Iconen en symbolen
Open Monumentendag 2016
Iconen en symbolen DE 30STE OPEN MONUMENTENDAG , IN HET WEEKEND VAN 10 EN 11 SEPTEMBER, HEEFT ALS THEMA ‘ICONEN EN SYMBOLEN’. Het zijn twee termen die vaak door elkaar heen gebruikt worden. Het zijn dan ook allebei aanduidingen voor objecten en beelden die een bijzondere betekenis hebben. Maar waar iconen nog (enige) gelijkenis vertonen met datgene waar ze voor staan, is die samenhang er bij een symbool niet meer. Toch kan het om hetzelfde object gaan. ‘De molen’ kan bijvoorbeeld iconisch zijn als beeld van onze strijd tegen het water. Maar ‘de molen’ is voor veel buitenlanders niets minder dan het symbool van ons land, van heel Nederland. Die symbolische betekenis staat los van het object zelf en overstijgt de feitelijke betekenis van het begrip molen. OVERAL IN HET LAND Voor de Open Monumentendag is ‘Iconen en symbolen’ een buitengewoon vruchtbaar thema. Want juist in, aan en op monumenten wemelt het van de iconen en symbolen: gevelstenen, beeld-
2
houwwerk, ornamenten, reliëfs, schilderingen en ga zo maar door. En ook de monumenten zelf hebben iconische waarde en/of een symbolische betekenis: zij getuigen van religiositeit, van macht, van een periode in de geschiedenis. En dat geldt voor monumenten van alle ‘kleuren’: rode (gebouwen), blauwe (water), groene (landschappen) en gouden (interieurs). Monumentale iconen en symbolen zijn werkelijk overal in ons land te vinden, in elke gemeente. De bezoeker van de Open Monumentendag zal dan ook overal aan zijn trekken komen.
BINDMIDDEL Niet toevallig sluit het thema van de Open Monumentendag aan bij twee andere evenementen die dit jaar plaatsvinden. Allereerst bij het Jeroen Bosch Jaar 2016. Het werk van de wereldberoemde laat-middeleeuwse schilder kent waarschijnlijk de hoogste ‘iconen- en symbolendichtheid’ van alles wat er in ons land op dat gebied te vinden is. En ten slotte sluit het thema aan bij dat van de European Heritage Days, de Europese Open Monumentendagen: Heritage and Communities, erfgoed als bindmiddel voor gemeenschappen. Zoals die molen waaraan wij onze identiteit mede ontlenen.
Wat houdt ‘Iconen en symbolen’ in? 3
H
et thema van de 30ste Open Monumentendag 2016 is Iconen en symbolen. Aan de iconen en symbolen in ons cultuurlandschap en onze monumenten ontlenen we onze identiteit. Met iconen en symbolen wordt verwezen naar beelden en tekens met een
bijzondere extra betekenis, die zichzelf overstijgt. In monumenten zie je ze overal: van binnen en van buiten, in ornamenten, in reliëfs, in schilderingen. De monumenten zelf kunnen ook iconische waarde hebben: in het landschap of in de stad, zoals kerktorens, molens, stadhuizen en kastelen. Of ze zijn zelfs opgericht als monument: beelden, fonteinen, grafmonumenten en dergelijke.
WALLEN EN WEGEN Het Nederlandse landschap ligt vol resten van een verleden dat zonder die resten vergeten zou zijn. Daarmee vormen die sporen niet alleen het bewaarde historische erfgoed van ons land, maar zijn het ook symbolen van de geschiedenis. Denk bijvoorbeeld aan verdedigingswallen. Denk ook aan de resten van oude Romeinse wegen. Van Haren in Groningen tot Vaals in ZuidLimburg zijn prehistorische grafheuvels te vinden; de oudste is ongeveer 5.000 jaar geleden aangelegd.
MONUMENTALE SYMBOLIEK En dan zijn er natuurlijk nog symbolen die van begin af aan als symbool bedoeld zijn geweest. Symbolen van historie, van grootsheid en kracht, van overwinning en van verlies. Nederland staat vol met standbeelden van helden en beroemdheden en met gedenktekens van belangwekkende gebeurtenissen. In het straatbeeld zijn gevelstenen te zien met afbeeldingen die in één blik een boodschap of functie overbrengen. Ook in kerken en op begraafplaatsen kun je niet om de symboliek heen. In de architectuur zijn symbolen van grote rijkdom, maar ook van armoede terug te vinden. SYMBOLIEK IN DE MONUMENTENZORG Ook in de monumentenzorg zelf bestaat symboliek. We spreken van rode, blauwe en groene monumenten, en zelfs van ‘goud’. Dan hebben we het over de stenen, de gebouwen zelf; over water, bijvoorbeeld de grachten; over tuinen en parken en andere groene elementen. En goud betreft de interieurs. Ook deze symboliek kan inspiratie bieden voor dit thema.
4
TROTS OP HET UNIEKE Van de hoogste toren van het land (dat is dus niet de Utrechtse Dom met 112 meter, maar de 185 meter hoge Euromast) tot het grootste hunebed (hunebed D27 bij Borger); van de oudste kathedraal in Nederland (de Sint-Janskathedraal in ’s-Hertogenbosch, 1559) tot de modernste Rijksmonumenten (bijvoorbeeld Huis der Provinciën in Arnhem, 1954 ); van de laatste nog werkende krijtmolen in Nederland (D’Admiraal in Amsterdam, 1792) tot het oudste nog in gebruik zijnde theater (de Leidse Schouwburg, 1705): de monumenten die tijdens deze editie van de Open Monumentendag worden opengesteld geven uiting aan de trots die we voelen over het bijzondere en unieke dat een plek te bieden heeft. Het thema Iconen en symbolen biedt vrijwel onbeperkte aanknopingspunten voor monumenten in Nederland. Zelfs het nieuwste ‘kasteel’ (of in ieder geval de nieuwste kasteelruïne van Nederland): kasteel Almere (start bouw in 2000, einde bouw 2002) is een icoon, zij het wellicht vooral van te groot optimisme en verkeerde (financiële) inschattingen… maar of dát ooit open te stellen zal zijn tijdens Open Monumentendag?
Een ander perspectief Tijdens de Open Monumentendag worden elk jaar de verhalen over het verleden vanuit een ander perspectief verteld. Een monument is feitelijk een diamant waar je op heel veel verschillende manieren naar kunt kijken. Dit keer kijken we vanuit de thematiek van iconen en symbolen. We willen bezoekers laten kijken naar de iconische waarde of de symbolische betekenis van allerlei details en vormen die we in of rond monumenten en overal om ons heen tegen komen. Want niet alleen in, om en aan de 60.000 rijksmonumenten en de vele provinciale en gemeentelijke monumenten zijn iconen en symbolen zichtbaar. Dezelfde beeldtaal die in monumenten werd gebruikt, is tot op de dag van vandaag te vinden in de kunst, in vormgeving en in de hedendaagse architectuur. Daarmee kan met het thema van dit jaar een lijn worden getrokken van het verleden naar het heden en de toekomst. Want de bouwwerken van vandaag worden de iconen van ons land(schap) voor komende eeuwen.
BEELDTAAL UIT HET VERLEDEN Met dit thema kunnen we met hernieuwde aandacht kijken naar de beeldtaal en symboliek uit het verleden, met de vraag of die symboliek ook vandaag de dag nog geldig is voor onze cultuur. De vraag of iconen uit het verleden nog wel passen in de moderne tijd, dient zich dan al snel aan. Denk aan de afbeeldingen op de Gouden Koets en de kunstbeschrijvingen in het Rijksmuseum (en de discussie rond de iconen Sinterklaas en Zwarte Piet niet te vergeten). JHERONIMUS BOSCH JAAR Met het thema Iconen en symbolen sluiten we bovendien aan bij het Jheronimus Bosch Jaar 2016. Jheronimus of Jeroen Bosch, die leefde van circa 1450 tot 1516, is de beroemdste middeleeuwse schilder van Nederland. Geboren als Jheronimus van Aken bracht hij zijn hele leven door in ’s-Hertogenbosch. Hij voelde zich zo verbonden met zijn stad dat hij vanaf circa 1488 zijn schilderijen begon te signeren met ‘Jheronimus Bosch’. Al meer dan vijfhonderd jaar spreekt zijn unieke en eigenzinnige symboliek tot de verbeelding van bezoekers uit de hele wereld.
Naast Jheronimus Bosch heeft Nederland nog veel meer iconische kunstenaars, ambachtslieden en wetenschappers voortgebracht. Ook deze personen kunnen dit jaar inspiratie bieden.
HERITAGE AND COMMUNITIES Iconen en symbolen vormen een verbinding tussen mensen die een gemeenschappelijke geschiedenis delen, of een religie, kennis, een omgeving waar ze wonen of werken, kortom: mensen die op de een of andere manier een gemeenschap vormen. En daarmee sluiten we ook aan bij het thema van de European Heritage Days: Heritage and Communities. Een Europees thema is een betrekkelijk nieuw fenomeen, maar door er bij aan te sluiten kunnen we gezamenlijk nog meer draagvlak creëren voor het behoud van monumenten. Omdat erfgoed, monumenten, van ons allemaal zijn, voor ons allemaal, en omdat we rond monumenten het verhaal kunnen vertellen over wat mensen bindt.
ICONISCHE OPEN MONUMENTENDAG En ten slotte: monumenten zijn stuk voor stuk symbolen van onze cultuur. Daarmee past het thema heel mooi bij deze jubileumuitgave van de Open Monumentendag, want de Open Monumentendag vindt dit jaar voor de 30ste keer plaats. Dat is een mijlpaal waar we trots op kunnen zijn. Eigenaren, beheerders en ambachtslieden onderhouden de monumenten en behouden ze voor de toekomst. Samen met duizenden vrijwilligers en professionals zorgen ze ervoor dat het Nederlandse gebouwde en immateriële erfgoed bekend wordt en toegankelijk blijft voor bezoekers en liefhebbers. Met de Open Monumentendag heeft de erfgoedwereld een icoon van Nederlandse cultuur gecreëerd, een icoon van belang voor nu en voor de toekomst. Vele monumentale toppers: de iconen van de afgelopen 29 jaar Open Monumentendag, kunnen dan ook met dit thema worden opengesteld. Met historische én hedendaagse symbolen en iconen kan weer aandacht worden gevraagd voor zeer uiteenlopende gebouwen, voor accenten in het (straat)landschap en iconen en symbolen in de monumenten zelf.
INVALSHOEKEN ROND HET THEMA Om het thema Iconen en symbolen nader toe te lichten hebben we de een aantal onderwerpen en invalshoeken bedacht en in de hier onder genoemde hoofdstukken op een rij gezet. Daarbij hebben we inspirerende ‘Open Monumentendagiconen’ uit het verleden verzameld die hier goede voorbeelden van zijn. 1 Iconen in en om een monument
pag. 8
2 Iconen als monument
pag. 11
3 Monumenten als icoon
pag. 12
4 Landschappelijke iconen en symbolen
pag. 23
5 Iconen van een tijd, symbolen van een tijdvak
pag. 25
6 Iconen in bewegwijzering
pag. 30
7 Iconen en symbolen van het leven
pag. 31
8 Personen als icoon
pag. 33
pag. 35
Activiteiten tijdens Open Monumentendag
7
1 8
Iconen in en om een monument
B
innen in of aan de buitenkant van een monument zijn vaak ornamenten zichtbaar: versieringen, beschilderingen en andere details, die van meet af aan bedoeld zijn geweest als symbool. In herbestemde panden kom je vaak verwijzingen tegen naar de
vorige bestemming van het betreffende gebouw. Soms zijn die details oorspronkelijk al bedoeld als symbool. Soms is het pas later een symbool geworden voor de tijd waarin het is gebouwd of de bestemming die een plek vroeger heeft gehad. Denk aan gevelstenen die verwijzen naar het gebruik van een pand, of naoorlogse gevelkunst, vaak ook voorzien van de nodige symboliek. Ook levensbomen boven voordeuren zijn een goed voorbeeld, en afbeeldingen van bijvoorbeeld Vrouwe Justitia met weegschaal en zwaard bij een rechtbank. Denk aan de Sint-Jan in ‘s-Hertogenbosch, vol gebeeldhouwde figuren aan de luchtbogen aan de buitenkant, die de ideologische verbeelding zijn van onchristelijk leven, het kwaad. Maar denk ook aan glas-inloodramen met een grafische weergave van een gebeurtenis. Een mooi voorbeeld is het moderne glas-in-loodraam, eveneens in de Sint- Jan, dat met een verwijzing naar de aanslagen van 9/11 op de Twin Towers het thema ‘het Laatste Oordeel’ uitbeeldt.
EVANGELISTEN EN ENGELEN In elke kerk zijn symbolen aanwezig, vaak makkelijk herkenbaar in de vele decoratieve kunstwerken, van kerkzilver en relieken tot praalgraven en ornamenten. Let maar eens op de vaak in kerkelijke versieringen aanwezige vier engelen die symbool staan voor de vier evangelisten. Soms zijn ze duidelijk zichtbaar, zoals in de Oldenzaalse St. Plechelmusbasiliek waar de evangelisten zijn afgebeeld op de buitenkant van de preekstoel uit circa 1600. Vaak echter symbolisch, want sinds de derde eeuw worden de evangelisten wel aangeduid met vier symbolische wezens: Matteüs als engel; Markus als leeuw; Lukas als rund; Johannes als adelaar. Ook is in kerken soms nog de oorspronkelijke verdeling in een mannen- en een vrouwenzijde herkenbaar. HERALDISCHE EN COMMERCIËLE SYMBOLIEK Andere, van meet af aan symbolische of iconisch bedoelde beelden, zijn te vinden in de heraldiek: in gemeentewapens en familiewapens, terug te vinden in schilderwerk in interieurs, zoals in de Statenzaal van Friesland; of op straat zichtbaar in smeedwerk bij hekken of bruggen,
9
zoals in het toegangshek van De Burcht in Leiden, op fonteinen, grafstenen en aan de gevels van gemeentehuizen. Vergeet ook niet regionale symbolen zoals de Friese plompeblêden of de Zeeuwse knoop. Oude gaapstokken zijn eveneens een goed voorbeeld. En natuurlijk passen hier ook reclamebeelden die iedereen meteen herkent, zoals monumentale gevelreclames maar ook iconische beeldmerken: de schelp van Shell; de letters van Fokker; het kroontje van de KLM; de letters en het kroontje van KING pepermunt, of, een moderner voorbeeld: de M van McDonalds. Vanzelfsprekend past hier ook het zelfs naar het reclamebeeld vernoemde droste-effect.
KLEURTRADITIES Ook kleuren kunnen iconisch zijn voor monumenten. De groene, houten huizen zijn dusdanig typerend voor de Zaanstreek dat ze wereldwijd worden herkend en in moderne architectuur wordt er graag naar verwezen. Het Inntel Hotel in Zaandam, waar vrolijk een verzameling Zaanse huizen aan elkaar is geplakt en op elkaar gestapeld tot een zowel geprezen als verguisd ontwerp, is misschien wel het bekendste voorbeeld. Ook andere historische kleuren kunnen sterk gebonden zijn aan een streek: Hindelooper Groen en Blauw, Vechtstreek Crème, Broeker
Grijs, Brabants oker, Texeler Groen, om er maar een paar te noemen. Vaak bestaat een kleurtraditie uit twee of drie kleuren. Denk hierbij ook aan de gekleurde luiken van huizen en boerderijen die deel uit maken van een groot landgoed. En daarnaast heb je nog kleuren als ossenbloedrood en rijtuigenzwart.
HEILIGE VERHOUDINGEN Een bijzonder iconische invalshoek kan ook de Gulden Snede of ‘divina proportia’: de verdeling van een lijnstuk of rechthoek in twee delen in een speciale verhouding. De gulden snede zou een ideaal maatsysteem hebben en daarmee een intrinsieke schoonheid bezitten, waardoor die verhouding veel zou voorkomen in klassieke architectuur en schilderkunst. Zo blijkt de gulden snede een rol te spelen in de architectuur van bijvoorbeeld de Grote Piramide in Gizeh. De ‘gulden rechthoek’ speelde in Nederland onder meer een belangrijke rol in het denken van De Stijl en is te herkennen in de gevel van het Rietveld-Schröderhuis.
10
GROENE ICONEN Naast alle eerder genoemde bouwkundige iconen en symbolen, bestaat er ook een uitgebreide ‘groene’ symboliek. Dan kun je denken aan een boom, geplant bij de geboorte van een kind of bij de bouw van een huis. Een treurwilg die op een begraafplaats rouw en melancholie weergeeft. Een lauwerkrans die bij een standbeeld de overwinning symboliseert die de uitgebeelde held heeft behaald. Symboliek die bepalend is voor de aanleg en de plantenkeuze in de tuin bij een klooster of een kasteel. Veel planten en bloemen spelen al vanaf prehistorische natuurgodsdiensten en de Romeinen tot vandaag de dag een rol in geloof, bijgeloof en feestdagen. En veel Romeinse, christelijke en middeleeuwse tradities spelen ook een rol in bijvoorbeeld houtsnijwerk, schilderkunst en stucwerk in monumenten waarin planten en bloemen zijn opgenomen.
2
Iconen als monument
I
conografie in schilderkunst, beeldhouwkunst, architectuur: allemaal zijn het aanknopingspunten voor dit jaar. De magische symboliek van Jheronimusch Bosch is al genoemd. Eén ander voorbeeld: het beeld van Ossip Zadkine in Rotterdam, symbolische
weergave van een stad zonder hart, symbool van het bombardement in 1940. Nog enkele symbolisch bedoelde monumenten en accenten: fonteinen; gedenknaalden; grafmonumenten; rouwborden; stadspoorten; zonnewijzers; kluizenaarshutten; schelpengrotten; doolhoven. En vergeet ook niet de vele kapelletjes en wegenkruisen langs de weg.
11
3 12
Monumenten als icoon
M
onumenten kunnen symbolen zijn van onze cultuur, verbonden met onze identiteit. Vaak zijn specifieke monumenten iconisch voor de omgeving waarin zij staan. Windmolens staan symbool voor Nederland. Zie een poldermolen en een dijk en je bent
je bewust van de geografische ligging van Nederland en van het Nederlandse waterbeheer door de eeuwen heen. Bekijk een boerderij en aan de architectuur herken je in welke streek je je bevindt. Passeer een bijzondere brug en je weet bij welke rivier of plaats je bent. Een trapgevel is kenmerkend voor een historische Hollandse binnenstad met grachten. Dankzij de herkenbare vormen in architectuur en landschap, ben je je bewust van de plek of streek waar je je bevindt. En wie er iets meer van weet, wordt zich bewust van het verleden dat daaraan verbonden is. Een monument is ook van belang voor een symbool van een gemeenschap: een kerk, een synagoge, een moskee, maar ook een buurthuis, een verenigingsgebouw, een muziekkoepel.. Welke monumenten zijn van belang voor een groep of gemeente en zijn daarmee, door hun aanwezigheid of zelfs zo bedoeld, symbool of zelfs iconisch (geworden) voor een plek? Denk ook aan de specifieke molens, boerderijtypen, architectuur, kleurgebruik en andere
elementen en interieurs, die streek- of plaatsgebonden zijn, want daarmee zijn het iconen en symbolen van de plek waar ze bij horen: het dorp, de streek of het landgoed. Sommige monumenten zijn symbolen van macht, van rijkdom, van armoede, van een tijd, een plaats, industrie. Ter inspiratie enkele categorieën van iconische monumenten waar aam gedacht kan worden, met in de kaders een selectie van iconische monumenten ter inspiratie: toppers van de Open Monumentendag.
GELOOF EN SPIRITUALITEIT Kerktorens zijn soms alleen als toren al een icoon van een dorp of stad, beeldbepalend tot in de verre omgeving. Maar denk vooral ook breder dan kerkgebouwen, synagogen en kloosters; er zijn ook heel wat moskeeën en tempels te bewonderen.
13
VOORBEELDEN
Mevlana moskee in Boxtel; de
het kruis liggen tussen de
De Martinitoren in Groningen; de Dom
Soefitempel in Katwijk.
13de-eeuwse Pieterskerk, de
in Utrecht; de Portugees Joodse
Symboliek van het geloof kan ook
14de-eeuwse Hooglandse Kerk, de
Synagoge en de Oude Kerk in
liggen in de speciale aanleg van op
Lodewijkskerk, gebouwd op de plek
Amsterdam; de Nieuwe Kerk in Delft;
elkaar afgestemde bouwwerken,
van een 15de-eeuwse kapel en de
de Pieterskerk in Leiden; de kerk
bijvoorbeeld bij een zogenaamd
Marekerk.
gebouwen in Zwolle; de Grote Kerk in
kerkenkruis, zoals dat in Utrecht
De basis van dit kruis is echter
Dordrecht; de Basiliek in Oudenbosch;
waarvan het hart wordt gevormd door
atypisch op het noorden gericht. Op
de synagoge in Emmen; het klooster
de Dom. Een uniek voorbeeld is het
het kruispunt van deze lijnen bevindt
van Dalfsen; de Theosofentempel bij
17de-eeuwse kerkenkruis in Leiden,
zich niet, zoals gebruikelijk bij kerken
het Museum voor Communicatie in
niet zoals gebruikelijk van tevoren
kruisen, een Domkerk, maar het Leidse
Den Haag; de Boeddhistische Fo
gepland maar ontstaan door de bouw
stadhuis. Een geheim antirooms
Guang Shan He Hua Tempel aan de
in 1639 van de Marekerk, de jongste
symbool ... ?
Zeedijk in Amsterdam; de Turkse
kerk van dit kerkenkruis. De lijnen van
GELD, HANDEL EN RIJKDOM Denk aan bankgebouwen, beursgebouwen, handelsgebouwen, markten, maar ook aan huizen, kastelen en landgoederen. Dit zijn vaak op z’n minst plaatselijke iconen, maar we beschikken in Nederland over een behoorlijk aantal landelijk belangwekkende monumenten in deze categorie.
VOORBEELDEN
Hoevelaken; Kasteel Bouvigne in
en exterieur is dit monument heel rijk
De Bazel in Amsterdam; de Beurs van
Breda; landgoed de Keukenhof in
gedecoreerd met symboliek, maar als
Berlage: zelf een iconisch gebouw,
Lisse; kasteeltuinen in Langbroek;
geheel is het ook een symbool van de
maar bovendien aan alle kanten
Paushuize in Utrecht; landgoed
hang naar het verleden die zo past bij
ornamenten vol symboliek; het
Elswout in Overveen.
de visie en de tijd waarin Cuypers en
Groothandelsgebouw in Rotterdam.
Een bijzonder voorbeeld dat in dit rijtje
eigenaar baron Etienne van Zuylen van
Kasteel Neubourg in Gulpen-Wittem;
niet mag ontbreken: kasteel de Haar in
Nijevelt de ruïne in Haarzuilens
kasteel De Vanenburg in Putten; park
Haarzuilens. Niet alleen bijzonder als
maakten tot het indrukwekkende
Sonsbeek in Arnhem; kasteel Ter Horst
kasteel, maar ook als een icoon van
kasteel dat het tegenwoordig is.
in Loenen; Huize Hoevelaken in
het werk van Pierre Cuypers. Interieur
14
SAMENLEVING EN MACHT Regeringsgebouwen, provinciehuizen en stadhuizen zijn niet alleen als gebouw vaak het icoon van een stad; het zijn ook iconen van democratie en van gezamenlijkheid in een gemeente. Maar denk ook aan gebouwen die te maken hebben met de handhavende macht, zoals politiekantoren, of de rechterlijke macht: rechtbanken. Ook militaire locaties trekken altijd veel publiek. En vergeet niet gemeenschappelijke voorzieningen, zoals riolen, waterschapsgebouwen, en dergelijke. VOORBEELDEN
Leeuwarden; het abdijcomplex in Mid
gebouw ook een wereldwijd symbool
De Ridderzaal en Binnenhof in Den
delburg is icoon van zowel kerkelijke
voor internationale vrede en recht en
Haag,niet alleen een monumentaal
als wereldlijke macht in Zeeland. De
een icoon van internationale samen
gebouwencomplex en zetel van de
Politieacademie in Apeldoorn, icoon
werking. En tenslotte enkele militaire
regering, maar ook symbool van onze
van de handhavende macht in Neder
voorbeelden: de Commandobunker in
democratie en iconen van onze politie
land. Het middeleeuwse rioleringsnet
Scheveningen, onderdeel van de Atlan
ke geschiedenis. Dit geldt ook voor het
van Bergen op Zoom, een voorbeeld
tikwall; Fort Pannerden in de gemeente
Haarlemse stadhuis; het Koninklijk
van gemeenschappelijke inspanningen
Lingewaal; het Legermuseum in Delft;
Paleis op de Dam in Amsterdam; het
uit het verleden voor verbetering van
de voormalige LIMOS-kazerne in Nij
stadhuis van Delft; het stadhuis van
het leven in de stad. Het Vredespaleis
megen; de garnizoensbakkerij in de
’s-Hertogenbosch; het stadhuis van
in Den Haag, naast een monumentaal
kazematten in Vlissingen.
KENNIS EN WETENSCHAP Universiteiten en bibliotheken zijn iconen van kennis, cultuur en wetenschap. Academiegebouwen en botanische tuinen zijn goede voorbeelden van bijzondere plekken die een centrale rol spelen binnen de gemeenschap van studenten en docenten van universiteiten; plekken ook waar zij een deel van hun identiteit aan ontlenen. Ook musea zijn monumenten van kennis en educatie, evenals bibliotheken, scholen en bijvoorbeeld sterrenwachten.
15
VOORBEELDEN Teylers museum in Haarlem; het Groninger Museum, door z’n ontwerp alleen al een icoon is van moderne architectuur; museum De Fundatie in Zwolle, met de vernieuwende en uitdagende uitbreiding van het gebouw aan de Blijmarkt; het Leidse Academiegebouw, met de naastgelegen Hortus Botanicus; de Universiteitsbibliotheek in Utrecht; de Abdij Rolduc in Kerkrade, beroemd religieus erfgoed, door een bijzondere, barokke bibliotheek niet alleen een religieus monument maar ook een icoon van kennis en kunst; de Leidse Sterrenwacht. En als laatste voorbeeld: Radiotelescoop Dwingeloo, aan de rand van het Dwingelderveld. Bij ingebruikname in 1956 was dit de grootste beweegbare radiotelescoop ter wereld: een icoon van technologische innovatie en astronomische wetenschap.
ECONOMIE EN ARBEID ‘Uniek in zijn soort’, was het oordeel van Napoleon toen hij arriveerde bij de Zaanse Schans. 600 molens vormden hier het eerste industriegebied van de wereld. Vandaag de dag is het 250 jaar oude molenpark een openluchtmuseum. Ooit stonden er ruim 10.000 windmolens in Nederland, nu nog ruim 1.000: van het Groene Hart tot Winterswijk en van Friesland tot Zuid-Limburg zijn windmolens te vinden. Ook oude fabrieksgebouwen passen goed in dit thema. Vaak ontoegankelijk voor een breder publiek dan de medewerkers, tot ze buiten gebruik raken. Deze vaak herbestemde categorie oefent een grote aantrekkingskracht uit op Open Monumentendagbezoekers, mede door de vaak inspirerende aanpassingen aan andersoortig gebruik.
16
VOORBEELDEN
moderne windmolens zijn iconen in het
Gruyterfabriek in ’s-Hertogenbosch; de
De vijf grootste windmolens van de
Nederlandse landschap die een
Tricotfabriek in Winterswijk; de Meel
wereld staan in het centrum van
bezoek waard kunnen zijn. Denk bij
fabriek in Leiden; het Nedinsco-
Schiedam en zijn tot 33 meter hoog.
moderne bedrijvigheid en industrie aan
complex in Venlo; de Suikerunie in
De Molenviergang van Aarlanderveen
Philips in Eindhoven; de ENKA-fabriek
Groningen; de Pastoefabriek in
is de laatste nog werkende
in Ede; de Rotterdamse Van
Utrecht; de voormalige Royal Talens
molenviergang ter wereld. En de 19
Nellefabriek, niet alleen een iconisch
fabriek in Apeldoorn; het Goudse
poldermolens van Kinderdijk, gebouwd
industrieel monument, maar bovendien
Bananenpakhuis, een topper van de
rond 1740 om grote overstromingen te
met Werelderfgoedstatus; de Gispen
Open Monumentendag in 2010.
voorkomen, zijn Werelderfgoed. En ook
fabriek in Culemborg; de De
SELECTE GEMEENSCHAP Hieronder vallen gebouwen die een bepaalde exclusiviteit hebben door hun oorspronkelijke gebruiksfunctie waardoor ze alleen toegankelijk waren voor een eigen, speciale gemeenschap. Denk aan sociëteiten en clubgebouwen. Ook gevangenissen passen hier in, en bijvoorbeeld kloosters.
17
VOORBEELDEN
in een van de oude dwanggestichten
voorbeeld: bij Venlo ligt het
Sociëteit De Witte in Den Haag; de
die in 1823 door de Maatschappij van
kloosterdorp Steyl, gesticht in 1875.
Industrieele Club en Arti et Amicitiae in
Weldadigheid zijn gebouwd voor het
Het is niet alleen een monument van
Amsterdam; voormalige
opsluiten van duizenden bedelaars en
de selecte gemeenschappen die hier in
strafgevangenis en huis van bewaring
landlopers, arme weduwen en wezen
de 19de eeuw leefden, maar ook een
De Blokhuispoort in Leeuwarden; de
die op deze manier uit de grote steden
icoon van de Nederlandse katholieke
Rotterdamse voormalige gevangenis
werden verbannen. Iconisch voor het
missie over de hele wereld.
Noordsingel. In Veenhuizen bevindt
denken over armoede en criminaliteit
zich het gevangenismuseum, gevestigd
in de 19de en 20ste eeuw. Laatste
REISLUST Denk hier aan stations, als iconen van de vooruitgang en groeiende mobiliteit. Denk aan oude spoorlijnen, tramremises, vertrekhallen in havens en natuurlijk aan hotels. Maar ook vuurtorens, als iconen voor een veilige thuiskomst na een reis over zee. VOORBEELDEN
Bataviawerf in Lelystad; het Waldorf
Tramremise De Hallen in Amsterdam;
Astoria Hotel in Amsterdam; Hotel Des
tramremise Princenhage in Breda; het
Indes in Den Haag; het tegenwoordige
Spoorwegmuseum in Utrecht; de
Hotel New York in Rotterdam.
18
COMMUNICATIE In heel veel gemeenten zijn nog monumentale postkantoren te vinden, tegenwoordig vaak herbestemd. Omroepgebouwen passen hier ook bij. Bijzonder voorbeeld dat hier een geheel eigen plaats inneemt is Radio Kootwijk bij Apeldoorn. Dit gebouw zal ons altijd herinneren aan het begin van wereldwijde communicatie, indertijd voor het eerst mogelijk dankzij radioverbindingen naar reislustigen in Nederlandse overzeese gebiedsdelen aan de andere kant van de wereld. Ook iconisch vanwege het unieke ontwerp.
PLAATSGEBONDEN De regionaal bepaalde architectuur van boerderijen is al genoemd. Maar denk ook aan bijvoorbeeld watermolens: streekgebonden vanwege de noodzakelijke aanwezigheid van een beek. De watermolens zorgden voor de eerste mechanisering van zwaar werk, waardoor ook weer regionale specialisatie ontstond. Klei langs rivieren is de grondstof van baksteen, vandaar de regionaal bepaalde industrie van steenfabrieken, met hun schoorstenen van grote afstand zichtbaar in het landschap. Leuke vraag die iedere plaats of regio zich hier kan stellen: waar staat hét brugwachtershuisje van Nederland?; wat is het best bewaarde arbeidershuisje?; welk dorp heeft de mooiste pomp op de brink?; dé dijk?; dé brug?; wie heeft de oudste of indrukwekkendste stoep van Nederland?; dé waterweg?; et cetera.
19
VOORBEELDEN
Een heel andere invalshoek maar ook
P.J. Bosch van Drakestein, die een
Mooie voorbeelden zijn de
zeer plaatsbepaald is een monument
legaat naliet aan de stad voor de
watermolens van Kasteel Hackfort in
als de Vergulde Draak of Drakenfontein
oprichting van een fontein-monument
Vorden en van Singraven bij
van ‘s-Hertogenbosch (nabij het
met gratis drinkwatervoorziening. Wie
Denekamp. Een mooe, herbestemde
station). Deze symboliseert de
de vergulde draak ziet, weet: dit is
steenfabriek is de Bovenste Polder bij
familienaam van de in 1894 overleden
‘s-Hertogenbosch.
Wageningen.
Commissaris van de Koningin jhr. mr.
OPGRAVINGEN, RUÏNES EN RESTAURATIES Het Open Monumentendagpubliek kijkt graag mee bij een opgraving. Het belang van archeologisch erfgoed wordt zichtbaar met de resten van een lang vervlogen tijd, die het huidige gebruik van onze omgeving in een ander perspectief plaatsen. Ook het tonen van een lopende restauratie of het openstellen van een monument waarvan de toekomst onzeker is door de slechte staat waar het in verkeert, biedt de mogelijkheid om het brede publiek te vertellen waarom de gemeenschappelijke zorg voor monumenten zo onmisbaar is en wat het belang is van het behoud van deze sporen uit het verleden.
VOORBEELDEN In Utrecht vormde in 2008 een spectaculaire opgraving aan de Hoge Woerd het hoogtepunt van de Open Monumentendag. Hier werden sporen blootgelegd van een Romeinse haven. In Amersfoort was in dat zelfde jaar de ruïne van de in 2007 afgebrande Elleboogkerk, het voormalig Armandomuseum, een veelbezocht Open Monument.
UNESCO WERELDERFGOED Werelderfgoed kan een inspiratiebron zijn voor iconen en symbolen van plaatselijk erfgoed. Zoals Kinderdijk een internationaal icoon is van Nederlandse molens in de wereld, zo kan elke molen een icoon zijn van een stad, dorp of polder elders in Nederland. Zoals de Van Nellefabriek een icoon is van het Nieuwe Bouwen in de 20ste-eeuwse industrialisering, zo is strokartonfabriek De Toekomst in Scheemda een symbool voor de bloei van de aardappelteelt en de opkomst van aardappelzetmeelindustrie in Oost-Groningen.
21
VOORBEELDEN •
Stelling van Amsterdam (gebouwd tussen 1880-1914)
•
Ir. D.F. Woudagemaal (1920) in Lemmer
•
Rietveld Schroderhuis in Utrecht (1924)
•
Schokland en omgeving (in 1859 ontruimd)
•
Molencomplex Kinderdijk-Elshout (de 19 molens zijn gebouwd tussen 1738-1740)
•
Droogmakerij De Beemster bij Purmerend (in 1612 drooggevallen)
•
Grachtengordel Amsterdam (17e eeuw)
•
De Van Nellefabriek (gebouwd tussen 1925-1931)
En de nominaties: •
Nieuwe Hollandse Waterlinie
(uitbreiding van de Stelling van Amsterdam, voorlopige lijst voor 2019)
•
Koloniën van Weldadigheid in Nederland en België
(worden naar verwachting in 2017 genomineerd)
•
Koninklijk Eise Eisinga planetarium in Franeker
•
Teylers Museum in Haarlem
•
Sanatorium Zonnestraal in Hilversum
•
Het Nedergermaanse deel van de Romeinse Limes,
(voordracht samen met Duitsland gepland voor 2020)
•
Plantagesysteem West-Curaçao (voordracht gepland voor 2019)
22
4
Landschappelijke iconen en symbolen
N
atuur is in Nederland zelden toevallig. Feitelijk is natuur hier vooral ook cultuurlandschap, zelfs bossen, zandverstuivingen en duingebieden. Dat betekent dat er ook cultuurlandschappelijke iconen aan te wijzen zijn. Die zijn vrij gemakkelijk te herkennen:
aangelegde stadsparken, tuinen en parken, aan begraafplaatsen, landgoederen en buitenplaatsen: de groene monumenten. Maar ook de vaak minder goed als monumenten herkenbare, veelal overgroeide fortenlinies, stellingen, verdedigingswallen en bolwerken of nog oudere landschapselementen als terpen, middeleeuwse dijkjes en prehistorische grafheuvels en dergelijke. Tot de grootste landschappelijke monumenten behoort de Limes: de oude noordgrens van het Romeinse rijk, die dwars door Europa liep, in Nederland van Nijmegen tot aan de monding van de Oude Rijn bij Katwijk. En van Amsterdam tot de Biesbosch loopt een al even indrukwekkende verdedigingslinie: de Nieuwe Hollandse Waterlinie, een uitgestrekte strook van forten, dijken, inundatiegebieden, groepsschuilplaatsen en andere kunstwerken die samen een structuur vormen.
23
LANDSCHAP VOOR DE LANDBOUW Van een heel andere orde zijn de vele polders, van middeleeuwse droogmakerijtjes met kleine dijkjes, via de grotere polders die met behulp van windmolens en later met stoomgemalen zijn drooggelegd, tot de grote IJsselmeerpolders uit de 20ste eeuw. Veel landschap in Nederland is ontstaan vanuit het belang van de landbouw. Ook de geestgronden, de afgegraven gebieden direct achter de duinen, het ideale landschap voor de bollenteelt, zo bleek rond 1600, en bijvoorbeeld de bolle akkers in de omgeving van Winterswijk. Een ander mooi voorbeeld van ons landschappelijk cultureel erfgoed zijn de 19de-eeuwse populierenweides in het Brabantse GroeneWoud; het zijn de overblijfselen van de bloeiende klompenmakerij tussen Best en Sint-Oedenrode. In de 19de eeuw groeide de klompenmakerij tussen Best en Sint-Oedenrode explosief. Voor het maken van klompen was veel hout nodig en de goed bewerkbare, snelgroeiende populier leende zich daar uitstekend voor. Omdat er veel meer viel te verdienen aan populieren dan aan andere landbouwgewassen, werden veel akkers en graslanden ingeplant met populieren. De grond was echter meestal te nat, dus werden
24
afwateringsgeulen gegraven, waardoor een symmetrisch patroon ontstond. Vanaf de 20ste eeuw nam de klompenmakerij in betekenis af. Toch worden er nog steeds populierenweides in stand gehouden, als eerbetoon aan voorouders.
STADSLANDSCHAP Een aparte categorie, omdat het niet het buitengebied maar de steden betreft: de grachten. Zolang er water uit het land wordt weggepompt, graaft Nederland al grachten en kanalen voor vervoer, irrigatie en waterafvoer. Veel Nederlandse steden zijn gebouwd rondom grachten, bijvoorbeeld Alkmaar, Utrecht, Dordrecht, Leiden, Groningen, Leeuwarden en Amersfoort. De beroemdste grachten zijn zonder twijfel die van Amsterdam. Ze zijn het resultaat van goede stadsplanning in de 17de eeuw, bedoeld om het hoofd boven water te kunnen houden en om mensen en goederen over te vervoeren. Denk ook aan havensteden, de iconen van de visserij in Zeeland of langs de voormalige Zuiderzee, op de eilanden en langs de Noordzee- en Waddenkust.
5
Iconen van een tijd, symbolen van een tijdvak 25
B
reng de loop van de geschiedenis in beeld aan de hand van iconen uit verschillende tijdvakken. Enkele voorbeelden:
PREHISTORIE Hunebedden en grafheuvels, maar ook vondsten als vuurstenen pijlpunten en bijlen. ZuidLimburg heeft de langste bewoningsgeschiedenis van Nederland. Hier hebben sinds de prehistorie altijd mensen gewoond, dankzij de aanwezigheid van vuursteen in de bodem. Vuursteen was essentieel voor het maken van gereedschappen zoals messen en bijlen, die zo’n 7.500 jaar geleden werden gebruikt om de Limburgse oerbossen te kappen en zo ruimte te maken voor de landbouw. Tot de belangrijkste vindplaatsen behoren de vuursteenmijnen in het Savelsbos bij Rijckholt; daar gemaakte gereedschappen en halffabrikaten zijn tot ver in Europa teruggevonden.
MIDDELEEUWEN Kastelen en borgen, maar ook middeleeuwse dijkjes: het begin van de landaanwinning en bescherming tegen overstromingen in vele delen van Nederland. Bijvoorbeeld in MiddagHumsterland, waar de bewoners al voor het begin van de jaartelling begonnen met het ophogen van de kwelders. Hierdoor ontstonden de eerste wierden – in Friesland terpen genoemd. Toen vanaf 400 na Chr. de zee zo onstuimig werd dat de kwelders en lage wierden steeds weer overstroomden, werden die steeds verder opgehoogd. Vanaf 1850 zijn veel wierden verloren gegaan (afgegraven en verkocht voor bemesting van de schrale zandgronden in Groningen en Drenthe), maar wie goed naar sloten en wegen kijkt, kan bijna raden waar ze ooit hebben gelegen. Al in de vroege middeleeuwen begonnen de bewoners van de wierden vermoedelijk ook met het omdijken van kleine stukjes grond om ook de lagere gronden te kunnen gebruiken voor landbouw en beweiding. Aan de vele kronkelende slootjes, oude wadgeulen en prielen, is af te lezen waar het water bij eb terug stroomde naar zee en de kronkelende weggetjes volgen de vormen van de eeuwenoude kwelders.
26
POLDERS EN DROOGMAKERIJEN Van kleine polders uit de eerste helft van de 16e eeuw via de grote droogmakerijen als de Beemster (1608-1812) en de Haarlemmermeer (1852) tot Zuidelijk Flevoland (1968). En voor wie denkt dat er in de moderne Flevopolder, behalve de polder zelf, weinig aan monumentale bouwwerken te tonen is: het modernistisch vormgegeven gemaal H.J. Lovink in Dronten, gebouwd in 1957 naar ontwerp van architect Dirk Roosenburg en ingezet om de oostelijke Flevopolder leeg te pompen, werd in 2010 als eerste gebouwde rijksmonument van de Flevopolder aangewezen. Het gebouw is versierd met een bijzonder symbolisch reliëf van de hand van J.M. Roosenburg, getiteld ‘Land en water’, waarop een visser en een boer elkaar de hand schudden. GELOOFSONDERDRUKKING IN DE GOUDEN EEUW Schuilkerken zijn overal in Nederland te vinden. Het zijn iconen van geloofsonderdrukking uit de tijd van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Katholieken, remonstranten, lutheranen en doopsgezinden mochten hun geloof niet uitoefenen, dus trokken zij zich terug in verborgen en illegale kerkjes.
27
KERKENBOUW IN DE 19DE EEUW De 19de-eeuwse Waterstaatskerken zijn symbolen van een tijd dat de landelijke overheid de bouw van nieuwe kerken controleerde en financieel ondersteunde. Dit hing samen met een groot gebrek aan kerkgebouwen toen het katholicisme weer was toegestaan en katholieken en hervormden vervolgens strijd voerden over de beschikbare kerkgebouwen. ARMOEDE , ARMOEDEBESTRIJDING EN GRONDBEHEER De Maatschappijen van Weldadigheid in Veenhuizen en Frederiksoord passen bij een tijdgeest waarin armen werden gedwongen zich te laten ‘verbeteren’. Door deze kolonisering van woeste gronden ontstonden hele nieuwe gemeenschappen. Uit deze tijd dateren ook de plaggenhutten, symbolen van grote armoede rond de veenontginningen in Drenthe, Friesland en Overijssel. Eind 19de eeuw, begin 20ste eeuw kwam de plaggenhut op grote schaal in gebruik als woning voor de armen, veelal in de buurt van grote veengebieden met een overschot aan arbeiders.
28
HET NIEUWE BOUWEN IN DE 20STE EEUW Industriële architectuur en nieuwe zakelijkheid, niet alleen noodzakelijke architectuur voor de industrialisering en schaalvergroting, maar ook icoon van een tijdgeest: het Nieuwe Bouwen, met veel aandacht voor daglicht en aangename werkomstandigheden. HET STEDENBOUWKUNDIG PLAN Een plaats als Nagele is ontworpen op de tekentafel en niet ontstaan of ontwikkeld rond de mens die er moest komen wonen. Symbool voor een nieuwe tijd, waarin de mens zijn omgeving plant. Een mooi beeld van iconen en symbolen uit een specifiek tijdvak geeft een tentoonstelling over middeleeuwse symbolen in het Zeeuws Museum dit jaar. De tentoonstelling Sign of the Times: Social media van de middeleeuwen betreft een collectie loodtinnen broches, zogenaamde draagtekens of insignes, die in de middeleeuwen op grote schaal werden gedragen door alle lagen van de bevolking in West-Europa. De afbeeldingen waren van religieus tot uiterst obsceen
en de tentoonstelling heeft er honderden beschikbaar, die goed geconserveerd uit de Zeeuwse klei tevoorschijn zijn gekomen. Met name penissen en vagina’s met vleugels, baarden en benen spreken tot de verbeelding. In de tentoonstelling wordt een vergelijking gemaakt tussen de middeleeuwse en de hedendaagse manier van communiceren met beeld. We gebruiken vandaag de dag de meest uiteenlopende iconen en emoticons voor social media. De makers van deze tentoonstelling stellen zichzelf en de bezoeker de vraag: wat wilden de dragers van deze speldjes in de middeleeuwen zeggen, en welke betekenis heeft deze bijna verdwenen beeldcultuur voor ons? Inspirerend is ook dat het museum een drietal mediakunstenaars, specialisten op het gebied van nieuwe media, speciaal voor de tentoonstelling nieuwe relaties laat leggen tussen de middeleeuwse en huidige beeldcultuur.
29
6
Iconen in bewegwijzering
30
G
een gebouwen, geen kunstdecoraties, maar wel tekens, borden met een iconisch beeld van een regio of een monument. Denk aan de bruine borden langs de autosnelweg. Het eerste bruine bord in Nederland betrof werelderfgoed De Beemster. Op het bord staat
een iconisch plaatje van de plattegrond van De Beemster. Ook andere bruine borden, zoals die van de Nationale Landschappen en de Nationale Parken, maken gebruik van de iconen van het gebied of de plaats waar zij naar verwijzen: bij de Drentse Aa zijn dat hunebedden; bij het Groene Hart zijn dat windmolens. Historische grenspalen deden en doen het zelfde: ze bevatten een herkenbaar beeld waarmee de grens van een gemeente, een landgoed, een provincie wordt afgebakend. De afbeelding op de paal vertelt in één beeld het verhaal van de plaats waar je bent. En niet te vergeten (iconisch door hun herkenbare vorm): de ‘paddenstoelen’ van de ANWB.
7
Iconen en symbolen van het leven
A
ls je het hebt over iconen en symbolen met betrekking tot het Nederlandse erfgoed, dan ontkom je niet aan tradities, regionale en plaatselijke eigenheden en specialiteiten, de levende cultuur rond om de monumenten, kortom: immaterieel erfgoed. Het accent ligt
op beelden, op symbolen die gemeenschappen erkennen als deel van hun erfgoed en die hun een gevoel van identiteit of continuïteit geven. Het gaat dus niet alleen om het concrete gebouw, het monument of het technische detail, maar om de traditionele vormen en de culturele betekenis van plekken en beelden voor een groep of gemeenschap. Religieuze symboliek past hierin, zowel de symboliek in de kerk zelf, als symboliek die inmiddels in het dagelijks leven terecht is gekomen. Denk aan termen als ‘iemand bewieroken’. Met dit taalgebruik wordt iets bedoeld dat inmiddels los staat van het op zichzelf al symbolisch bedoelde bewieroken als religieuze handeling. Maar niet alleen de kerk heeft eigen symboliek; ook bijvoorbeeld molenaars hebben. Een eigen taal met de wieken bijvoorbeeld: de stand van de molenwieken vertelt een verhaal over de molen of de molenaar. En ook de molen heeft zijn weg
31
gevonden in verbale symboliek: ‘Gods molens malen langzaam maar zeker’ of ‘Een tik van de molen beet hebben’. Symbolen op een landgoed, zoals de kleuren van het wapen van het landgoed komen terug in bijvoorbeeld de luiken van boerderijen in de omgeving die onderdeel uitmaken van het landgoed. De kleuren symboliseren de boodschap: deze boerderijen horen bij een landgoed. Zo zijn rond heel wat monumenten symbolen terug te vinden, in en rond de gebouwen, en in ons dagelijks leven en taalgebruik. In immateriële iconen herkennen we onszelf en ervaren we een verleden van eeuwen. Niet voor niets zijn vele streekgebonden culinaire specialiteiten en lekkernijen nog steeds populair: de Zeeuwse babbelaars en bolussen; de Zwolse balletjes; de Bossche Bollen; Friese oranjekoek en dumkes; Limburgse vlaaien en appelstroop; Twentse krentewegge; Drentse knieperties; Schokkermoppen; Brabantse koffietafel; Arnhemse meisjes; Doesburgse mosterd; Amsterdamse uitjes; pondkoek van Terschelling en Texels lam, en vele streekeigen kazen, bieren en gerechten. En denk ook aan fierljeppen, kaatsen, carbidschieten, paasvuren, vlöggeln, de schutterijen, de carnaval, de boerenbruiloft en de harmonie….
32
8
Personen als iconen
O
ok mensen kunnen symbool zijn voor een plek, voor een deel van de geschiedenis, een historische ontwikkeling, voor ontwikkelingen in kunst of in de wetenschap. Jacob van Campen (1596-1657) introduceerde het Hollands classicisme en is beroemd
als de ontwerper van het Koninklijk Paleis op de Dam. Van Campen kwam oorspronkelijk uit Haarlem en overleed nabij Amersfoort, maar behalve een grafmonument in de Sint-Joriskerk is er in Amersfoort niets meer van hem terug te vinden. En toch valt aan zijn persoon ook in Amersfoort een verhaal te verbinden dat bruikbaar is voor het thema van deze Open Monumentendag. Een goed voorbeeld is ook de al eerder genoemde architect Pierre Cuypers (1827-1921): het Rijksmuseum is een icoon van zijn werk, net als het Centraal Station in Amsterdam en Kasteel De Haar in Haarzuilens. Maar ook vele kerken verspreid over Nederland zijn onlosmakelijk met zijn stijl en aanpak verbonden. Cuypers is als persoon, als architect een icoon te noemen door de grote rol die zijn visie op zijn werk als architect en bouwkundige heeft gespeeld. En op al die plekken waar Cuypers een stempel heeft gedrukt, is zijn persoon een icoon waar aandacht aan kan worden besteed. Dit heeft zich al bewezen toen, tijdens de Open Monumentendag in 2009 en
33
2010, het Amsterdamse woonhuis van Pierre Cuypers een absolute toplocatie bleek. Van Vincent van Gogh is in Nuenen, waar hij zich als 30-jarige in 1883-1885 definitief op het schilderen richtte en ’De aardappeleters’ schilderde, weliswaar geen schilderij te bewonderen; de plekken uit zijn schilderijen en zijn verleden zijn hier wel terug te vinden. Het zelfde geldt voor Rembrandt van Rijn: zijn 17de-eeuwse geboortehuis in Leiden is in de 19e eeuw verloren gegaan, maar een plaquette herinnert er aan dat Rembrandt hier geboren werd; er staat een replica van de molen die hier in Rembrandts tijd stond en die herinnert aan het beroep van Rembrandts vader, en zo zijn er meer plekken die verbonden zijn aan zijn persoon. Kortom: iemand kan ergens een belangrijke rol hebben gespeeld, en zelfs al is er niets zichtbaars meer dat aan hem herinnert, maar elders wel, dan is er toch een verhaal te vertellen tijdens Open Monumentendag. En zo zijn er vele voorbeelden die op allerlei plaatsen in Nederland een aanknoping kunnen bieden in het kader van het thema van dit jaar. Een paar korte voorbeelden nog: Desiderius Erasmus (priester, theoloog, filosoof, humanist, 1466-1536), Baruch of Benedictus de Spinoza (filosoof, politiek denker, wiskundige, 1632-1677), Constantijn Huygens (dichter, diplomaat, componist, geleerde, 1596-1687); Roode Klif, de plek
34
waar de strijd met de Hollanders heeft plaatsgevonden (leuze: ‘liever dood dan slaaf’) Harm Kamerlingh Onnes (die in 1908 het koudste plekje op de wereld creëerde in zijn laboratorium in Leiden, door het vloeibaar maken van heliumgas); Willem van Oranje, ‘Vader des Vaderlands’; Eduard Douwes Dekker oftewel Multatuli; Willem Drees (premier in vier na-oorlogse kabinetten); Pim Fortuyn (in 2004 uitgeroepen tot ‘Grootste Nederlander aller tijden’); Johan Cruyff. En vanuit het vakgebied monumentenzorg niet te vergeten: Victor de Stuers (advocaat, ambtenaar en politicus, 1843-1916), algemeen beschouwd als de oprichter van de Nederlandse monumentenzorg!
Activiteiten tijdens Open Monumentendag Natuurlijk passen binnen het thema van dit jaar ook weer altijd succesvolle activiteiten als demonstraties van ambachten en restauratie, het openstellen van de historische keuken waar een chocolatier of patissier aan het werk is, of een markt met streekproducten. Ook muziekoptredens en andere kunstuitingen in en om monumenten, tentoonstellingen van schilderijen of foto’s, bijvoorbeeld in de vorm van een beeldenroute, en het organiseren van een fotowedstrijd tijdens of voorafgaand aan de Open Monumentendag, dan wel workshops fotografie, schilderkunst of andere kunstuitingen, kunnen moeiteloos worden ingezet met het thema Iconen en symbolen als leidraad.
TER INSPIRATIE · Een workshop iconen of wapens schilderen, geschikt voor jong en oud. · Een puzzeltocht, in elk thema een succes voor kinderen maar ook voor volwassenen. Op zoek naar symbolen in een monument of in het straatbeeld. En landschappelijk ook bruikbaar: ga in het Noord-Hollandse landschap maar eens op zoek naar sporen van overstromingen en oude van middeleeuwse dijkjes. Niet alleen leuk omdat deze sporen iconisch zijn voor de geschiedenis ter plaatse maar ook voor andere plekken. Want het effect van een keer ‘landschap lezen’ reikt veel verder: wie de geschiedenis op een plek aan het landschap leert zien, kijkt nooit meer blanco naar een willekeurig ander landschap. · Iconografierondleiding in een kerk: beelden die je in vele kerken tegen komt worden door de meeste mensen niet herkend naar hun betekenis. · Gevelstenenwandeling, een route langs de iconen of symbolen die kenmerkend zijn voor een stad of dorp. Centrale vraag: wat is de boodschap van deze gevelstenen? · Speel met de Gulden Snededriehoek: met behulp van deze driehoek kan de onervaren bezoeker met een klein beetje hulp herkennen of een object, monument of kunstwerk volgens de iconische gulden snede is gemaakt. · Tegenwoordig worden we overspoeld met beelden, maar in het verleden moest met veel minder middelen een verhaal worden verteld. Dat gegeven kan een inspiratie zijn voor activiteiten: laat bezoekers bedenken met welke beelden zij een historische boodschap nu zouden willen overbrengen, of laat ze onderzoeken of een mens van nu de boodschap in de beeldtaal van de Middeleeuwen nog begrijpen kan. Ook geschikt voor jeugd. · Spelen met moderne en historische iconen: hoe zou je een oud icoon in je smartphone zetten of hoe zou je de facebookpagina maken, welke hashtag krijgt je monument of icoon? Zijn er symbolen in een schilderij die je ook nu als emoji’s in je tekstbericht zou kunnen gebruiken? · In 2008 vond in Bedum de Walfridus-voettocht plaats, waar honderden kinderen aan mee deden. Walfridus was in de 10e of 11e eeuw inwoner van Bedum. Hij zou onder meer het Christendom hier hebben gebracht en de waterkering rond Bedum hebben verzwaard voor hij, volgens de legende, door de Noormannen werd vermoord. Zo’n voettocht is een goed voorbeeld van een activiteit waarbij het niet-zichtbare verleden, in dit geval het leven en werken van de martelaar Walfridus, op een andere manier zichtbaar en beleefbaar kan worden gemaakt.
35
36
© 2016 Stichting Open Monumentendag www.openmonumentendag.nl Teksten en redactie
Guerite Flury, Edith den Hartigh, Jacques Poell en Harrie Schuit Grafische Vormgeving
Ronald Boiten – Boiten grafisch ontwerpers, Amersfoort
