De ‘apostel Paulus’ tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof
Symposium ‘Herkomst Helder’ Centraal Museum Utrecht Maandag 6 september 2010
De ‘apostel Paulus’ tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof Claim ‘Russell Advocaten’ namens de erven Flersheim gebaseerd op de volgende gegevens •
Zij zijn de enige erfgenamen van de oorspronkelijke eigenaren van de tekening, Ernst en Gertrud Flersheim
•
Die het bezit van deze tekening onvrijwillig hebben verloren
•
Door omstandigheden die direct verband houden met het nazi-regime en de Tweede Wereldoorlog
•
Er heeft geen finale afdoening van deze claim plaatsgevonden door een rechterlijke uitspraak of een dading tussen partijen
De ‘apostel Paulus’ tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof Relevante gegevens in deze zaak • Het echtpaar Flersheim leert Jan Toorop eind 1905 kennen in hun woonplaats Frankfurt. • Toorop verkoopt werk aan het echtpaar Flersheim, onder andere een tekening van de apostel Paulus. • Een bekende van Toorop en het echtpaar Flersheim, beschrijft de tekening van de apostel Paulus, de rechterhand streng omhoog wijzend, in het huis van het echtpaar Flersheim, in 1920. • Het echtpaar vlucht uit Frankfurt naar Amsterdam in 1937, de Nazi’s confisqueren hun kunstverzameling. • In 1942 wordt de tekening van de apostel Paulus bij kunsthandel D’Audretsch in Den Haag op de foto gezet.
De ‘apostel Paulus’ tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof • Toorop heeft in die jaren, 1908-1917, meer tekeningen gemaakt met hetzelfde onderwerp. Er is er maar een bekend, uit 1912, waar de apostel Paulus met de rechterhand wijst.
De ‘apostel Paulus’ tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof De herkomst van de tekening teruggeleid •
1984
•
1980
•
1949
•
1942
•
1920
Aankoop tekening door Stedelijk Museum Nijmegen, ‘Commanderie van Sint Jan’ van een betrouwbare particuliere verzamelaar. aankoop tekening door genoemde particuliere verzamelaar bij veiling Sotheby Mak van Waaij Amsterdam. tekening te koop aangeboden door kunsthandel Huinck & Scherjon te Amsterdam. (Maart): tekening op de foto gezet bij Haagse kunsthandelaar Herman D’Audretsch Wederzijdse bekende van Toorop en het echtpaar Flersheim, beschrijft de tekening, aan de muur bij het echtpaar Flersheim thuis in Frankfurt.
De ‘apostel Paulus’ tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof Relevante literatuur over de ‘apostel Paulus’ tekening •
•
•
In 2001 publiceert Francisca van Vloten een artikel in het Zeeuws Tijdschrift met de titel: ‘Von ihrem Freund Jan Toorop. Toorop, Domburg en de zaak Flersheim’ waarin de ‘apostel Paulus’ tekening wordt geïdentificeerd als mogelijk bezit van het echtpaar Flersheim. In de catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in Museum Het Valkhof ‘Jan Toorop. Portrettist’ (Zwolle 2003) staat bij de afbeelding van de ‘apostel Paulus’ tekening ‘Één van deze Paulussen .. reeds in 1914 in de collectie Flersheim.. hoewel niet met zekerheid valt te zeggen om welk blad het gaat, is de Paulus uit 1912.. recentelijk met enige aarzeling als meest waarschijnlijke kandidaat naar voren geschoven.’ December 2006: publicatie door Anita Hopmans, ‘Omstreden bezit. Over de herkomst van twee werken van Jan Toorop in Museum Boymans: het schilderij De Theems (1885) en de tekening Godsvertrouwen (1907)’.
De ‘apostel Paulus’ tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof ‘Russell Advocaten’, het vervolg van hun claim • de advocaat stelt in zijn brief dat het museum geen kenbare stappen heeft ondernomen om tot opsporing te komen van de erven Flersheim uit Frankfurt. Dat daartoe wel alle aanleiding was, gezien het feit dat de tekening deel uitmaakt van oorlogsbuit uit de collectie Flersheim. En dat op basis van verschillende (inter) nationale regelingen daarom gezegd kan worden dat Museum Het Valkhof zijn onderzoeksplicht wat betreft deze tekening heeft geschonden, onder wijziging naar de ICOM Code of Ethics: ‘there must be a full, clear and satisfactory documentation in relation to the origin of any object to be acquired’.
De Apostel Paulus Tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof Acties in reactie op de brief van ‘Russell advocaten’ • • • • • • •
De advocaat krijgt te horen dat niet Museum Het Valkhof de eigenaar is van het werk, maar de gemeente Nijmegen. De gemeente Nijmegen wordt op de hoogte gesteld van de kwestie. De juridische afdeling van de gemeente Nijmegen is verder gesprekspartner voor de advocaat. Museum Het Valkhof is op de achtergrond adviseur voor de juridische afdeling van de gemeente Nijmegen over de vervolgstappen. Museum Het Valkhof stelt de juridische afdeling van de gemeente Nijmegen op de hoogte van het onderzoek dat op dat moment loopt over de herkomst van twee werken van Toorop in het Museum Boymans. Museum Het Valkhof brengt de juridische afdeling van de gemeente Nijmegen in contact met de voorzitter van de commissie ‘Herkomst gezocht’. Museum het Valkhof treedt niet naar buiten met berichten omtrent deze zaak.
De ‘apostel Paulus’ tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof Acties in reactie op de brief van ‘Russell advocaten’ •
• • • • •
Na overleg met de wethouder en de woordvoerder van de gemeente Nijmegen is de kernboodschap rond de apostel Paulus: ‘we hebben het stuk te goeder trouw gekocht van een betrouwbare tussenpersoon die de tekening bij het gerenommeerde veilinghuis Sotheby’s heeft verworven’. Mogelijk pijnpunt: het museum weet al sinds 2003 dat er mogelijk iets mis is met de tekening. Besloten wordt tot open communicatie en het uitbrengen van een persbericht. Persbericht ‘Nijmegen geeft tekening Toorop terug’ wordt uitgebracht op 21 december 2006. De Gelderlander wijdt er een kort bericht aan. Via de juridische afdeling van de gemeente Nijmegen wordt de overdracht van de tekening met de advocaat van de erven Flersheim geregeld, zonder aanwezigheid van de pers.
De ‘apostel Paulus’ tekening van Jan Toorop en Museum Het Valkhof Adviezen op basis van deze casus •
• •
• •
Ga weloverwogen te werk, laat je niet uit het veld slaan door ferme taal van een advocaat. Onderzoek/laat onderzoeken of de claim met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid terecht is en het werk in de periode 1933-1945 door een joodse eigenaar gedwongen verkocht kan zijn. Volg de richtlijn voor voorwerpen die tijdens of rond de Tweede Wereldoorlog in de museale collecties terecht zijn gekomen of die later zijn verworven maar juist in deze periode van eigenaar zijn veranderd: ‘Openbaar cultureel bezit is per definitie gedeeld bezit en kan alleen gedijen wanneer het onomstreden is’. Schakel (als het museum zelf niet de eigenaar is) de eigenaar van het werk in en handel de zaak juridisch correct af. Betracht absolute openheid in je handelen en in je communicatie.
