Fietsroute in het kader van Open Monumentendag 2014 zaterdag 13 en zondag 14 september
Colofon: Met dank aan: Arie Hogeslag (samenstellen fietsroute en bewerken teksten) Herre van Vulpen (foto’s) Wilma Dondergoor (layout en foto’s) Comité OMD Aalten en Comité OMD Oost Gelre (aanleveren teksten) © Monumentenbelangen Winterswijk, september 2014 Overname alleen met toestemming van Vereniging Monumentenbelangen Winterswijk 2
t
Inleiding
Met het thema ‘Op reis’ verbreedt de Open Monumentendag in 2014 horizonten. Op reis laat mensen op 13 en 14 september reizen, over land, over water en door de lucht. Open Monumentendag 2014 gaat terug in de tijd en vertelt de verhalen van de monumenten; onze getuigen van het verleden. Met reizen, vervoer en transport verhaalt de Open Monumentendag over de dynamiek die daarmee gepaard gaat, de invloed die reizen en vervoer hebben gehad en nog steeds hebben op het aanzien van Nederland, de inrichting van het land en de steden, de manier van leven en het forenzen – zoals we dat in Nederland vandaag de dag doen. Want het gaat niet alleen over toen; de verhalen van toen verklaren het aanzien van nu en inspireren ons voor de toekomst. Op reis gaat over middelen van vervoer, over mobiel erfgoed, over wegen, sporen en kanalen, over de gebouwde monumenten die daarbij horen, over plaatsen van aankomst en vertrek, over pleisterplaatsen, over werkplaatsen, remises, koetshuizen, werven en natuurlijk veel meer.
Deze fietsroute gaat ook ‘op reis’. Per fiets komt u o.a. over fietspaden waar vroeger oude spoorbanen en trambanen waren. De route is zodanig opgezet, dat via aantrekkelijke wegen het thema ‘op reis’ voldoende wordt belicht. U fietst door Winterswijk, Zwolle (bij Groenlo); Groenlo, Lievelde, Vragender, Bredevoort, Miste en weer terug naar Winterswijk. Dit is natuurlijk afhankelijk van uw startpunt. De route is ca. 42 km. lang. De fietsroute is een gezamenlijke uitgave van de Comités Open Monumentendag uit de gemeentes Winterswijk, Aalten en Oost Gelre. De getallen in de tweede kolom geven de afstand in kilometers tussen het voorgaande punt en het actuele punt. Voorbeeld: Punt W3 ligt 70 m (0,07 km) van punt W2; je kunt dus bij punt W2 over 70 m het punt W3 verwachten.
3
Routebeschrijving Deel Winterswijk – Oost Gelre (Groenlo) Vertrekpunt: VVV: Mevrouw Kuipers Rietbergplein 1 W1
0,0
W2
0,09
W3
0,07
W4
0,14
4
Met rug naar VVV: naar rechts Aan eind van de straat: rechtsaf: Balinkesstraat Op kruising: rechtdoor:Stienstraweg Aan eind van de straat: linksaf: Wilhelminastraat
Naar rechts in de Wilhelminastraat de Tricot: delen van een voormalige textielfabriek, zeer mooi gerestaureerd en herbestemd tot appartementsgebouwen. Een rijksmonument. W5
0,15
W6
0,25
Op kruising: schuin rechts rechtdoor: Haitsma Mulierweg Op kruising: linksaf onmiddellijk gevolgd door rechtsaf: Morgenzonweg
Rechts de voormalige marechausseekazerne. Herbestemd tot kantoren. Een rijksmonument. W7
0,7
Op kruising met grote (drukke) weg (let op): rechtdoor: Morgenzonweg
ud -
e-
e
W8
0,4
Aan eind van de Straat (bij spoorwegovergang): rechtdoor fietspad
W9
4,85
W10 0,3
U rijdt nu op de voormalige spoorbaan (GOLS-spoor) naar Groenlo Deze spoorlijn werd aangelegd in 1885 en geëxploiteerd door de Geldersch-Overijsselsche Locaal Spoorwegmaatschappij (GOLS) (het “kleine spoor”). Van begin jaren dertig van de vorige eeuw tot de opheffng in 1937 was de exploitatie in handen van de NS (het “grote spoor”). Het pad is recht en lang, maar de omgeving is afwisselend. Zo passeert u het Rommelgebergte (een oud exploitatiebos van naaldbomen; nu recreatiegebied), twee parken met recreatiewoningen, het Meddose Veen (een hoogveengebied), nieuwe natuur, akkers en grasland en bijna aan het einde enkele leemkuilen).
Fietspad volgen tot eind, het laatste stuk niet meer op de spoordijk, maar links ervan op zandweg. Aan eind van de weg: rechtsaf: Gasteveldsdijk Aan eind van de weg de drukke Groenloseweg oversteken (let op!) rechtdoor: Oosterholtweg
Op de kruising Oosterholtweg – Meddoseweg ligt links Erve “Wissink”. In deze oude boerderij bevond zich een rooms-katholieke schuilkerk. Zie het informatiebord. W11 1,7 W12 1,0
Aan einde van de weg: linksaf: Meddoseweg Kern Zwolle: weg vervolgen Juist buiten kern Zwolle, bocht naar Links (‘doorgaand verkeer’): blijft Meddoseweg
In 1627 lag bij Zwolle het kampement van Ernst Casimir. Ernst Casimir van Nassau was de stadhouder van Friesland en Groningen en kapitein-generaal van de compag5
nieën die in deze provincies gelegerd waren. Hij was met zijn troepen naar Groenlo gekomen om Frederik Hendrik te helpen bij de belegering van de vesting. Het kwartier lag op ongeveer tweeënhalve kilometer van de vesting Groenlo, waardoor zij buiten het schootsveld van de Spaanse kanonnen lag. W13 0,7
In bocht bij crucifix weg naar links vervolgen: wordt Oude Winterswijkseweg
de boerderij binnen de linie, en daarmee in het strijdveld lag, heeft zij de belegering overleefd. Dat ‘t Reirinck hier in 1627 al stond is dus duidelijk, maar hoe oud zij precies is, is niet bekend. Inmiddels zijn er bij de historische boerderij ook een graanschuur, een herberg en een tweede boerderij gebouwd. De laatste is in 1996 gebouwd en is daarmee het nieuwste gebouw op het erf. Alle gebouwen worden gebruikt voor toeristische doeleinden. W14 1,2 W15 0,8
W16 0,4 Links ’t Reirinck, een hoeve met herberg. Van oudsher pleisterplaats voor reizigers, handelslieden en andere passanten. Op de historische kaart van Blaeu, die een betrouwbaar beeld geeft van de ligging van de circumvallatielinie rondom Groenlo staat ten westen van het kamp van Ernst Casimir een boerderij afgebeeld. Met behulp van de huidige kennis over de ligging van het kampement wordt duidelijk dat het hier om ’t Reirinck gaat. Hoewel 6
Bebouwde kom van Groenlo: weg vervolgen Onder viaduct door en in bocht naar links, voor Rabobank, rechts af: Parallelweg Na 400 m bereikt u het voormalig spoorstation
Deel Oost Gelre (Groenlo) – Aalten (Bredevoort) Vertrekpunt: voormalig spoorstation (GOLS) / busstation, Parallelweg Groenlo
d
e
-
OG1 0 OG2 0,1
OG3 0,12 OG4 0,07 OG5 0,05 OG6 0,58
OG7 0,45
Met rug naar station naar rechts: Parallelweg Eerste straat na bustation: rechtsaf: Spoorstraat: rechtdoor fietsen tussen rood - witte paaltjes door Aan eind van de straat: linksaf: Stationslaan Aan eind van de straat: rechtsaf: Winterswijkseweg Eerste straat links: linksaf: Lichtenvoordseweg Vierde straat links: Oude Aaltenseweg (richting Vragender / Aalten) In flauwe bocht naar links: rechtsaf / rechtdoor: fietspad
De tramlijn werd in 1883 geopend en was eigendom van de Stoomtramweg-Maatschappij Lichtenvoorde Groenlo. 1 januari 1911 staakte de HSM de exploitatie doordat het vervoer op de tramlijn sterk daalde. Op 6 augustus 1915 werd de tramdienst door de NV ‘Groenlosche Tram’ hervat. De voertuigen mochten maximaal 12 km/u rijden. OG8 1,6
Aan eind van pad: rechtsaf OG9 0,01 Onmiddellijk daarna: linksaf: Brakerweg. Brakerweg gaat over in Kloosterstraat
Bij Boerderij Erve Braker was in de tweede wereldoorlog een schuilplaats.
U fietst hier op een gedeelte van de oude tramlijn tussen Lievelde en Groenlo.
De reconstructie van deze schuilplaats is te zien als u bij het bord de zandweg in fietst.
7
Verschillende mannen hebben hier in de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog ondergedoken gezeten. Twee gedeserteerde Duitse soldaten, één Engelse piloot en de gebroeders Te Walvaart uit Lievelde. De laatste twee moesten onderduiken, omdat zij hadden geweigerd aan de Arbeidseinsatz, de gedwongen tewerkstelling, deel te nemen. De boerin die schuin tegenover de schuilplaats woonde, voorzag de onderduikers van eten. Zeer de moeite waard om te bekijken. OG10 1,1 OG11 0,9
Na spoorwegovergang, aan einde van de straat: linksaf: Parallelweg Aan einde van de weg: rechtsaf: Pastoor Scheepersstraat
Langs deze weg (de Pastoor Scheepersstraat en de Grolsedijk) marcheerde prins Frederik Hendrik op de ochtend van dinsdag 20 juli 1627 naar Groenlo. Door een militairstrategische truc kon Frederik Hendrik op 20 juli ongehinderd via de Pastoor Scheepersstraat en de Grolsedijk naar het noorden, richting Groenlo, trekken. Bij aankomst in de omgeving van Groenlo begonnen de Staatse soldaten vrijwel direct met de aanleg van de circumvallatielinie.
8
De hier gelegen Engelse Schans (sinds 2010 met uitkijktoren) maakte onderdeel uit van deze linie. Vragender is gebouwd op een Es. Ter hoogte van de Meddoseweg begint de es en gaat het landschap stijgen. Midden op de es, op het hoogste gedeelte, ligt het huidige dorp Vragender. Op de Heelweg daalt het landschap weer. Tot zeker midden negentiende eeuw was de es niet bebouwd. Er liepen twee belangrijke wegen over de es; de oude doorgaande weg tussen Aalten en Groenlo (nu Pastoor Scheepersstraat en Heelweg) en de oude kerkweg tussen Lichtenvoorde en Vragender (nu Kapelweg, uitmondend in de Vragenderweg). Op de kruising tussen deze wegen stond al sinds de vijftiende eeuw de Sint Jacobskapel. Langs de ruïne van deze kapel heeft u zojuist gefietst. OG12 2,26
OG13 0,96
In kom Vragender op kruising met Vragenderweg: rechtdoor: Heelweg Op kruising met Oude Winterswijkseweg: rechtdoor: Heelweg vervolgen Na ca. 900 m wordt de Heelweg Vragenderweg
-
or
-
e
e
OG14 1,96
OG15 2,63
Bij kruising met Hoeninkdijk gaat Vragenderweg over in Bolwerkweg Bolwerkweg consequent volgen tot rand Bredevoort; daar linksaf: Landstraat
De Landstraat is een oude hessenweg. De hessenwegen waren een syteem van (zand)wegen, waarlangs sinds de middeleeuwen het handelsverkeer tussen oost en west plaatsvond. OG16 0,14 OG17 0,09
OG18 0,04
Eerste straat / plein: rechtsaf: Markt
Sint-Joriskerk links. Al in 1316 werden hier de fundamenten voor een kerk of kapel gelegd. Bij het beleg van Bredevoort in 1597 is de kerk grotendeels verwoest. In 1599 is men begonnen met een nieuwe kerk,die in 1639 is vergroot. Bij de kruittorenramp in 1646 liep het gebouw grote schade op. Na herstel is in de eeuwen daarna de kerk nog enkele malen gerestaureerd.
Eerste straat links: linksaf: Prinsenstraat Bij plein: rechtsaf: ’t Zand
Aan 't Zand stond eertijds het kasteel van Bredevoort. Een groot deel van 't Zand bestaat uit de gedempte kasteelgracht. Het kasteel is onherstelbaar beschadigd geraakt bij de kruittorenramp in 1646. In de bestrating zijn diverse elementen aangebracht, die herinneren aan het voormalige kasteel. Zie ook de informatieborden
OG19 0,03
Na 30 m bereikt u het VVV-kantoor.
Deel Aalten (Bredevoort) – Winterswijk Vertrekpunt: VVV-kantoor: Markt Bredevoort 9
A1
0,0
A2
0,02
A3
0,21
A4
A5
0,27
A6
0,85
A7
0,43
A8
0,2
Met rug naar VVVkantoor: naar rechts Aan einde Markt, Landstraat schuin naar rechts oversteken: Koppelstraat Voorbij kerk (rechts): linksaf: Prins Mauritsstraat Weg volgen: brug over, tot kruising met Winterswijksestraat, oversteken: Stationsweg (richting Haart) Kruising provinciale weg: oversteken (let op!): vervolgen Stationsweg Bij splitsing: links aanhouden (richting Haart) Bij kruising na de brug: schuin rechts: Kleuverspad (doodlopende weg) Spoorbaan oversteken (let op: onbewaakte spoorwegovergang!): Kleuverspad vervolgen
Hier bij de kruising met de spoorlijn lag voorheen op de nu kale plek het station van Bredevoort. Deze spoor10
lijn van Winterswijk naar Zevenaar, die u op de rest van de route nog enkele malen zult tegenkomen, werd in 1885 geopend. Bredevoort zag het belang van een halteplaats en zette zich daar voor in. De gemeente Aalten erkende dit belang en stelde geld beschikbaar voor de verharding van de weg naar het station. In 1897 werd de weg gerealiseerd. In dat jaar ook besliste de Geldersch- Overijsselsche Locaal Spoorwegmaatschappij (GOLS) positief over een halteplaats voor Bredevoort. De halte heeft bestaan tot in de dertiger jaren van de vorige eeuw. A9
0,24
A10 0,37 A11 0,61
Bij boerderij “Bijvanck”gaat de weg over in een zandpad: blijft Kleuverspad Zandpad wordt fietspad langs zandweg: blijft Kleuverspad Einde weg: linksaf: Haartseweg
Direct links van de weg de grote, opvallend mooie boerderij de Kleuver, daterend uit 1843.
Na ca. 200 m rechts de hoeve Borninkhof: een heel oud scholtengoed, reeds vermeld in 1281, dat indertijd binnen het Ambt Bredevoort een grote rol speelde. De scholte van Borninkhof was tegeder bij de hofdagen in Miste en later bij die bij huize De Pol in Aalten. A12 1,37 A13 0,82
Haartseweg wordt Haartweg Einde Haartweg, spoorbaan kruisen, rechtsaf: Binnenboomweg
Bij deze kruising lag ooit de halte Miste. Behalve stopplaats voor de trein was er ook een laad- en losplaats. Hierdoor ontstond door de aanvoer- en afvoerfaciliteiten de mogelijkheid tot goederenhandel van
o.a. kuntstmest, kolen, hout en stro. Ook werden zaad- en meelproducten gelost voor de verschillende molenaars en soms ook buffelhoorns uit Azië voor de knopen- en pijpenfabriek in Bredevoort. In 1933 is de halte opgeheven. De goederenloods en het perron werden in 1939 gesloopt en het haltegebouw in 1954. Het enige wat nu nog resteert is het gebouw waarin Steakhouse Vivaldi is gevestigd. Rond 1880 gesticht als brandstoffenhandel en café. Na verschillende eigenaren (langdurig de familie Bollen) en meerdere verbouwingen is het geworden wat er nu staat. A14 0,71 A15 0,51 A16 0,84 A17 0,44
A18 0,44
Bij kruising schuin rechts, zandweg: Eeltinkweg Einde weg, rechtsaf: Brinkeweg Bij kruising: linksaf: Brinkeweg vervolgen Bij onduidelijke kruising / splitsing, asfaltweg rechts aanhouden: blijft Brinkeweg Vlak voor spoorwegovergang linksaf, pad op
11
A19 0,3
Over erf, bruggetjes over, pad vervolgen
A22 0,26 A23 0,04 A24 0,32
De naam van de boerderij links voor de bruggetjes: Broekmulder (Brookmölder) en het sterke verval in de beek wettigt het vermoeden dat hier ooit een watermolen heeft gestaan. U moet zwaar trappen want u rijdt “den Tichelersbulten” op. De ondergrond in deze omgeving bevat veel klei uit het mioceen. De naam van dit wat hoger gelegen gebied – genoemd naar boerderij “Den Ticheler” – zegt het al: hier werd vroeger “geticheld” (= stenen gebakken). In de 16e eeuw al werden er stenen gebakken voor de vestingmuren van Bredevoort. A20 0,48 A21 0,82
12
Einde pad rechtsaf: Veldhorstweg Kruising met spoorlijn (let op: onbewaakte spoorwegovergang!): Veldhorstweg vervolgen
Einde van de weg: rechtsaf: Klandermansweg Eerste weg links, linksaf voor bosrand langs Bij watermolen: rechtsaf, brug over
De watermolen Berenschot (eertijds ook genoemd De nieuwe Molen) zou zijn gebouwd in 1652. Maar, gezien de waarschijnlijkheid, dat vlakbij de havezathe Groot of Oud Plekenpol heeft gelegen, mag een oudere oorsprong worden vermoed.
Oorspronkelijk was het een dubbele molen: op de linkeroever een korenmolen en op de rechteroever een oliemolen, elk met een eigen rad. Alleen de korenmolen is blijven staan. Na meerdere wisselingen van eigenaar kwam de molen in 1911 in bezit van G.W. Berenschot, reeds bakker en caféhouder. Hiermee kreeg de molen zijn huidige naam.
.
Meerdere keren is de molen, soms drastisch, verbouwd en/of gerestaureerd. Het bijbehorende oude molenaarshuis staat aan de overzijde van de beek links. Het complex is een rijksmonument. A25 0,1
A27 0,3 A28 0,73
-
e :
A29 0,56
Eerste weg links (kruising): linksaf: Oude Bocholtsebaan
Einde weg over erf, weg oversteken naar fietspad: rechtsaf: Wooldseweg
Vanaf dit punt kunt u de route verder volgen, maar u kunt ook via een kortere route terugfietsen naar het VVV-kantoor. Volg dan route vanaf A-a A26 0,1
A30 0,15
Eerste weg links (zandweg): linksaf: Harkelsweg (knooppunt 30) Op kruising (klinkerweg): linksaf: Guldenweg Bij Holthuisweg naar links en direct weer rechts: Guldenweg (ook wel Voorwooldsedwarsweg) vervolgen Einde van de weg: rechtsaf: HijinkHoekweg
U rijdt nu op de voormalige spoorlijn van Winterswijk naar Bocholt en verder naar Wesel. Deze spoorlijn werd aangelegd en geëxploiteerd door de Nederlandsch -Westfaalsche Spoorweg maatschappij. Het was een aftakking van de spoorweg naar het Ruhrgebied. De lijn werd geopend in 1880, maar in 1918 wegens gebrek aan succes al weer beëindigd.
De op vele plaatsen opvallend brede sloten en de waterplas (De Puls) aan het eind van de baan vinden 13
hun oorsprong in de grond(zand) winning ten behoeve van de aanleg van de baan. Bij de kruisingen met wegen staan nog steeds (weliswaar uitgebreid en verbouwd, toch herkenbaar) de baanwachtershuisjes (wacht-posten), waar de baanwachter met zijn gezin woonde.
Even verder links ziet u het openlucht zwem- en strandbad. In 1933 aangelegd in het kader van werkverschaffing. Een rijksmonument.
A31 2,24
De baanwachter verzorgde de beveiliging van de overweg en diende de treinen naar de volgende post door te seinen en bij de voorgaande post af te melden.
A32 0,41
A33 0,21
A34 0,43
Bij het passeren van de beek Bovenslinge ligt rechts het op één na oudste bezit van natuurmonumenten: het Buskersbos. 14
A35 0,31 A36 0,14
Aan einde van de baan (bij knooppunt 20): rechtdoor fietspad op Bij kruising (Wamelinkweg) schuin naar rechts oversteken: pad vervolgen Aan eind van het pad (bij spoorwegovergang): rechtsaf: Wooldseweg (U rijdt nu in de bebouwde kom) Aan eind van de straat: linksaf: Weurden Op kruising (links Plusmarkt): linksaf: Dingstraat Eerste kruising: rechtsaf: Roelvinkstraat
A37 0,13
A38 0,23
A39 0,14 A40 0,06
A41 0,09
Op eerste kruising (Spoorstraat): rechtdoor:blijft Roelvinkstraat Op volgende kruising (Misterstraat): rechtdoor: Wierengastraat Op volgende kruising: rechtsaf: Balinkesstraat Eerste straat rechts: rechtsaf: mevrouw Kuipers-Rietbergplein Na 90 m links het VVV-kantoor / Oude Raadhuis
Einde van dit deel van de route Alternatieve route (deze is 1,53 km korter): A-a
0,1
A-b
1,11
A-c
1,2
A-d
0,76
A-e
0,43
A-f
0,31
A-g
0,14
A-h
0,13
A-i
0,23
Einde weg over erf, A-j weg oversteken naar fietspad: linksaf: Wooldseweg A-k Fietspad consequent volgen, ook waar het fietspad van verkeersA-l weg afwijkt; alle kruisingen recht oversteken tot watermolen. Bij watermolen brug over en rechtsaf: Mr. Ten Houtenlaan
0,14 0,06 0,09
Aan einde van de weg: fietspad rechts aanhouden: rotonde via fietspad oversteken: Wooldseweg vervolgen (spoorbaan oversteken) (U rijdt nu in de bebouwde kom) Aan eind van de straat: linksaf: Weurden Op kruising (links Plus-markt): linksaf: Dingstraat Eerste kruising: rechtsaf: Roelvinkstraat Op eerste kruising (Spoorstraat): recht door:blijft Roelvinkstraat Op volgende kruising (Misterstraat): rechtdoor: Wierengastraat Op volgende kruising: rechtsaf: Balinkesstraat Eerste straat rechts: rechtsaf: mevrouw Kuipers-Rietbergplein Na 90 m links het VVV-kantoor / Oude Raadhuis.
15
Aalten
Oost Gelre
Winterswijk
Monumentenbelangen Winterswijk Winterswijk, september 2014 16
