�-
Antwerpen, Linkeroever, Fr. Van Eedenplein lijn H ( a m me) V.6.30
uur
Hamme, station A. 7.48
uur
Home derepos �. H. (. Ruiloord /1, 1<\, V. 8.
V.
Met de tram op vakantie naar zee
!
Augustus 1950.
De fam i l i e Frans Keutgens u i t Berchem gaat met de tram op vakantie naar
Hamme, station mazouttram V. 8.50
Wendulne
uur
Wetteren , K apellendries A. 9.55
uur
het N MV B-vakan t i e h u i s in We n d u i n e .
Augustus was d e vakantie maand voor m i j n o u d e rs, m i j n bro e r en m i j n d r i e zusse n . Vad e r werkte bij d e N M V B -groep Antwerpen i n h e t d i rectiegebo uw, toen n o g gevestigd op het Tra m p l e i n in B e rc h e m , waar nu de autob usgarage van De Lijn gevestigd is. We besc h i kten over een 'fam i l i evrij kaart' met 1 2 rittenvakjes. Vad e r v u l d e dan een ri tvakje in voor het traject Antwerpen
Wetteren, Kapellendries
G e n t- B rugge-We n d u i n e . B i j d e ee rste o pstap o p d e tram naar Hamme keek
V. 10.00
M et de tram van Berchem naar We n d u i n e was h ij n i et gewoon van z i e n .
uur
Gent, St.-Pietersstation A. 10.55
uur
Gent, St.-Pietersstation lijn Z(omergem) V. 11.13
uur
Zomergem, Kerk A. 12.19
uur
Zomergem, Kerk mazouttram V. 12.20
uur
via Ursel naar Brugge Brugge, station A. 13.30
uur
Brugge, station lijn 1 0 V. 14.00
d e ontvanger nat u u r l ij k verwonderd o p en vroeg dan bijkomende u itl eg.
W e woo n d e n t o e n i n d e We i d estraat i n Berch e m . Reeds z e e r vroeg i n d e m o rgen vertrokken we met het h e l e gez i n t e voet naar Antwerpen L i n keroever via d e voetgangerstu n n el. Op het Frederik Van Eed e n p l e i n n a m e n w e om 6 . 3 0 u u r d e tram naar H a m m e ( l ij n H ) . I n H a m m e hadden we e e n klein u u rtje de tijd o m e e n d e e l van onze p icknick aan te spreken. Om 8.50 u u r vertrok d e mazouttram naar Wetteren-Kape l l e n d ries waar een aansl u iting was met de elektrische tram naar Ge nt-St.- P i eters ( l i j n W ) . Aan h e t St.-Piete rsstati o n vertrok o m 1 1 , 1 3 u u r d e e l e ktrische tram naar Zomerge n-Kerk (lijn Z) . Aan de kerk stond de mazouttram klaar om ons naar Brugge-station te brengen via Urse l . Aankomst te Brugge om 1 3 . 3 0 u u r. Daar werd de rest van de pickn ick aangespro ke n . De tramreis werd om 1 4 u u r verd e r gezet m e t d e e l e ktrische tram (lijn I 0 ) naar Kno kke-station, aankomst 1 4.48 u u r, om twintig m i n u ten later verd e r t e reizen met d e tram n a a r We n d u i n e, M o l e n . Aankomst o m 1 5.40 u u r. E i n d e l ij k ter beste m m i ng! A l les wat we n o d i g hadd e n voor het verbl ijf in We n d u i n e werd door m o e d e r opgeborgen i n meta l e n reiskoffers. Een N M BS-vrachtwagen (huis aan h u isbeste l l i ng) kwam die th uis o p h a l e n en bracht ze naar d e gevraagde beste m m i ng.
uur
N a 14 dagen vakantie werd dan d e terugreis gedaan. We ko n d e n natu u r l ij k
Knokke, station A. 14.48
uur
Knokke, station V. 15.06
uur
Wenduine, Molen A. 15.40
uur
o o k p e r tre i n gaan, maar met het u i tgespaarde geld van de tre i n , kon vader een deel van d e h u u r van het apparte m e n t beta l e n . Op vakantie gaan naar zee, e nkele jaren na d e oo rlog e n met een groot gezin, was toen zeker n i et vanzelfspre ke n d . Dankzij d e tram hadden we een gedroomde vakantie aan zee.
Tram en bus in Vlaanderen 140 jaar stads- en streekvervoer
Inleiding
.
.
TRAMHALTE
In 1 835 reed de eerste trein tussen Brussel en Mechelen. Ons land kende toen een economische opbloei en er was een groeiende vraag naar snel transport. De trein kon daar voor zorgen. De spoorwegen bouwden een
·
net van driehonderd kilometer, maar grote gebieden moesten het zonder
TRAMHALTE OU
·
-·-
A-RRÊT
spoo.r lijn stellen omdat de potentiële inkomsten niet in de buurt kwamen van de investeringen. De overheid zag de noodzaak in om het spoornet te
TRA·M
A·RRET DU TRA·M ·TRAMHALTE·
verfijnen en lokale lijnen aan te leggen. Een aantal stadsbesturen wachtte niet op de nationale regering en ver
-·-
gunde zelf tramlijnen. Op 1 mei 1869 opende de eerste paardentramlijn in Brussel (Compagnie Morris), gevolgd op 25 mei 1 873 in Antwerpen (Tramways Anversois) en een jaar later in Gent (24 mei 1 8 74). In het begin
"
waren het overwegend kapitaalkrachtige Engelsen die de zaak opstartten,
.
HALTE op VERZOEK
vooral in grote steden en dan nog op trajecten met een voldoende groot reizigerspotentieeL Het privé-initiatief was niet geneigd kapitalen te inves teren in weinig of niet rendabele lijnen.
H·ALTE OP VERZOE-K
Met de oprichting van de Nationale Maatschappij van Buurtspoorwe gen in 1 8 8 5 groeide het tramnet razendsnel, met sporen tot in de kleinste dorpen. Het materiaal evolueerde mee met de technologie: paardentrams ruimden de baan voor stoomlocomotieven, die op hun beurt werden opge volgd door diesel- en elektrische trams. Na de Eerste Wereldoorlog kwam er steeds meer concurrentie van de autobus, die in de jaren 1 950-1 960 de tram nagenoeg overal uit het straatbeeld deed verdwijnen. Dit themanummer volgt de ontwikkeling van de tram- en buslijnen in
ARRËT SUR DEMAN·!JE -·-
ARRÊT SUR DE MAN-DE -·HALTE OP VERZOEK
Vlaanderen. Er zijn speciale haltes in Antwerpen, Gent en aan de kust, de enige plaatsen in Vlaanderen waar vandaag nog trams rijden. En er is een bezoek aan het Vlaams Tram- en Autobusmuseum in Berchem en aan de Tramsite Schepdaal.
Inhoud 2
Lokaal vervoer in Vlaanderen Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen
14
Antwerpen, De grootste tramstad van Vlaanderen
18
Gent, Accutrams e n trolleybussen
22
Aan zee, Geschiedenis van de Kusttram
27
Vlaams Tram- en Autobusmuseum Van 'zonderlingen' en zeldzame stellen
32
Tramsite Schepdaal Een halte in de tijd
40
Praktisch
Tram en bus in Vlaanderen I
aa vervoer •
In
aan eren ___
Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen In oktober 1 8 75 publiceerden senator Bischoffsheim, bestuurder van het Gemeentekrediet van België, en inspecteur-generaa l Wel lens van Brug gen en Wegen de brochure Inrichting van een Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen. Z ij pleitten voor een rationale oplossing voor
de problemen met het gewestelijke en lokale vervoer. B ischoffsheim en Wellens stelden voor de opricht i ng van een secund a i r spoornet toe te vertrouwen aan één enkel bedrijf dat alle 'baatzuchtigheid' u it zijn be heer weert. Voor de financiële structuur en het economisch statuut van de op te richten maatschappij stond het Gemeentek rediet van België model. De promotoren van het n ieuwe orga nisme stelden zich voor d at de nor male lengte van de buurtspoorwegl ijn 8 , 1 0 of 15 k ilometer zou bedra gen. De gemiddelde snelheid zou slechts van ondergeschikt belang zijn, behalve bij het tot stand brengen van een verbinding met de treindien sten van de spoorwegen. D e tarieven zouden per l ijn vastgelegd worden in het lastenkohier van de vergunning, maar zouden kunnen gewijzigd worden na goedkeuring door de regering. D e wet op de buurtspoorwegen werd kon i n k l ijk bekrachtigd op 28 mei 1 8 8 4 om, kort nadien, op voorstel van M i nister A. Beernaert, vervangen te worden door de wet van 24 juni 1 8 85 . D e Nationale M a atschappij van Buurtspoorwegen (NMVB) was geboren. De NMVB legde de lijnen a a n , verhuurde vervolgens aan de exploitant de sporen en de bijhorende • • •
2 Tram en bus in Vlaanderen
Merxem
Boven: Merksem, Bredabaan. De paardentram komt van het eindpunt hoek Bredabaant Oude Bareellei en rijdt naar de Paardenmarkt/Klapdorp in Antwerpen. De volledige lijn werd plechtig ingewijd op zon dag 20 juli 1879 en op 15 juli 1887 overgenomen door de NMVB. De paardentractie verdween op 9 september 1908, datum waarop de lijn elektrisch in gebruik werd genomen. De foto werd genomen in 1906. Rechts op de foto is men bezig met de aanleg van de tramsporen van de Antwerpse stadstramlijn 3. Deze werken nomen een aanvang op 9 april 1906 en vana(2 6 december 1906 re den de trams van lijn 3 vanaf Schijnpoort naar Merksem, Oude Bareel. Er lagen toen 4 tramsporen in de Bredabaan ( 2 voor de paardentram en 2 voor de stadstramlijn 3). In juli 1929 kwam er een gemeenschappelijk baanvak, gelegen in het midden van de Bredabaan. Onder: Antwerpen, Meirbrug rond 1900. Twee paardentram wagens van de lijn Meirbrug - Bank - Lange Leemstraat Van Luppenstraat (herberg " De Wandelende jood''). De tramdienst startte op 6 juni 1885. Later wordt dit de elektrische tramlijn 8.
Hoek vaartstraat
en
Breda Baan.
NMV B. Menukaart Galadiner n.a.v. de 2000 ste kilometer vergunde tramlijn.
i n frastructuur (gebouwen, enz.), met uitzondering van het meubilair. Zij leverde eveneens het rollend mater ieel nodig voor de exploitatie. Het onderhoud van de sporen , de i nstallaties en het rollend materieel was ten laste van de exploitant. D e duurtijd van de overeenkomst bedroeg 3 0 j a ar, met de mogelij k heid ze wederzijds op te zeggen na 15 jaar. Het l astenkohier bepaalde ook het m i n imum a antal trams per dag. E E N SNE L L E START
O nmiddellijk na de oprichting van de N M V B werd begonnen met de a a n leg van tramlijnen, zonder de koninklijke goedkeuring van de ver gunning a f te wachten. D it was enigszins te begrijp e n . Vele gemeentebe sturen , bekommerd om hun economische opbloei, drongen er op a a n zo vlug mogelijk met de bouw van de trambanen te beginnen. Met veel lu ister opende op zondag 5 juli 18 8 5 het eerste b a a nva k O ost ende- M iddelkerke, om op 15 j u l i de hele lijn (20 km) tot N ieuwpoort in gebr u i k te nemen. Deze lijn werd verpacht aan de S . A . des R a i lways
et/es Membres áu. Conuil d'adminisJrali<»t
Sor.iétP. �tio!ale des Cbemins te [er licinaDI à !'occasion du
lll
Econom iques de Liège-Seraing et Extensions en de Comp agnie Générale des R a i lways à voie étroite. Op 15 augustus 1 8 85 opende de N M V B het b aa nvak Borgerhout-Wij negem i n de provincie Antwerpen. D it baan vak was een deel van de i n a a n bouw zij nde lijn Antwerpen - O ostma lle
Potage 'Tortue
'[urbot, !Dauee mousseltne C!f'ommes nature
Hoogstraten (3 8 , 5 km). D e hele lijn werd feestelijk ingewijd op zondag
tlltoyau rótt 3Vwemaise
20 september 1 8 8 5 en verpacht aan de Antwerpsche M a atschappij voor
'ehevrettil, 3auce CVenatsoa
den d ienst van Buurtspoorwegen. Het buurtspoornet groeide razend
Poulets de 'Jilru:eeltes rotis
snel: i n 1 8 8 5 waren 5 8 , 5 km l ijnen in exploitatie, tien jaar later was d at
Pettts Cfoots à la ':Française
gestegen tot 1 . 3 2 5 km, in 1 9 0 0 bedroeg het 1 8 4 0 , 2 km en in 1 9 1 0 was
c"'-Iomards et
het a l 3 . 7 8 6 , 5 km.
3atade de 3aiBon G-àteau:e
Van bij de a a n leg van de eerste lijnen was er reken i ng gehouden met eventuele
belangrijke i nternationale verbi nd ingen. Buurtlij nen van
de provincie Antwerpen oversch:_ eden de Belg isch-Nederla ndse grens te Za ndvliet ( 1 8 8 7), Wuustwezel ( 1 8 9 0) , Meersel-Dreef ( 1 8 9 9) , Pop
':Fruits
-
'Vesserts
Rru.n/les, Ie 26 dkemlwe 1898
pel (1 9 09) en Arendonk (1 8 94). In West- en Oost-Vlaa nderen reden de trams de Nederlandse grens over te Sluis ( 1 8 9 0) , Watervliet (1 8 9 1) en Middelburg ( 1 904). In de provincie Limburg te Kanne ( 1 8 93-1 8 94), Smeermaas (1 8 9 8), Kessenich (1 9 0 0), Vroenhoven (1 9 0 9) en tenslotte te Molenbeersel ( 1 9 1 0). D e Franse grens werd te N ieuwkerke overge stoken in 1 90 9. De komst van de stoomtram in de steden zorgde voor m i l ieuproble men met rook en roet. Dit maakte een frequente tramdienst onmogelijk. Al vrij vlug bekeek de N M V B de mogelijkheid om de stoomtractie op bepa a lde voorstadslij nen te vervangen door de m i l ieuvriendelijke elek trische tractie. De keuze viel op het vrij heuvelachtige baa nvak Brussel K leine Hut, dat op 1 oktober 1 8 9 4 onder stroom kwam. Het elektr i sche buurttramnet groeide snel. Op 3 1 december 1 9 1 3 , op de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, waren al 2 4 lij nen met een totale lengte van 2 6 8 , 24 km volledig u itger ust met elektrische tractie. Veertien l i j n e n kenden een gemengde dienst (elektrische en stoomtractie), waarvan 1 4 1 , 5 6 km onder draad. I n tota a l was dus 4 0 9 , 8 km baanvak geëlek trificeerd.
4 Tram en bus in Vlaanderen
Aarschot, station met stoomtram. Vele buurtspoorweglijnen hadden hun eindpunt aan belangrijke spoorwegstations, niet alleen voor de verplaatsing van reizigers, maar ook voor de overslag van goederen. Merkem. Tramstation (lijn Diksmuide Merkern - Poperinge/leper). Twee trams staan klaar voor vertrek. Vanuit dit aansluitingsstation kon men naar Poperinge of leper.
Aarschot. - Statie
'MERCVEJ!
Tram.talie
Watënhet
•
2•. 65 �. .3...0.H..1. l"�i)�6Ï Watervliet
EECLOO 2e
KI.
t ïUQU çg i "lll .c; I
1
�
�
� �
oo�oH àl
l"!I"J"l"A\.
A
06
Heele Plaats (Stamblad)
•
•
1 3.
I
1 g: .)�I
1
il Statie
Enkel biljet. Heele plaats 2e klas M.
Statie
� (i)
1 2
Markt
3
Boe1aere
s
Markt
2
Markt
�
Boelaere
3
Boelaere
w
Blom•.
4
Basehst
�
Buschst.
Cleemhoak
6
Cleemhoek
7
Wisken
Wisken Bentlila
---
Linde
8
9
Marlapol.
10
Markt
11
Hoogkast. 12 Grens fi:ii
Heele Plaats
JH:
2 0.10 3 o. ;5 4 0.20 5 0.25 6 0.30 7 0.35 .Ij 0. 40' 0.451 10 50 i 11 0 55 . 1 2 " 6v 14 15 0.75
•
2c KJ.
.M.
91 I o.
•
•
2eKI.
1
6 Tram en bus in Vlaanderen
•
•
Eec!oo
13
·
•
Blo11m.
Bentlila Linde Marlapol.
gj
..:l
elf
'"!:" s:l (i)
;a
(i) • ,&:> �
o�
�(i) d..d QJ s (i) 1:1
....CIS Markt ---.:IJ Hoogkast. ---- ... (i) �
0 0 '"'
Grens
rn
4
Blommekans
5
Basehstraat
6 Cleemhoek {Vlotte)
='5 (i) ....
'"Cl"' '-'CIS od
Statie
7 StLaarentlas (Wisken) •
•
•
•
•
• • •
• •
8 St Johanu.s {Bentllle) 9
Linde
10
Mariapolderdijk
11
Markt
12
Hoogkasteel
4) .. '1;14>.0: _ .. ...._:...
1à &... _ f
..., 0 .. 0 ... .O::s "C·.."'-a:i a·s .,;St :S � .,... =-� �.c e f I' j� G.l � 8 ""' .:J ï�-8 s ë- _.;,o.ä� .. � 1:!=.1 c
tot
I>C
i
.;
·;
=��0 .... -::4)C � .., :==-! ,111 tQ
�
·
I� I;
13 Belglsohe-Nederi.-Grena
c 4) "'
0 0 ;>-
4) .0
i "' .!!
1:1.= ;a. ..
.. ��� ,:j.o�:::o.,;
-�... �-.!! :!.o :s
j�>rcss s
li"• a.E1:
.0
!'I
ä "'
t: Q
!J"'.I'l
i_;��
üe reiZiger 11 verplicht dit plaaUJbewija bij elke uiLnoodiging.
1:1."00
t.e
t.oonAu
Uer. Bus 2B4 van de Kempi sche Automobiel Vereniging, gebouwd in 1930, door de firma Bogaerts-Stoelen-Van Oytsel (BOSTOVO) op een chassis Bussing. Met dergelijk comfortabel busmaterieel werd in de jaren '30 van de vorige eeuw concurrentie gevoerd tegen de NMVE> tramlijnen.
Heist-op-
E E RSTE W E R E LDOORLOG E N W E D E RO PB O U W
Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, waren 4 . 0 95 k m lijnen i n exploi tatie, 1 5 9 km waren in a anbouw en 638 k m dienden nog aangelegd. De 1 8 3 vergunde buurtspoorwegl ijnen waren i n totaal 4 . 8 9 2 km lang. Naast de NMVB-lijnen waren er nog zeven aan private maatschappijen vergunde lijnen met een totale lengte van 70 km. Op hetzelfde ogenblik telde het 'grote' spoorwegnet 4. 722 km vergunde lijnen. I n een tijdspan ne van dertig jaar had er zich een buurtspoor net ontwikkeld dat het spoornet evenaarde. Op 4 augustus 1 9 14 trokken de D u itsers België binnen. De Buurtspoor wegen werden tijdens de vijandelijkheden ongemoeid gelaten. Met het smalsparig rollend materieel kon de vijand immers niets aanvangen. Het N M V B -net overleefde de D u itse opmars goed en de trams bleven op de sporen. Maar in 1 9 1 5 begon de bezetter met het weghalen van het rol lend materieel en het uitbreken van tra mlijnen. Van jaar tot jaar zag men het buurttramnet inkrimpen . In november 1 9 1 8 bleven er van de 4 . 0 95 geëxploiteerde kilometers nog slechts 1 . 8 6 5 ongeschonden over. Na de wapenstilstand was de eerste en belangrijkste opdracht van de NMVB om het zwaar toegetakelde tramnet zo spoedig mogelijk terug op te bouwen, dit met het oog op het industrieel en economisch herstel van het land. D e NMVB s laagde eri n om i n twee en een half jaar tijd 2 . 2 3 6 k m spoor weer i n d ienst t e nemen. Eind 1 92 1 w a s het buurtspoornet bijna even uitgestrekt als bij het begin van de oorlog. D e aa nhoudende stijging van de lonen en van de prijzen van de verbruiks goederen joegen de bedrijfskosten razendsnel de hoogte in, gaande van 300 tot 400 %, terwijl men de tarieven slechts gemiddeld met 1 0 0% had mogen verhogen. Veel pachtende maatschappijen kwamen in een finan ciële wurggreep terecht. De wet van 11 oktober 1 9 1 8 l iet de verbreking
Tram en bus in Vlaanderen 7
en de herziening toe van zekere contracten afgesloten voor en tijdens de oorlog. Pachtende bedrijven d ie i n de problemen zaten, maa kten dankbaar gebrui k van deze wet om af te zien van de exploitatie van hun lijnen. De NMVB dacht er i n die periode niet aan om de exploitatie van de lij nen (afzonderli j k of i n groep) opnieuw i n aanbestedi ng te geven. Gezien de onzekere econom ische tijden besloot de N M V B toen, voorlo pig a lthans, zelf te gaan exploiteren, in afwachting van betere tijden. C O N C U R R E NT I E VAN D E AUTOB U S E N M O D E R N I S E R I N G
R idder Lagasse de Locht, directeur-generaa l v a n Bruggen en Wegen e n lid v a n de r a a d v a n bestuur v a n de N M V B , stelde a l in 1 8 9 9 e e n nota op voor de regering, waarin hij wees op het ontstaan van het n ieuwe vervoermiddel, de 'automobiel', en op de i nvloed die zijn snelle ontwik keling onvermij delijk zou u itoefenen op het buurtspoorwegnet. Omdat na de Eerste Wereldoorlog het B elgische spoorwegnet en de tramlijnen zwa ar waren toegetakeld, zagen privé autobusbedrijven een winstgevend gat i n de markt. Deze familiebedrijven schoten als paddestoelen uit de grond en begonnen, met a llerlei noodmateri a a l en zonder en ige machtiging, de u itbating van lijnen. Vanaf 1 92 1 kwam de herboren auto-industrie met kwa l itatief beter afgewerkte producten op de markt. De n ieuwe comfortabele bus kon dan ook gema kkelijk en met veel succes concurreren met de N M V B - l ij nen, bereden door ver ouderd en slechts met veel moeite gemoderniseerd materieel. Dit leidde tot aanzienlij ke financiële verl iezen voor de N M V B , die herhaaldelijk protesteerde tegen de teugelloze concurrentie. Wetgevende i nitiatieven kwamen tot stand en i n 1 93 1 kreeg de maatschappij de toelating om autobusdiensten i n te richten ter verbetering van de exploitatievoor waarden van een vergunde buurtspoorweg. Vanaf 1 92 7 kon de overheid kapitaal verstrekken voor de broodno dige modernisering van de N M VB: de elektrificatie van lijnen met vol doende reizigers en de vervanging van de stoomlocomotieven op l ijnen met zwak verkeer. Tussen 1 9 2 6 en 1 93 5 kwamen 872 km lij nen onder draad. In 1923 startte de N M V B met de studie van een spoorwagen met een benzinemotor. I n augustus 1 92 5 werden op de lijn M a rbehan-Floren v i l le-Ste - Cecile de eerste proeven gedaan met twee spoor busjes. N a tal rijke tests met a llerlei zelfgebouwde spoorauto's konden vanaf 1 932 de stoomlocomotieven geleidelijk door dit n ieuwe type van voertu ig ver vangen worden. I n drie jaar tijd kwamen meer dan 200 spoorauto's in dienst. Op praktisch a l le niet-elektrische l ijnen verdween de stoomloc als tractiemiddel uit de reizigersdienst. De goederendienst zou nog vele j aren 'onder stoom' blijven. E i nde 1 93 9 bedroeg de totale lengte van het buurtspoorwegnet 4.756 km. H iervan werden 4 . 5 2 5 km geëxploiteerd i n eigen beheer en 2 3 1 km verpacht a a n vennootschappen. Verder waren e r 1 6 1 buslij nen, die samen een net vormden van 3 . 279 k i lometer. Vijfendertig buslijnen (502 km) werden in eigen beheer gereden met een 60 bussen. 1 2 6 lijnen ( 2 . 7 7 7 km) waren in handen van pachters (exploitanten). Unks de watman en rechts de ontvanger
8 Tram en bus in Vlaanderen
Overijse. 1925. De eerste autobusjes van de NMVB in dienst gesteld op de lijn Etterbeek - Overijse. Zij werden gebouwd bij Franco-Be/ge in La Croyère en uitgerust met een Auto-Traction-motor (Foto NMVB- collectie Vla TAM).
Brugge, Markt AR (Auto-Rail) 224 staat vertrekkensk/aar. Let op het bordje " Brugge - Gent".
Tram en bus in Vlaanderen 9
Société Notionale des Chemins de fer Yicinaux
CARTE DES CHEMINS DE FER VICINAUX DE LA BELGIQU
31-12-1939
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden opnieuw tramlocomotieven ingezet Hier een goederentram met twee loks ( Foto KJ.Harder).
L
DE G EV O LG E N V AN DE T WEEDE WERELDOORLOG Lor""o.l..o!...-o-Ofl-.loo"''""
De opmars van het Duitse leger in mei 1 940 was zo snel, dat de geplande
"'-" ..,__,.. "_ rol«•··--.., ·�
geallieerde troepen vernietigden nagenoeg alle bruggen op de buurtlijnen,
....... -" ...... ... ..-.....
·-· ... "-""'''_.,.. __...
evacuatie van het rollend materieel niet kon doorgaan. De terugtrekkende zodat het NMVB-net geen samenhangend geheel meer vormde. Van bij het begin van de bezetting werd begonnen met het plaatsen van voorlopige brug
t.ot-n•aos H ca.
gen, zodat vrij vlug verscheidene buurtlijnen terug in dienst kwamen. Tijdens de oorlog was de buurtspoorweg het aangewezen vervoermiddel. Ontelbare Belgen reisden met de tram en smokkelden groenten, aardappe len, vlees, kaas of boter. In 1 939 vervoerde het bedrijf 1 92 miljoen reizigers,
Netkaart van de NMVB in 1939, toen de tram nog overal in het land aanwezig was
in 1 940 1 8 1 miljoen, in 1 941 265 miljoen, in 1 942 339 miljoen, in 1 943 403 miljoen en in 1 944 396 miljoen. In oktober 1 942 liet de bezetter weten 250 km buurtlijnen te willen uitbre ken. De Duitsers hadden besloten een duizendtal km buurtlijnen met alles erop en eraan over te brengen naar Oekraïne. Vanaf december 1 942 begon de uitbraak, maar het vooropgestelde programma kon maar deels uitgevoerd worden. Door de snelle opmars van de geallieerde troepen kon het buurtspoorwegnet al zeer vlug terug in gebruik genomen worden. Op 28 september 1 944 was reeds 77% van het net terug in exploitatie.
I 0 Tram en bus in Vlaanderen
Tram en bus in Vlaanderen I I
VAN TRAM NAAR B US
In het jaarverslag van 1 948 vestigde de NMVB de aandacht op het feit dat er lijnen waren die zich in zulke hachelijke toestand bevonden dat men ze on mogelijk in bedrijf kon houden, zonder de financiële steun van de overheid. In de jaren 1 950 en vooral in de gouden jaren zestig wordt de auto het fa voriete vervoermiddel. En bij het openbaar vervoer wint de autobus het van de tram. De achteruitgang van de tram had vele oorzaken: het ontbreken van regelmaat, het gebrek aan comfort in het traag en verouderde materi eel en het ontbreken van coördinatie tussen de vervoersystemen. Het aantal kilometers streektramlijnen daalde ingrijpend: van 4.250 km in 1 950 naar 2 .092 km eind 1 95 6 . In d e provincie Oost-Vlaanderen verdween d e laatste buurttram o p 1 9 sep tember 1 959 (lijn Antwerpen, Linkeroever-Temse-Hamme). In Limburg reed de laatste buurttram op de lijn Tongeren-Luik en verdween vanaf 23 december 1 96 1 . In West-Vlaanderen blijft nog enkel de kustramlijn tussen De Panne-Oostende-Knokke over. De laatste tramlijn in het hinterland ver dween op 25 mei 1 963 (lijn Kortrijk-Moeskroen). De buurtlijn Antwerpen Schoten in de provincie Antwerpen verdween op 25 mei 1968. Tien jaar later op 31 juli 1 978 verdwenen de laatste buurttramlijnen in Vlaams-Brabant (lijnen Brussel-Het Voor, Brussel-Grimbergen en Brussel-Wemmel). Het busnet daarentegen groeide razendsnel, ook omdat vanaf 1 september 1 977 het NMBS-busnet overgedragen werd aan de NMVB. Bij de overdracht omvatte het NMBS-busnet: 84 toegevoegde diensten (3.300 km), 1 1 0 trein vervangende d iensten (4.9 0 0 km) en 1 . 600 bijzondere diensten (scholieren, werknemers, enz.). Op 31 december 1 990, het laatste werkingsjaar van de Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen, waren 3 1 .078 km buslijnen vergund aan de maatschappij, waarvan 3 0 . 1 3 6 km dagelijkse diensten en 942 km seizoendiensten.
Mechelen, het stationsplein in 1959 met het toen nieuwe stationsgebouw. In het midden het ronde schuilhuisje met een Mechelse stadsbus. Antwerpen, Fr.Rooseveltplein, omstreeks 1965. Links de "64" voor Wuustwezel met er naast de "65" voor Kapellen.
12 Tram en bus in Vlaanderen
Tram en bus in Vlaanderen 13
ntwer
De grootste tramstad van Vlaanderen Antwerpen was in het midden van de negentiende eeuw een snelgroeiende stad die uit de voegen barstte. Het keurslijf van de Spaanse vestingen (de huidige Leien) werd in 1 86 5 - 1 8 6 6 doorbroken en de stad kon verder uit deinen. Er was duidelijk nood aan 'stadsvervoer'. Dat begint in mei 1 8 73 met drie paardentramlijnen. Al vlug gaf dat aanleiding tot de oprichting van meerdere maatschappijen, die elk één of meer lijnen gingen exploite ren. De diversiteit van het gebruikte rollend materieel, de verschillende spoorbreedten en de onderlinge concurrentie brachten nadeel mee, zowel voor de stad en de bevolking als voor de maatschappijen zelf. Men streefde daarom naar een eenmaking en dit leidde tot de stichting in 1 8 9 9 van de S . A . Compagnie Générale des Tramways d'Anvers (CGTA). De oprichting van deze maatschappij was een belangrijke stap voor het Antwerps openbaar vervoer. Het bedrijf verwezenlijkte de gewenste een making ( 1 8 9 7-1 9 0 0) , herschikte het net en zorgde voor elektrische trac tie ( 1 902-1 903). Daarbij bouwde het zelf heel wat motorwagens en aan hangrijtuigen, ook voor andere maatschappijen in binnen- en buitenland. Een tijd lang verzorgde ze zelfs haar eigen elektriciteitsopwekking ( 1 9031 924). Tot voor de Eerste Wereldoorlog breidde de CGTA lijnen uit naar de Ant werpse rand. Na 1 9 1 8 ontstonden eveneens nieuwe tramlijnen; andere lij nen werden aangepast en verlengd. Tijdens de Olympische Spelen en de Floraliën, beide in 1 920, en de Wereldtentoonstelling van 1 93 0 stelde de maatschappij extra tramlijnen in dienst. • • •
14 Tram en bus in Vlaanderen
Publiciteitskaart van de firma AXA uit 1909 met de dienstregeling en de tarieven van de Tramways d'Anvers
De margarine iA · I · S !: I • • • • ••an
I ..
t 8 öt . .. a
.
E
&
�
lamapny
*
)
l
R;,;oroo�ofo, Place Cogel•· Ri•i.,eohof
�a;eo�ei�i�1:i� St�tie. St��tra�
� : :
Plaee de la Commune· Gemeenteplnta . Marchè au • Melkmarkt . • , .
Lait
�l
V iei le Bud•"·Oude Bmeel
. . M ison Communale· Gemeentehuis �
Canal- Vaart. • , . . Porte de Sch ijn · Sc hijnpo ort
· Kerkstraat
Rue de l'Egliae Gare · Zuidllaiie
Sud
.
.
.
.
.
.
. . . .
,
•
. ,
90 2� !01�0 !� !0 25 20 I� 10 40
311
IQ
4ó
<0
311
311 30
40 311 30 10
20 25
15 20
;
R
��E
ft • * :s .. .,: . ..
'
..
vervangt
��
fiJne boter onder alle opt:iclu.t:n
heid der fabriek AXA.
op de Vaartbrug· Merxem, in de
De Tram N° 3 houdt
remplacele beurre fin sous toLt!> les rap rs
AXA
R
La. margarine AXA est approuvée par la Société de Médecine et d'Hygiène de Belgique.
SN· Z.lüttP• @@ @ RH 4o Comproait • V..Woütr. (i} Pa l ai s Justice· Gerechtshof @ @ Bnqae Natioule· Buk (J)@® Place Tenier1 ® @ Tieatn FllmaH.·Ylu..dle Sc._•....,.. @ @ Marche aux CheYIUI· Paardenmarkt (V1CI�t41), Plact tlu Rhin- Rijnplaats et Rtte Vondel 11raat @ !atn,ol·St.pe:lblia
Gare ft
de
Cual aa Svcrt • Suihtnli
Beurs (î)®@ Ltopold
@
Doaua ·
(D
Oare
C.atrale
·
@{ID Boarat · MidllluJtatie @ Poa1
Drljlooet@
� �:: GaraiiiSlMI·Zaidalltie(D @@ Rue dei'Escaut·Scheldestr. @Rat ;:---� � ICroanbutt ltr. (!) Rue des Peignes · Kammenstr. @ Pl. Vene·Groupl :."':� {?) Bollr&e ·Beur. (!)@@ Avenues- Leien (D Gare Ceatr · M1ddea11� '!'.J� • jÎ j .�@ Place de la Gare·Statiepl @ (Û) Rue Ommeganck str. (Ü) Rt�e - -c -- 4e I'E&lm · Kfl'kllr @ Petho ek @ Pont. du Sc.bijn t'oort, C.ul Vun, � � 1 1: lla11oa Caaantaale · Gemceatebwl. (Vi&i,.al), Vielll e B&rr1ère·Oude Barttl
t.ttl
Ca tram Deu
conduit i l
tram
loidt
a fabrique de margarine
naar
de rnarJ�armefabrick
Rue des Récollets. Minderbroedersstraat
(D @ HartDoluS CJ)
o,.a.....,,..,
I
Btrûe. {Eih&e · lerll), P6tf.
Li•1te Mortkl
j. f� i:,�� :;.f��Îi1 ....
11 k c •
Ptace •e Me1r plutl ® @(!)@ Place Léopold plaau ®® Ani.,. l.eien. (!)0 S.UievaN Uopt\4 {'!) jaif Enut · WadeleeM Ja"
1..5-}��
.. .. a a
!'ifirm
�!!!:! �!
@ K1pdorp @ (Û) Longue rue Neuve- Lange Nieuwstrut @ @ Place 4e IWeir � ts • .. ,...Is® @ Ruedes Tanneurs • Huidevettersatr. (Lilaa) ®® Plain e I & 11: • j-c:� -< de Maline1- Mechelache �ein ® Place.Léopold plaats @ Avtll.llfl ·
Place Verte. Groenplaats
Avenues- Leien
Brul@ Rue d'Argile. Leemstraat
Tolll•b @
l
Pla1nr Vao
AXA
Scbooabeke plt:in 6 Rue des Rtcollets. Minderbroedersarraat 7 L. rue Ncu,·�: • L. Ni�:uwstraat (!9} t11) Place de Meir
plaat$ 2 3 l.ëtlp O I
(
rudsplaatl
�
iG
(Ï)
Rue des Tanneurs . Huidevenerutrut ( L a) Rue Edthatk atrut. Avenues. Leien
p uts
Plantin · Pla!UJ)
QJ)
Î7) .;T;i
2 Putlb"W Br111 Gare e lterclt.em Stalle
(i)_ 1J)
a a .. .. I :; I •
Place de I'Aurore
Place Avenue
· Dage·
!:1 a ' I .; .. . .
� Plaata @
__@
Verte CroeaplUis l(ronenburg atraat (i} r1ace Mar nu Avenues. Lelt!n @ Pau1n llle Natatiu Zwemdok @ ClaU!Iitre · Ker.ll�or. Umile d'A.aven · Crui Aat· wtrptn. Zwaaatjes, Hoboken Villalt · Dorp Place
1 I I I .. .. . .
Marcbe au Place
Verte
Avoue• ·
@
R�te Nationale straat (i) r�etn Marché
(irttaplaata® @
Klein Markt, Plaine de Malines. Mechelsche ple1n
GerecbtJbf (D Pon e do Wilryclr ·
WilryekiC.he
Poort
Di�l! Met-
Lalt· Melbw'll. Hempart Ste·Catherine- Kathelijneven (Ï)(!): 1 �._:�!i Leieo
h!aia k J•Aice GeretlttiW
Vnlbtr:aat @ Wan • Statie Wau @ Peuple ·
ilnal@ Gare ;iilii i'S t� !ti:.
Leien (i) P&aiae SchsoaHke plr111.@ Quai Van Meteren kaai (Î) C.aal au S�o�cre· Sulktr· de Wau Statie Wan @ Qua1 F a mand . Vlaam1che Kaai @ Place de Gand · Genltc.heplaau @ G ar e du Sud • Z�tidstatie (D@ ��!.j!=-!J Busln-� Nattlton Zwemdok
a � • t .. • A 0
Potboei
v..
l
h•rf-•-
R11e d:e la
•
Gatt: 4u Sud · Ztuûtlbe Pyratecb.ale, Tanka
(D @ P lace
MarniX
ptuu
Quai Fl11mand. Vlumsche
Pi ace de
lr:a:al
@ @
rue du
Gan de
lf�il'1�f
���!!
; . ��-i'�i: • Jl .. . I 1 o. r
Gand - Get�tscheplaats
Le Tram N" 3 s'arrête au pont du Canal. Merxem, à proximité de l'usine AXA.
.. .. X I. I &
Antwerpen, de De Keyserlei, omstreeks 1936/1937 met links het voormalig prachtig "Grand Hotel Weber". Nu staat er de Antwerp Tower. Druk tramverkeer (wij tellen 9 trams !). Nu rijden de trams er ondergronds. Antwerpen, de De Keyserlei - tramhalte "Keizershof" in 1960. Een drukke tramhalte aan de Antwerpse spoorwegkathedraal. Dezelfde Antwerpse De Keyserlei ( 1980) met de open helling voor het ondergrondse premetrovak tussen het Centraal Station en de Groenplaats. Officieel In gebruik genomen op 25 maart 1975.
/6 Tram en bus in Vlaanderen
Vanaf 1 januari 1 927 nam de nieuwe maatschappij S . A .Tramways d'Anvers (T.A.) het tramlijnennet over. Het net ondergaat nadien weinig ingrijpende wijzigingen, maar in 1 937 start de T.A . met een moderniseringsprogram ma voor de motorwagens. De Tweede Wereldoorlog brengt zware proble men om de diensten te kunnen verzekeren voor een steeds stijgend aantal reiZigers. Einde 1 945 verstreek de vergunning van de trammaatschappij. In afwach ting van een nieuwe regeling werd het Voorlopig Beheerscomité voor de Tramwegen van Antwerpen en Omgeving (T. A .O.) aangesteld om de uit bating verder te zetten. 1 946 is het jaar met het hoogste aantal reizigers, maar kort daarop daalde dit aanzienlijk. Dit gaf aanleiding tot de omscha keling van verscheidene tramlijnen op busexploitatie. Door de ontwikkeling van het privé-verkeer bleef het reizigersaantal elk jaar verder dalen, niettegenstaande reorganisaties van de lijnen en een scheiding van het tramverkeer van het overige verkeer. Met de aanschaf van een eerste reeks PCC-wagens in 1 960 werd een eerste stap gezet in het moderniseringsproces. Ter vervanging van het Voorlopig Beheerscomité werd op 1 januari 1 963 de M aatschappij voor het Intercommunaal Vervoer te Antwerpen (MIVA) opgericht. Vanaf de start leverde de M IVA grote inspann ingen om tot de volledige vernieuwing te komen van de vaste installaties en het rollend ma terieel. Er komen nieuwe autobusgarages, werkplaatsen en tramloodsen; in 1 970 starten de premetrowerken; een aantal lijnen krijgt een trajectuitbrei d ing; in 1 9 9 0 rijdt de eerste tram door de Brabotunnel onder de Schelde.
De Antwerpse trams in een rood-wit jasje. •
Tram en bus in Vlaanderen / 7
Accutrams en trolleybussen De eerste onderneming voor openbaar personenvervoer in Gent is de 'stadsdiligence', opgericht in 1 8 7 3 , die voorzag in de exploitatie met door paarden getrokken omnibussen. Vanaf 1 8 74 schakelde men over naar paardentrams op rails. Op 4 januari 1 8 9 8 werd de NV Elektrische Tramwegen van Gent Tramways Electriques de Gent ( ETG-TEG) opgericht. De nieuwe maat schappij koos resoluut voor een exploitatie met elektrische trams. D e sta-d Gent drong aan op het gebruik v a n d e accutram. Op 2 3 j anuari 1 8 9 9 werd het nieuwe tramnet met accutrams plechtig in gebruik ge nomen. Het net had toen een lengte van 25 km. De accutrams waren een miskoop wegens de zeer hoge exploitatiekosten en de veelvuldige defecten. Zij werden omgebouwd tot elektrische motorwagens met een trolley. Geleidelijk breidde het tramnet zich uit, om in 1 9 1 3 - het jaar van de wereldtentoonstelling - een aslengte te bereiken van 32 km. Op drie uitbreidingen na, bleef het ongewijzigd tot 1 923. Dit was vooral te wij ten aan de verwikkelingen tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. De ontwikkeling van het tramnet kreeg nadien nieuwe impulsen en het groeide eind 1 933 tot een aslengte van 53 kilometer. In maart 1 932 nam de exploitatie van de eerste buslijn een bescheiden start. Vertrekkend van het Sint-Pietersstation voerde de lijn via de Korenmarkt naar het gemeentehuis van Sint-Amandsberg, maar eind 1 939 moest de u itbating worden stopgezet, wegens opeising van het materieel. • • •
18 Tram en bus in Vlaanderen
Gent Vlaanderenstraat met twee elektrische motorrijtuigen (oorspronkelijk accu-trams) gefotografeerd omstreeks 1905
ammê-Wetteren·Gellt
!.8.
10002
15 C"!"
�/f'-;:? ;�'w�etterenHammè �ent-W
10032 -
.'
L
E.B. ·····
.
15 C"'.!"
ls cmën
.
.
H
I..
9B99B
E. B. . .
. .. .
.
2!> .":.:."
.
.
. . ..
.
..
··
- Kaateellun ��
ENKEL BILJET
""' -Helrnlue
Kn f
�,. �··� ���r =
-
....
""' �LI'!!�··-c ; KI. Donck E ::::: PäüWkêfï � -ià;...- = ;;::. Berilere (&;;.) � -� - _8.1•11•_ - lii ... ··�-· !" ...
SI·Amand. D. 1. EenbHic. -li"ouWerlf � ___ ... ..... ·statie � ...
_,
_,
Gl..r
statie
.,.
�
-�"·"'��� -rf�"'f� = -:siiiië"-y;; f
�
�lp�� I!::
I!!! J� &.... llunnonS;e � �iï�ta�: =l I!Jt ll' il-..tëï Si -I!Aippelleni :1 StH.W.Z... .. lloerlleiH ! f!!! Calok.-EHYÖI�: � Stalle � Dorp -Statll = liMbiroot
� l!ll!
I�
ëld.l� lnlptr•••\= f �
l
-�
...... . . . • N 0
t.)�= �
ialluu . .Yaa.hch. van Huurtriroor1re�eo
L
10032
ÜiLJÏoÛdlglng te vertooncn. Brussel.-.Drull.k. B-:-H- om�
BiJ elke
-·
H aqogQ
r'éfzl'ie Ns ver�ebt dlt'ntaatlilJewljs retoonett [Ie
biJ ölke
Ultnoodi�lng.
Drukt;- IOIDDIID.I
BruSMI
Tram en bus in Vlaanderen /9
::;: "" ij!_
�
.§ d
I c 0
�
.ll
uj
0
� ���--�--����---= �--��-
Gent Korenmarkt 2 7 mei 1965. Van links naar rechts : tram 334 (lijn 4), tram 358 (lijn 1), tram 372 (lijn 3).
Gent Vleeshuisbrug Motorwagens 344 en 366, 1965
20 Tram en bus in Vlaanderen
Gent Korenmarkt Voorstelling van de eerste Hermelijn ( Siemenstram) aan het stadsbestuur, pers en Foto Eric
339
Vana f 1 933 tot eind 1 953 - meteen het einde van de E .T.G . -concessie onderging het net praktisch geen wijzigingen. Het tram- en busnet kwam, zoals in Antwerpen, onder een voorlopig beheer te staan. Op 15 maart 1 961 werd de Maatschappij voor het Intercommunaal te Gent (MIVG) opgericht. Tussen 1 965 en 1 969 woedde in de stad een hevige discussie over het al dan niet ondergronds brengen van bepaalde tramtrajecten in Autobusbestuurder en ontvanger einde jaren 1950
het centrum. De tegenstanders noemden het een bedreiging voor tal van historische gebouwen en een hinderpaa l voor het goed functioneren van het stadsleven. Onder druk van de vele protesten werden de plannen in de koelkast gestopt en in 1 975 definitief opgeborgen. In de eerste helft van de jaren 1 970 hebben 54 PCC-wagens het trampark grondig vernieuwd. Be gin ja ren 1 98 0 zal de MIVG een aantal lijnen verlengen en in 1 98 9 leverde Van Hooi 20 trolleybussen met een elektrische uitrusting van ACEC.
•
Tram en bus in Vlaanderen 2 /
Geschiedenis van de Kusttram In 1 8 8 5 opent de Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen de eerste tramlijn tussen Oostende en Nieuwpoort, een deel van de toekomstige lijn naar Ieper. Ze brengt goederen uit dorpen in de Westhoek naar steden en spoorwegstations. Passagiersvervoer is niet prioritair en van toerisme is nog geen sprake. In 1 8 9 0 komt de stoomtramverbinding Brugge-Knokke Sluis tot stand en dit net groeit uit langs heel de kust. De eerste elektrische tramlijn wordt in 1 8 9 7 ingehuldigd. Ze verbindt Oostende met Middelkerke. Deze toeristische lijn wordt alleen in de zomer uitgebaat en in 1 903 wordt ze verlengd tot Westende. In diezelfde periode verbindt de paardentram de stranden van polderdorpen tussen Nieuwpoort en De Panne, waardoor ook hier het toerisme stilaan vorm krijgt. In 1 905 start de elektrificatie van het kustnet. De groep Empain bouwt TITRE
Ju Aclita u Cent iraacs 111 rmnr
het net verder uit. In 1 9 0 8 bereikt men Blankenberge elektrisch vanuit Oostende en de reizigers krijgen moderne comfortabele rijtuigen. D e lijn naar Westende wordt grondig gemoderniseerd en het stadsnet van Oost ende wordt omgebouwd tot een volwaardig elektrisch tramnet. Bij de aan vang van de Eerste Wereldoorlog spoort men elektrisch van Knokke tot Westende. In 1 92 7 wordt de Maatschappij Oostende-Blankenberge omgedoopt tot MEBOB (Maatschappij voor de Exploitatie van de Buu rtspoorwegen van Oostende en de Belgische badplaatsen). Naast de uitbouw van het kustnet en de stadsnetten, zal men ook in de Westhoek de streeklijnen elektrifice ren. In 1 92 9 is De Panne eindelijk elektrisch bereikbaar. • • •
22 Tram en bus in Vlaanderen
Middelkerke 1896/ 1897. Motorrijtuigen 6 en 8 aan het eindpunt te Middelkerke van de eerste elektrische tramlijn aan de kust tussen Oostende en Middelkerke. De rijke Engelse handelaar john North start met de aanleg er van. In de volksmond sprak men van de "Compagnie North".
z 111 111 X
KNOCKE (Het :oute)
OOSTENDE
1
::.1 1- '
B
-Blankenberge
02177
Tram en bus in Vlaanderen 23
:Blankenberghe
La ,Station du Tram Electrique
De MEBOB wil het net uitrusten met moderne rijtuigen: grote Standaard wagens speciaal voor de kust ontworpen. De crisis van de jaren 1 930 strooit echter roet in het eten. De nieuwe bijwagens worden omgebouwd tot motor rijtuigen en de vroegere bijwagens doen verder dienst tot half jaren 1 950. Eind 1 955 gaan de Buurtspoorwegen zelf de kustlijn uitbaten. Het net ta kelt echter verder af. Enkel het traject Knokke-De Panne blijft nog over. De NMVB laat voor deze lijn nieuwe eenrichtingstrams bouwen en de oude bij wagens worden vervangen door bijwagens op draaistellen. Begin jaren 1 9 8 0 wordt dit materieel vervangen door gelede trams. In 1 99 1 wordt De Lijn opgericht. Zij herwaardeert de kustlijn en heropent in 1 9 9 8 de tramlijn De Panne-Adinkerke. Ook over de heraanleg van de tramlijn Koksijde-Veurne wordt nagedacht. Gelukkig werd het historisch trammaterieel voor een groot gedeelte be waard. Oude tramstellen rijden uit bij manifestaties aan de kust, maar kun nen ook gehuurd worden voor een ritje langs duin en zee.
•
24 Tram en bus in Vlaand eren
Blankenberge, stationsplein, omstreeks 19 10. Een OB (Oostende - Blankenberge) stel stoot aan de halte richting Oostende. De kruiers in witte jas zijn behulpzoom met het drogen van de koffers naar het spoorwegstation.
Vla TAM. Interieur van de eerste elektrische tram van Antwerpen. Motorwagen 200. Foto Stefaan Van Hul
Antwerpen, Centrale Werkplaats Punt aan De Ujn (PAL). De eerste Antwerpse elektrische tram 2 00 met er naast de eerste in / 999 geleverde Siemenstram (720 I), ook genaamd "Hermelijn". Een eeuw tramevolutie ! 200 = comfort 1900; 720 I = comfort 2 000 ! Foto Eric Keutgens
DE LIJN M et de wet van 1 9 8 8 'tot hervorm i n g der i nste l l i ngen' be
alge meen beke n d o n der haar c o m m erci ë l e naam De Lij n .
h o o rt het gemee nschap p e l ijk stads- en streekvervoer van
Prioriteiten van De Lij n zij n : i nvesteren i n voertu igen
af I jan uari 1 9 89 tot d e bevoegd h e i d van d e Gewesten. I n
waarin het prettig reizen is; streven naar sti ptheid en een
1 99 1 bracht d e Vlaamse ove rheid d e drie o p e n baar-ver
aantrekke l i j ke ge m i d d e l d e sn e l h eid ; o p d e voet volgen
voerbed rijven - de Antwerpse M I VA , de G e ntse M IVG
van d e tec h n o logische evo l u t i e i n het o p e n baar vervoer.
e n het N e d erlan dstalige gedeelte van d e N M V B - same n
I n 2009 ste l d e De Lijn haar M o b i l iteitsvisie De Lijn 2020
i n e e n auto n o o m overheidsbedrijf dat i n h e e l Vlaanderen
voor. H et i s een blauwd ruk van een u itgebreid o p e n baar
zou i n staan voor het stads- en streekvervoer.
vervoernet dat Vlaanderen in 2020 m o b i e l , l eefbaar e n
H et decreet tot o prichting van de Vlaamse Vervoe rmaat
welvarend moet h o u d e n . H et i s een ambitieus p l a n . H et
schappij van 3 1 j u l i 1 9 9 0 regelt o p richting, stru c t u u r, ka
voorziet 3 3 n i e u we tram l i j n e n in Vlaanderen bij de reeds
p i taal ,
bestaande 1 2 in Antwe rpe n , I aan d e kust en 3
bestuu rsorganen,
werki ng,
contro l e ,
begroting.
in Gent.
overgangsmaatregelen en i nwerkingtre d i n g van d e maat
Er ko m e n eve neens 4 1 buslijnen bij, waarvan /3 sne l b u s
schappij. De Vlaamse Vervoermaatschap p i j is o n d e rtussen
se n .
103116
aams ram- en uto usmus eum Van 'zonderlingen' en zeldzame stellen Tot het midden van de jaren 1 950 had Vlaanderen een fijnmazig tramnet, met sporen tot in de kleinste dorpen. Toen kwam de bus aanrijden. Rond 1 970 verdween het Buurtspoorwegennet en vandaag rijden er in Vlaanderen a lleen nog trams in Brussel, Antwerpen, Gent en langs de kust. Vele tram stellen kwamen onder de slopershamer en heel wat materieel belandde op de schroothoop. Enkele tramliefhebbers konden dat niet langer aanzien en stichtten in 1 9 6 1 de Vereniging voor het Trammuseum, met als doelstelling trams te bewaren die kenmerkend zijn voor de evolutie van dit transport middel. Het eerste tramrijtuig dat werd gered is de Antwerpse motorwagen 484, de enige die is overgeheleven van de twintig trams van dit type die de Compagnie Générale des Tramways d'Anvers tussen 1 9 1 3 en 1 920 liet bou wen. Zoals de naam van de vereniging aangeeft, was er de wens de verzame ling onder te brengen in een volwaardig museum. OP WEG NAAR VLATAM
De vervoerbedrijven keken aanvankelijk wat neer op de 'zonderlingen'van de Vereniging voor het Trammuseum, maar al snel kwam het inzicht dat ze bijzonder zinvol werk verrichtten. De collectie was aangegroeid met waarde volle trams en later ook bussen. Trammaatschappijen en het Ministerie van Verkeerswezen boden hulp bij de restauratie van een groot aantal rijtuigen. Tien jaar na de oprichting kwam er concreet uitzicht op de uitbouw van een museum in de Antwerpse stadsrand. De vereniging kreeg de medewer king van de gemeente Edegem, de Maatschappij voor het Intercommunaal • • •
Tram en bus in Vlaanderen 2 7
Vervoer te Antwerpen (MIVA) en de Dienst Bevordering van het Stedelijk Vervoer van het Ministerie van Verkeerswezen. Op 12 juni 1 982 opende het Antwerps Tram- en Autobusmuseum in het Fort 5 in Edegem. Met de regionalisering van het streekvervoer verscheen De Lijn op de weg. De Vlaamse Vervoermaatschappij had plannen met de collectie van het mu seum in Edegem. In 1 9 9 8 besloot De Lijn om haar tramloods Groenenhoek in Berchem, die het jaar voordien buiten gebruik was gesteld, om te bouwen tot het Vlaams Tram- en Autobusmuseum en er de verzameling uit Fort 5 in onder te brengen. De Lijn nam in 1 99 9 het initiatief voor de vzw Vlaams Tram- en Autobusmuseum (VlaTAM), die zou instaan voor het beheer en de exploitatie van het museum, de uitbreiding van de collectie (ook met docu menten, tekeningen, foto's en publicaties) en het aanleggen, inventarisen en beheren van de archieven van het stads- en streekvervoer. De werking van deze vereniging is in handen van de zeventigtal leden-vrijwilligers, waarvan een aantal ook al in 1 96 1 aan de kar van het Trammuseum had getrokken. In 2000 verhuisde de verzameling van Fort 5 in Edegem naar de tramloods Groenenhoek in Berchem. Een jaar later opende het Vlaams Tram- en Auto busmuseum officieel de deuren. DE COLLECT I E T RAMS EN BUSSEN
Het Vlaams Tram- en Autobusmuseum bezit zelf 58 voertuigen en het be heert 3 0 voertuigen, waarvan de meeste afkomstig van de voormalige Nati onale Maatschappij van Buurtspoorwegen ( NMVB) en nu eigendom van De Lijn. In het museum staan ruim 50 mooi gerestaureerde trams en bussen, die samen een overzicht bieden van meer dan honderd jaar stads- en streekver voer in Vlaanderen. Het oudste stuk uit de collectie is de Pakwagen B 2227, geleverd op 5 novem ber 1899 voor de lijn Antwerpen-Boom-Mechelen-Duffel-Lier. Het was een stroomtram die later is verbouwd voor de elektrische dienst. Toen in 1 9 8 6 de
Bedieningshendel en vuurhaard van een stoomlocomotief, kacheltje en verlichting in een rijtuig
laatste Antwerpse buurttramlijn werd verbust, was de B 2227 de enige overge bleven pakwagen in de provincie. Hij verhuisde naar de Toeristische Tramlijn van het Aisnedal in de Ardennen en mocht in 1 985 op rust. Na restauratie heeft de pakwagen sinds 2001 een plaats in het museum. Uit 1907, ook nog de tijd van de stoomdienst, stamt het aanhangrijtuig A 1 209. Het was een rijtuig tweede klasse met open balkons. Het koetswerk bestaat voor het grootste deel uit hout. In de winter gaf een klein potkacheltje warmte en twee petroleumlampen zorgden voor verlichting. Tijdens zijn hele loopbaan bleef de A 1209 op het Brabantse buurttramnet ten westen van Brussel. Tot in 1 953 reed het mee in de laatste stoomtramdiensten op de lijn Leerbeek-Edingen. In 1961 kreeg het aanhangrijtuig een restauratiebeurt en mocht het in 1 985 naar het Provinciaal Domein Bokrijk voor de tentoonstelling 1 00 jaar Nationa le Maatschappij van Buurtspoorwegen. Na de expo vond de A 1 209 onderdak
in het Antwerps Tram- en Autobusmuseum. Een andere blikvangers is 'de 200', de eerste elektrische tram van Antwerpen. In 1901 verzamelden de Sinjoren op de Draakplaats voor de voorstelling van deze nieuwe stadstram die de paardentram definitief uit het straatbeeld zou doen ver dwijnen. Na veertig jaar reizigersdienst kreeg de frisgele 200 een bruine kleur, werd gedegradeerd tot de 8 824 en verhuisde naar de werkvloot. In 1 982 her-
28 Tram en bus in Vlaanderen
Vla TAM. Motorwagen 200. De eerste elektrische tram van Antwerpen, gebouwd in 18991 1900 bij Franco Beige in La Croyère. Foto Eric Keutgens
Vla TAM. Stoomtramlocomotief 1000 (ex-Aibert) met bijwagen 2de klasse A 1209 en reisgoedwagen B 2227. Foto Eric Keutgens
stelde de Maatschappij voor Intercommunaal Vervoer te Brussel de tram in de originele staat. Nog een pronkstuk is het open zomerrijtuig 216 van Gent. Het kwam in dienst in 1 909 in het vooruitzicht van de Wereldtentoonstelling van 1 9 1 3 . Omdat de open zomertram niet het hele jaar door kon ingezet worden, verbouwden de Electrische Tramwegen van Gent in 1 924 de 216 tot een gesloten rijtuig. In 1 937 werd deze motorwagen, waarin een kleine werkplaats was ingericht, overgehe veld naar het spooronderhoud. In 1982, toen het rijtuig al enige tijd uit dienst was, ontdekte men onder de platen van het koetswerk de oorspronkelijke onder delen van de zomertram, zodat het als open rijtuig kon worden gerestaureerd. De tram deed niet enkel dienst voor het personenvervoer. Hij transporteerde ook goederen. Het museum bezit de unieke stoomlocomotief 1000, bijgenaamd 'Alben'. De Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen bestelde in 1 9 15 drie locomotieven van het type 18 ( 1 8 ton) bij de Tiense constructeur J.J. Gilain. De Suikerraffinaderij van Tienen liet bij dezelfde constructeur een gelijkaardige locomotief bouwen en doopte hem Alben. Albert rangeerde de NMVB-goede rentreinen met suikerbieten of pulp op het terrein van de raffinaderij. In 1 962 nam de NMVB Albert over. Ook Albert werd gerestaureerd en tentoongesteld in Bokrijk en kreeg een plek in het museum. In het Vlaams Tram- en Autobusmuseum is de stadstram van Antwerpen verte genwoordigd met 1 1 motorwagens en 3 aanhangrijtuigen, waaronder de eerste geleverde en nog rijklare PCC-tram 2000 uit 1 960 met een roodwit jasje. PCC staat voor Presidents Conference Comittee, een Amerikaanse organisatie die in 1 92 9 werd opgericht om een standaardtram te ontwikkelen voor de grootste steden in de Verenigde Staten. Vier oude Antwerpse trams uit de periode 1 9031908 zijn rijklaar en worden regelmatig ingezet voor evenementen. Het museum toont verder een prachtige verzameling bussen van de vroegere NMVB, M IVA, MIVG en privé-exploitanten. Zij geeft een duidelijk beeld van de naoorlogse technische evolutie van dit materieel. De oudste bus dateert van 1 950 en is een NMVB-stadsbus (Jonckheere-Chevrolet) van Mechelen, dat in januari 1 953 afscheid nam van de stadstram. Een topstuk is eveneens de NMVB-gyrobus G3, gebouwd in 1 955 bij Maschi nenfabrik Oerlikon in Zwitserland. Deze bus wordt aangedreven door een gyro of vliegwiel. Het is het enig bewaard gebleven exemplaar in de wereld. Ook het prototype 'lagevloerbus' van de firma Van Hooi uit 1 985 is aanwezig. ARCHIEF EN B I BLIOTHEEK
Het Vlaams Tram- en Autobusmuseum bezit een schat aan unieke foto's, documenten en voorwerpen die het dagelijks leven rond het tram- en busge beuren in Vlaanderen illustreren. Het museum heeft eveneens een rijk docu mentenarchief dat hoofdzakelijk bestaat uit de oude archieven van de NMVB en de stadstrammaatschappijen, zoals vergunningdossiers van de tramlijnen, tracéplans, tekeningen van rollend materieel en dienstberichten. De oudste documenten dateren van 1873 . Voor de Antwerpse stadstram heeft elke tramlijn een dossier met de wetenswaardigheden vanaf het ontstaan van de lijn tot heden. De uitgebreide bibliotheek omvat de jaarverslagen en de verslagen van de ra den van bestuur van de NMVB, personeelsbladen en reglementenboekjes. De
30 Tram en bus in Vlaanderen
Vla TAM, autobuscollectie
bibliotheek telt eveneens honderden boeken over het gemeenschappelijk ver voer in de steden, zowel van het binnen- als van het buitenland. EEN N I EUW MUSEUM IN TRAMLOODS G ROENENHOEK
De tramloods Groenenhoek is gebouwd in 1 9 1 2 en in mei 1913 in gebruik genomen. Hij heeft een oppervlakte van 4.600 m2 en de unieke dakconstructie overspant de hele oppervlakte met slechts één steunpaal. Er konden toen 140 tweeassige tramrijtuigen gerangeerd worden. In de periode 1 965-1 966 wij zigde men de sporen in de loods zodat het in- en uitrijden van de tramrijtuigen in lusvorm kon gebeuren. Er zijn 21 sporen, waarvan 7 doodlopend. Ook van daag is de loods verbonden met het tramnet van De Lijn, wat toelaat om met museumstukken buiten te komen. De originele smidse is nog aanwezig, alsook de nazichtputten voor het onderhoud van de tramrijtuigen. De tramloods is in 1 996 als monument beschermd want het is het enige bewaarde exemplaar van dit type gebouwen uit die periode in Vlaanderen. De komende jaren staan grote restauratiewerken op het programma waardoor her museum enkele jaren zal gesloten zijn voor het grote publiek. Van deze pe riode zal gebruik gemaakt worden om een nieuw museum te creëren; een mu seum dat een representatieve erfgoedorganisatie is, gesteund op conservatie, restauratie, informatie en educatie. Het Vlaams Tram- en Autobusmuseum wordt dus een museum van de nieuwe generatie dat een interactieve relatie opbouwt met het publiek en dat de passie voor dit bijzondere erfgoed deelt met jong en oud. De collectie krijgt een nieuwe inrichting en scenografie. Ar chiefstukken, foto's en films schetsen het breder kader. Maar het VlaTAM zal niet enkel het verhaal van het verleden tonen, het publiek zal ook mee kunnen nadenken over het openbaar vervoer van de toekomst.
Tram en bus in Vlaanderen 3 1
•
ra msit e aa
c
Een halte
m
de tijd Langsheen de drukke steenweg die Brussel met Ninove verbindt, ligt ter hoogte van Schepdaal een pareltje van ons nationaal erfgoed: De Tramsite Schepdaal. Ze is naast een bewaard gebouwencomplex ook de thuis van een prachtige collectie trams uit de verschillende periodes, van de stoomtram tot de elektrische tram. Een stelplaats uit het einde van d e 19de eeuw De voormalige Buurtspoorwegstelplaats van Schepdaal gaat terug op de pe riode dat de eerste stoomtrams doorheen het Vlaamse land reden. Amper twee jaar na de oprichting van de Nationale Maatschappij van Buurtspoor wegen reed in 1 8 8 7 de eerste tram op de steenweg tussen Brussel en Schep daal. Deze tramlijn was hiermee de oudste van Brabant. Aan het voorlopige eindpunt van de lijn verschenen enkele maanden later de eerste gebouwen van een Buurttramstelplaats. Ze ligt dwars op de steenweg, heel bijzonder voor een stelplaats. Uit de beginperiode dateren de meeste gebouwen. Het rijzige station is een opvallend gebouw. Het is opgetrokken langsheen de Wijngaardstraat en was vroeger ook van daaruit toegankelijk. Het ge bouw omvatte de woonst van de stationschef, een slaapzaal voor personeel dat tussen de laatste en de eerste tram niet naar huis ging, een wachtzaal en
Tramsite Schepdaal: tramloods 3
loketten waar de reizigers hun abonnementen konden aanschaffen. Het oor spronkelijke gebouw uit 1 8 8 8 werd in de loop van haar geschiedenis enkele malen uitgebreid. Aan de overkant van het spoor bevindt zich de locomotievenloods met aan• • •
32 Tram en bus in Vlaanderen
Tramsite Schepdaal: Sfeervolle avond met verlichte trams en lantaarns op het binnenplein
Tram en bus in Vlaanderen 33
Sc.bepd ael .
Tramstatie .
-
Station du T ram .
palend de smidse en het lampenmagazijn. In de locomotievenloods werden, zo als de naam doet vermoeden, de stoomlocomotieven gestald. De loods had ook schouwputten om het onderhoud aan de machines te vergemakkelijken. In de loods konden na de uitbreiding in 1 909 tot acht locomotieven ondergebracht en gestookt worden. De loods had oorspronkelijk een lantaarndak waar langs de lantaarn de stoom en rook konden ontsnappen. De onderdelen werden hersteld in de smidse die via een doorgang met de locomotievenloods verbonden was. In het lampenmagazijn werden de petroleumlampen bewaard, onderhouden en bijgevuld. Dit gebouwencomplex was het meest kwetsbaar voor brand en werd dus op veilige afstand van het station en de loodsen met goederen en aanhang - rijtuigen gehouden. Langs de linkerzijde van de loods reden de locomotieven langs een kade, waar de steenkoolbriketten opgeslagen lagen om het vuur in de stoommachines te sto ken, verder langs een gebouwtje waar eerst een pompinstallatie en later een fiet senstalling voor het personeel was ondergebracht, tot aan de watertoren. Deze watertoren omvat eigenlijk twee gebouwen: onderaan een pomphuis waar nog steeds de handpomp te zien is om het water naar de bovenliggende watertank te pompen. De stoomlocomotieven konden via de waterspuwer aan de zijgevel water tanken om de grote dorst van de stoommachines te kunnen lessen. Aan deze watertoren werd een magazijn aangebouwd waar het remzand voor de trams gedroogd en bewaard werd. Dit remzand werd voor de wielen van de tram gestort om meer grip op de sporen te krijgen bij het remmen maar ook bij het vertrek wanneer de sporen glad waren door sneeuw en ijs. Dit zand mocht niet kleven en werd daarvoor gedroogd in een zandoven in dit gebouw. De zandoven is echter verdwenen maar je kan nog steeds zien waar deze stond. Aan de overkant van de sporen staat er een langgerekt gebouw. Hier werden destijds goederen tijdelijk opgeslagen. De tram vervoerde aanvankelijk meer goe deren dan reizigers en deze goederen werden niet altijd onmiddellijk op de tram
34 Tram en bus in Vlaanderen
Postkaart van de Tramstatie te Schepdaal ten tijde van de stoomtram COLLECTIE VETRAMU
gezet of bij aankomst opgehaald. Dit goederenmagazijn was dus een noodzaak, zeker langs een drukgebruikte tramlijn als deze in Schepdaal. Wanneer we verder naar achter wandelen, richting de grote rijtuigenloodsen, valt vooral de sterk vertakte spoorinfrastructuur op. Bij de ingang van de site was er slechts 1 spoor en dit vertakt verder tot 7 sporen in de loodsen achteraan met de nodige wissels onderweg. Langsheen de sporen bevinden zich de palen die de bovenleiding op zijn plaats hielden. Vanaf begin twintigste eeuw werden drukke lijnen zoals deze van Brussel naar Ninove geëlektrificeerd. In 1910 werd het gedeelte Brussel tot aan de stelplaats in Dilbeek van bovenleiding voorzien en in 1 927 was het gedeelte tot in Schepdaal aan de beurt. De kleinere rijtuigenloods rechts is de oudste van de twee en werd in dezelfde stijl gebouwd als de andere gebouwen en kon tot 1 2 rijtuigen huisvesten. Pas in 1 908 werd de grote loods er aan toegevoegd om een grotere capaciteit aan rei zigersrijtuigen te stallen. Het waren enkel de reizigersrijtuigen die in de loodsen overnachtten, de goederenwagons bleven steeds buiten op het binnenplein. De grote loods had een dubbele capaciteit, tot 24 rijtuigen. EEN BONTE COLLECTIE TRAMS
De Tramsite is meer dan enkel gebouwen. In de loodsen kan je enkele pareltjes van trams terugvinden, van stoomtrams uit de beginperiode van de 'boerentram' tot elektrische trams uit de jaren 1 950 en 1 960. Deze collectie werd samen met de site beschermd als monument omdat ze juist heel uniek is. Waar kan je nog drie stoomtramlocomotieven met bijhorende rijtuigen bij elkaar vinden? Zo staat er in de locomotievenloods een stoomtramstel dat reed op de lijn Groenendaal Overijse, de druivenstreek. Deze locomotief en bijhorende rijtuigen is bijzonder omdat deze op een andere spoorbreedte reed dan het standaard Buurtspoorweg materieel. Deze lijn was immers aangelegd in het verlengde van de spoorweg en heeft deze spoorbreedte overgenomen. Vandaar dat je voor de loods in Schepdaal plots vier rails ziet. Een andere stoomlocomotief is dan weer een echte oudstrijder. Het gaat om een locomotief die tijdens de Eerste Wereldoorlog in Groot-Brittannië werd gebouwd en door de geallieerden aan het Ijzerfront dienst deed. Deze locomotief werd in 2010 herschilderd en stond die zomer aan de Kust voor de viering van 125 jaar Kusttram. Het paradepaardje dat eveneens terug is van zijn tijdelijk verblijf aan de kust is het Koninklijk Rijtuig. Dit rijtuig met zijn open balkons en opvallende blauwe kleur werd door Koning Leopold 11 besteld om zich vanuit zijn buitenverblijf in Oostende te kunnen verplaatsen. Buitenlandse genodigden van de vorst, zoals de Sjah van Perzië, konden hier eveneens gebruik van maken. Het rijtuig heeft twee met rood fluweel bekleedde zetels en banken en is aan de flanken versierd met de Koninklijke emblemen en monogrammen. Het dak wordt letterlijk bekroond Tramsite Schepdaal De stoomlocomotief I 066. Een van de laatste stoomtrams, gebouwd in 1920 Tramsite Schepdaal Het roodfluwelen interieur van het Koninklijk Rijtuig
met zes vergulde kroontjes. Een rijtuig dat een vorst waardig is. Maar de collectie stoommaterieel is echter nog omvangrijker. Zo hebben we nog een reeks reizigerswagens die de evolutie van het stoommaterieel weergeeft. Van korte rijtuigen met open balkons en petroleumlampen als binnenverlichting uit de beginperiode tot de langere wagons met deels afgesloten balkons die verlicht werden met acetyleenlampen en dit zowel met eerste en tweede klasse compar timenten.
Tram en bus in Vlaanderen 35
We mogen ook zeker niet vergeten te vermelden dat de stoomtram meer dan passagiers vervoerde. Tonnen goederen en vee werden per tram vervoerd. Boomstammen, suikerbieten, bouwmaterialen, steenkool, groenten, fruit, paarden, aal, . . . noem maar op, de lijst is eindeloos. En voor elk type goed bestond er wel een aangepaste wagon. Je kan in Schepdaal enkele standaard goederenwagons bewonderen. Een platte wagen voor omvangrijke stukgoede ren, een bakwagen, ook een oudstrijder trouwens, voor het vervoer van bulk goederen zoals bieten en steenkool en ook een gesloten wagon uit 1 8 8 7 waarin groenten en fruit naar de vroegmarkt werden gebracht. Je kan in de loods ook een dieseltram bewonderen. Dit type verving vanaf de jaren dertig de stoomtrams op tramlijnen die niet rendabel genoeg waren om ze te laten elektrificeren. Het tentoongestelde model reed onder meer op de lijn Hamme-Mille in de Groep Leuven. Deze tram heeft in de zomer van 2010 enkele ritjes verzorgd aan de kust en viel op door de rookpluim en het kenmerkende geluid van de dubbele hoorn. Vanaf 1 9 1 0 reden er tussen Brussel en Dilbeek al elektrische trams. Van dit eerste type dat over de Ninoofsesteenweg denderde staat er ook eentje in de opstelling. Je kan in dit model zien hoe bedrijven toen reclame maakten. Op de ramen van de tram zie je reclame-affiches uit de jaren '20 en '30. Maar deze prachtige tram is niet de oudste elektrische tram uit de collectie. Er staat ook nog het oudste bewaarde elektrische motorrijtuig uit Vlaanderen en waars chijnlijk België. Deze motrice dateert uit 1 894 en was oorspronkelijk niet voorzien van afgesloten balkons waardoor de eerste wattmannen die de tram bestuurden van Brussel naar Kleine Hut in Ukkel blootgesteld waren aan weer en wind. Ook een zitje voor de bestuurder was er niet. Het beroep van tram bestuurder was toen lang niet zo comfortabel als vandaag de dag. De tram die de meesten nog herinneren is de crèmekleurige tram met de afge ronde snuit, die tot de jaren 1 970 door Brabant reden. Het tentoongestelde model is trouwens de allerlaatste tram die in Brabant rondreed. De eindbes temming van deze laatste rit was de stelplaats van Grimbergen. Voor de gele genheid werd de tram, zoals dat gebruikelijk was voor elke eerste en laatste rit van een bepaalde lijn, versierd met tekst en bloemen.Alles samen is het een gevarieerde collectie trams die de hele geschiedenis van het buurtvervoer per tram behelst. DE M I RACULEUZE REDDING VAN DE KON I N KLIJKE T RAM
A 1 625
Leopold II verbleef graag i n Oostende en wenste dan gebruik te maken van de tramlijnen aan de kust die toen in volle ontwikkeling waren. De werkhuizen van de NMVB in Oostende kozen een stoomtramwagon uit, met het nummer A 1 625, en bouwden hem om tot een luxueus rijtuig voor de koning. Dit ge beurde wellicht in de jaren 1 900-1903. De werkplaatsen van Oostende verdeelden het rijtuig in twee compartimen ten. Het eerste moest onderdak geven aan de koning en zijn gasten. Het werd ingericht met vol tapijt in plaats van de houten vloer, evenals twee zetels in bordeauxrode velours. Daartegenover een langsgeplaatste bank voor de gas ten. Het tweede compartiment was ingericht voor het personeel. De wagon kreeg ramen met geslepen glas aan de contouren. Op het dak werden vergulde kroontjes geplaatst. De tram werd geverfd in een hemelsblauwe tint om het
36 Tram en bus in Vlaanderen
Tramsite Schepdaal Een open zomerrijtuig uit het begin van de lOste eeuw Tramsite Schepdaal Een goederenwagon, gebouwd in Groot-Brittannië tijdens Wereldoorlog I, deed dienst aan het Ijzerfront Tramsite Schepdaal Tram 9004: het oudste bewaarde elektrische motorrijtuig van de Buurtspootwegen, I 894
geheel een koninklijke allure te geven. Op de zijwanden kwam een zwarte plaat waarop het wapenschild van de koningshuis werd aangebracht. Of Leopold II vaak gebruik maakte van 'zijn' tram is onduidelijk. Er is enkel een foto bekend waarop de koning poseert op het balkon van de tram samen met de Sjah van Perzië. Leopold II overleed in 1 909. Wat daarna met de koninklijke tram gebeurde is onduidelijk. Maakte zijn opvolger Albert I er gebruik van? Of kwam de tram ergens in een donker hoekje van de stelplaats te staan? Wat de archieven wel vertellen is dat de tram in 1 925 door de NMVB-werkplaatsen in Oostende werd omgebouwd tot een 'gewone' wagon en terug in dienst kwam op de tramlijnen van de kust. Vanaf de jaren 1 930 reed de A 1625 op secundaire lijnen in de Westhoek. Op een foto uit het begin van de jaren 1 950 is hij te zien in Veurne. In 1 956 had de oude tram zijn tijd gehad en werd voor schroot verkocht aan sloophandelaar De Poorter uit Maldegem. En dan gebeurde iets bijzonders. De verbouwingswerken aan de gemeenteschool van Waarschoot hadden vertraging opgelopen en voor het schooljaar 1 960-1961 kocht men twee tramkasten als noodleslokaaL Het was de koninklijke tram. Door toeval kwamen medewerkers van het trammuseum in Schepdaal de tram op het spoor. Ze indentifieerden hem onmiddellijk als het voormalig koninklijk rijtuig vanwege het geslepen glas van de ramen. De tram werd gekocht en ge restaureerd door de NMVB-werkhuizen van Kuregem. Als bij mirakel werden toen op de zolder van de NMVB-werkhuizen van Oostende de oorspronkelijke kroontjes teruggevonden die het dak sierden: ze waren al die tijd bewaard geble ven en in de vergeethoek geraakt. Vanaf april 1 963 wordt de Koninklijke tram tentoongesteld in het trammuseum van Schepdaal en is er een van de blikvangers van de collectie. In 2004 werd tram grondig opgefrist en herschilderd. Tijdens zijn museale carrière is de tram vaak op stap geweest voor tijdelijke tentoonstellingen of tijdelijke bruiklenen aan andere musea. Zo was de A 1625 in de zomer van 2010 te zien in de overzichtstentoonstelling Tram in Zicht, ter gelegenheid van 1 2 5 jaar kusttram. Ze vond plaats in de Venetiaanse Gaande rijen . . . . in de schaduw van de Koninklijke Villa in Oostende. Tramsite Schepdaal Het Koninklijk Rijtuig
Tram en bus in Vlaanderen 3 7
< SOCIÉTË AN0NYME 1
( �·w.!/t!u.t.· f(lr ml.• j•a.\1<'. t�-t'(l'l/ · /4•"'-};;:, /}C,/!,.,.._.11, . /,llll't' ,, .'lJm.l·.l t��. /.. �"'/. "/;'"''''" itt'"l'_ f'ul/1(' au · .ff.lltrl. - ur .lfl·kt··.. uwc.w .'-tt 'l .1�y,·r IJ:tiJ
;;�(1\t�< �:��ï��,:r·�;�;s.,;���k��-��:I�����"�'T!, �·�1:.�·l>��ä�;�-�--��;·,t;:r<'{:;,���:.: ;:•••';;�;�:�;�-���:.�.�::: .. �,... ....,�..
tl �!' ,'1..",
Su::o�:: SociAL
,,.d f'�
�OI\
: BRUXELLES
f'i'IINÎ61'nlri p
\'Hit'lll'
�
:���s�i(jiiU\1011
e-h�<'\HU'
:J'ACTION .:�!�!LÉGIÉE �
oE CEi'\T FRANCS
�
ENTIÊREMENT LIBÉRÜ
Compagnie G6ao61'&1o dos Tramw-a7a d e Ro-rlo
BELGISCHE SPOREN IN H ET BU ITENLAND Vanaf 1 8 3 8 exporteerde John Cocke ri l l i n Lu i k d e eerste Belgische locomotieve n . Vooral naar D u itsl a n d , maar ook M exico, Egypte, I t a l i ë , Fran krij k en S p a n j e waren i n d e periode 1 870 - 1 9 0 0 grote afne mers van locomotieve n , re izigersrijtuigen en goederenwagons. In d e periode 1 9 0 0 - 1 93 0 werden o o k grote hoeve e l h ed e n spoo rwegmate rieel geleverd aan C h i n a , Roem e n i ë , C o l o m b i ë , Argenti n i ë en S a o Pau l o - Rio G r a n d e . De constructeurs
.Loo....... . 10-800 -·
""'lû•"'-�--t·l..-.-., lS600 �.
van al dit spoor- en trammaterieel waren hoofdzakel ij k gevestigd in Wal l o n i ë . De meest beke n d e bouwers waren Coccke ri l l , La M étall u rgique in Tub ize/ N iv e l l es e n Franco-beige. Van 1 8 8 0 tot 1 920 was het Belgisch kapitaal sterk aanwezig in spoorwegbedrijven, in het b ijzo n d e r in b u i te n l andse tramwegbedrijven. I n 1 8 80 waren e r meer dan 25 b u i te n l a n dse trambedrijven die h u n maatschappelijke zetel i n België hadden en o o k opgericht waren met Belgisch kapitaal, o n d e rmeer: Tramwegen van Val e n c i e n n es, Fran kfu rt, D usse l d o rf, M ü n c h e n , D e n H aag, Rotterdam, Nape ls, Turij n , Rome, M i laan, B o l ogne, P raag, Florence en Od essa. Baron E m p a i n spe e l d e h i erbij een belangrijke ro l . N e t voo r d e Eerste Were l doorlog is België aanwezig i n a l l e Eu ropese l a n d e n , i n Rusla n d , N o o rd - Afri ka en Amerika. E n kele voorbe e l d e n : M oskou (tweede net) , Rostoff, Tachkent, Saratoff, K i ew, Galatz, Kou rsk, Oran, Si mféro p o l , Tiffl is, Cairo, H é l i o p o l i s ( E m pai ngroep), Alexa n d r i ë , B e u nos-Aires, B i l bao, Rosario, S hang- H aï, Tientsi n , G uayu rq u i l , M a n i la, Rango o n . B i j de o p richting v a n d e Sovjetu n i e i n 1 9 1 7 werden a l l e trambedrijven van b u itenl andse oorsprong genational iseerd. In a n d e re landen werden de trambedrijven overge nomen door of verkocht aan de betrokken steden (voorname l ij k bij het verva l l e n van d e verl e e n d e vergu n n i ng) . Na de Tweede Were l d oorlog was de rol van het Belgisch kapitaal en d e i n d ustrie i n deze open baar vervoerstak z o g o e d a l s u itgesp e e l d . I n Vlaan d e ren ( B rugge) i s nog een constructe u r aanwezig die het vroegere Brugeoise et N iv e l l es h eeft overge n o m e n : Bombard i e r Transportat i o n , een firma van Canad ese oorsprong.
RESTAURATIES, EEN WERK V AN LAN G E ADEM H et restaureren van rijtuigen en gebo uwen i s sne l l e r gezegd dan gedaan. Jaren voorbere i d ing en stu d i e s gaan h i eraan vo o raf. En ook d e u itvoering kent zijn geb r u i kel ijke vertragingen. Ook o p d e Tramsite Sche pdaal i s d i t niet anders. H oewel de s i t e sinds 2 0 0 9 , n a e e n winterslaap van t i e n jaar, opnieuw haar d e u ren opende voor het grote p u b l i e k, is d it monu ment al lesbehalve vo l l e d ig gerestaureerd . Tijdens d e tien jaar s l u iting werden ond er het toezicht van E rfgoed Vlaan d e ren grote restau ratie- en instan d h o u d ingswerken op d e site u itgevoerd. Nagenoeg a l l e daken werden volledig vern i e uwd. Enkel d e m u ren, d e v l o e r en d e daks panten van de loodsen achte raan werden behouden en behan d e l d tegen verd e r verval. Ook d e kleinere gebo uwen kregen een eerste restau rat i efase. Maar een echte i m p u l s om d e ingeslagen weg verder te zetten en het m u s e u m opnieuw open te ste l l en kwam e r met d e o p richting van d e vzw M ETA . Deze ko e p e l van a l l e verenigingen d i e zich bezig h o u d en met het m o b i e l erfgoed tram en auto b u s in Vlaanderen werd in 2008 in Sche pdaal boven d e doo pvont gehouden . Een be langrijke p e i l e r in het beleid van M E TA i s d e ontslu iting naar h e t p u b l i ek. Vele vrij w i l ligers van M ETA e n o o k d e vzw B u u rtspoorwegmuseum bogen zich samen met E rfgoed Vlaande ren over deze ontslu iting. Er werd geopteerd om ind i vid u e l e bezoekers d e site met au d i og i d sen te laten verkennen. De functie van de gebouwen, de gesch iedenis van d e tentoongestelde rijtu i gen a l s o o k dat van d e B u u rtspoorwegen komt h i erin aan bod. Ter ondersteuning van deze l u i stergidsen werden er bordj es en panelen in en o p d e gebouwen en trams gep laatst met foto's d i e het verhaal ondersteunen. Ook kunnen d e bezoekers sinds 2009 d e trams in de grote loods achte raan vanop een p l atform bekij ken. Dit geeft de mogel ijkheid aan rolstoelge b ru i kers om ook eens een b l i k in een tramrijtuig te werpen.
Praktisch
VLATAM D iksmu idelaan 42, 2600 Antwerpen- Berchem T: 03 322 4 4 62 I F: 03 322 72 42 E: [email protected] I www.metavzw.be
OPEN I S april tem IS oktober e l ke zaterdag, zondag en feestdag 1 4 u u r tot 1 7. 3 0 u u r
AUTEU RS
wegens geplande restauratiewerken zal het museum gesloten
Eric Keutgens is sinds 2000 conservator van het Vlaams Tram- en Autobusmuseum
voor het publ iek.
groepsbezoeken mogelijk na afspraak
zijn in 20 1 1 en 20 1 2 . In mei 20 1 3 hopen we terug open te gaan
en vanaf 2009 voorzitter van d e vzw Vlaams Tram- en Autobusmuseum. Hij was stichter
PRIJZEN
voorzitter van het Antwerps Tram- en Autobusmuseum in het Fort S te Edegem ( 1 9 82-
volwassenen: 2,SO euro
2000).
kinderen tot 1 2 jaar: gratis (indien vergezeld door begeleider)
I n 1 9 6 1 trad hij i n dienst van de N M V B - Brabant. Vanaf 1 974 actief bij de D ienst Bevordering
senioren (vanaf 60j) en groepen (vanaf I S pers): I ,2S euro
Stedelijk Vervoer van het M i n isterie van Verkeerswezen en tussen 1 989 tot 1 99S werkzaam
Verkeer. Tevens nam hij het i n itiatief om de tramloods Groenenhoek ( D i ksmu idelaan) i n
TRAM SITE SC H E PDAAL
Antwerpen- Berchem te laten beschermen als monu ment ( 1 996) . H ij i s ook auteur van
N i noofsesteenweg 9SS, 1 703 D i l beek
meerdere bijdragen over de geschiedenis van het openbaar vervoer in Antwerpen en de
T: 02 S69 16 1 4 I F: 02 S82 20 78
in het kabinet van Johan Sauwens, toen gemeenschapsmin ister van Open bare Werken en
E : i nfo @tramsiteschepdaal.be
B u u rtspoorwegen in de provincie Antwerpen.
www. metavzw.be
Pi erre d e M eyer geboren in Gent op 20 februari 1 94 4 . Behaalde aan de Rijksun iversiteit
OPEN
Gent het diploma van i ngen ieur en aggregaat hoger secundair onderwijs. Hoewel werkzaam
I april 20 I 0 tem 3 1 oktober
bij het vroegere federale m i n i sterie van landbouw ging zijn i nteresse vooral naar het
op woensdag, vrijdag en zon- en feestdagen :
open baar vervoer. Vooral de tram was zijn passie.
1 3 . 3 0 u u r tot 1 7. 3 0 u u r I groepsbezoeken mogelijk na afspraak
I n 1 978 was hij mede oprichter van de vzw TTO - N oordzee. Vanaf het begin was hij
PRIJZEN
bestu urslid en ondervoorzitter om ten slotte na e n kele jaren voorzitter te worden. H ij
I n d ividueel met audiogids:
schreef verschil lende artikels over de gesch iedenis van het openbaar vervoer in Gent en de
4 e u ro p . p. (reductietarief: 3 euro p. p.)
kust. H ij werkte eveneens mee aan de redaktie van verschil lende boeken over Brugge en de
leden van Erfgoed Vlaandere n : gratis
kust u itgegeven door TTO - Noordzee.
groepen: 3 euro p.p.
I n 2007 werkte hij aktief mee aan de voorbereidende werken voor de oprichting van de vzw
B RUSSELS TRAM M US E U M
M ETA . Bij d e oprichting van M ETA i n 2008 werd h ij bestu urslid en secretaris van deze vzw.
Stefan J ustens
(
0
1 969) studeerde voor apotheker en is sinds een tiental jaren actief i n
+
SS euro voor de gids
Tervurenlaan 36Sb , I I SO Brussel T: 021S I S3 1 1 0
de erfgoedwereld van trams. H ij bekleedt meerdere bestu u rsfuncties bij o . a . de Tramsite Schepdaal, M ETA vzw, de Poldertram vzw enz . . .Verschil lende boeken en artikels over trams
E : i [email protected]
staan o p zijn naam zoals Trams i n de Ardennen, de Railatlas van de Buurtspoorweglij nen en
www.tram museum brussels.be
de Buurtspoorwegen i n d e p rovi ncie Antwerpen.
OPEN 4 april tem 4 oktober
Wim Stuyvers
(
0
elke zaterdag, zondag en feestdag
1 982) i s l icentiaat i n d e Handel swetenschappen en reeds enkele jaren
betrokken bij het erfgoed i n de regio D i lbeek en tevens opgeleid als toeristische gids
1 3 . 3 0 u u r tot 1 9.00 u u r
Brussel en de Groene Gordel. De Schepdaalse roots en d e afstamming van generaties
groepsbezoeken na afspraak
Buurtspoorwegmannen deden hem de consultancywereld i n ruilen voor het mobiel erfgoed.
PRIJZEN
H ij is si nds april 2009 deeltijds i n loond ienst van M ETA als siteverantwoordelijke voor
volwassene n : S,OO euro
de Tramsite Schepdaal waar hij d e dagelijkse werking alsook de verdere uitbouw van de
ki nderen tot 1 2 jaar: gratis
Tramsite als erfgoedsite verzorgt. Daarnaast is hij nog actief i n de u itvaartbranche.
( i n d i en vergezeld door begeleider) Prijzen museum
+
rit met historisch voertuig ( I dag geldig)
Volwassenen: 8,00 euro Kinderen van 6 tlm 1 1 jaar: 4,00 euro
M o b i l i te i ts E rfg o e d
...u.tra m s ite schepdaal
40 Tram en bus in Vlaanderen
Tram en Autobus
vzw
I ;
Kinderen onder 6 jaar: gratis (indien vergezeld door begeleider)
TT O Noordzee ToerlsmeTrlmpOrt Ontspannlng vzw
FE ESTEN OP DE TRAM DES TIJ DS Voor meer info over speciale rond ritten op o u d e trams, raadpleeg www.metavzw.be