de Architect | | april 2012
Jaargang 43, Sdu Uitgevers, april 2012
4
Thema: Architectuur, constructie & duurzaamheid Interview met Bjarke Ingels Kromhout Kazerne: het grootste dbfmo huisvestingsproject in Nederland denieuwegeneratie maakt publiek interieur in De Kleine Komedie noAarchitecten gaat voor de context
www.deArchitect.nl
Thema Harm Tilman Dynamiek tussen gebouw en omgeving
73
Thijs Huijsmans De toekomst construeren
80
Christoph Gunsser Perfect op de vorm afgesneden materialisatie
86
Harm Tilman Interview met Bjarke Ingels
90
Architectuur, constructie en duurzaamheid Dynamiek tussen gebouw en omgeving De opkomst van energieproducerende gebouwen laat zien dat de moderne architectuur, gebaseerd op seriematigheid en industriële productie, langzaam plaatsmaakt voor een meer dynamische opvatting van architectuur. Gebouwen worden opgevat als levende organismen die voortdurend energie uitwisselen met hun omgeving en een in de tijd beperkte levenscyclus doormaken. Auteur Harm Tilman Om alternatieven te vinden voor kernenergie en daarbij niet terug te vallen op fossiele brandstoffen, is een snellere groei in hernieuwbare energie noodzakelijk. De energetische effectiviteit van gebouwen wordt algemeen gezien als een belangrijke hefboom in deze transitie van energiegebruik. Naast nieuwbouw is de grootste winst te behalen in de renovatie van de bestaande voorraad.1 De maatregelen die in verband met klimaat en energie nodig zijn, hebben grote invloed op de architectuur. De reden is eigenlijk uiterst simpel. Nu gebouwen energie moeten besparen en steeds vaker ook energie moeten opbrengen, wint isolatie aan belang. In veel gevallen bevindt deze zich niet meer binnen, maar buiten de constructie. Los van de geladen discussie over passief bouwen lijkt dit triviaal, maar het omgekeerde is het geval. Vanwege de huidige isolatie-eisen kunnen de gevels niet langer meer de uitdrukking zijn van de structuur van een gebouw. De constructie wordt volledig in het gebouw geplaatst, onzichtbaar vanaf de buitenzijde. De gevolgen zijn groot en omvattend. Ze keren niet alleen terug in de opstanden van gebouwen, maar ook in de ventilatie, de verwarming en de constructie van gebouwen.
72 de Architect, april 2012
Kantoor als groot huis Aan de a28, in kantorenpark Podium tegenover station Amersfoort-Vathorst, staat het nieuwe hoofdkantoor van VolkerWessels. Na een besloten prijsvraag kreeg De Zwarte Hond opdracht om in korte tijd een duurzaam kantoorgebouw te realiseren. Door in te zetten op een goede isolatie, energiezuinige verlichting en gebalanceerde ventilatie in combinatie met CO2-vraagsturing in vertrekken met een variërende bezetting, is een gunstige epc-waarde bereikt. Het gebouw diende behalve duurzaam ook uitnodigend en herkenbaar te zijn. De gevels zijn opgebouwd uit geprefabriceerde delen waardoor afval op de bouwplaats tot een minimum is teruggebracht en een snelle bouwtijd mogelijk was. In de architectuur streefde de Zwarte Hond het archetypische beeld van een huis na. In de gevel wisselen geprefabriceerde verticale baksteenstroken af met verticale glazen banen. Daarnaast is het platte dak geschikt gemaakt voor het plaatsen van zonnecellen en is het pand uitgerust met zonwerende beglazing. Bij binnenkomst betreden gebruikers en bezoekers een grote vide die doorloopt tot de boardroom op de bovenste etage. Vanuit deze ruimte is uitzicht mogelijk over de oostelijk
de Architect, april 2012 73
Thema Architectuur, constructie en duurzaamheid
1
2
3
1 Doorsnede 2 De trap van het hoofdkantoor van VolkerWessels, ontworpen door De Zwarte Hond, bevindt zich in de vide die tot bovenin het gebouw komt. Fotograaf Gerard van Beek. 3 Het hoofdkantoor heeft een gevel van geprefabriceerde verticale baksteenstroken, die worden afgewisseld met glazen banen. Fotograaf Gerard van Beek.
gelegen landerijen. Een doorgaande massief houten trap slingert zich door deze vide omhoog en verbindt de verschillende verdiepingen. Dit collectieve element moet de kennisuitwisseling tussen de verschillende werkbedrijven vergemakkelijken en de onderlinge ontmoeting stimuleren.
Van gebouw naar omgeving Een ander effect is de verschuiving van het individuele gebouw naar de wijdere omgeving waarin dat gebouw zich bevindt. Dit maakt het mogelijk niet alleen het energiegebruik van gebouwen terug te dringen, maar ook gebouwen te maken die energie produceren. Een goed voorbeeld is het gebouw Woopa dat Thomas Rau
74 de Architect, april 2012
in opdracht van een Frans ingenieursbureau onlangs in Lyon opleverde. Dit gebouw ligt halverwege een nieuwe tramlijn die het vliegveld met de stad verbindt. Het maakt onderdeel uit van een industriegebied dat door zijn ligging nabij een ovknooppunt langzaam wordt getransformeerd naar een stedelijk gebied. Woopa is een van de eerste energie-opleverende gebouwen ter wereld, mede dankzij de 94 woningen die ook op de kavel zijn gebouwd. Onder kantoor en woningen ligt een zogenoemd smart grid, dat is ontwikkeld in samenwerking met de woningbouwvereniging. Hiermee wordt de energie tussen beide projecten uitgewisseld. Op de daken van de woningbouw zijn de PV-cellen van het kantoor aangebracht, terwijl omgekeerd de wonin-
gen het warmteoverschot uit de kantoren krijgen. Resultaat is een energiepositief kantoorgebouw. Hierin wordt minimaal alle energie opgewekt, die nodig is om het gebouw klimatologisch en qua gebruik operationeel te maken. In Woopa wordt iets meer energie (3 procent) geproduceerd dan nodig is. De energielast in Woopa zelf is naar beneden gebracht dankzij het beleid met betrekking tot de interne warmtelast en door de opbouw van de schil. Het gebouw is zo gesitueerd dat de zuidgevel haaks op de zon staat. In de winter wordt zo de maximale hoeveelheid zonne-energie voor de verwarming van het gebouw opgevangen. In de zomer voorkomt de ademende gevel met geïntegreerde zonwering oververhitting van het binnenklimaat. De schil bestaat uit een sandwichconstructie
van dubbel glas, zonnelamellen en enkel glas die zorgt voor de isolatie tegen koude, maar ook voor extra zon- en warmtewering. Kleine openingen onder en boven het raam maken luchtcirculatie tussen de ruiten mogelijk. De warme lucht blijft daardoor niet tussen het glas opgesloten maar kan bewegen, waardoor het gebouw afkoelt.
Fysieke, sociale en stedelijke duurzaamheid Het woongebouw dat het Groningse bureau Onix onlangs in Hamburg opleverde is een compact Passivhaus dat meer energie oplevert dan verbruikt. Om het gebouw goed te isoleren, zijn de buitenmuren gemaakt van kalkzandsteen blokken, voorzien van een driehonderd millemeter dikke isolatielaag,
de Architect, april 2012 75
Thema Architectuur, constructie en duurzaamheid
3 3 2 terrasse restaurant
1 4
1 88
7
1 2 3 4 5 6 1
7
6
5
4
3
2
9
8
7
7
10
9
6
5 18%
5%
L
L
L
L
L
L
L L L
L
L L
L
L
1 entree 2 restaurant 3 winkel 4 service 5 entree garage 6 fietsenstalling 7 techniek 8 berging
2
9 kantoorruimte 10 congreszaal
1 De gevel van het kantorencomplex Woopa in Lyon bestaat uit panelen van gerecycled glas en gerecycled, glasvezelversterkt beton. Fotograaf Christine Chaudagne 2 Woopa heeft een bijzondere mix van winkels en sociale woningbouw.en verbruikt enkel zelf opgewekte energie. Fotograaf Christine Chaudagne
terwijl de in diepe neggen gelegen ramen zijn voorzien van drielaags glas. De oorspronkelijke keuze voor houten bekleding is verlaten, omdat de daarvoor benodigde schroeven koudebruggen vormen en daarmee de verdiensten van het Passivhaus teniet doen. De isolerende schil rond het gebouw is zo strak mogelijk opgezet, door subtiele verspringingen in de ramen komt ze tot leven. Ook de sociale inzet maakt het gebouw duurzaam. Dit Open Huis maakt deel uit van de iba Hamburg 2013, de bouwtentoonstelling die in 2007 begon.2 Deze expo, die duurzaamheid als thema heeft, speelt zich grotendeels af in Wilhelmsburg, het Rotterdam-Zuid van Hamburg. In het gebouw zijn drie
76 de Architect, april 2012
groepen bewoners bij elkaar gebracht: woongroepen die als eigen opdrachtgever optreden, opdrachtgevers voor private woonwerkwoningen en ten slotte Baugesellschaften, die voor anonieme gebruikers bouwen. De oost- en westvleugel bevatten 32 huurappartementen, terwijl in de zuidvleugel zeven private appartementen zijn ondergebracht, waarop een maisonnette en vier lofts zijn gestapeld. Motto van het project is samenleven met in plaats van naast elkaar. Het idee is dat een dergelijke mix van bewoners kan helpen de segregatie door te breken. De toekomstige bewoners zijn vanaf het begin betrokken bij het ontwerp van de gemeenschappelijke ruimtes en zullen de huizen zelf verder afmaken.
Door de drie gebouwen waar het project oorspronkelijk uit bestond samen te voegen tot een Y-vormig gebouw, heeft Onix het begrip duurzaamheid ten slotte een stedebouwkundige dimensie gegeven. Het water begrenst de stad aan de zuidkant. Parallel aan dit kanaal loopt de Vogelhuttenteich. Het achterliggende gebied is langzaam verstedelijkt. Dankzij de ypsilonvorm loopt de achterliggende straat door naar het kanaal. Het gebouw maakt zo contact met de omliggende gebouwen en de wijk met het water. Ze creëert drie buitenruimtes, waarvan er twee een collectieve betekenis hebben en de derde publieke ruimte toevoegt aan de stad.
Herverdeling van energie De vraag naar duurzame architectuurproductie leidt tot een herziening van bestaande bouwtypen en van de omhullingen van gebouwen. Het vestigt de aandacht op de bouwcomponenten en de samenstelling ervan, in relatie tot de installaties. Ook wordt sterker gekeken naar de oriëntatie van gebouwen in relatie met zaken als licht, lucht en zon. De objectgerichte benadering van architectuur die de afgelopen twee decennia dominant was, staat onder druk nu om ecologische redenen de omgeving sterker bij een gebouw is betrokken. Door gebouwen onder te brengen in smart grids, waarin kantoren naast woningen en zwembaden naast supermarkten komen
de Architect, april 2012 77
Thema Architectuur, constructie en duurzaamheid
IV
Elt-UV
Elt-UV
3
2
1
1 Voor Onix was het de kunst om de isolerende schil van dertig centimeter van het woongebouw in Hamburg zo strak mogelijk rondom de gevel te ontwerpen. Fotograaf Martin Kunze 2 Onix positioneerde de ramen en balkons boven elkaar om te voorkomen dat de ruimtes opwarmen door de zon. Fotograaf Bernadette Grimmenstein 3 Situatie. De collectieve ruimtes die het Y-vormige gebouw genereert, staan in voor de sociale duurzaamheid op Wilhelmsburg.
te liggen, kan energie worden herverdeeld en zo het gebruik ervan worden teruggedrongen. In de volgende generatie duurzame gebouwen ligt het accent steeds meer op het materiaalgebruik. In Duitsland wordt onderzoek gedaan naar de mogelijkheid bouwdelen in gradiënten te materialiseren en jonge constructeurs agenderen de vraag van tijdelijke installaties.3 Deze ontwikkelingen sluiten wonderwel aan op de ideeën die Thomas Rau heeft ontwikkeld over het gebouw als grondstofbank.4 Rau: “Recycling betekent nu in principe winstmaximalisering ten koste van grondstoffen. We economiseren de ecologie. Daar moeten we mee ophouden. Het is tijd om de economie te ecologi-
78 de Architect, april 2012
seren en dat kan alleen als we overstappen naar een circulaire economie en mondiaal grondstoffenmanagement.”5 In de hedendaagse stad ondermijnen individualisme en sociale segregatie het stedelijke leven. Ze ondermijnen gemeenschappelijke voorzieningen en verkleinen mogelijkheden tot sociale mobiliteit. De grote vraag is hoe de stedelijke duurzaamheid kan worden versterkt. Afgaand op de projecten in dit nummer, hangt deze vraag sterk samen met de toekomst van de civiele architectuur en meer in het bijzonder de collectieve ruimtes van de gebouwde omgeving. Bjarke Ingels’ pleidooi voor hedonistische duurzaamheid is te beschouwen als een antwoord op deze eis naar stedelijke duurzaamheid.6
Ingels ziet architectuur als een ecosysteem waarin economie en duurzaam leven elkaar niet in de weg zitten, maar juist versterken. Gebouwen en stadsdelen worden zo georganiseerd, dat kwaliteiten zoals een aangenaam binnenklimaat en ruimte voor ontmoeting een zuiver architectonisch resultaat zijn en niet het product van dure installaties of stedelijke technieken.
1 ‘Bilan du Monde 2012’, Le Monde, pag. 87. 2 Zie het themanummer over de IBA in Hamburg in de Architect, juliaugustus 2011. 3 Zie de artikelen van Christoph Gunsser en Thijs Huijsmans, elders in dit nummer. 4 Zie Harm Tilman, ‘Nieuwe verdienmodellen in ontwerp’, de Architect, maart 2012, pag. 90-93. 5 Thomas Rau, speech nieuwjaarsevent 2012, MVO Nederland. 6 Zie het interview met Bjarke Ingels op pag. 90-95.
de Architect, april 2012 79
