De Blauwe Tram op de Jan van Houtburg op weg naar Den Haag. (Foto L.J.P. Albers, Bussum)

9 sept, HVOL lezing “Leiden als Winkelstad” door Drs Esther Starkenburg. 25 sept, 3-oktoberlezing “3 Oktober, de Stad en haar Museum” door Dr Jori Zijlmans. 24 okt, P.J.Blok-lezing “Romeinen in Roomburg” door Drs Jasper de Bruin. 15 okt, Dagexcursie naar Schoonhoven.

De Blauwe Tram op de Jan van Houtburg op weg naar Den Haag. (Foto L.J.P. Albers, Bussum).

mededelingenblad jaargang 33 nr. 4 Augustus 2011

AGENDA - DATA OM TE NOTEREN Onnes een eeuw geleden. Plaats: Museum Boerhaave, Lange St. Agnietenstraat 10

Tot en met zondag 28 augustus 2011 Tentoonstelling ‘Bijen in de hoofdrol’ In samenwerking met de Imkersvereniging Leiden en Omstreken die 100 jaar bestaat. Plaats: Hortus Botanicus, Rapenburg 73

Van vrijdag 30 september 2011 tot en met zondag 8 januari 2012 Tentoonstelling ’Vrijheid! Leidens Ontzet. 1574-2011’ ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de 3 October Vereeniging. Verhalen en voorwerpen die door Leidenaren zijn ingebracht en een historiestuk van topfotograaf Erwin Olaf. Plaats: Museum De Lakenhal, Oude Singel 28-32

Tot en met zondag 4 september 2011 Tentoonstelling ‘Handelswaar en souvenirs’ Islamitische kunst in de vorm van 170 objecten uit het Rijksmuseum in Amsterdam. Plaats: Rijksmuseum voor Oudheden, Rapenburg 62 Tot en met zondag 4 september 2011 Tentoonstelling Circus Boerhaave Wetenschap en techniek als amusement. Plaats: Museum Boerhaave, Lange St. Agnietenstraat 10

Van vrijdag 30 september tot en met zondag 18 maart 2012 Tentoonstelling ‘Verborgen Krachten, Nederlanders op zoek naar energie’. Plaats: Museum Boerhaave, Lange St. Agnietenstraat 10

Tot en met zondag 11 september 2011 Tentoonstelling Sisi en Wilhelm II - keizers op Corfu De Oostenrijkse keizerin Elisabeth (Sisi, 1837-1898) en de Duitse keizer Wilhelm II (1859-1941) zijn gefascineerd door de oude Grieken. Plaats: Rijksmuseum voor Oudheden, Rapenburg 62

Van vrijdag 14 oktober tot en met zondag 18 maart 2012 Tentoonstelling ’Etrusken.Vrouwen van Aanzien – Mannen met macht. Plaats: Rijksmuseum voor Oudheden, Rapenburg 62

Zaterdag 17 september 2011 Netwerkdag archeologie, Archeon, Alphen aan den Rijn Nadere informatie: www.erfgoedhuis-zh.nl

COLOFON Redactie: Paul Birker en Bram van Leeuwen

Zaterdag 15 oktober 2011 Dagexcursie per bus naar Schoonhoven.

Opmaak en druk: Drukkerij Sparta, Leiden

Tot en met woensdag 19 oktober 2011 Foto-expositie ‘Leids vakwerk’ Foto’s van oude ambachten gemaakt door leden van de Leidse Amateur Fotografen Vereniging. Plaats: Bibliotheek zorgcentrum Groenhoven, Witte Rozenstraat

Secretariaat Oud Leiden: Postbus 917, 2300 AX Leiden Tel.: 071-3012660 of 06-53428888 E-mail-adres: [email protected]

Tot en met zondag 8 januari 2012 Tentoonstelling ‘Kwik nagenoeg nul’ over de ontdekking van de supergeleiding door Heike Kamerlingh

Website: www.oudleiden.nl 2

Cees Waal 1943-2011 Plotseling overleed deze zomer, op 11 juli, Cees Waal. Geboren op 15 september 1943 is hij 67 jaar geworden.Voor onze vereniging is zijn overlijden een groot verlies. En niet alleen voor onze vereniging! Cees was een man met grote verdiensten voor Leiden en voor Nederland. Vooral als politicus en bestuurder excelleerde hij, steeds met de inhoud van zijn activiteiten als leidraad. Ook onze Historische Vereniging Oud Leiden profiteerde van zijn kwaliteiten. Cees was onze voorzitter van 1998 tot 2006 met het eeuwfeest in 2002 als hoogtepunt. Het werd op grootscheepse wijze gevierd, niet toevallig in samenhang met de publicatie van het eerste deel van de fraaie nieuwe vierdelige geschiedenis van Leiden. Dit voorzitterschap was geenszins de enige activiteit van Cees Waal voor Oud Leiden. Bij zijn overlijden was hij bijvoorbeeld lid van de werkgroep binnenstad en van de kascommissie. Het ging hem daarbij steeds om de geschiedenis en het historisch karakter van de stad. Ook zijn tienjarige wethouderschap van Leiden van 1974 tot 1984, toen hij tot burgemeester van Deventer werd benoemd, gaf daar al blijk van. In het beleid van de colleges waarin Cees wethouder was stond een vorm van stadsontwikkeling centraal, die het historisch karakter van de stad respecteerde en als belangrijk koesterde. De banden met het verleden dienden ook in een levende moderne stad open gehouden te worden. Dat beleid bracht een breuk met het na de bezettingstijd enige tijd overheersende proces van cityvorming met grootscheepse ingrepen in de stedelijke structuur. Zorgvuldige restauratie waar nodig en mogelijk en in de binnenstad kleinschaligheid, die paste bij dat historische karakter, kwamen ervoor in de plaats. Cees werkte er met overtuiging aan, zoals hij zich later bijvoorbeeld - toen hij zich weer in de stad had gevestigd waar hij ook al naar het gymnasium was geweest en gestudeerd had – met overtuiging en ideeën mengde in de ‘strijd om het Aalmarktgebied’.

Ik gedenk Cees Waal ook als een aangenaam mens. Ik leerde hem kennen toen wij in de jaren zestig studeerden, al bleef dat lange tijd bij incidentele ontmoetingen. De banden werden nauwer nadat wij buren waren geworden toen hij weer in Leiden kwam wonen. Hij had in de omgang in eerste aanleg bij alle vriendelijkheid iets afstandelijks. Hij liet zich niet gemakkelijk in de persoonlijke kaart kijken. Maar juist via zijn inhoudelijke belangstellingen, die overigens veel verder gingen dan alleen de geschiedenis van Leiden, kon je zicht krijgen op zijn passies en betrokkenheid. Die inhoud dreef hem en daaraan danken vele instellingen en organisaties mooie successen. Zo ook zal hij in onze herinneringen voortleven. In ons Jaarboekje 2012 zal in een uitvoeriger in memoriam nader op de betekenis van Cees Waal worden ingegaan. Hans Blom, voorzitter HVOL.

3

Contactgegevens Historische Vereniging Oud Leiden (HVOL) Postadres: Secretaris HVOL, Postbus 917, 2300 AX Leiden, tel 071-3012660 Bestuur: Hans Blom,Voorzitter, [email protected] Rutger Velthuyzen van Zanten, [email protected] Miep Smitsloo, [email protected] Victor Wijnands, [email protected] Loes Edzes-Eijsackers, [email protected] Lenie Witkam-van der Hoek, [email protected] Jori Zijlmans, [email protected] Paul Birker, [email protected]

Het HVOL bestuur tijdens de jaarvergadering die voor de eerste maal in de Taffeh-tempelzaal van het Rijksmuseum voor Oudheden aan het Rapenburg werd gehouden op 7 maart 2011 (Foto A. van Leeeuwen).

Overige contactpersonen: Lex Idenburg, [email protected] Debbie van Steenpaal, [email protected]

Jeroen Bruin, [email protected] Rens Heruer, [email protected]

BEDRIJFSLEDEN VERENIGING OUD LEIDEN * Architectenburo Boter|Verheijen; * Restaurant Allemansgeest, * Bouw- en aannemersbedrijf Bekooy BV; * Van Cleef Holding Leiden B.V. ; * Hans Bik architectuur b.v.; * De Clercq advocaten en belastingadviseurs; * Coördesign BV, A. v.d. Waal * Hoogheemraadschap van Rijnland, * Kamsteeg Auto Lease B.V.; * Restaurant Engelbertha Hoeve; * Geelkerken en Linskens, advocaten; * Accountantskantoor Van der Geest B.V. ;* Motorhuis Holding B.V.;* Rijksmuseum voor Volkenkunde; * Regionaal Opleidingen Centrum Leiden (ROC); * De Ruyter de Wildt & De Vroom advocaten; * Stichting Leidse Studentenhuisvesting; * Teekens Karstens advocaten en notarissen; * Zorgverzekeraar Zorg en Zekerheid; * Diaconessenhuis Leiden

NIEUWE LEDEN J.E.C. van Arkel, F.H. Beerenfenger, H.E. Binnendijk, M. Boersma, A.G. van den Broek, H.F.W.M. Diederen, P. Halkema, Hoogendoorn, L.A.V. van Kins, B.C. Labuschagne, P.I. van der Lecq, L. Leenen, G.B. Leppink, G.J.C. Lekkerkerker, C.M.M. van Loon, J.J.T. van Niekerk, H.A.I. van Ploeg-van Erp, J.G.W. Stikkelman, A.M. Spaargaren, H.C. van der Sterre, J.I. van de Steen-van Gent, H.G.Verver, F.J.Volbeda, C.A.M.Veelenturf, A.C.M. van Wesenbeeck, C.J. Wijsman, C.P. de Wildt.

4

Excursie op zaterdag 15 oktober 2011 naar Schoonhoven Schoonhoven is een karakteristiek Oudhollands grachtenstadje in de Krimpenerwaard met een middeleeuws grachtenpatroon. Het stadje is ontstaan in de twaalfde en dertiende eeuw langs het veenriviertje de Zevender. Hier liet in 1240 Johannus van de Leede, heer van Haastrecht, een “buitenplaats” bouwen op de plaats waar de drie rivierenVlist, Zevender en Lek samenkomen. De naam Schoonhoven is een verbastering van Sconhouen of “schoon hafen” dat mooie haven betekent. Vanaf 1300 kreeg Schoonhoven vergunning voor een omwalling, vervolgens heeft men grachten gegraven en werden er stadrechten verleend. De stad werd in de veertiende eeuw een moeilijk te nemen vesting, met veel stenen torens en vijf stadspoorten. De middelen van bestaan waren toen voornamelijk hennepteelt (voor touw), veeteelt en visserij en scheepvaart. Schoonhoven speelde een belangrijke rol aan het begin van de 15e eeuw in de Hoekse en Kabeljouwse twisten, waarbij (lugubere) hoofdrollen waren weggelegd voor Jacoba van Beieren en Albrecht Beyling. Ook de 80-jarige oorlog ging deze stad, evenals in Leiden, niet ongemerkt voorbij. In 1575 viel de stad na een belegering van enkele weken - ondanks een dappere verdediging van 700 man tegen 10.000 Spanjaarden ! - in Spaanse handen.

Veerpoort Schoonhoven (foto Wim van der Greft)

daar tevens een inleiding krijgen over Schoonhoven en zijn vele wetenswaardigheden. Twee gidsen zullen ons vervolgens langs mooie en belangwekkende plekken voeren en hier dan uitgebreid over verhalen. Een kleine greep uit de bezienswaardigheden van Schoonhoven zijn bijvoorbeeld het stadhuis uit 1452 dat is gebouwd in Gotische stijl en de imposante Bartholomeuskerk uit eind 14e eeuw. Bovendien zullen we een bezoek brengen aan Studio 925 waar de eigenaar Jan van Nouhuijs, één van de meest inspirerende zilversmeden van Schoonhoven, ons uitgebreid over zijn vak als zilversmid zal vertellen en demonstreren.

Al in de 17e eeuw waren in Schoonhoven veel zilversmeden gevestigd. Rond 1880 waren er zelfs zo’n 80 zilversmederijen en nog steeds speelt het zilverambacht hier een belangrijke rol. Heden ten dage zijn er in Schoonhoven nog tientallen zilverwinkels en galerieën.Tegenwoordig zijn de vakgenoten in de zilverstad verenigd in het Schoonhovense Goud- en Zilversmidsgilde Sint Eloy; dat bijna 50 leden telt. Wij beginnen de excursie in Restaurant Lekzicht met een kop koffie met fonteynkoek. Wij zullen 5

Daarna wandelen we terug naar ons koffieadres, maar nu voor een uitgebreide lunch. Hierna vervolgen we de excursie met een bezoek aan het Nederlands Goud-, Zilver- en Klokkenmuseum. De zilvercollectie geeft een chronologisch en representatief beeld van Nederlands gebruikszilver vanaf 1600 tot heden. In de klokkenzaal van het museum is een unieke verzameling van Nederlandse klokken en horloges te vinden, wat een goed beeld geeft van de ontwikkeling van tijdmeting en uurwerken door de eeuwen heen.Te zien is bijvoorbeeld een zonnewijzer uit 1864 die werd gebruikt om de torenklokken mee gelijk te zetten. Het museum is gevestigd in

DE EXCURSIECOMMISSIE ZOEKT VERSTERKING M/V voor het organiseren en begeleiden van excursies binnen en buiten Leiden. Vereiste vaardigheden o.a.: • Goed teamworker en collega • Flexibiliteit • Basis-computervaardigheden • Organisatietalent • Begeleiden en sturen van de groep gedurende een excursie Aanmelden of inlichtingen per email naar de secretaris van de HVOL ([email protected]), onder vermelding ‘lid excursiecommissie’ of telefonisch bij Riet van Vliet, tel. 071-5894032 een voormalige kazerne. Daarna is waarschijnlijk nog wat tijd over die ieder naar eigen wens kan besteden. U kunt bijv. de museumwinkel bezoeken of de koffiecorner in het museum. Om 16.30 uur aanvaarden we de thuisreis. Wij vertrekken om 8.45 uur vanaf het Witte Huis in Oegstgeest en om 9.00 uur vanaf station Lammenschans te Leiden. De thuiskomst zal omstreeks 17.30 uur zijn. De kosten voor deze excursie bedragen € 32,00. Hierbij is alles inbegrepen; wij verzoeken u echter, indien u in het bezit bent van een museumjaarkaart, deze mee te nemen. U kunt zich voor deze excursie telefonisch opgeven bij dhr. Rob Smit, telefoon: 071-521.0752, email [email protected]. Het verschuldigde bedrag graag gelijktijdig overmaken naar rekeningnummer 197706 t.n.v. excursiecommissie Vereniging Oud Leiden te Leiderdorp.

Stadhuis Schoonhoven (foto Michiel 1972) 6

Leiden als winkelstad Vrijdag 9 september 2011 om 20.00 uur Het Leidse Volkshuis, Apothekersdijk 33a, Leiden De zaal gaat open om 19.30 uur.

bij de gemeente Leiden op de afdeling Monumenten & Archeologie. Daarnaast is zij zelfstandig onderzoeker en doet ze promotieonderzoek naar de ruimtelijke politiek van Nederlands eerste koning, Lodewijk Napoleon.

De Historische Vereniging Oud Leiden start de Open Monumentendagen in Leiden met een lezing door Mevrouw Esther Starkenburg over het winkelen in de Leidse binnenstad, een onderwerp dat goed past in het thema Hergebruik van de Open Monumentendagen 2011. De manier waarop we onze aankopen doen heeft immers directe gevolgen voor de (her) bestemming van de stedelijke ruimte. Tot in de negentiende eeuw kocht men vooral op straat, op de talloze markten die de stad kende. In de negentiende eeuw ontstonden winkels, toen woonhuizen op de begane grond voor koopwaar werden ingericht, en vanaf 1900 zagen grootschalige warenhuizen het licht. Niet alleen de manier waarop we onze inkopen doen is in de loop der tijd veranderd, dit geldt ook voor de beweegredenen om te gaan winkelen.Waar het vroeger vooral ging om de aanschaf van koopwaar staat tegenwoordig steeds meer de beleving centraal. Kopen is daarmee een vrijetijdsbesteding geworden en van grote invloed op het historisch centrum. Mevrouw Starkenburg is als Het eerste Leidse filiaal van Peek & Cloppenburg aan de Breestraat 86 in 1885 architectuurhistoricus werkzaam (Regionaal Archief Leiden). 7

Romeinen in Roomburg Maandag 24 oktober 2011, 20.00 uur “Nieuwe Energie” (tevens onderkomen van Leidsch Dagblad) 3de Binnenvestgracht 23, Leiden De zaal is open om 19.30 uur.

onderzoek hier voorlopig niet meer plaatsvinden. Wat weten we nu over het Romeinse fort Matilo? Vanaf de late jaren dertig van de eerste eeuw, onder het bewind van keizer Caligula, worden in de regio Leiden de eerste Romeinse forten gebouwd. In eerste instantie zijn zij van hout, maar In een tripartite samenwerking tussen de Hisvanaf het midden van de tweede eeuw worden de torische Vereniging Oud Leiden, de Universiteit ommuringen en belangrijke gebouwen binnen Leiden en het Leidsch Dagblad zal de P.J.Blokde forten in steen gebouwd. In de loop van de lezing worden gehouden door de Leidse archeoderde eeuw worden veel forten verlaten, om in de loog Drs. Jasper de Bruin op maandag 24 oktober vierde eeuw, tijdelijk, weer in gebruik te worden 2011. genomen. Daarna trekt het Romeinse leger zich Nu de aanleg van Archeologisch Park Matilo in terug en zijn de Middeleeuwen aangebroken. Roomburg gestaag vordert, is de tijd aangebroken Al vanaf de zestiende eeuw zijn er archeologieens goed te kijken wat het archeologische onsche vondsten bekend van het terrein in Roomderzoek tot dusver heeft opgeleverd. Het terrein burg. Pas vanaf de vroege twintigste eeuw werd van Matilo wordt immers opgehoogd met een er enig structureel onderzoek gedaan naar de dikke laag grond en daardoor zal archeologisch geschiedenis van deze plaats. Toch bleven er vele vragen onbeantwoord. Zo was tot september 2009 bijvoorbeeld onduidelijk hoe groot het Romeinse fort was. Een opgraving, uitgevoerd door de gemeente en de universiteit Leiden, bracht uiteindelijk duidelijkheid. De laatste jaren is het beeld dat archeologen en historici hebben van de limes (de Romeinse grens) aan het veranderen. Kwamen de Romeinse soldaten beschaving brengen of waren het bezetters? Waren er continu soldaten aanwezig in de forten of werd het onderhoud overgelaten aan burgers? Tot wanneer functiHet terrein in Roomburg wordt omgevormd tot Archeologisch Park Matilo. oneerde de Romeinse limes, 8

en was er wel sprake van een ‘systeem’? Tegen de achtergrond van deze vragen kan opnieuw naar Matilo worden gekeken. En dan blijkt dat het (recente) archeologisch onderzoek in Roomburg ook nieuwe inzichten heeft opgeleverd over het functioneren van het Romeinse leger langs de Oude Rijn. Het terrein in Roomburg wordt omgevormd tot Archeologisch Park Matilo. Hiermee krijgt Leiden, als enige plaats in Nederland, een Ro-

meins fort in de stad, op de oorspronkelijke plaats. Terwijl de meeste Romeinse forten en andere delen van de limes in Nederland onzichtbaar zijn, kan straks in Roomburg genoten worden van een stuk Romeinse cultuurhistorie, waarvoor nu eens niet naar het buitenland hoeft te worden gereisd. Jasper de Bruin is docent Provinciaal-Romeinse archeologie aan de Universiteit Leiden. Hij promoveert op de bewoning uit de Romeinse tijd in Zuid-Holland.

Schoenmakerij De Bakkersteeg Een stuk recente historie op de valreep behouden.

Schoenmaker Ruud van Hoorn aan het werk op Bakkersteeg 3 (foto’s Frans Hoek).

De sinds 1937 op Bakkersteeg 3 gevestigde schoenmakerij werd deze zomer bijna gesloten, omdat het pand waarin dit ambachtelijke bedrijf is gevestigd te koop werd gezet en er aanvankelijk geen koper kon worden gevonden, die de ruimte wilde blijven verhuren aan dit ambachtelijke bedrijf. De sluiting en verhuizing waren

al in volle voorbereiding totdat een trouwe klant besloot het pand te kopen, met name om de oude schoenmakerij alsnog te kunnen behouden. Dit betekent dat de huidige schoenmaker, Ruud van Hoorn, zijn vakwerk kan voortzetten in dit historische pand, waarvan de inrichting sinds 1937 voor een groot deel intact is gebleven. 9

OPEN MONUMENTENDAGEN LEIDEN 2011: Oud gebouw – nieuw gebruik Met ruim 2800 monumenten valt er in Leiden heel wat monumentaals te zien. Het thema “Oud gebouw – nieuw gebruik” is ook in de Sleutelstad overal zichtbaar; de kapel van het rooms-katholiek jeugdhonk doet dienst als poolcafé ‘The Church’, in de beroemde Sterrewacht zullen studenten colleges in de Rechten gaan volgen. Het Academiegebouw laat zien dat nieuw gebruik van oude gebouwen al vroeg aan de orde was; de kapel van de Witte Nonnen werd er eind 16de eeuw voor verbouwd. Heilige Geest of Arme Wees- en Kinderhuis. De herbestemming van de voormalige spinnerij van Clos & Leembrugge (Nieuwe Energie), Dekenfabriek Scheltema (Kunst- en cultuurcentrum), De

Herbestemming en monumentenzorg Het thema Herbestemming is een actueel gegeven binnen de Monumentenzorg. Kerken, fabrieken, kantoren, boerderijen en andere historische gebouwen die hun functie verliezen, komen vaak leeg te staan. Het verval treedt dan in en belangrijke cultuurhistorische waarden kunnen verloren gaan. Herbestemming van gebouwen, complexen en structuren kan dit tegengaan. Bij de modernisering van de monumentenzorg is herbestemming een essentieel onderwerp. Om de aandacht voor herbestemming vorm te geven heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2010 een Nationaal Programma Herbestemming in het leven geroepen. Een groot aantal organisaties met hart voor herbestemming werkt aan een gezamenlijke agenda van activiteiten om herbestemming te stimuleren. Deze Nationale Agenda Herbestemming i.o. bestrijkt het brede veld van herbestemming.

Het Boerhaavegebouw, Steenstraat 1 (1882, Jacobus van Lokhorst) (foto: Francien van Zaanen-Durand) Gebouwd als pathologisch laboratorium bij het voormalig Academisch Ziekenhuis. In 1931 verhuisde het ziekenhuis naar een ruimere behuizing aan de Rijnsburgerweg, waarna het hoofdgebouw bestemd werd voor het Museum Volkenkunde. In het aangrenzende laboratorium werd het Boerhaavemuseum voor de geschiedenis van de natuurwetenschappen en de geneeskunde gehuisvest. In 1988 verhuisde dit museum naar zijn huidige locatie. Het pand is nu kantoor voor medewerkers van het Museum Volkenkunde.

(Her)bestemming Leiden Niet alleen gebouwen kunnen in de loop van hun bestaan een nieuwe bestemming krijgen, ook de stad en haar wijken krijgen steeds weer nieuwe betekenissen en functies. De historie van monumenten rond Breestraat en Rapenburg vertelt over de ontwikkelingen van dijkweg en vestinggracht tot woon-, winkel- en werkgebied. Op het ‘hogeland’, het gebied rond de Hooglandse kerk, kunt u het resultaat zien van de restauratie van het 10

Lakenhal (museum) en Oude Singel 112 (verbouwing tot appartementen) vertellen het verhaal van ‘het land van beloften, de nieuwe stad’, zoals de stadsuitbreiding van 1611 wordt omschreven op de gevelsteen aan de Nieuwe Beestenmarkt: van nijverheids- en fabriekswijk naar woonwijk met veel aandacht voor cultuur en nieuwe media. Ook de unieke singelrand van Leiden kreeg steeds een ander aanzien. Stadsmuren, bolwerken en muurtorens maakten plaats voor fabrieken en parken. De Leidse Sterrewacht en de Meelfabriek zijn prachtige voorbeelden van herbestemming. De eerste is na de restauratie herrezen als opvallend baken aan de Witte Singel. De Meelfabriek wacht een bijzondere toekomst als alle plannen zijn gerealiseerd.

Monumentale deurpartij Breestraat (1768) (foto: Esther van Starkenburg)

Jeugd en muziek In verschillende monumenten kunt u luisteren naar inloopconcerten. Voor kinderen zijn er verschillende activiteiten, waaronder jeugdtheater. Met de speciale kidsgids kunnen zij een speurtocht maken langs bijzondere locaties.

24

Opgetrokken als chique woonhuis voor Cornelis van Tol, veranderde dit pand vele malen van functie. Zo was het rond de vorige eeuwwisseling een bekend hotel, Lion d’Or genaamd (18601918). Bij de opheffing van het hotel werd het complete interieur verkocht, van tafels en bedden tot betimmeringen en behang. Een gedeelte werd aangekocht door museum De Lakenhal, waar het nog steeds te zien is in de Gele Papezaal (nr. 24). Het pand diende vervolgens onder meer als toonzaal van de Elektriciteit- en Gasmaatschappij (voorheen De Vries & Stevens), als productielocatie voor de Leidsche Cliché industrie (die kopieën van drukwerk vervaardigde) en voor foto-lithoinrichting Koningsveld & Zoon, en als Stadsbank. De huidige eigenaar, de gemeente Leiden, heeft het gebouw in gebruik als kantoor.

Programmaboek Het programma van de Open Monumentendagen, inclusief informatieve teksten over alle opengestelde monumenten en een aantal aan het thema gerelateerde onderwerpen vindt u in het programmaboek. Dit is vanaf ca. 3 september gratis af te halen in o.a. het stadhuis, het Stadsbouwhuis en de Openbare Bibliotheek in de Nieuwstraat. Open Monumentendagen Leiden Zaterdag 10 september 10.00 – 17.00 uur Zondag 11 september 12.00 – 17.00 uur NB: Enkele monumenten hebben afwijkende openingstijden of zijn niet beide dagen geopend! Zie www.openmonumentendagenleiden.nl 11

VERKIEZING JONGE MONUMENTEN In het mei-nummer van dit blad hebben we onze leden uitgenodigd woonobjecten uit de periode 1940 tot heden te nomineren als kandidaat Jonge Monumenten. Leiden kent vele monumenten, vaak eeuwenoud, maar ook uit een recenter verleden. Het is dit jaar 50 jaar geleden dat de Monumentenwet van kracht is geworden. Daarom willen de Stichting Industrieel Erfgoed Leiden (STIEL) en de Historische Vereniging Oud Leiden (HVOL) in samenwerking met de gemeente Leiden aandacht vragen voor jonge monumenten en hebben zij een verkiezing georganiseerd van de mooiste Leidse monumenten uit de periode vanaf 1940. Jury’s van STIEL en HVOL hebben uit tientallen binnengekomen suggesties een selectie gemaakt voor deze verkiezing: HVOL heeft vijf architectonisch waardevolle woningen/wooncomplexen aangewezen, STIEL vijf niet-woonobjecten. Architectonische, stedenbouwkundige en cultuurhistorische criteria speelden daarbij een belangrijke rol. De jury’s hebben ook gestreefd naar een zekere spreiding in de tijd.

Bezoekers van de Open Monumentendagen op 10 en 11 september 2011 kunnen één stem uitbrengen in de categorie woningen/wooncomplexen, en één stem in de categorie bedrijfspanden. Een los stemformulier wordt ingelegd in het boekje, dat zoals elk jaar voor de Open Monumentendagen wordt uitgegeven. Stembussen staan op elke, tijdens deze dagen te bezoeken, locatie. Op de volgende pagina vindt u de door de HVOL jury genomineerde woonobjecten (foto’s Frans Hoek). Uitgebreidere beschrijvingen en een plattegrond van Leiden met de lokaties vindt u binnenkort o.a. op de websites van de genoemde organisaties www.erfgoed.leiden.nl www.oudleiden.nl www.stiel-leiden.nl

Middelstegracht 14-18 Twee eigentijdse panden met drie wooneenheden, in 2005 ontworpen door architecte Mieke Rietveld. Maatvoering (inclusief terugwijkende opbouw) aangepast aan die van de belendende percelen, waaronder een historisch pakhuis, dat ook de inspiratie bood voor het ritme in de voorgevel.

12

Charlotte de Bourbonhof 1-54 (even en oneven nummers) Typerende wederopbouwarchitectuur uit de jaren 1950 aan de noordzijde van de Willem de Zwijgerlaan. Samen met aangrenzende woonhoven werden hier 329 woningen gebouwd, plus enkele winkels. Architect(en) onzeker; mogelijk Jonkman en Van Dorp.

Jacob van Campenlaan 2-192 (even nummers) Drie appartementengebouwen in Leiden ZuidWest uit de jaren 1970. Ontwerp van architectenbureau Blankespoor en De Vries. Acht woonlagen met onderbouw, in totaal 96 appartementen.

Niek Engelschmanstraat 1-27 (oneven nummers) Centraal Wonen Complex bij de Herensingel. Ontwerp van Amsterdamse stadsvernieuwer Theo Bosch van begin jaren ’90.Veertien woningen met gemeenschappelijke voorzieningen.

Kort Galgewater 12-16 Vijf panden met in totaal vier woningen en vier appartementen, in de jaren ’90 ingepast in een historische gevelrij door architecten Ronald Knappers en Joost de Haan van VVKH Architectenbureau.

13

3 oktober, de stad en haar museum 3-oktoberlezing door dr. Jori Zijlmans, Conservator geschiedenis van De Lakenhal

stenaar in de zeventiende eeuw (zie afbeelding in kleur op pagina 33). De nazaten van Jan van der Does, aanvoerder van de schutters en vrijbuiters tijdens het beleg, gaven de stad de brieven die Geuzenadmiraal Louis de Boisot in september 1574 per duivenpost aan het Leidse stadsbestuur had gezonden. Vanaf 1872 kreeg de 3-oktobercollectie een prominente plaats in het ‘Stedelijk Museum van Oudheden’ dat in de zeventiende-eeuwse Lakenhal werd gevestigd. Enkele opvallende aanwinsten waarmee de collectie sindsdien werd uitgebreid zullen eveneens worden toegelicht. Zie ook “Leidens Ontzet, Vrijheidsstrijd & Volksfeest”, elders in dit blad.

Zondag 25 september 2011, 15.00u, Groot Auditorium, Oude Academiegebouw Rapenburg 73

Museum De Lakenhal heeft een aanzienlijke 3-oktobercollectie onder haar hoede. De basis van de verzameling werd al direct na het ontzet gelegd door stadssecretaris Jan van Hout. Eind zestiende eeuw volgde een belangrijke opdracht van de stad aan de gerenommeerde Delftse kunstenaar Joost Lanckaert: het wandtapijt waarop hij de Geuzentocht van 1574 verbeeldde kreeg een ereplaats in de Burgemeesterskamer van het stadhuis. In de 17de en 19de eeuw werden verschillende historieschilderijen over het beleg en ontzet door particulieren aan de stad geschonken. En in 1817 vereerde koning Willem I de stad met het enorm grote doek De zelfopoffering van Burgemeester Van der Werf door Mattheus van Bree. Het kreeg een ereplaats in de Raadkamer van het stadhuis. In deze ruimte werd in 1824 ter gelegenheid van het 250-jarig jubileum van Leidens ontzet de eerste historische tentoonstelling van Nederland gehouden. Verschillende bijzondere objecten die toen door particulieren in bruikleen werden gegeven, werden enkele jaren later aan de stad geschonken en vormde een aanmerkelijke uitbreiding van de 3-oktobercollectie. Zo schonken de nazaten van burgemeester Van der Werf het schilderij De uitval op de Boshuyzer schans gemaakt door een anonieme kun- Een "duivenbriefje" van geuzenadmiraal Louis de Boisot 14

Onze Vere(e)niging in oude kranten (1902-1905) De redactie van dit Mededelingenblad heeft in oude krantenarchieven gezocht naar vroege informatie over de Vereeniging Oud Leiden, de oorspronkelijke naam van onze vereniging. Uiteraard werd het meeste materiaal gevonden in het Leidsch Dagblad en de Leidsche Courant, maar ook het Nieuws van de Dag (1905) en zelfs de Tilburgsche Courant vonden het de moeite waard aandacht te wijden aan de toen nog jonge Vereeniging. Citaten staan hieronder in cursief . Spelfouten of niet goedlopende zinnen zijn letterlijk overgenomen. Het eerste bericht stamt uit het Leidsch Dagblad van 3 december 1902: De sedert kort opgerichte vereeniging “Oud Leiden” zal spoedig haar eerste levendig teeken van bestaan geven voor zoover dit naar buiten openbaart. In Januari a.s. zal een vergadering worden gehouden waarin prof. Dr. P.J. Blok een lezing zal houden over den naam Lugdunum. Het zal velen onzer lezers bekend zijn dat Leiden in het Latijn Lugdunum Batavorum genoemd werd. Het valt echter te betwijfelen of Leiden recht heeft op dien naam. Prof. Blok zal hierover spreken in verband met de oudste geschiedenis van Leiden. Ongetwijfeld zal dit onderwerp groote belangstelling wekken bij allen – en dat zullen er in Leiden velen zijn – wien de geschiedenis van hun stad na aan het hart ligt.Vooral moet het dit, waar een geschiedvorscher als de hoogleraar Blok zijn licht over een vraag als deze zal laten opgaan.

Op 24 maart 1903 werd een jaarvergadering gehouden waarvan het Leidsch Dagblad van 25 maart uitgebreid verslag doet. Wij citeren: Gisteravond sprak prof. Dr. L Knappers voor de leden der vereeniging ‘Oud Leiden” over Leiden aan den aanvang der 16-de eeuw. Spr. zou geen alles omvattend overzicht geven, veeleer hier en daar een greep doen uit de rijke stof. Het Leiden der middeleeuwen is o.a. door Blok en Fruin uitvoerig beschreven; desgelijks het beleg en de tijd daarna, maar voor de geschiedenis der stad in de laatste 2 ½ eeuw is meer noodig te weten hoe de toestand was aan de vóóravond der Hervorming etc...

Bijna een jaar later, op 28 november 1903, verschijnt er een advertentie in het Leidsch Dagblad, waarin het Jaarboekje voor Geschiedenis en Oudheidkunde van Leiden en Rijnland, tevens Orgaan der Vereeniging “Oud Leiden” 1904 wordt aangeprezen door uitgever A.W. Sijthoff, gecartonneerd voor f. 1,50. Die advertentie werd op acht data in december 1903 herhaald. Geen internet, geen e-mail, dus de krant was het communicatiekanaal bij uitstek. 15

Aan het het einde zijner voordrachtgekomen zeide Spr. te hopen dat ook door zijn woorden de liefde voor Leidens historie mocht zijn verlevendigd en meteen de begeerte om te bewaren wat nog thans aan dit verleden herinnert, opdat van de de Leidsche burgers niet zou gelden wat de heer C. H. Peters onlangs schreef in den Gron. Volksalmanak dat “velen thans in onze steden wonen als waren zij daarin volslagen vreemdelingen”, etc... Aan deze lezing was voorafgegaan een goed bezochte algemeene ledenvergadering, gepresideerd door den voorzitter, die de leden hartelijk welkom heette en er zijn genoegen over uit sprak dat de Vereeniging in bloeienden toestend verkeerde, etc... Herinnerd werd aan de oprichtingsvergadering op het Stadhuis, bijeengeroepen op initiatief van de heeren prof Blok en dr. Overvoorde, waar een bestuur werd gekozen, terwijl later vanwege de gemeente en van het Leidsch Studentcorps een gedelegeeerde aan het bestuur werd toegevoegd. Er traden 9 leden-begunstigers en 118 gewone

leden toe, een getal waarmede men zeer tevreden kon zijn en dat de grote sympathie voor de zaak bewijst. Uit de leden vormden zich twee commissies; een tot voorbereiding eener beschrijving van historisch bouwwerken, etc...De andere Commissie bestaande uit ( ....) hield zich bezig met het samenstellen van een jaarboekje der Stad Leiden en Rijnland, dat op het einde van vorig jaar bij den uitgever A.W. Sijthoff is verschenen en vele belangrijke bijdragen bevat, etc. etc... De financien der Vereeniging verkeeren in bloeienden staat, etc... Ook in het Nieuws van den Dag van 7 december 1903 wordt bijna een hele kolom besteed aan de Vereeniging in woorden van gelijke strekking. Ook excursies werden van meet af aan gemaakt. In het Leidsch Dagblad van 2 mei 1904: De leden der Vereeniging “Oud Leiden” zullen op 14 Mei a.s. een excursie maken naar het Slot Teylingen bij Sassenheim. Een tenslotte de volgende vermelding in het Leidsch Dagblad van 9 juni 1904: Vereeniging “Oud Leiden”, Vrijdag 10 juni 1904. Excursie naar het Kasteel Haar-Zuylen. Vertrek per S.S. 8.28. De redactie vermoedt dat S.S. Staats Spoor betekent . (wordt vervolgd) 16

BELAAGD en BELEGERD Het beleg en ontzet van Leiden noem ik graag de oermythe van onze stad. De werkelijkheid ervan is een even fascinerend onderwerp voor historisch onderzoek als de vele verhalen erover, de herdenking en de vieringen met alle mythes daarbij. Zoveel als velen in Leiden van dit beleg weten, zo weinig weten de meesten van de talloze andere toch ook vaak beroemde belegeringen in de wereldgeschiedenis en de mythevorming daarover. Daarom leek het Gijsbert van Es en mij een goed idee om bij de viering van het 125 jarig bestaan van de Leidse 3 October Vereeniging een boek te maken over een aantal van zulke beroemde stedelijke belegeringen: van Troje in de vroege Oudheid tot Beiroet in 2006 en met natuurlijk Leiden in het centrum! Wij vormden zonder moeite een groep van achttien bijdragende historici en journalisten, allen op één of andere manier verbonden met Leiden: geboorteplaats, woonstad, studiestad of werkplek, voor een enkeling zelfs allemaal. Graag noem ik hun namen. Het zijn niet de geringsten. In alfabetische volgorde: Herman Amersfoort, Abdelkader Benali, Hans Blom, Leonard Blussé, Dennis Bos, Gijsbert van Es, Bart Funnekotter, Tobias van Gent, Piet Leupen, Fik Meijer, Nicolette Mout, Carla Musterd,

Judith Pollmann, Henk Singor, Krijn Thijs, Yaël Vinckx, Henk Wesseling, Erik jan Zürcher. Onder de titel Belaagd en Belegerd maakten wij samen een boek. Het past een redacteur en auteur natuurlijk eigenlijk niet, maar ik kan het toch niet laten hier - als het ware onder ons om te zeggen dat het prachtboek is geworden: rijk van inhoud, fraai van vorm. Op 23 september zal het worden gepresenteerd en de eerste exemplaren worden aangeboden aan de burgemeester en aan de voorzitter van de 3 October Vereeniging. Men kan het beschouwen als een ge789::!;'8<'7898!8=;' schenk van deze auteurs >"20)*':0"2-?332/@ aan de stad en aan de ju>)*-'7#30A';"**%-'73-' bilerende vereniging. Onze "*'!%B-1"2/'()*'8-'C2"$@D@ Historische Vereniging Oud Leiden heeft de hele E32/%*&-13*'F'GA55 onderneming onder haar auspiciën genomen. De :4/%"*H00"2I'J56KLJG+M uitgever is Balans. Het doet mij genoegen dat voor de NO7
!"#$%&'()*'+,'-"./"01"2'/3/'+,'$"4"01"2'+566 17

Hans Blom

Twee nieuwe Leidse fotoboeken in één maand In een tijdsbestek van nog geen maand verschijnen er twee nieuwe fotoboeken over Leiden. Beide bij de Leidse uitgeverij Ginkgo. Op 23 mei wordt het boek ‘Leids in beeld’ van Wim Lamboo ten doop gehouden met aansluitend een twee maanden durende expositie in de hal van het stadhuis. En op 16 juni neemt Gerard van Hees, voorzitter van de Stichting Industrieel Erfgoed Leiden bij drukkerij Mostert in het Hartevelt-complex aan de Langegracht het eerste exemplaar van het boek ‘Leids Vakwerk – ambacht in bedrijf’ in ontvangst. Wim Lamboo (1949) is al meer dan 30 jaar documentair-fotograaf met een bijzondere interesse voor mensen in Noord-, Centraal- en OostEuropa. Al maakte hij ook reportages ver daarbuiten. Zijn werk is gepubliceerd in vele kranten, tijdschriften, boeken en is te zien op exposities en in musea. Voor het Leidse boek is zijn geboortestad en directe omgeving tussen 2006 en 2010 het ‘werkterrein’. Het is een opmerkelijke fotogalerij

waarin doorgaans de mens - van jong tot oud - centraal staat. Marktkooplieden, muzikanten, gehandicapten en een enkele bekende Leidenaar worden vaak en face geportretteerd en afgewisseld met verstilde beelden van de natuur, gebouwen, monumenten en het straatmilieu in al zijn facetten. Wim Lamboo noemt zijn foto’s ontmoetingen. Voor de ene opname is nadrukkelijk geposeerd, een volgende lijkt ogenschijnlijk achteloos in het voorbijgaan vastgelegd. Maar steeds met een grote zeggingskracht en bijzonder oog voor detail, vol sfeer en steeds vanuit een verrassende invalshoek. Illustratief daarvoor is zijn zelfportret met zoontje Guido, gefotografeerd in een verkeersspiegel in Warmond. Voor de vormgeving tekent Inga Heamägi uit Tallin die ook de layout van een van zijn werken uit 2007 over de vrouw in Estland verzorgde. En wethouder Roos van Gelderen Vier ‘Leidse meiden’ op de Haarlemmerstraat gefotografeerd door Wim Lambo. schreef het voorwoord. 18

De omslag van het boek ‘Leidse vakwerk’ over oude ambachten.

Het idee voor het boek ‘Leids Vakwerk – ambacht in bedrijf ’ ontstaat als begin 2011 op zes locaties foto’s worden geëxposeerd van ‘oude ambachten’ waarvoor grote belangstelling blijk te bestaan. Een samenwerkingsproject van de Leidse Amateur Fotografen Vereniging LAFV en de Stichting Levend Ambacht Leiden STAL. Een groep enthousiaste LAFV-leden is maanden in touw om ruim dertig werkplaatsen – dikwijls eenmansbedrijven - in beeld te brengen waar ambachten worden uitgeoefend die een hoogwaardige vakmanschap vereisen. STAL zet zich sinds 1991 in voor de instandhouding daarvan. Mede dankzij de drukkerijen Mostert en

Nautilus en uitgeverij Ginkgo wordt de uitgave van het boek mogelijk gemaakt. Het boek vertoont een sterke verwantschap met ‘Het Ambacht – Leidse vaklieden aan het woord’ dat in 1993 verschijnt en waarin ruim veertig ambachtslieden hun dagelijkse werk belichten. Er zijn wel een paar opmerkelijke verschillen en ontwikkelingen te signaleren . De foto’s – destijds van Hielco Kuipers – zijn nog allemaal in zwartwit afgedrukt, terwijl nu full-color de opmaat is. Waren het in 1993 nog uitsluitend mannen die werden geportretteerd, ditmaal komen er ook vrouwen aan bod al zijn ze nog ruim in de minderheid. Opvallend is ook dat in beide boeken 19

dezelfde personen figureren. Zoals de kapper Eric Flanderhijn, draaiorgelboekennoteur Johan Weima en orthopedisch maatschoenmaker Sjaak (nu Jacques) Kerstjens. Soms zijn zaken inmiddels overgenomen, bijvoorbeeld de schoenmakerij in de Bakkersteeg waar Ginus Nusseling plaatst maakte voor Ruud van Hoorn. Het voorwoord bleef in burgemeestershanden: Henri Lenferink Smid Sjaak van de Geijn gefotografeerd door Jannie de Groot. nam de pen over van Cees Goekoop. Jammer is dat de begeleidende tekst in de nieuwe Leids in beeld, foto ontmoetingen in en om Leiden uitgave een stuk beknopter is geworden. Daar Wim Lamboo - Uitgeverij Ginkgo - ISBN/EAN staat tegenover dat van elk beroep nu meerdere 978-90-71256-16-5 – 72 pagina’s - € 20,-foto zijn afgedrukt. Het geheel overziende was er Leids Vakwerk – ambacht in bedrijf - Uitgeverij alle aanleiding om deze geactualiseerde versie saGinkgo - ISBN 978-90-71256-00-4 – 72 pagina’s men te stellen. Deels in boekdruk, deels in offset - € 15,--. met een eigentijdse layout van Silvia Zwaanevelt.

Herdruk boek over De Vogelwijk Voor het boek ‘De Vogelwijk, geschiedenis van een Leidse buurt’, waaraan we aandacht besteedden in het eerste mededelingblad van 2011, blijkt grote belangstelling te bestaan. De oplage was al kort na verschijning uitverkocht. Mede gezien de interesse die ook bij onze leden bestaat voor de uitgave heeft het wijkcomité besloten honderd extra exemplaren te laten drukken. Het 128 pagina’s tellende boek op A5-fiormaat is te bestellen bij Eveline Kamstra, Lijsterstraat 13, 071-5152414, [email protected].

20

De Leidse Koorboeken In de Pieterskerk nemen burgemeester Henri Lenferink en bisschop van Rotterdam Ad van Luyn op 12 mei de eerste exemplaren in ontvangst van het boekje ‘De Leidse Koorboeken - een ongehoorde schat’. In 1997 promoveert de auteur Eric Jas op de koorboeken en uit zijn dissertatie is dit boekje samengesteld. Het verhaalt over zes muziekboeken uit de Pieterskerk die op miraculeuze wijzen overleven. Ze worden – muzikaal – als het belangrijkste erfgoed van ons land beschouwd omdat naast deze schat nog slechts twee koorboeken in Den Bosch bewaard zijn gebleven. De handgeschreven boeken beslaan bijna 2.000 vellen met 328 composities. Ze worden in het midden van de 16de eeuw gebruikt in de Pieterskerk bij de zang door het zeven-getijdencollege. Oorspronkelijk zeven priesters en twee koorknapen, later uitgebreid, om vier- of vijfstemmige stukken vertolken. In 1572 maakt de Reformatie een einde aan de katholieke diensten en aan het zangcollege dat vanaf 1440 een druk bezet leven leidde door tal van dagelijkse verplichtingen. De eerste drie boeken met afmetingen van 55 bij 40 centimeter worden gemaakt door kopiist Antonius de Blauwe die aan de Vollersgracht (nu

Langebrug) woont en ook onderwijs geeft aan weeskinderen van het Heilige Geesthuis. De manuscripten zijn stuk voor stuk met zorg gekalligrafeerd en met gevoel voor detail afgewerkt. Wie de andere drie maakte(n) is onbekend. Twee ervan hebben een kleiner formaat. In de jaren zestig van de vorige eeuw restaureren zusters in het klooster St. Catharinadal in Oosterhout vier delen. Daarbij gaan enkele authentieke elementen verloren. Overigens omvat de collectie Leidse koorboeken oorspronkelijk acht delen, waarvan er twee door onbekende oorzaak zijn verdwenen. Dat de overige zes de tand des tijds overleven mag een wonder worden genoemd. Aan de vooravond van de Beeldenstorm in 1566 waarbij grote vernielingen in de Pieterskerk worden aangericht zijn de koorboeken op een veilige afgesloten plek weggeborgen. In 1597 belanden ze in een speciale kist in het stadhuis, verhuizen vervolgens naar het gemeentearchief en komen in 1876 in De Lakenhal terecht. Tot in 1931 vijf van de zes boeken weer terugkeren in het archief (nu RAL) en een gedigitaliseerde versie via de website te zien is. Mede dankzij een artikel van Annie Versprille in het Leids Jaarboekje van 1965 groeit een hernieuwde interesse De presentatie van het boekje over de Leidse koorboeken in de Pieterskerk. voor de koorwerken. (Foto A. van Leeuwen). Het Egidius Kwartet komt de eer toe 21

de unieke verzameling weer daadwerkelijk tot leven tot leven te hebben gewekt. Tegelijk met het boek verschijnt een tweede cd ‘Magnificat’ in een serie van zes. Daarop staat sinds de première in 2010 steeds één koorboek centraal en wordt om-

lijst met een serie concerten, waarvan Leiden ook dit jaar de primeur heeft. De Leidse Koorboeken. Een ongehoorde schat - Eric Jas & Peter de Groot - Uitgeverij Boekencentrum - ISBN 978 90 239 2589 7 - 90 pagina’s – Prijs 19,50 euro.

De Canon van Zuid-Holland: de geschiedenis van Zuid-Holland in 50 verhalen Het afgelopen jaar is er door de medewerkers van het Provinciaal Historisch Centrum van het Erfgoedhuis Zuid-Holland hard gewerkt om de Zuid-Hollandse geschiedenis gestalte te geven in 50 verhalen. Het boek is met korte, overzichtelijke teksten en veel illustraties bedoeld voor een breed publiek. Elk verhaal sluit af met suggesties voor ‘er op uit’ en voor verdere verdieping van het onderwerp via boeken of internet. Van de 50 verhalen hebben een aantal betrekking op Leiden, zoals: 3. Romeinen in Zuid-Holland (ca. 15 v. Chr. 275) 5. De Graven van Holland (ca. 900-1300) 8. Van polderbestuur naar hoogheemraadschap (13e, 14e eeuw) 9. Zuid-Hollandse steden (v.a.1213) 16. De Opstand; naar de Republiek der Verenigde Nederlanden (vanaf 1572) 17. Universiteit Leiden (1575) 20. Wetenschappers van de Gouden Eeuw: Van Leeuwenhoek, Huygens en De Groot 24. Leids laken: textiel voor Europa (17e eeuw) 25. Trekvaart Haarlem-Leiden; blauwe ader van de Bollenstreek (1657) 33. Nationale Ramp: de Kruitschipramp van Leiden (1807) 44. Zuid-Holland in de Tweede Wereldoorlog 1940-1945

Boekinformatie Uitgever HDC Media ; Prijs € 16,95; ISBN 978-9077842-59-1 ; 155 pagina’sen ca 250 illustraties. Bestellen via de boekhandel, www.erfgoedhuis-zh.nl of www.boekenvandekrant.nl.

22

De Pieterskerk in Leiden Een nieuwe monografie Volgens de overlevering stichtte in 1121 het Hollandse Gravenhuis een kapel in Leiden, die zich tussen de vroege 12de en de late 14de eeuw ontwikkelde tot de belangrijkste parochiekerk van Leiden. Rond 1390 werd een begin gemaakt met de bouw van een geheel nieuwe St. Pieter, die de restanten van de oudere godshuizen op die plek geheel zou vervangen. Tegen het midden van de 16de eeuw werden de bouwcampagnes afgesloten. Vanaf het begin was de Pieterskerk Kerk van de Stad, hetgeen zich uit in het wapen van de stad: de sleutels van St. Pieter. Na de alteratie is dat zo gebleven, zoals bij de spontane dankdienst op 3 oktober 1574. Ook bij de overgang naar seculier gebruik is deze functie gehandhaafd. Maar ook was de Pieterskerk, sinds de plechtige inwijding op 8 februari 1575, Kerk van de Universiteit en fungeert Ere-promotie van Winston Churchill in de Pieterskerk op 10 mei 1946 ook thans nog als Auditorium (foto A.H.M. van Vliet). Maximum voor officiële bijeenkomsten, zoals de Dies Natalis en de uitreiking Er zijn artikelen van 22 auteurs, onder eindrevan eredoctoraten. Vanwege de vele beroemde dactie van prof.dr. D.J. de Vries, mw dr. E. den zonen van de universiteit, die in de Pieterskerk Hartog, dr. E. Grasman en drs J.Veerman. zijn bijgezet, wordt ze ook wel ‘Mausoleum Academicum’ genoemd. Dit boek, met ruim 500 pagina’s en 400 illustraties, verschijnt medio november bij uitgeverij Tijdens de laatste restauratie (2001 – 2011) zijn Waanders: € 59,50 (tot 31 dec 2011: € 49,50), veel nieuwe inzichten ontstaan over de bouw-, gebonden in linnen, met stofomslag. restauratie- en gebruiksgeschiedenis, aanleiding Wie het boek vóór 15 oktober bestelt heeft het voor de Afdeling Kunstgeschiedenis van de unigegarandeerd vóór sinterklaas in huis, zonder exversiteit en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed tra bezorgkosten. tot het laten verschijnen van een nieuwe monografie, waarin ook aandacht wordt besteed aan Bestellen kan door overmaking van € 49,50 per het funerair beeldhouwwerk, veelal graven van exemplaar op rekening 0691813574 ten name geleerden sierend. Voor het eerst worden bouwvan Waanders Zwolle, onder vermelding van “boek , en restauratiegeschiedenis, gebruik en interieur Pieterskerk Leiden”. Vergeet niet ook uw naam en in samenhang besproken. adres te vermelden. 23

Start viering 125-jarig bestaan 3 October Vereeniging De officiële start van de festiviteiten ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de 3 October Vereeniging begint op vrijdag 13 mei met het zingen van het lustrumlied ‘Vrijheid Verlicht’ op het Pieterskerkplein door 250 schoolkinderen, begeleid door K&G. Verder wordt het boekje ‘Feest der herdenking’ gepresenteerd met de mooiste affiches van de vereniging sinds de oprichting op 13 mei 1886 in de Stadsgehoorzaal. Huidig Stadsdichter Jaap Montagne neemt het eer- Het Pieterskerkplein tijdens de officiële start van de jubileumviering van de 3 October ste exemplaar in ontvangst. Vereeniging. (Foto A. van Leeuwen) . In de Hooglandse Kerk wordt het jubileum ’s avonds gevierd met een gagen in de stad permanent te verlichten. Het betreft: ladiner in aanwezigheid van bewindslieden, gezagsBlauwpoortsbrug, Overkluizing Kort Rapenburg, dragers en ‘tafelsponsors’. Ook de avond wordt Rembrandtbrug, Arsenaalplein, Sterrewacht (3 geopend met het lustrumlied. Burgemeester Henri koepels), Neksluisbrug (bij de Schelpenkade), Huis Lenferink biedt namens de gemeente symbolisch Van Duivenbode (Rapenburg 94), Lodewijkskerk, 125.000 euro aan om zestien gebouwen en brugHogewoerdsbrug en overkluizing Gangetje, Visbrug, Sint Jansbrug, Scheluwbrug, Kleine Havenbrug, Herenbrug, Ankerpark en het oude Als onderdeel van het jubileum legt de verRembrandt-atelier (Oude Singel 72). Die kunnen eniging een speciale ‘vaandelroute’ aan. Bij 52 per boot worden bezichtigd tijdens de ‘Magdalena straten, monumenten en plekken die met het Moons moonlight cruise’. Dat moet een blijvende Leidens Ontzet te maken hebben wordt een toeristische vaartocht worden. Ter afsluiting van de speciale stoeptegel met het vaandel van de vergala-avond is er een spectaculaire lasershow waarin eniging gelegd. De route die blijvend is wordt herkenbare onderdelen van de 3 oktoberviering ook in een boekje beschreven. worden uitgebeeld en het zingen van het Leidse volkslied door Vox Humana. 24

Napoleon bezoekt Leiden twee eeuwen geleden Op 24 oktober is het exact 200 jaar geleden dat Napoleon een bezoek aan Leiden brengt. Oud-Leidenaar Ruud Spruit schrijft in het thematijdschrift ‘Napoleon in Nederland’ over de korte visite van de Franse keizer die gekenmerkt wordt door paniek, haast en teleurstelling. Voor zijn komst is de stad in rep en roer en de Leydsche Courant meldt dat gevels zijn versierd met guirlandes en erebogen. Burgemeester Marcus roept daartoe op in de hoop extra geld te krijgen voor de arme stad. Vier jaar eerder kweekt zijn broer Lodewijk Napoleon veel ‘goodwill’ als hij na de historische ramp met het ontploffende kruitschip nog dezelfde avond naar Leiden komt om hulp en geld aan te bieden. Maar die Leidse genegenheid voor de Fransen bekoelt flink wanneer Napoleon onder andere Leidse weesjongens opeist voor zijn leger. Toch loopt de bevolking massaal uit en verzamelt een deputatie hoogleraren, rechters en geestelijken zich in het Academiegebouw. Het stadsbestuur staat als welkomstcomité met de stadssleutels opgesteld bij de Rijnsburgerpoort. Maar wanneer de stoet van ruiters en rijtuigen arriveert blijkt tot ontsteltenis dat in het gezelschap de keizer ontbreekt en alleen zijn vrouw Marie Louise is meegekomen. Napoleon besluit op zijn route van Amsterdam via Leiden naar Den Haag bij Hillegom plotseling eerst naar Katwijk te reizen om daar bij de uitwa-

De Franse keizer Napoleon.

tering de in 1808 opgeleverde nieuwe sluizen en het stoomgemaal te bewonderen. Compleet met een geïmproviseerde picknick op het strand. Uren later dan gepland arriveert de keizer via de

Ruud Spruit (1942) is directeur van het Westfries Museum in Hoorn van 1983 tot medio 2007. Daarvoor werkt hij 13 jaar in Rotterdam als hoofd educatieve dienst en p.r. voor historische musea. Hij is een van de oprichters en een aantal jaren voorzitter van de Museum Jaarkaart en tien jaar hoofdredacteur van Museumtijdschrift Vitrine. Spruit schrijft circa 35 boeken op het gebied van kunst, geschiedenis, architectuur, ook voor allochtonen en kinderen en voorts vele artikelen en korte verhalen voor tijdschriften, brochures en bundels. Verder is hij presentator en maker van tv-documentaires onder meer over de VOC en Maleisië, organisator van internationale tentoonstellingen over kunst en geschiedenis en spreker op congressen van overheden, universiteiten en bedrijfsleven. Hij woont met zijn vrouw Simone in het Waterschapshuis in Medemblik. 25

De toenmalige burgemeesterswoning aan het Rapenburg 48. (foto A. van Leeuwen).

Witte Poort alsnog in de sleutelstad. Rector magnificus Brugmans is genoodzaakt het universitaire gezelschap in het Academiegebouw in rap tempo naar elders te dirigeren want Napoleon begeeft zich – het protocol compleet negerend – direct naar het huis van de burgemeester de overzijde van het Rapenburg. Aan de geplande toespraken heeft Napoleon geen behoefte. Ruud Spruit beschrijft in zijn artikel de grote horkerigheid die Napoleon vervolgens aan de dag legt met impertinente opmerkingen en schaamteloze vragen en oordelen. Zo vraagt hij chirurg Sandifort hoeveel doden hij op zijn geweten heeft. En met pastoor Ocke redetwist hij

over de onfeilbaarheid van de paus. Om na enige tijd stampvoetend te kennen te geven dat hij naar Den Haag wenst af te reizen. Dominee Van Guns spreekt jaren later nog over ‘ene verregaande brutaliteit’. De Leidenaren slaan toch aan het feesten want dat laten ze zich dat door een nukkige Napoleon niet ontnemen. De nauwe betrokkenheid van Ruud Spruit bij de stad bewijst hij ook met een artikel in het blad ‘Herenhuis’. Daarin beschrijft hij de terugkeer naar de kerk van zijn jeugd: de Pieterskerk. Als hulp van de koster maakt hij er de ontvangsten mee van befaamde organisten als Marie Claire Alain, de blinde Helmuth Walcha en 26

Feike Asma. En serveert als puber de koffie in de Kerkmeesterskamer als de kerkvoogden vergaderen. Spruit noemt het een wonder dat de wapens van de regenten op het gewelfde plafonds in de Franse tijd vanwege de ‘gelijkheid’ niet zijn overgeschilderd of weggeschraapt zoals overal elders gebeurt. En brengt de ontvangst van wereldleiders als Churchill, Roosevelt en Bush sr. in herinnering. Met als contrast de ren met kippen op het graf van Boerhaave bij een universitaire lustrumviering. Datzelfde oog voor opmerkelijke feiten en details legt Ruud Spruit aan de dag in het Leidsch

Dagblad, waar hij vanaf medio september 2010 in wekelijkse afleveringen de Leidse hofjes onder de loep neemt. Het zijn de geactualiseerde versies van het in 1979 verschenen standaardwerk ‘Hofjes in Leiden’ dat hij samen met fotograaf Herman Kleibrink maakt. Als de serie is voltooid worden ze in boekvorm gepubliceerd. Napoleon in Nederland 1811-2011, nummer 3-2011 over Utrecht en Zuid-Holland, Uitgeverij Stichting Thematijdschriften, Amsterdam, prijs 5,95 euro; Herenhuis, nummer 3-2011, uitgeverij Merroos, Doesburg, prijs 4,95 euro.

ARCHEOLOGIE ALS PASSIE De Archeologisch Werkgemeenschap voor Nederland, bestaat 60 jaar Uitnodiging voor de jubileumviering De AWN is als vereniging voor amateurarcheologen al 60 jaar actief. De 23 afdelingen verspreid over heel Nederland dragen daar ieder op een eigen wijze aan bij. De 60-jarige vereniging wil dit bijzondere jubileum vieren met al haar leden, betrokkenen bij andere erfgoedinstellingen en belangstellenden in de archeologie. Met de viering willen we alle leden en samenwerkingspartners bedanken voor hun inzet. Wij nodigen u graag uit om ons jubileum samen met ons te vieren. De jubileumdag, met het thema, Archeologie als passie, wordt gehouden op 24 september a.s. in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.

speeddaten, historische muziek en levende historie. Natuurlijk kunt u ook een kijkje nemen bij de tentoonstelling Archeologie van Nederland van het RMO. Het definitieve en volledige programma zal binnenkort te vinden zijn op de website van de AWN: www.awn-archeologie.nl.

Deze dag heeft een gevarieerd programma met lezingen, debat, workshops, een informatiemarkt,

27

Activiteiten van het Regionaal Archief Leiden (RAL), zaterdag 15 oktober (11.00 - 12.00 uur): vertoning van historische films over Leiden zaterdag 22 oktober (11.00 - 12.00 uur): lezing door Els Kloek over de rol van Magdalena Moons tijdens het beleg en ontzet van Leiden zaterdag 29 oktober (11.00 – 12.00 uur): vertoning van historische films over Leiden

Open Monumenten Dagen 2011: Openstelling RAL, Boisotkade 2A: zat. 10 september 10-17 uur zon. 11 september 12-17 uur Neem een kijkje achter de schermen van het oudste gemeentelijk archiefgebouw in Nederland (Rijksmonument). Archiefstukken, kranten en foto’s Oud en nieuw archief aan de vertellen over enkele Boisotkade opengestelde gebouwen tijdens de Open Monumentendagen. Rondleidingen door depots, restauratieatelier en studiezaal starten zaterdag 10 september om 10.30, 11.30, 12.30, 14.00 en 15.30 uur en zondag 11 september om 12.30, 14.00 en 15.30 uur. Op beide dagen zijn ook historische films te zien.

Foto-expositie en lezing over Leidse Spanjaarden in de Drie Octoberstraat De Spaanse fotografe Alicia Fernández Solla woont sinds tien jaar in de Leidse buurt waar de straten vernoemd zijn naar personen en gebeurtenissen uit de tijd van het beleg en ontzet. In het kader van de 3-Octoberviering zal zij in de Drie Octoberstraat foto’s van Leidse Spanjaarden exposeren, die meer dan vier eeuwen na het ontzet voor persoonlijke, werk- of studieredenen naar Leiden zijn gekomen. Op zaterdag 8 oktober zal zij in het kader van de Maand van de Geschiedenis hierover een lezing houden in het RAL (zie boven). Mini-expositie bij de entree van het RAL over Leidse Spanjaarden Stukken uit de collectie van het RAL die verwijzen naar Spanjaarden in Leiden vóór en na het beleg en ontzet worden van 25 augustus t/m 5 november 2011 tentoongesteld in de vitrine bij de entree.

Activiteiten in het RAL tijdens Maand van de Geschiedenis 2011 Thema: ‘Ik en Wij’/’Drie Oktober’

Nadere informatie via e-mail [email protected] of tel. 071-5165355 (Benata Hengstmengel).

zaterdag 8 oktober (11.00 - 12.00 uur): lezing door fotografe Alicia Fernández Solla (zie hieronder) met aansluitend mogelijkheid om de mini-expositie in het RAL en de fototentoonstelling in de Drie Octoberstraat te bekijken. 28

Museum Boerhaave presenteert Nederlandse Nobelprijswinaars Voor het eerst in de Nederlandse geschiedenis presenteert Museum Boerhaave een tentoonstelling met alle 19 Nobelprijswinnaars die Nederland tot nu toe heeft voortgebracht. NOBELPRIJS NL geeft een prachtig inkijkje in toponderzoek, in het doorzettingsvermogen en de pionierszin van legendarische wetenschappers uit de twintigste en eenentwintigste eeuw. NOBELPRIJS NL werd op woensdag 15 juni geopend door twee knappe koppen: prof. dr. Robbert Dijkgraaf, president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, en Erik van den Boom, die eerder dit jaar al op 13-jarige leeftijd eindexamen gymnasium heeft gedaan. Nobelprijzen zijn er sinds 1901. Alfred Nobel, de Zweedse chemicus en industrieel die met de productie van dynamiet fortuin maakte, beschikte in zijn testament dat er jaarlijks vijf Nobelprijzen moesten worden uitgereikt: voor natuurkunde, scheikunde, fysiologie of geneeskunde, literatuur Nobel medaille Jacobus van 't Hoff en vrede. In 1968 kwam daar nog een Nobelprijs voor economie bij. (1825-1911) uit 19601, met Winnaars moesten de mensheid ‘de grootste weldaad’ hebben bewezen. grondlegger Alfred Nobel Al snel waren de Nobelprijzen een begrip, daarbij geholpen door het formidabele bedrag dat aan de prijs verbonden is. Het is onbetwist de hoogste onderscheiding die een wetenschapper ten deel kan vallen. Direct in het eerste jaar viel Nederland in de prijzen: Jacobus van ’t Hoff won de Nobelprijs voor Scheikunde. Het jaar daarop was het opnieuw raak: Hendrik Lorentz en Pieter Zeeman sleepten die voor de natuurkunde in de wacht. Daarbij zou het niet blijven. In totaal kent ons land tot nu toe 19 winnaars, onder wie de broers Jan (economie, 1969) en Niko (fysiologie of geneeskunde, 1973) Tinbergen. Andre Geim is in deze succesreeks voorlopig de laatste, met de Nobelprijs voor Natuurkunde van 2010. De eregalerij NOBELPRIJS NL wil een breed publiek op toegankelijke wijze laten zien dat de nieuwsgierigheid, durf en creativiteit die nodig zijn om de top te halen van alle tijden zijn. Foto’s, filmpjes, instrumenten, aantekenboekjes, brieven Hendrik Antoon Lorentz in 1916 geschilderd en publicaties brengen de ‘knappe koppen’ tot leven, in de tendoor Menso Kamerlingh-Onnes toonstelling, maar ook in de speciale NOBELPRIJS NL krant. 29

Nieuw Leyden met bijzonder stukje oud Leiden Op vrijdag 17 juni wordt een bijzondere mijlpaal bereikt bij het stedenbouwkundige project Nieuw Leyden, gelegen op het snijpunt van de wijken Groenoord en Noorderkwartier. In de gespaard gebleven noodslachtplaats van het voormalige slachthuis presenteert de Rotterdamse uitgeverij 010 het boek ‘Nieuw Leyden, recept voor stedelijk wonen’. Daarin wordt de metamorfose van het voormalige bedrijfsterrein tot architectonisch visitekaartje van Leiden in alle verschijningsvormen beschre-

ven. Architecten en bewoners vertellen hun ervaringen aan auteur Annemarie Sour en de huizen zijn gefotografeerd door Annet Delfgaauw. Gemeenteambtenaar Wim van der Hoeven en bewoner van het eerste uur Geert Crielaard krijgen de eerste exemplaren in wat nu het informatiecentrum voor de nieuwe buurt is. Het fraai geïllustreerde en kloeke werk schetst hoe - in tegenstelling tot het gebruik dat projectontwikkelaars en woningbouwcorporaties de zeggenschap hebben over de ontwikkeling van een wijk – ditmaal, bij uitzondering, de bewoners zelf een belangrijk stempel op de totstandkoming kunnen drukken. Enerzijds doordat 200 eigenaren op hun kavel het uiterlijk en de inrichting van hun nieuwe woning mogen bepalen, meestal in samenspraak met een zelfgekozen architect. Anderzijds doordat evenzoveel huurders van Portaal ruim inspraak krijgen hoe de indeling van hun toekomstige huis eruit komt te zien. Zelfs over het leefmilieu en de groenvoorziening kunnen ze hun zegje doen of door zelfwerkzaamheid het beeld mede bepalen. Het is geen eenzijdig hosanna-verhaal geworden. Hoewel in brede zin positief wordt gedacht over de realisering van dit unieke project worden valkuilen en problemen waarop vooral de ‘pioniers’ stuitten niet onder stoelen of banken

Omslag van het boek met een foto van Jan Scheerder. 30

geschoven. Ook de kritiek die bijvoorbeeld het bovengrondse parkeerplan bij de huurwoningen krijgt te verduren blijft niet onbesproken Daardoor staat het boek bol van waardevolle adviezen voor diegene die ooit van plan zelf een woning te (laten) bouwen. Aan het slot wordt ook op overzichtelijke wijze de ‘do’s en don’t’s’ op een rijtje gezet. Met de verschijning wordt nog geen definitief oordeel Sociale contacten blijven ook na de bouw in tact. Illustraties uit boek Nieuw Leyden. over het concept gegeven. Immers de bouw op basis van een stedenbouwis: het onderlinge sociale contact blijft ook na de kundig stramien van de hand van MVRDV omvat bouw intact. de bouw van 800 woningen waarvan de afgeloZij wonen in huizen met een grote variëteit in gepen vijf jaar de helft is gerealiseerd. De malaise in velmateriaal (metaal, hout, natuursteen, zwarte en de bouw – zo moet gevreesd worden - zal voor rode baksteen en grote glazen puien), vormgeving een temporisering in de uitvoering van de nog resen inrichting. Schoonheden en lelijke eendjes naast terende plannen zorgen. Zo staat in de planning elkaar, aldus schrijfster Annemarie Sour. nog voor dit jaar de start van de bouw van twee Onderdeel van de nieuwe aanpak vormt ook het door het Amsterdamse bureau Heren 5 ontworpen behoud van een historisch deel, dat ligt ingetorenflats tussen de Willem de Zwijgerlaan en de bed in het Marepark langs de Maresingel tussen Musschenbroekstraat. Een derde torenflat meer in Pasteurstraat en de Driemanschapskade.Van het in de richting van de Koningstraat staat voor 2012 op 1903 geopende en bijna een eeuw later gesloten de rol. En nog diverse andere ‘vlekken’ zijn op dit slachthuis zijn onder meer de directeurswoning moment nog niet concreet ingevuld. en de noodslachtplaats gerestaureerd en beschikWat wel als succes kan worden genoteerd is de gebaar voor nieuwe bestemmingen zoals kleuter- en slaagde poging om de interesse te wekken van de buitenschoolse opvang. Daarom wordt in het boek bewoners van Noord voor het plan. Zo blijkt dat ook aandacht besteed aan de oorsprong van het ge70 procent van de pioniers uit dit stadsdeel komt, bied dat tot de achtste eeuw niet meer is dan een mede gelokt door de 15 procent korting op de onbewoonbaar en woest veengebied. grondprijs. Het gaat merendeels om tweeverdieners die drie tot ruim zes ton in hun woning investeren. Nieuw Leyden. Recept voor stedelijk wonen. – Jonge gezinnen die voor de vergrijzende wijk beAnnemarie Sour – Uitgeverij 010 Publishers – ISBN houden blijven. En wat minstens even belangrijk 978 90 6450 768 7 – 304 pagina’s – Prijs 29.50 euro. 31

Vrijheid! Leidens Ontzet 1574-2011. 30 september 2011 tot en met 8 januari 2012 in Museum De Lakenhal De tentoonstelling Leidens Ontzet.Vrijheidsstrijd & Volksfeest, laat zien hoe de viering van dit historische feit in vier honderd jaar uitgroeide tot het grootste lokale volksfeest van Nederland. “3 october” wordt sinds 1896 georganiseerd door vrijwilligers van de thans 15.000 leden tellende 3 October Vereeniging, die dit jaar dus 125-jaar bestaat. huiscollectie in Museum De Lakenhal terecht. Ook in 2010 waren er weer drie inzameldagen waarbij Leidenaren objecten en verhalen konden inbrengen, zoals over het jongetje Ebel Magnin, dat op 3 oktober 1925 per ongeluk aan een luchtballon boven de stad ging zweven. Een selectie van deze objecten en verhalen is nu opgenomen in de tentoonstelling.

Leiden Ontzet, Holland gered Na de Spaanse belegering van bijna een jaar werd Leiden op 3 oktober 1574 bevrijd door de geuzen. Leidens Ontzet werd een belangrijk keerpunt in de Nederlandse geschiedenis en vormde het begin van de terugtocht van de Spanjaarden uit Holland, wat jaren later zou leiden tot de oprichting van de Republiek der Nederlanden. ‘Leiden ontzet, Holland gered’ is een historische leus geworden. Met de allereerste viering van 1574 kwam ook het verzamelen van objecten en het archiveren van documenten op gang. In 1824 vond de eerste historische tentoonstelling van Nederland plaats, in het stadhuis van Leiden. Mythische objecten, waaronder de ‘duivenbriefjes’ en de beroemde hutspotketel (die vluchtende Spanjaarden in hun haast hadden laten staan), kwamen via de stad-

Oude traditie in ere hersteld: nieuw historiestuk van Erwin Olaf In opdracht van De Lakenhal en de Universiteit Leiden maakt fotograaf Erwin Olaf een eigentijds historiestuk over het Leidens Ontzet. Leidse inwoners staan daarvoor model. Met deze opdracht wordt een oude traditie nieuw leven ingeblazen: vanaf de 16de tot ver in de 19de eeuw werd Leiden’s Ontzet verbeeld in monumentale historiestukken. Publicatie Ter gelegenheid van de tentoonstelling verschijnt er een speciale, rijk geïllustreerde publicatie aan de hand van de collectie van Museum De Lakenhal: Leidens Ontzet. Vrijheidsstrijd & Volksfeest. Auteur: Jori Zijlmans, conservator van Museum De Lakenhal en samensteller van de tentoonstelling. Uitgave Primavera Pers, Leiden. ISBN 978-90-5997-113-4. Prijs Euro 19,50.

Ebel Magnin, het jongetje dat op 3 oktober 1925 per ongeluk aan Zie ook het artikeltje over de 3-oktoberlezing door een luchtballon boven de stad ging zweven. Jori Zijlmans, elders in dit blad. 32

De uitval op de Boshuyzer schans; kunstenaar anoniem 33

Laatste en eerste rit van de Blauwe Tram (1924 -1961) (Afbeelding op de voorpagina)

Op 9 november zal het precies een halve eeuw geleden zijn dat de laatste tram uit Leiden verdween. Het betrof de lijn Leiden – Den Haag, waarop de z.g. Boedapester, beter bekend als de Blauwe Tram, dienst deed. Een jaar eerder al waren de trams die reden van Leiden naar Katwijk, Leiden naar Noordwijk en de stadslijn Rijndijk-Oegstgeest uit de roulatiegenomen. Het einde van de lijn Leiden – Den Haag herinner ik me als de dag van gisteren, omdat het de eerste taak was die ik als jong journalist bij het Leidsch Dagblad opgelegd kreeg: het verslaan van de laatste rit op die avond van de 9de november. Officieel zou de lijn pas op 11 november worden opgeheven (en vervangen door bussen), maar dat geloofde lang niet iedereen. Daar was ook wel reden toe. De opheffing van de lijn Amsterdam-Haarlem-Zandvoort in 1957 op de voorgeschreven datum had geleid tot een grote chaos en om dat in 1960 te voorkomen bij beëindiging van Leiden-Katwijk, Leiden-Noordwijk en Rijndijk-Oegstgeest had de directie van de NZH de lijnen een dag eerder dan officieel was aangekondigd stopgezet. Een operatie die in het grootste geheim was voorbereid en uitgevoerd. Dit alles tot grote teleurstelling van de studenten van Minerva die er een mooi nummer van hadden willen maken. Dus zo maar aannemen dat zaterdag 11 november 1961 de laatste rit van Leiden-Den Haag zou zijn, deden maar weinigen. De studenten en ook de Leidse dagbladen kwamen er achter dat de juiste datum 9 november zou zijn, zo rond half zeven. De studenten plaatsten voor alle zekerheid al om kwart over zes de grote leestafel uit de sociëteit op de tramrails in de Breestraat en namen er luidruchtig op plaats. Wat ze niet wisten was dat ze daarmee niet de

laatste, maar de voorlaatste tramrit de doortocht verhinderden. Op lawaai en jolijt kwamen twee politiemannen af. De een sommeerde de studenten op te hoepelen met hun tafel en toen dat niet hielp ging de ander naast de bestuurder van de tram staan en zei: dóórrijden. Politiemannen waren toen nog gewoon ordehandhavers en geen halve maatschappelijk werkers die eerst in discussie gaan. Dat doorrijden verraste de tientallen studenten. Een deel kon nog van de tafel springen, een ander deel donderde met tafel en al om. Er braken ook enkele tafelpoten. Daarna gaven de studenten het verzet maar op. De echt laatste rit van de Blauwe Tram ondervond geen obstakels. Den Haag zou hij overigens nooit meer bereiken. In Voorburg al werd de tram de remise in geloodst. Maar dat gebeurde pas nadat de burgemeesters jhr. mr. A. Feith (Voorburg), A.C. Banning (Leidschendam) en L. Kool (Voorschoten) plechtig de laatste eer aan de Blauwe hadden bewezen. Feith verzocht de omstanders om ‘eerbiedig stilzwijgen’ en zei vervolgens vlak voor de tram met zijn fel schijnende koplampen: ‘Dierbare Blauwe, we zullen je missen in ons leven van alle dag. Want wees van één ding vast overtuigd: je was in ons hart meer dan alleen maar een tram! De gemeenten Leidschendam,Voorschoten en Voorburg hebben het altijd best met je kunnen vinden.’ Passagiers van de Blauwe Tram konden daarna met gereedstaande bussen verder naar Den Haag. Voor mijn vader, hoofdopzichter van de NZH, 37 jaar lang met liefde opgetrokken met de

34

Boedapesters, was het ook een treurige dag. Hij kende die tramsoort van binnen en buiten, van voor naar achter en van onder tot boven. Wat hij niet wist van de Blauwe mocht geen naam hebben. Hij was eerst getrouwd met die tram en pas daarna met mijn moeder. De Blauwe woonde als het ware bij ons in, een vertrouwde huisgenoot. Vroeger, toen hij nog chef van de deraillementploeg was, had hij bij ongelukken dode en zwaar gewonde mensen onder de tram vandaan gehaald. Die verhalen kregen we dan schilderachtig voorgeschoteld bij het avondmaal. Het bevorderde niet altijd de eetlust. Mijn vader begreep best dat de Blauwe Tram in het moderne verkeer niet overal te handhaven was, maar hij vond het onverstandig dat men hem geheel en al wegdeed. ‘Daar zullen ze nog eens spijt van krijgen’, meende hij. De Blauwe stond volgens hem al jaren voor één gulden op de balans, maar was in zijn ogen ‘onverslijtbaar, absoluut onverslijtbaar’. Als souvenir van de Blauwe Tram nam hij maar een enkel bordje mee naar huis. Daar stond op: Bij stopsignaal 1 x drukken. Het heeft jarenlang bij ons thuis op het toilet gehangen. Als man van de plichtsbetrachting bleef hij zijn werk bij de NZH naar behoren doen, maar voor de bus heeft hij nooit de gevoelens kunnen opbrengen die hij zovele jaren voor de Blauwe Tram had gekoesterd.

Zevenendertig jaar eerder, op 11 april 1924, had de elektrische Blauwe Tram zijn entree gemaakt op het traject Leiden-Voorschoten-LeidschendamVoorburg-Den Haag-Scheveningen. Hij verving de stoomtram. De Breestraat zag zwart van de opgewonden mensen die de Blauwe uitgeleide deden bij zijn eerste rit. Aan boord bevonden zich tientallen genodigden. In Voorschoten was in vele huizen de vlag uitgestoken als gold het een koninklijk bezoek. Burgemeester Vernède, in plechtig zwart gestoken, hield er bij aankomst van de Blauwe een korte, hartelijke toespraak. In Voorburg was er voor de notabelen sherry en port. Alom uitgelatenheid. Wethouder Bleulandt van Oordt verstoorde het feestgedruis enigszins met een weemoedig afscheidswoord tot de verdwijnende IJsselstroomtram. Ook in Leidschendam louter vrolijke gezichten, ‘want de tram zou het dorp komen verlossen uit zijn isolement en ook stadsmenschen in de gelegenheid stellen te genieten van de frissche lucht en den waterrijken Vliet.’ In Scheveningen hing een caféhouder een grote bloemenkrans ‘op de trotse neus’ van de tram, waarna een groot volksfeest losbarstte. Bij zowel entree als afscheid bleek de Blauwe Tram voor velen aanzienlijk meer te zijn dan alleen maar een vervoermiddel dat zich op rails voortbewoog. Ruud Paauw

Het Haags Openbaar Vervoer Museum houdt in september een grote manifestatie over de tramlijn naar Voorschoten en Leiden. Het is precies vijftig jaar geleden dat de Blauwe Tram werd opgeheven. In de tentoonstelling 'Retourtje Leiden' zijn de laatste trams van die lijn te zien, waaronder een zogeheten Boedapester rijtuig. Er zijn ook schaalmodellen, dienstregelingen en vervoerbiljetten.

35

Bevriende Relaties De Historische Vereniging Oud Leiden heeft een bijzondere band met onderstaande relaties, die faciliteiten bieden voor lezingen en vergaderingen. Een selectie van hun activiteiten staan hieronder genoemd. Meer details op getoonde websites of in onze Agenda op pagina 2.

www.museumboerhaave.nl • • •

www.bplusc.nl

Red Boerhaave (zie website) Nobelprijs.NL Verborgen krachten, op zoek naar energie (vanaf 30 sept. 2011).

• •

Contactochtenden "Op zoek naar voorouders" i.s.m. Ned. Genealogische Vereniging (10 sept, 8 okt, 1 nov, 10 dec) Open Monumentendag 10 sept.

www.rmo.nl • • • •

www.lakenhal.nl

Lezing De Mummiekist van Djedmonthoe (13 sept) Museumwandeling Egyptische afdeling (25 sept) Sisi en Wilhelm (tot 11 sept) Etrusken; vrouwen van aanzien, mannen van macht (vanaf 14 okt)

• • •

Schilder Fer Hakkaart en beeldhouwer Frans de Wit Gratis toegang en rondleidingen tijdens Open Monumentendagen Vrijheid! Leidens Ontzet 1574-2011 (vanaf 30 sept)

Van de redactie Uw reacties, opmerkingen of suggesties met betrekking tot het Mededelingenblad zijn altijd welkom bij de redactie. Voor onze contactgegevens zie de Colofon. De deadline voor bijdragen aan het volgende nummer, dat in oktober uitkomt, is 8 oktober 2011.

36