linguistics. London and New-York: Continuum International Publishing Group. Kress, Gunther. 1989 Linguistic processes in sociocultural practice. Oxford: Oxford University Press. Laclau, Ernesto & Chantal Mouffe 2011 Hegemony and socialist strategy: towards a radical democratic politics. London: Verso

66

Leijonhufvud, Axel. 2006 The Uses of the Past. Discussion Paper No. 3 Trento: Universita’ Degli Studi di Trento. Malfliet, Katlijn, Ria Laenen & Niels Smeets 2011 Het democratisch deficit van de Russische verkiezingen 2012-2012. Rusland Observatorium. Katholieke Universiteit Leuven. Medžidov, Abdulmedžid 1982 Smešnoj Gorodok. Moskva:Izdatel’stvo “Malyš’” Pautova, L. 2006 “Stabil’nost’ po-ukrainski” vs “stabil’nost’ po-rossijski”. Social’naja Real’nost’. 7-8: 21-37. Moskva: Fond Obščestvennoe Mnenie. Van Dijk, A. T. 1995 Ideological discourse analysis. New Courant (English Dept, University of Helsinki), 4: 135-161. (Special issue: Interdisciplinary approaches to Discourse Analysis , ed. Eija Ventola and Anna Solin.) Van Dijk, A.T. 2001 Critical Discourse Analysis. In: Handbook of Discourse Analysis. D. Tannen, D. Schiffrin & H. Hamilton (eds.), 352-371 Oxford: Blackwell. Vasilik, M. (ed.) 2000 Politologija. Xrestomatija. M.: Gardariki. Internetbronnen: Ožegov, S.. Jaartal onbekend

Tolkovyj slovar’ russkogo jazyka. Online. Geraadpleegd op 26/01/2013. Beschikbaar via http://www.ozhegov.org/words/9765.shtml

Sanžarevskij, I. 2010 Političeskaja nauka: Slovar’-spravočnik. Jenciklopedii i Slovari. Online. Geraadpleegd op 25/01/2013. Beschikbaar via http://enc-dic.com/polytology/Stabilnost-politicheskaja-1861/ 67

Ušakov, D. Jaartal onbekend

Vinogradov, V. Jaartal onbekend

Tolkovyj lovar’ akova. Online. Geraadpleegd op 26/01/2013. Beschikbaar via http://ushakovdictionary.ru/word.php?wordid=18345

Istorija Slov. Čast’ 1. Online. Geraadpleegd op 26/01/2013. Beschikbaar via http://etymolog.ruslang.ru/vinogradov.php?id=zastoj&vol=1

Anoniem 2009 Antinazi. Jencyklopedija sociologii. Online. Geraadpleegd op 25/01/2013. Beschikbaar via http://tinyurl.com/a9l5wl9 Anoniem 2012 “Брежневизация”. Etymologie van het woord. Online. Geraadpleegd op 27/03/2013. Beschikbaar via http://bg.ru/city/slovar_2011-9875/ Teksten bijlage: Tekst 1: Interview uit het programma ‘Hard Day’s Night’ met Dmitrij Peskov. 2012 Дмитрий Песков знает о Путине все. Полная версия. Online. Internet. Geraadpleegd op 10 april 2013. Beschikbaar via http://tvrain.ru/articles/dmitriy_peskov_putin_ni_v_kom_ne_nuzhdaetsya-40930/

Tekst 2: Svjatenkov, Pavel 2011 Путин начал как Штирлиц, а закончит как Брежнев? Online. Internet. Geraadpleegd op 8 april 2013. Beschikbaar via http://www.km.ru/v-rossii/2011/10/05/prezidentskie-vybory-2012-goda/putin-nachalkak-shtirlits-zakonchit-kak-brezhnev

68

Tekst 3: Levada, Jurij (Analitičeskij Centr Jurija Levady) 2012 Ob čestvennoe Mnenie – 2012. Moskva: Levada Center Tekst 4: Auteur anoniem (interview met Putin, Vladimir) 2011 ‘Rossii nužna stabil’nost’’. VIP-Premier 4/5 /10:8-17. Online. Geraadpleegd op 01/12/12. Beschikbaar via http://www.vip-premier.ru/userfiles/file/4-5-2011/8-17.pdf Tekst 5: Nemcov, Boris 2012 Kladbiščenskaja Stabil’nost’. Novaja Gazeta. № 23 van 2 maart 2012. Online. Geraadpleegd op 18/01/2013. Beschikbaar via http://www.novayagazeta.ru/politics/51351.html Tekst 6: Limonov, Jeduard 2004 Hoofdstuk uit ‘Kak My Stroili Buduščee Rossii’. Online. Geraadpleegd op 08/04/2013. Beschikbaar via http://skachate.ru/literatura/43884/index.html?page=32

Afbeelding voorpagina: Sverčkov Nikolaj Egorovič: “Po Velikomu Sibirskomu Puti (V ssylku)

69

Appendix Tekst 1: Dmitrij Peskov Песков: Действительно в Москве можно достаточно часто сейчас услышать слова «зачем он возвращается?». Действительно многие говорят о брежневизации Путина, при этом говорят те люди, которые вообще ничего не знают про Брежнева. Монгайт: А в чем принципиальное отличие? Песков: Знаете, Брежнев – это не знак «минус» для истории нашей страны, это огромный «плюс». Он заложил фундамент экономики, сельского хозяйства и т.д. Геворкян: Это застой. Песков: Потом застой. Но застой по продолжительности был гораздо короче. Геворкян: Дима, а экономика, которая «поехала»? Песков: Поэтому мы запомнили застой. Он не ушел вовремя. Московский социум действительно склонен к таким суждениям. Эти настроения кардинально отличаются от немосковского социума. Мы очень много постоянно ездим по России, и там совсем другие проблемы, нежели у тех, кто живут в пределах Садового кольца, и тех, кто могут позволить тратить в день 2-3 часа, чтобы писать в блогах и социальных сетях. Геворкян: В блогах-то пишут 40 миллионов, на секундочку. А они со всей страны. Песков: Это те люди, которые на самом деле живут гораздо более прикладными проблемами, более прикладными вопросами. Это мелкие бизнесмены, которые пытаются встать на ноги, но их душат местные власти. Это региональные, районные служащие, которым не хватает зарплаты, которые интересуются, когда ее проиндексируют. Это мамы, которые не могут детей отдать в детские садики. Там более конкретные проблемы. Те самые проблемы, которыми во время своего премьерства Путин занимался как в автоматическом, так и в ручном режиме в силу той международной экономической конъюнктуры, с которой ему пришлось столкнуться. Вы не забывайте, что мы с вами могли, например, попасть в положение какой-нибудь из прибалтийских стран. Макеева: Войти в Евросоюз, например. Сейчас неплохо в балтийских странах. Песков: Если вы спросите у латвийских пенсионеров, которым сократили пенсии, что они выбирают – хорошие пенсии или Европейский союз, я не ручаюсь точно, какой будет ответ. Так это тот самый председатель правительства, который, несмотря на первый кризис, с которым столкнулась рыночная Россия – это был первый кризис, никто не знал, что делать… Геворкян: 1998 еще был. Песков: Это была нерыночная Россия, это было непонятно, что. Согласитесь. Геворкян: Не вполне. 70

Малыхина: Вполне себе экономика функционировала уже, коммерческие предприятия существовали. Песков: Была банковская паника? Не было. Был дефолт? Не было. Перешли ли наши стратегические предприятия во владение иностранного капитала? Не перешли. А потеряли ли мы с вами суверенитет, хоть частично? Не потеряли. И вот хочется обо всем этом рассказать тому самому социуму, который, что самое интересное, сидит в дорогих ресторанах, где нет ни одного свободного столика, ест вкусную итальянскую еду по 1200 рублей за тарелку… Макеева: Это вы со знанием дела сейчас. Песков: … и страдает о родине. Геворкян: Вы тоже сидите в таком же ресторане и едите такие же макароны за те же деньги. Нет? Песков: Иногда бывает. Не так часто, как хотелось бы, но бывает. Таратута: То есть вы считаете, что Москва – это же не просто Москва, не все же воры и жулики, это люди, которые приехали из разных уголков страны… Песков: Я не произносил этого слова. Таратута: Да. То есть вы готовы в этой ситуации пожертвовать мнением активных людей? Песков: Нет, конечно. Таратута: Которым тоскливо в «Кофемании»… Малыхина: Которые сами создают рабочие места, которые также выплачивают зарплаты. Песков: Безусловно, не учитывать их мнение нельзя, это было бы абсурдно. И здесь как раз нужно разъяснять. Смотрите, ведь Путин выступил, все оглушенные основными новостями во время съезда, мало кто попытался проанализировать выступление Путина с той точки зрения, что это часть его предвыборной программы. Я уверен, что нам еще предстоит выслушать несколько выступлений, где будут изложены основные элементы его программы. И как эти основные элементы должны будут показать, что ребята, не надо путать с поздним Брежневым, не надо думать, что это плохо. В конце концов, в той или иной степени, с точки зрения разных людей, но тандем показал, что это знак «плюс». Тандем показал свою эффективность для нашей страны. Малыхина: Но разъяснения, которые, вы говорите, нужно проводить - получается, что та самая активная, прогрессивная часть нашего общества, которая, как вы сказали, сконцентрирована в городе-герое Москве, ну ничегошеньки не понимает, и ей это разъяснять нужно? Монгайт: Для нас выступят позже, нам надо подождать. Малыхина: Нам споют отдельно. Хотелось бы узнать, что же мы не слышим или не видим. 71

Песков: Видите, вы интерпретируете то, что я сказал. Я же этого не говорил. А вы достаточно смело интерпретировали. Надо разъяснять, конечно. Макеева: Такое ощущение произвели ваши слова. Вы нам изложили пункты региональной кампании избирательной весьма убедительно, я поняла, как это в регионах будет работать – что есть люди с несерьезными, надуманными проблемами, а есть с серьезными, и их премьер Путин решал. И сейчас будет решать в качестве президента. Песков: Я не сказал, что несерьезные и надуманные, у всех проблемы серьезные. Но существует разный уровень проблем. Сидя в Москве, ты рассуждаешь: «Мне дышать тяжело, затхло тут, поеду на берега Темзы. Я не могу смотреть телевизор, я не могу читать газеты, это какой-то ужас, они задушили все». Да? Есть такие люди. Монгайт: А вам обидно? Песков: А есть люди, которые конкретно сидят и говорят: «Слушайте, мне бы налог на 3 пункта снизить, и я со своим коровником, все у меня получится». Вот я что имею в виду – это разный уровень проблем. И востребованность разная. Но в итоге мы все сходимся вокруг одной большой цели. Что мы хотим? Мы хотим, чтобы у нас была страна развивающаяся, в смысле развитая, но стремительно идущая вперед. Мы хотим, чтобы она была современная, свободная, красивая и какая еще? Скажите вы. Монгайт: Нам уже достаточно. Песков: Все это будет. Но для этого надо работать, это нельзя получить за 5 лет. Малыхина: А есть что-то, что вам не нравится, но поменять вы не можете? Вот вы со своей позиции – ну не нравится, и все тут. Вы тоже за 1200 макароны кушаете. Таратута: Можете ли вы смотреть телевизор, например? Песков: Да, конечно. Нормально. У нас, кстати, очень хорошее телевидение. Геворкян: Да, я это слышала уже от Медведева. Цветное. Песков: У нас действительно очень хорошее телевидение, во многом более прогрессивное, чем во многих европейских странах. Монгайт: Нам было бы грешно спорить, с другой стороны. Правда? У нас отличное телевидение. Геворкян: Это да. Песков: Это да. Спасибо вам и на этом. Макеева: Дмитрий Сергеевич, вы с Владимиром Путиным уже больше 10 лет, вы, надо предполагать, хорошо знаете? Песков: Пресс-секретарем я являюсь больше 3-х лет. Геворкян: С 2008. Макеева: Понятно, так или иначе, рядом сначала, потом чуть дальше, потом ближе, потом стали пресс-секретарем, тоже, наверное, не случайно. Значит, вы с ним можете работать. Хочу спросить, каким, в том случае, если действительно все будет так, он 72

решится и будет президентом, каким он будет президентом? Может быть, как-то за последние четыре года премьер помягчал, изменился? Например, я при позднем Путине-президенте потеряла работу. Меня интересует процесс огосударствления СМИ продолжится, чего бояться, чего ждать? Он будет жестким или все поменялось, и страна поменялась, может быть, как-то иначе теперь будет подходить к вопросу? Песков: Он такой же. Макеева: Спасибо. Геворкян: Не меняется вообще? Песков: Ну как, он естественно, он развивается как человек, он развивается как политик, как государственный деятель. В чем-то он становится более терпимым, в чемто более нетерпимым. Геворкян: В чем? Песков: Наверное, работая в правительстве, а там своя специфика, то есть ты занимаешься реальным сектором, конечно, он гораздо более нетерпим к проявлениям недисциплинированности. Малыхина: Как не спросить про опоздание. Геворкян: А как сам? Песков: А кого вы хотите об этом спросить? Малыхина: Вас. Песков: Я не буду отвечать, я не знаю что говорить. Таратута: А мы все-таки просим. Мы не спрашиваем, почему Владимир Владимирович... Песков: Мы исходим из того, что он не опаздывает, а задерживается, причем часто так и бывает. Таратута: А вам бывает неловко или дискомфортно как-то объяснять людям, перед которыми он задерживается, что он задерживается, а не опаздывает? Песков: Мы всегда делаем все возможное, чтобы объяснить. Монгайт: А скажите, пожалуйста, за эти годы… Песков: Чаще всего у нас получается. Геворкян: Конечно, куда они денутся, ждут и ждут. Но это ужасно. Монгайт: Вы с ним работаете. Скажите, пожалуйста, он изменился внешне? Говорят, что он действительно в прекрасной физической форме. Например, Берлускони за годы своего руководства Италии несколько раз делал круговые подтяжки, чтобы нравиться стране. А как занимается своей внешностью Владимир Владимирович? Песков: Я не знаю, честно говоря, как он занимается внешностью. Поскольку я вижу его практически каждый день на работе, то я не могу оценить, как развивается его внешность. Макеева: Вы таких перемен не замечаете? 73

Песков: Я, честно говоря, совершенно не разбираюсь в подтяжках, во всем остальном. Поэтому я, опять же, не смогу продолжить дискуссию на эту тему. Таратута: Хорошо, а можно тогда не о форме, а о содержании? Вот совсем недавно из правительства ушел… Песков: Кудрин. Таратута: Кудрин, да. Вот просто по-человечески вам понятно, что произошло и почему премьер, вот так выглядит со стороны, уступил одного из самых преданных, лояльных, и, в общем, ценных людей в правительстве? Песков: Потому что он, скажем так, допустил высказывание без необходимых уточнений и пояснений, которые несовместимы с тем постом, который занимал Кудрин в кабинете, который назначается указами президента. Таратута: Таким образом, премьер воспринял слова Кудрина как личное оскорбление, а не оскорбление президента Медведева? Песков: Слова о несогласии или с Путиным или с Медведевым, никоим образом не могут и не должны трактоваться как личное оскорбление. Таратута: Как они должны трактоваться? Песков: Как неготовность или нежелание работать с тем или иным начальником. Но это не является личным оскорблением. И мне кажется, ошибочно это так воспринимать. Геворкян: Вы видели Путина после, сразу же после того, как был уволен Кудрин? На его лице было написано огорчение? Монгайт: Это же близкий человек. Таратута: Досада? Песков: Нет, я не видел его лица. Таратута: А Кудрину удалось встретиться с премьером на каком-то этапе до отставки? Песков: Нет, после. Таратута: Удалось? Песков: Да. Геворкян: Уже после заявления об уходе? Песков: Да. Геворкян: И вы не видели Путина после этого разговора? Песков: Видел. Ни один мускул не дрогнул на его лице. Монгайт: Профессионал. Геворкян: Можно я вам задам совершено человеческий вопрос сейчас, не политический? Песков: Да. Геворкян: Вот смотрите, мы сегодня с вами здесь заседаем, на следующий день после смерти Василия Алексаняна, за три дня до дня рождения Путина, совпавшего, к сожалению, с убийством нашей коллеги Анны Политковской, до пятилетия, за месяц до 74

пятилетия истории с Литвиненко в Лондоне. Мой вопрос сейчас абсолютно к Дмитрию Пескову, не пресс-секретарю. Так или иначе, все эти печальные истории увязываются, к сожалению, или к радости, или к факту, или не к факту, или к интерпретации, с именем вашего патрона. Вот у вас никогда не было по-человечески такого желания, вот просто закрыть дверь и сказать: «Господа, все, дальше без меня»? Вот выйти из вот этого всего? Потому что иногда кажется, что как-то чересчур… Песков: Я понял ваш вопрос. Каждый раз у меня возникало еще большее желание войти, открыть настежь дверь и сказать: «Люди, вы сумасшедшие это ассоциировать с Путиным?!». Геворкян: То есть вы абсолютно ему доверяете? Песков: Вы просто подумайте, о чем вы говорите? Геворкян: Это степень вашего доверия к Путину? Песков: Это сродни тому безумию, когда мы читаем где-то, что это Белый дом в Вашингтоне стоял за 9/11. Это сродни этому же безумию. Макеева: Безумие показывают по федеральным каналам. Песков: …Безумие, которое граничит, я не знаю с чем. Вот какое у меня возникает желание. Геворкян: То есть, ваше доверие к Путину абсолютно? Вы никогда ни в чем не усомнились? Песков: Нет. Геворкян: Какой вы счастливый человек. Песков: Да, я счастливый человек. Макеева: Как вы видите дальше свое будущее, в том случае, я опять оговорюсь, раз оговорка необходима, если Путин действительно будет зарегистрирован как кандидат и будет избран президентом? Вы будете пресс-секретарем президента? Может быть, министром иностранных дел. Песков: Я же себя не назначаю. Монгайт: А кем бы вы хотели быть в этой ситуации? Песков: Кем бы я хотел бы быть? Монгайт: Как бы вы хотели дальше развиваться профессионально? Песков: Вы знаете, если честно, я еще просто об этом не думал. Очень трудно после администрации президента, поле аппарата Белого дома где-то еще работать в госсекторе. Я не думаю, что я мог бы работать в частном секторе. Монгайт: У вас такие связи, я думаю, вы будете нарасхват. Песков: Я не думаю, то есть, это не моя среда. Макеева: А на Смоленской площади, нет? Не интересно было бы снова вернуться к МИДовскому прошлому, но уже в другом качестве?

75

Песков: Наверно интересно, конечно. Я думаю, что, в крайнем случае, если выгонят ото всюду, всегда меня туда возьмут на работу. Геворкян: Потому что, вы знаете, что обычно такие фазы вашей активности в СМИ, потому что сейчас очень много, вы комментируете много, и по телефону даете комментарии, потом сюда пришли, это прямой эфир. Какое-то такое ощущение, что вы все готовитесь прыгнуть в какое-то другое кресло? Песков: Нет. Макеева: Министром иностранных дел… Геворкян: Министром, да. Песков: Почему вы настаиваете на этом? Понимаете, это надо говорить тому, кто будет назначать новый кабинет. Макеева: Может быть, он нас смотрит. Монгайт: Мы через вас передадим. Песков: Но, а потом, поверьте мне, огромное количество у нас блестящих дипломатов, которые не теряли форму в отличие от меня. Макеева: Вы приобрели новые качества. Песков: И которые могут выполнять эти функции гораздо лучше. Таратута: Дмитрий Сергеевич, мы, коль стали говорить о будущем, вашем и вообще страны, мы с «Народным фронтом» попрощались как с идеей? Песков: Прекрасный вопрос. Прекрасный вопрос. Я вам на него отвечу. Тратута: Это уже звучит совсем не как комплимент. Просто я помню, как вы говорили, что это некое объединение вокруг конкретного человека, такое единение масс. Теперь человек поменялся. Песков: Фронт - это не времянка. Фронт – это не предвыборная игрушка. Это инструмент для консолидации общества. Наибольшим образом, консолидация общества востребована в предвыборный период, когда наблюдается самая сильная поляризация. Но это не значит, что в период между электоральными циклами этот инструмент не востребован. Все равно нам нужна консолидация общества. Все равно есть люди, которые ни одну из действующих политических партий, будь это партия правящая или нет. Но люди, которые хотят использовать властные механизмы, чтобы каким-то образом влиять на происходящее, влиять не посредством оставления записи в социальных сетях... Геворкян: Что-то вы не любите социальные сети, я смотрю. Песков: Почему? Нет. Монгайт: Извините, а у вас есть аккаунт в Facebook? Песков: Нет. Монгайт: А, все понятно.

76

Таратута: Дмитрий Сергеевич, я правильно понимаю, что совершенно не важно, возле кого объединяться, можно поменять человека, главное, чтобы объединение было? Песков: В данном случае Фронт объединяется вокруг Путина, это его инициатива. Он доказал уже свою эффективность. Таратута: Чем? Песков: Вы посмотрите, сколько людей… Геворкян: Посмотрите, как съезд прошел. Песков: А сколько у нас людей приобщилось к инструментарию власти. Монгайт: А что такое инструментарий власти? Я ничего не понимаю, извините. Песков: Я вам объясню. Вы живете в маленьком уездном городе. И у вас нет детского сада, не асфальтируют дорогу. Монгайт: Надо вступить во Фронт. Песков: И вы ходите, жалуетесь, кричите, я не знаю, еще что-то делаете и у вас ничего не получается. И вы понимаете, что тогда вам надо стать тем, кто принимает решения и вам нужно попасть в Законодательное собрание. И тогда вы через Фронт, используя «Единую Россию», участвуете в выборах. Монгайт: Вот для чего. Песков: Конечно. Попадаете в Законодательное собрание, и там, надувая щеки, будучи большим начальником, вы говорите: «ну-ка дайте мне этот детский сад». Геворкян: Это кошмар то, что вы говорите. Значит, ничего не работает. Какая такая вертикаль, если человеку нужно опасть в Законодательное собрание, чтобы детский сад и заасфальтировать там вою дорогу? Да что же тогда у вас происходит в государствето? Должно же все работать как-то. Песков: Многое работает, многое еще не работает. Геворкян: Очень многое не работает, тогда получается, судя по количеству Фронта Макеева: Вы так много упоминали в ходе программы по поводу социальных сетей и по поводу вашего прошлого дипломатического. Как вы относитесь к арабским революциям? Я думаю, что с учетом, опять же, вашего прошлого, вы можете специалистом считаться в вопросе арабского мира, вопроса региона. Якименко считает, что России грозит повторение. Малыхина: И в особенности, нельзя недооценивать как раз различные социальные сети, в которых… Макеева: Естественно, да. С помощью социальных сетей и проходило. А вы как считаете, нам грозит такое? Есть ли такая опасность? Как с этим бороться? Песков: Я на самом деле вряд ли уполномочен говорить на внешнеполитические темы. Геворкян: Дипломат. Малыхина: Тогда, если можно, про социальные сети. Макеева: Подождите. 77

Песков: Но с Якименко я не согласен. Я считаю, что никакие арабские революции нам не угрожают. Макеева: Можно расслабиться? Песков: Не угрожает, ну нет у нас питательной среды, нет у нас протестности, нет у нас тенденции вниз, у нас нет деградации. У нас идет поступательное развитие. Геворкян: Вы знаете, по этому поводу существуют разные точки зрения. Песков: Понимаете, мы говорили об обществах, которые находились все-таки на стадии глубокой деградации десятилетиями. Геворкян: Многие аналитики считают, что и Россия находится на стадии, что она деградирует. Песков: Это их право, мы с уважением относимся к их мнению, но, оперируя цифрами в руках, доказывается легко обратное, что все-таки мы поступательно развиваемся. Поэтому у нас нет питательной среды. Геворкян: Поживем, увидим. Никого не радует страшное событие, но поживем, увидим. Tekst 2: Pavel Svjatenkov Путин начал как Штирлиц, а закончит как Брежнев? Удивительное заявление прозвучало вчера из уст пресс-секретаря российского правительства Дмитрия Пескова. Отвечая на вопрос о том, знает ли Путин об усталости, которая накопилась в обществе за время его правления, Песков сказал: «Действительно, многие говорят о «брежневизации» Путина. При этом так говорят люди, которые вообще ничего не знают о Брежневе». «Брежнев – это не знак минус. Для нашей страны это огромный плюс», – отметил пресс-секретарь главы правительства. Заявление Пескова чрезвычайно любопытно. Дело в том, что Владимир Путин в начале своего правления рассматривался как Штирлиц – популярный герой телесериала о приключениях советского разведчика, внедренного в руководство Третьего рейха. Именно с образом Штирлица были связаны надежды российского общества на Путина. Дескать, Путин, конечно, наш человек, патриот, он просто заслан в толпу березовскогусинских, ельциных и чубайсов, правивших страной в 90-е годы. На этом имидже Путин «ехал» все «нулевые» годы. Смысл в том, что общество все время ждало, что, несмотря на временные трудности, Путин вернет России величие, восстановит нормальную экономику, обуздает олигархов, построит, наконец, нормальную государственность – демократическую, сильную, уважаемую в мире. Из всего перечисленного сбылось только обуздание олигархов. Путин добился бегства за границу главных аллергенов 90-х – Гусинского и Березовского, посадил 78

Ходорковского. Региональные «ханы» вроде Шаймиева и Рахимова были встроены в вертикаль власти и позднее, уже при Медведеве, покинули свои посты. Но этим все и ограничилось. Путин не уничтожил олигархию. Он просто встроил ее в систему и стал гарантом этой системы. В результате коррупция стала всепроникающим пороком российского общества. В средние века, описывая продажность папского двора, комментаторы писали: «Если бы Христос пришел в Рим, с Ним не стали бы разговаривать без взятки». То же самое, увы, произошло и с путинской Москвой. В основе путинской модели управления государством лежат две политические технологии. Первая: если где-то что-то не работает, нужно просто дать денег, и механизм закрутится сам собой. Что? Все деньги украдены? Ну что же, надо дать еще больше денег; надо дать денег столько, чтобы все воры и коррупционеры задохнулись бы под валом «кэша», и система все же заработала бы. Подобная схема приводит к тотальной коррупции и крайне неэффективной «работе» осыпаемых деньгами структур. Ведь получается, что можно воровать деньги и создавать только видимость активности. По этой же схеме «реформирована» российская армия. В результате массового увольнения офицеров и хаотических закупок оружия степень боеготовности нынешних российских вооруженных сил неизвестна никому. До реформы армия еще смогла победить Грузию. Сможет ли она повторить этот подвиг после реформы – большой вопрос. Аналогичная ситуация складывается в системе образования. Количество денег, которые государство вбухивает в вузы, растет с каждым годом. При этом средства исчезают неизвестно куда, а бегство ученых на Запад именно в последние годы приняло лавинообразный характер. Почему? Да потому что если раньше деятельность и доходы «научных начальников» жестко регламентировались, то сегодня их руки свободны. В итоге стандартная ситуация для пухнущих от государственных денег вузов такая: неимоверные зарплаты ректоров и их «придворных» при нищенских окладах преподавателей и ученых, которые в лучшем случае зарабатывают репетиторством и на стороне. Но главное в том, что происходит с армией, образованием, наукой, культурой и вообще всеми сферами, которыми в России было принято гордиться, не это. В 90-е годы люди, работающие в данных областях, думали, что надо пережить годы лихолетья, а там, дальше, все обустроится, наладится, придет новое руководство и жить станет легче. Армия, наука, культура, образование вернутся и снова станут великими. Но сегодня люди стали понимать, что лихолетье – это навсегда. Что жадные и коррумпированные начальники намерены сидеть вечно. Что система может существовать и сжирать чужие жизни десятилетиями. Как следствие – бегство. Бегство научных кадров, врачей, учителей, ученых, программистов – всех, кто может бежать. Резкое снижение качества научных 79

разработок. «Зачем работать, если можно не работать?», – думают оставшиеся. В результате Россия начинает тотально отставать от Запада по всем параметрам. Отставание было и раньше, но сейчас теряется даже малейшая надежда на его преодоление. «Людей нет», и тут не помогут никакие вливания денег и приглашения гастарбайтеров. Вторая путинская технология – это простота. Путин прост и принимает простые решения. Правда, маскируются эти простые решения чрезвычайно сложными маневрами, запуском многообразных слухов, а также псевдопроектов решения проблем, по степени закрученности заставляющих вспомнить интриги мадридского двора. Но следующее за маскировочным туманом решение всегда просто и примитивно. Например, наблюдатели долго гадали, кто же пойдет на выборы президента в 2012 году. «Тандемократы» хмурили брови, делали загадочные лица, говорили: «Вам понравится». Запускались слухи о переходе на парламентскую республику, о проведении великих конституционных реформ... Все оказалось проще – вожди решили поменяться местами: Путина – на Медведева, Медведева – на Путина. Подобный стиль принятия решений для Путина является базовым. И именно он означает, что у России нет перспектив. Для того, чтобы Россия не канула в лету, осталась единым государством и сильной страной, жизненно необходима реформа экономики, давно и прочно сидящей на сырьевой игле. Однако в рамках путинской простоты никакие реформы невозможны. Путин прост, ему нужны деньги для удовлетворения запросов многочисленных коррупционеров (см. первую политическую технологию). Деньги могут быть получены только от экспорта нефти и газа. Ну что ж, значит, Путин будет экспортировать нефть и газ, заливая все проблемы деньгами. Это и есть модель путинского властвования. Но насколько она надежна? И тут мы возвращаемся к вопросу о том, «Брежнев ли Путин». В начале своего правления «дорогой Леонид Ильич» тоже стоял перед необходимостью реформ. Он предпочел их не делать: в Сибири открыли богатые нефтяные месторождения. Сырьевые доходы тратились на покупку «товаров народного потребления», а также на поддержку мирового коммунистического движения. В результате за 18 лет брежневского правления советская промышленность стала неконкурентоспособной, а советские граждане навострились не покупать, а «доставать» товары. Резкое сокращение доходов от нефти, которое произошло в 80-е годы по воле администрации Рейгана, добило Советский Союз. Сегодня Путин воспроизводит ту же гнилую брежневскую модель в резко ухудшившейся геополитической ситуации. У России почти не осталось союзников, наука и образование за 10 лет путинской эры сгнили на корню; сейчас наступает процесс тотальной деградации. И в этих условиях Путин вместо обшарпанной маски Штирлица начинает примерять маску Брежнева. Дескать, стабильность превыше всего. Да, но стабильность-то всецело зависит от нефтяных доходов! Когда они резко снизились в 2009 году, экономика России свалилась в штопор. Избежать краха помог лишь Стабфонд, но ведь его средства не безграничны. Что будет, если произойдет новое снижение цен на черное золото, при этом на достаточно длительный срок? 80

Россию в этом случае ждут коллапс и банкротство по уже опробованной модели Советского Союза. Да что говорить: мы уже стояли на пороге новой перестройки с Медведевым. Просто цены на нефть пока высоки, и Путин решил вернуться. «Революция отменяется». Проблема лишь в том, что Россия за следующие 6 или даже 12 путинских лет, проведенных в ситуации внутреннего гниения и распада, может ослабнуть настолько, что встанет вопрос о внешнем вмешательстве в том стиле, который уже был применен в Сербии. Стабильность без реформ, стабильность нефтяной иглы для современной России подобна сифилису для человека. Если болезнь не лечить, больной просто гниет изнутри: сначала незаметно, а потом проваливается нос, и становится ясно, что болезнь победила. То же самое грозит и России. История знает примеры подобного «гниения» целых государств и народов. Вспомним Османскую империю в XIX веке и Китай тех же времен. По их территориям спокойно шествовали армии иностранных захватчиков, центральные правительства ничего не контролировали, при этом обширные земли становились колониями и полуколониями западных держав. Строго говоря, «необрежневизм» грозит России именно этим: длительным застоем, а потом – крахом. Очень жаль, что в руководстве страны возобладали люди, которые исповедуют философию «после нас – хоть потоп». Проблема лишь в том, что Россия – не СССР: ее резервы выживания гораздо меньше, «потоп» может наступить не через 18 лет, а гораздо быстрее. И тогда всем «необрежневистам» придется отвечать перед судом истории в новой Гааге. История не прощает тех, кто вместо работы на благо собственной страны решает «расслабиться и отдохнуть».

81

Tekst 3: Levada – Center Tabel 3.1.1

Tabel 3.3.4

Tabel 3.6.8

82

Tabel 6.12

Tabel 8.5.12

83

Tabel 8.3.5

Tabel 9.2.3

84

Tekst 4: Vladimir Putin РОССИИ НУЖНА СТАБИЛЬНОСТЬ Владимир Путин По просьбе редакции Председатель Правительства Российской Федерации Владимир Владимирович Путин предоставил журналу «VIP-Рremier» эксклюзивное интервью. Публикация выступления Председателя Правительства России в юбилейном номере журнала отражает ответственность момента, связанного с концентрацией сил страны для выхода на уровень модернизационного развития, формированием нового политического образования - Общероссийского народного фронта. Завершается первое 20-летие жизни обновленной России, восстановившей связь времен тысячелетней истории. Впереди напряженный труд всего общества, призванный обеспечить достойную жизнь гражданам страны, упрочить ее могущество и авторитет в сообществе мировых держав. - Владимир Владимирович, в начале 2000-х годов Вами были поставлены масштабные задачи, призванные вывести Россию из глубокого кризиса, начавшегося еще во времена СССР. Считаете ли Вы, что они были выполнены, и если да, то какими Вам видятся приоритеты развития страны в этом десятилетии? - Масштабность задач, о которых вы говорите, была прямо пропорциональна объему проблем, с которыми Россия оказалась на пороге ХХI века. В новое тысячелетие мы вступили на волне дефолта, спровоцировавшего инфляцию, разорение предприятий и безработицу. Кризис «накрыл» целые отрасли. За чертой бедности оказалась как минимум треть населения. Серьезные сложности испытывала и система государственного управления. Власть была малоэффективной, а сама страна напоминала сообщество «удельных княжеств», имеющих свои законы и правила. При этом на Северном Кавказе шла настоящая гражданская война, развязанная террористами, которых подпитывали силы, заинтересованные в ослаблении России. Ситуация требовала самых решительных мер. Я говорю прежде всего о наведении конституционного порядка, соблюдении социальных гарантий граждан, укреплении государственных институтов. И мы это сделали! В буквальном смысле собрали страну, восстановив единое правовое поле и создав сбалансированную систему госуправления. За десять прошедших лет были достигнуты макроэкономическая устойчивость и финансовая самостоятельность страны. Обеспечены условия для развития частного бизнеса и притока инвестиций. Запущены масштабные инициативы в социальной сфере, образовании, науке, здравоохранении, крупные проекты в энергетике, транспортной инфраструктуре, машиностроении, строительстве. Россия заняла достойное место на международной арене и выстроила с партнерами конструктивные отношения, которые приносят солидные дивиденды. Главное, мы добились стабильности, которая позволяет и государству, и обществу уверенно смотреть в завтрашний день и строить планы на долгосрочную перспективу.

85

Конечно, у нас есть целый ряд серьезных проблем, часть которых тянется еще из прошлого века, прежде всего это сырьевая направленность экономики. Но мы рассчитываем, что они будут решены, в том числе в ходе реализации Стратегии долгосрочного социально-экономического развития России до 2020 года. Как вам, должно быть, известно, сейчас мы начали работу по актуализации «Стратегии2020». В нее вовлечены ведущие российские и зарубежные эксперты, представители общественных организаций, ведомств и политических партий, в том числе «Единой России». Корректировка была необходима для того, чтобы наш план действий на перспективу был максимально четким, отвечал современным условиям, реальным потребностям государства и общества. Так вот, приоритеты развития страны на ближайшее десятилетие, о которых вы упомянули, заключены именно в ней. Это - построение конкурентоспособной экономики знаний и высоких технологий, окончательный переход к инновационному, социально ориентированному типу развития страны. В наших планах - обеспечить высокие стандарты личной безопасности граждан, доступность и качество услуг социальной сферы; уменьшить масштаб регионального неравенства и сформировать новые территориальные центры роста; снизить административные барьеры и одновременно с этим повысить эффективность системы госуправления. Мы будем расширять свободу предпринимательства, чтобы в конечном итоге доля среднего класса составила более половины населения России. Последовательное движение по указанным направлениям даст возможность сохранять устойчивый экономический рост и за пределами 2020 года, а значит, обеспечивать и достойный уровень жизни наших граждан. - Экономика России, как и в предыдущие годы, остается во многом сырьевой. Но именно сырье кормит страну. Не считаете ли Вы, что постоянными разговорами о «нефтяной игле» кое-кто пытается дискредитировать источник нашего благосостояния. «Нефтяные» государства, например Норвегия, не стыдятся этого. Какая роль отводится ТЭКу в процессе дальнейшего развития страны? - Одна из ключевых. Прибыль, которую ТЭК сегодня дает России, составляет около 50 процентов бюджетных доходов. При этом ТЭК не примитивно «эксплуатирует» природные богатства, а интенсивно развивается, давая импульс укреплению как смежных отраслей, так и еще целого ряда сфер. Ведь именно здесь идут наиболее активные процессы модернизации производственных мощностей, оперативно внедряются новые технологии и передовые научные достижения. В настоящее время ТЭК является нашим стратегическим конкурентным преимуществом на внешних рынках. И, согласитесь, это разумно - использовать то, что выгодно в данный момент, что принесет максимальную прибыль. Тем более учитывая, что доходы, которые он приносит, мы не «проедаем», а направляем на реализацию перспективных задач, прежде всего связанных с диверсификацией экономики, в том числе интенсивным ростом перерабатывающих производств. Также действуют и наши коллеги. Ни арабские государства, ни Австралия, ни Норвегия никогда не исходили из того, что «нефтянка» способна полностью покрыть все потребности государства и единолично обеспечить его стабильное развитие. 86

Конечно, наши традиционные отрасли, и в первую очередь ТЭК, еще довольно долго будут выполнять для нашей экономики функции стабилизирующих. Но в будущем, безусловно, их место вполне могут занять новые сферы. Такие, к примеру, как сельское хозяйство, машиностроение, фармацевтика, авиапром. Отрасли, которые ориентированы на высокие технологии, инновации и способны выпускать конкурентоспособную продукцию с высокой долей добавленной стоимости. - Не кажется ли Вам, что, решив за последнее десятилетие первоочередные, насущные проблемы, мы подошли к необходимости осуществлять качественные изменения - своего рода прорыв - во всех областях жизни страны? Нужна ли для этого новая идеологическая платформа - так называемая новая национальная идея? Что должно быть ее основным постулатом? - Мне очень часто задают этот вопрос, и я позволю себе повториться и процитировать Александра Солженицына, который однажды назвал нашей национальной идеей «сбережение народа». В этой фразе, собственно, и заключена главная цель современной России, всех преобразований, которые происходят в экономике, социальной сфере, общественной и политической жизни. При этом ключевым способом реализации национальной идеи я считаю постоянное развитие. Мы должны гордиться своей тысячелетней историей, природными богатствами, культурным достоянием, но обязательно двигаться вперед. Быть конкурентоспособными во всем - будь то технологии или человеческий капитал, промышленное производство или искусство. И при этом общество, власть, бизнес должны выступать единой командой. Только так можно добиться того самого качественного прорыва, о котором вы говорите. - Выход России из экономического кризиса с наименьшими издержками, безусловно, заслуга Правительства, предпринявшего ряд точных адресных усилий. Можете ли Вы сказать однозначно, кризис был добром или злом для страны? Отказались ли Вы от идеи удвоения ВВП? - Не стал бы рассматривать кризис в категориях «добра» или «зла». Кризисы - явление естественное и неизбежное, они возникают по мере накопления проблем, но при этом дают и возможности их решить. Обнажая «болевые точки», они стимулируют работу по изменению ситуации. В России кризис еще раз напомнил о сырьевой зависимости нашей экономики, слабости финансового рынка и базовых рыночных институтов, прежде всего недостаточном уровне конкурентоспособности. Он заставил актуализировать поставленные ранее цели с учетом новых реалий и возможностей. Идея удвоения ВВП - один из примеров. Это было стратегической задачей определенного исторического этапа развития страны. И накануне кризиса мы вплотную приблизились к ее решению. По предварительным подсчетам цель могла быть достигнута, как говорят, «с опережением графика»: не к 2010-му, а уже в 2009 году. На сегодня ситуация изменилась. Кризис внес свои существенные коррективы во все наши планы. И в настоящее время для России важны не количественные, а качественные параметры экономики, устойчивый инновационный рост, который мы 87

сможем обеспечить за счет повышения эффективности производства, в том числе производительности труда. Нам необходимо существенно повысить эффективность бюджетных расходов и всего госуправления. Оптимизировать стратегию денежно-кредитной политики, прежде всего с точки зрения выработки антиинфляционных мер и предупреждения возникновения кризисных сценариев в будущем. Так что если уж давать определения кризису, то я бы назвал его «проверкой на прочность». Да, Правительство приняло ряд решений, которые не допустили социальной напряженности, коллапса банковской системы, остановки производств. Но не это было основной причиной нашего достаточно уверенного преодоления периода глобальной нестабильности. Главное - это девять лет стабильного экономического роста, которые предшествовали кризису. Нам было на что опираться при принятии тех или иных решений. За прошедшие годы наша экономика, если можно так выразиться, возмужала, а производства стали более жизнеспособными. Важнейшей опорой оказались накопленные финансовые резервы. Этот солидный ресурс мы использовали для обеспечения социальных обязательств и стабилизации ситуации на рынке труда, для реализации инвестиционных планов, поддержки ключевых отраслей и продолжения реформ в здравоохранении, образовании, ЖКХ, бюджетной сфере. Кроме того, кризис можно назвать и уроком. Меры, в том числе и антикризисные, которые доказали эффективность в ходе преодоления кризисных явлений, найдут свое место в перспективных планах развития страны. - Можно ли считать, что «Концепция-2020» по-прежнему является политической платформой экономического развития современной России? Сейчас этот документ вновь обсуждается экспертными группами, в работу которых вовлекли представителей науки и бизнеса, федеральных и региональных органов власти. Какие задачи стоят перед ними? Подлежат ли пересмотру заявленные цели? На какой содержательный результат Вы рассчитываете? - Стратегические цели, заявленные в Концепции, остаются неизменными. Это устойчивое повышение благосостояния граждан и национальной безопасности, обеспечение динамичного развития экономики по инновационному пути и укрепление позиций России в мире. Вместе с тем России, как и другим государствам мира, необходимо выработать новую модель развития, которая будет учитывать посткризисные реалии. Для решения этой задачи и была организована экспертная площадка на базе Национального исследовательского университета «Высшая школа экономики» и Российской академии народного хозяйства и госслужбы при Президенте России. В течение 2011 года экспертные группы будут готовить конкретные предложения, которые смогут оказать практическое содействие решению ключевых задач по модернизации экономики, повышению эффективности социальной сферы, системы 88

государственного управления, бюджетных расходов, полноценной реализации человеческого потенциала. К экспертно-аналитической работе привлечено свыше тысячи представителей университетской и академической науки, независимых экспертных организаций, федеральных органов власти, бизнеса, общественных объединений. Достигнута договоренность об участии ряда выдающихся зарубежных ученых. Рассчитываем на сотрудничество с ведущими специалистами ЮНЕСКО и ОЭСР. Начиная с середины февраля, проведено уже более сотни мероприятий - экспертных обсуждений, семинаров, круглых столов. Наиболее значимыми из них стали форум «Россия и мир: в поисках инновационной стратегии» и XII Международная научная конференция по проблемам развития экономики и общества. Важно, что уже есть и конкретные результаты. Часть групп непосредственно приступила к подготовке законопроектов. Так, в рамках группы «Рынок труда, профессиональное образование, миграционная политика» разработан проект Концепции государственной миграционной политики России, а группа «Повышение эффективности государственных инвестиций и государственных закупок, создание федеральной контрактной системы» подготовила концепцию проекта федерального закона «О федеральной контрактной системе». - В этом году исполнится 20 лет с момента распада СССР. Все эти годы Россия активно участвовала в интеграционных процессах на постсоветском пространстве, приносящих не только выгоды, но и существенные экономические издержки. Это участие - своего рода историческое обременение для России как правопреемницы СССР или часть стратегии по дальнейшему развитию современной России? - В этом году исполняется также 20 лет с момента создания Содружества Независимых Государств, которое сыграло важную историческую роль в поддержании геополитической стабильности, в выстраивании отношений суверенных стран, объединенных не только общим прошлым или же тесными, даже родственными связями между народами, но и экономической инфраструктурой. На сегодня положение дел, по сути, не изменилось. Наоборот, обросло новыми инициативами, форматами взаимодействия. Я говорю об Организации Договора о коллективной безопасности, Евразийском экономическом сообществе, Таможенном союзе России, Белоруссии и Казахстана и, конечно, о формирующемся в настоящее время Едином экономическом пространстве этих трех государств, которое наглядно демонстрирует новый качественный уровень партнерских отношений, достигнутый благодаря постоянному развитию нашего взаимодействия. Уверен, ЕЭП принесет не только солидные финансовые дивиденды и существенно укрепит наши связи, но и привлечет новых участников. Такой сценарий развития отношений внутри СНГ абсолютно закономерен. Мы являемся друг для друга источником инвестиций и инноваций, трудовых и интеллектуальных ресурсов. И я считаю это ценным конкурентным преимуществом.

89

Интеграция обеспечит рациональное включение стран Содружества в мировое хозяйство. Сложив свои природные, технологические и гуманитарные потенциалы, эффективно используя транспортные коммуникации, наладив тесную производственную кооперацию и объединив рынки, мы получим возможность не только успешнее решать задачи модернизации, но и занять достойное место в глобальной экономике и современной политической системе. В этом контексте представляется неуместным назвать российскую политику на пространстве СНГ «обременением» или «экономическими издержками». Да, интеграционные процессы требуют материальных затрат от всех участников, и размер их зависит от экономического веса страны. Однако эти затраты оправданны. В конце концов, мы все заинтересованы иметь по периметру наших границ дружественные, стабильные и динамично развивающиеся государства. И отношения с партнерами по СНГ останутся безусловным приоритетом российской внешней политики. - Мы говорили об интеграционных процессах на пространстве бывшего СССР. А какой, с точки зрения наших западных партнеров, должна быть Россия? Нет ли за постоянными призывами к интеграции в мировое экономическое пространство определенного лукавства? - Вопрос, «какой должна быть Россия по мнению Запада», уместнее адресовать нашим иностранным партнерам. Хотя однозначный ответ вы вряд ли получите - он будет зависеть от уровня и качества наших связей с той или иной страной. Не секрет, некоторые до сих пор в отношении России оперируют понятиями времен «холодной войны». Осознанно они это делают или нет - судить не буду. Но считаю, что эту тему давно пора закрыть и осознать, что современная Россия - это страна новых возможностей, открытая для каждого, кто готов к совместной работе. Сегодня нашим абсолютным приоритетом является всесторонняя, комплексная модернизация страны, основанная на ценностях и институтах демократии, диверсификации экономики и переводе ее на инновационную, высокотехнологичную модель развития. Разумеется, мы будем решать эту задачу прежде всего в интересах своей страны. Но при этом мы нацелены на самое тесное международное сотрудничество, на развитие равноправных и взаимовыгодных отношений. Наше ответственное решение об интеграции в мировую экономическую систему и ее ключевые институты - свидетельство того, что мы четко понимаем все преимущества, которые сопровождают более активное вхождение страны на мировой рынок, наше участие в работе основных международных экономических объединений. Причем преимущества не только для России. Так, например, скорейшее присоединение к ВТО будет способствовать стабилизации международной торговой системы в целом. - В позапрошлом году Вы стали инициатором возрождения Русского географического общества. Своего рода Ваш новый личный проект. Скажите, чем обусловлено столь пристальное внимание к нему с Вашей стороны? - Я не инициатор возрождения РГО. Общество, созданное в 1845 году, не прерывало своей деятельности ни на один день. Даже во время Великой Отечественной войны,

90

когда все подобные организации были вынуждены свернуть работу, специалисты РГО ковали победу в блокадном Ленинграде, составляя карты Дороги жизни. Так что я просто активно поддержал идею дать новый импульс развитию одного из старейших общественных объединений России. В последние годы его деятельность была малозаметной, и такое положение вещей следовало менять. Русское географическое общество - это колоссальный ресурс, который можно и нужно использовать на благо развития страны. Во-первых, РГО - наше национальное культурное и научное достояние. В его истории сотни великих имен, которые, без преувеличения, создавали Россию. Именно РГО мы обязаны запуском и реализацией таких инициатив, как изучение и освоение Арктики, природоохранная деятельность, статистические, метеорологические и этнографические исследования. Основы, которые были заложены, мы успешно используем по сей день. Во-вторых, РГО имеет значительный потенциал консолидации общества вокруг таких важных ценностей, как патриотизм, толерантность, преемственность традиций и поколений, рачительное отношение к природе. Оно может оказать огромное влияние на формирование и развитие национального самосознания, стимулировать творческую энергию граждан. Все это особенно важно для молодежи, работе с которой Общество уделяет самое пристальное внимание. Хочу подчеркнуть, что современная миссия РГО - «Вдохновлять людей на любовь к России» - много больше, чем просто красивый лозунг. За ним - сотни проектов, которые несут достоверную информацию о нашей стране, о ее этнокультурном многообразии, об истории, сегодняшнем дне и перспективах. Учитывая эти и многие другие позитивные факторы, связанные с Русским географическим обществом, я по мере сил стараюсь содействовать его работе, принимать участие в проектах, прежде всего связанных с природоохранной тематикой. - Наш журнал называется «VIP-Premier». Бывая в разных регионах страны, встречаясь с людьми, чувствуете ли Вы себя VIP-премьером? - Скорее, чувствую себя «тягловой лошадью», чем какой-то там «важной персоной». И особенно в поездках по стране. Здесь сосредотачиваешься на конкретных задачах, которые обсуждаются в ходе совещаний, заседаний, комиссий, на вопросах, которые задают люди во время встреч, на их личных проблемах и просьбах. Да и в целом я никогда не задумывался о высоте положения Председателя Правительства Российской Федерации. Для меня это - работа, имеющая колоссальный ресурс, который позволяет приносить реальную пользу стране и людям. Tekst 5: Boris Nemcov

Кладбищенская стабильность За 12 лет Россия потеряла более 5 миллионов человек. Стабильно будет терять и дальше

91

В интернете гуляет ролик «Россия без Путина». Ролик является апофеозом примитивной, но достаточно эффективной путинской пропаганды, действующей на аполитичную и далекую от информационных потоков аудиторию. Суть предвыборной доктрины власти следующая: Путин — это стабильность, предсказуемость и движение вперед; Россия без Путина — это ад, апокалипсис, расчленение страны и оккупация ее отдельных частей американцами и их союзниками по НАТО. Несогласные с Путиным все сплошь агенты Госдепа, финансируемые из зарубежных разведывательных центров, и пособники террористов. Раскрытое за неделю до выборов покушение на Путина, так же как это было перед выборами 2000 и 2004 годов, дополняет тревожную картину страны, окруженной врагами, и мобилизует пропутинских сторонников. Между тем параноидальность пропаганды очевидна. Приглядимся к тезису, что «Путин — это стабильность». Да, действительно, за все годы правления Путина смертность в России стабильно была выше рождаемости. Не было ни одного года, чтобы население страны росло. За 12 лет Россия потеряла более 5 миллионов человек. Стабильно будет терять и дальше. Стабильно высок уровень алкоголизации России. Ежегодно страна теряет до 700 тысяч человек, в первую очередь мужчин в возрасте от 35 до 50 лет, погибших от водки. Водка стабильно дешевая. Ликероводочная промышленность принадлежит братьям Ротенбергам, друзьям Путина, долларовым миллиардерам. И Путин стабильно оказывает им поддержку, придерживая рост акцизов на смертоносный продукт. Стабильно обогащаются друзья Путина, его родственники, коллеги по КГБ и питерский мэрии. Они стабильно контролируют стратегические отрасли российской экономики: газовую промышленность, нефтяную, банковскую сферу, ВПК, металлургию, захватив активов на общую сумму 130 миллиардов долларов. Стабильно высок уровень коррупции в путинской России, мы в компании самых отсталых африканских стран уже много лет. И каждый год две трети обвиняемых в коррупции оправдываются, а средний размер взятки растет в геометрической прогрессии. Стабильно горит Кавказ. Практически каждый день убивают в Дагестане, КарачаевоЧеркесии, Ингушетии, Кабардино-Балкарии. Путин стабильно выплачивает контрибуцию мафиозным кланам этого региона из бюджета. Примерно по 7 миллиардов долларов в год. Они, в свою очередь, стабильно дают ему 100% голосов на выборах и 100-процентную явку. Партия жуликов и воров стабильно побеждает на всех выборах, воруя у нас с вами голоса, будущее и перспективу. 92

Стабильно агрессивна и недальновидна внешняя политика Путина — кругом враги, в первую очередь наши соседи, а расходы на оборону и спецслужбы стабильно обгоняют финансирование образования и здравоохранения. Инициатива Путина израсходовать на гонку вооружений 23 триллиона рублей обрекает страну на стабильное вымирание изза отсутствия качественного здравоохранения, обнищание пенсионеров из-за банкротства Пенсионного фонда и деградацию инфраструктуры страны, на которую просто не будет денег. Стабильно лжива официальная пропаганда. И хотя ни одного доказательства причастности несогласных к Госдепу нет, зомбоящик стабильно утверждает, что есть. По истерии последних дней отчетливо ощущается страх Путина и его группы, страх потерять собственность, деньги, власть и свободу. И понятно, чего боятся: масштаб деяний таков, что ничего не остается, кроме как изо всех сил цепляться за власть. При этом отсутствие прорывных идей у властной группировки никаких надежд на развитие и прогресс не оставляют. Россия, построенная на алчности, цинизме и жестокости, обмане, манипуляциях и разводках, обречена. Возвращение отобранных у нас прав — в том числе и права выгонять обанкротившуюся, опостылевшую власть в результате выборов, построение страны на принципах народовластия, торжества закона и конкуренции — единственная альтернатива беспросветному застою, который сулит нам вернувшийся в Кремль Путин

Tekst 6: Jeduard Limonov «Лимонка» в стабильность

Стабильность, мир и согласие в стране нужны сейчас только тем, кому хорошо, вольготно на Руси, подавляющему меньшинству населения: новым капиталистам, то есть бывшей советской политической и управленческой номенклатуре,— эти одной или несколькими бумажками с нужными подписями и печатями получили в собственность заводы, фабрики, богатство недр России. Семья Черномырдиных — характерный пример. Стабильность нужна отлично устроившимся должностным лицам государства, своре чиновников, вернувшейся к власти и укрепившейся в ней после короткого испуга 1991—1993 гг. Стабильность нужна генералам, получившим звезды уже при Ельцине, «новым русским», зарабатывающим деньги на агонии экономики и распаде государственности России. Стабильность нужна фракции КПРФ и жириновцам — эти на

пути

к

власти.

Нам с вами — сторонникам и сочувствующим НБП, вообще всем радикальным националистам и радикальным коммунистам, социально неудовлетворенной молодежи, провинциалам — нам стабильность ВРЕДНА. Ибо стабильность оставит нас навсегда в 93

нашем сегодняшнем положении: маргиналов политики, обездоленных жизни, оттиснутых от тарелок с мясом, от красивых девок, от оружия и власти. Оставит в неудачниках жизни. Потому: долой стабильность! Да здравствуют конфликты, противоречия, провокации и потасовки! Из них может вырасти новый порядок, при котором мы, а не чиновники с капээсэсовской кровью, окажемся наверху. Стабильность же неуклонно приведет ко все более жесткому обществу, где дети Каинов номенклатуры будут жить, а дети тружеников Авелей — прозябать. Стабильность нужно свергнуть, и, слава богу, есть факторы, которые не дают застыть цементу стабильности, грозящему надолго стянуть в бетон наше общество. Увы, это в большинстве своем внешние факторы. Неуспокаивающиеся чечены, парадоксальным образом дестабилизируя Россию, работают на нас с вами. Взрывоопасный возможный конфликт в Крыму, если случится, просто изменит политическую карту России: все центристы, все интернационалисты, как демократы, так и пердуны КПРФ, будут сметены с политической сцены. Потому мы желаем этого конфликта. Так же, как желаем конфликта в Казахстане. И не нужно больше уповать, притягивать за уши бесформенные «массы» или неопределенный «народ». Дестабилизации желает меньшинство, но лучшее, талантливейшее, активнейшее меньшинство, оно-то и называется нацией. (Всем остальным предстоит или встать с нами рядом, или не участвовать.) Нам следует понимать, что в борьбе за власть мы не за кого, мы не хотим победы ЛДПР, это не наши, но «новые русские», не хотим победы КПРФ, это чиновники старые русские, не хотим и помещика Ельцина — это просто голая похабная власть и не наша. Мы хотим конфликта между ними. В военно-партизанском климате конфликта только мы, молодое движение, сможем действовать адекватно, тогда как чиновничье-административно-говорильные группы превратятся в то, что они есть,— кружки пожилых и старых людей. В политике конфликта им придется уйти на кухни — их место там, и там они будут обсуждать «политику», то есть наши действия. Таким образом, задача состоит в том, чтобы перевести Россию в абсолютно новый этап политики — политики конфликта и действия, заставить всех их конкурировать с нами одним оружием, физической силой и силой идей, лишив их бумаг, партийных списков, арифметических цифр голосов придурков-избирателей, мы их вынем из брони — слабыми и теплыми. Требуется поставить их в ситуацию, когда капээсэсная чиновничья ловкость и коварство не спасут. Сегодня они нас переигрывают, но в ситуации конфликта мы всегда переиграем их. 94

И не нужно плакаться, что сегодня национал-радикалы малочисленны. У нас есть ядро, а многочисленны мы станем мгновенно. Куда пойдет ветеран чеченской войны, обстрелянный парень, к кому? Ужели к тем, кто бросил его в войну без цели и бросил без жалости? Нет, он пойдет против них. К нам. Итак, бойтесь стабильности. Если общество застынет, нам всем придет хана. Нас загонят в тупую, скучную жизнь, в такое бессмысленное существование, что покажется раем и самый тухлый застой. Пока нестабильность обеспечивается извне: энергичными чеченами (враги России, ясно, но в данном случае — дестабилизирующая сила) или самоубийственными действиями власти, тем, что она убила русское сельское хозяйство и добивает промышленность. Но нам нужен большой конфликт, и создать его, уповая только на других, невозможно. Нам нужно перевести Россию в эпоху прямого действия. Имеющий уши да услышит.

95

96