Chris
de
Bont
Universiteit
Wageningen
[email protected]
Middeleeuws
veen
middeleeuwse
Het
topografisch archief als bron voor
dat
zij
een
driedimensionale reconstructie
als
gevolg
het Vroegmiddeleeuwse
van
West-Nederlandse
veenlandschap Vroege-Middeleeuwen waren
in
lagere
de
delen
voor de
oeverwallen
en
die
de rand
zoals
gevestigd,
zich vooral de
van
de
langs
grote
van
op
langs
rivieren
en
de
venen
weinig
de
bewoning
Romeinse
tijd
verdwenen. vanaf even
lijken over
het de
slecht te
we
deze
staan dat
veen in
jaar
de
korte
Ijzertijd
1000 intensief
zijn ingelicht.
De
in
deze
en
Hoe
iets vermelden
middeleeuwse
over
geheugen de
venen
gebruik
bevatten
wijze
waarop
laat
de
bron
agrarische veenontginningen hebben
de
dag
de immense
huidige topografische
archief. te
veenontginningen nog topografische
in
de
Het te
kaarten.
middeleeuwers
de
vorm van
Maar beter
zien
In dit
sporen
van
en
om
interpreteren
en
in
sporen
deze ze
het
in
bij
de
wijze
voor de
veenboeren
grafisch idee
te
archief
hun
sporen
de Rand-
dat is het de
zijn
vroegere
ontginningswijze
uit het verleden
niet te
daarbij
en
verwarren
na
wegen.
goed met
Om hun
krijgen
van
het
op
in het
een
vraag
die
veenboeren
mogelijkheden
moeilijk-
en
veenlandschappen opleverden
moesten worden
kunnen
te
was
middeleeuwse
van
worden
ontwaterd
om
dat was
genomen,
belang.
beweegredenen te een beeld
we ons
ontgonnen
kunnen
vormen van
ontgonnen.
topografisch
Ook
hun
daarbij helpen
kunnen
een
landschap
kennis beter
er
we
ons
het
Daarbij ligt overigens
en
zoals
zij in
het
veen
vervolgens
waarom
de
zijn uitgevoerd.
ze
van
die
sporen
vormen van
om
begrijpen
gevaar
moeten
waarop
beeld
uitzag
vroeger
te kunnen
ontginningen zijn uitgevoerd
op
begrijpen
landschappen
manier
met die
wel
de
archief. Aan de
hoe het
de
cirkelredenering
de loer.
Afhankelijk bestaan
de
en van
ontginners uit 'hun' topo-
lezen
is het
van
belang
een
oorspronkelijke veenlandschap
er
landschap
2008,
landschap.
af te kunnen
deel
topografisch archief lieten
van
beweegredenen van
de
Welke
ze
waarop
gebruik
gekomen
was
van
in
de
pp.
structie Om de
ook hun reactie
belangrijk
het Vroegmiddeleeuwse
van
ooit
veen er
de hoofden
daarna
het
negentiende-eeuwse
op
kavelpatronen, sloten, dijken
is de kunst
jongere
bebouwing
vandaag aanwezig
van
de
met dit verande-
vastgelegd.
zijn opgekomen.
werd
is tussen
stad tot op
het
hebben
plaatsgevonden.
Eén
archief
die
en van
ontwikkeling
archieven
de
is voor een
heden de verschillende
de
periode nauwelijks geschreven bronnen, ze
nakomelingen
landschap omgingen. Immers,
nooit
periode zijn
achtergrond van
veranderingen
landschap optraden
veenlandschap
de
de stuwwallen
uit het collectieve
relatief
een
voor
het
allang
was
In
Over
genomen.
op
dat
hun
en
Reconstructies
hadden
kust,
zou
Eerdere
in
veranderingen
topografisch
landinwaarts.
meer
deze
zij
waarop
de
ontginnen, van
daarvan
hogere
veencomplexen
de strandwallen
dekzandruggen
uitgestrekte
West-Nederland
van
boeren
gronden langs
de
veenboeren
moesten
rende
In de
belang
wijze
en
zijn
van
de
zeer
in
de
van
-
88).
het
GRONDBOOR
1200 in
zijn voorgekomen, van het
Hoewel
natuurlijk
Nederland
bijzonder (De Bont,
het
de eerste
pogingen
tot recon-
vroegmiddeleeuwse landschap was
het
de
geoloog Zagwijn
landschapsgenese
een
& HAMER NR
ze
beelden
Vroege-Middeleeuwen van
ondernomen
ca.
waaruit
veenlandschappen in 66
de Nederlandse tot
discipline
verschillende
'moderne' serie
3M
-
2009
in
al
eerder
die in
1986
het Holoceen
landschapsbeelden
85
gepubliceerd (Zagwijn,
heeft
beelden van
zijn
in
De Mulder
kaartbeelden
beide series
vanaf de Romeinse
valt
Vos
landschaps-
een verbeterde
(2003)'. Daarbij
et al,
van
Deze
19861.
2003 gevolgd door
versie
dat de
op
de
over
in het
elkaar verschillen.
mate waarin
andere
bij
één gebied zijn de
omvang
de
De Mulder verandert
vanaf het niet.
Het
is opvallend
De Peel zoals
die
bodemkaart uit eeuw, de
de
Zowel
omvang tot
dat hun
het
hartgrondig
bij Zagwijn
van
in de
dit
met de
Diepen 11968)
jaren vijftig
en
In
hoogveen
zestig
zogenaamde NeBo-kaart,
op
van
schaal
198A
en
dit
omvang
belangrijke
een
in
dichtheid
de
oude
de
vorige
het
de
rond
de
-
óver
en
kon
reliëfrijke oppervlakken
het
dat in
resseerden in
als
in
Ze
800.
sterke mate
in
bom. Renes
een
zich
waren
verdwenen
van
in
de
er
vanuit
besloten
hadden
Schuyf
zelf
geïnte-
van
deze kaart
landschap sloeg
voor de
oog
ontgonnen veenlandschappen.
loop
dat
van
een
oorspronkelijke
de eeuwen
ontginning (oxidatie
door
om
Bron: Vos
de
bewonings-
de kleine wereld
bewust
ervan
De
historisch-land-
op een
In
en
uitbaggeren
en
graven
Nederland van Vos.
bij
'...bewoonbaarheid
de
beperkte.
het historische
veenbedekking in
A) Paleogeografische
bewonings-
namen
uitgangspunt. Zij gingen
weergegeven
grote dynamiek
landschap rond
Zij
Vroege-Middeleeuwen het natuurlijke landschap
de mens nog
aangegeven.
als
de
en
is aangegeven.
deze kaart
van
Renes
reconstructie-
een
natuurlijke gesteldheid
landschap...'
de
Nederland'
hetjaarSOO
vervaardigen
van
1:200.000,
Het Nederlandse
(2006, kaart 8)
een
stuwwalhellingen
historisch-geografen
van
schappelijke ondergrond.
reconstructie
in
zijn landschapsreconstructies
de
Atlas
de
kaart waarop van
Afbeelding 1.
j aar
Onder-
laatste inzichten
rol.
publiceerden
Schuyf
dichtheid werd
het
Nationale
de
als
Middeleeuwen
begrenzing van
overeenkomt
door Van
de
geologen
Peel.
Laat-Atlanticum
veengebied geheel
is
beide
van
in
speel
-
de
tegen
veen
doorgroeien
eens:
de
van
(Afb. Ia)2 . Veenegressie
verwerkt
dekzandruggen en
Over
kader
vroegmiddeleeuwse landschappen
serie kaarten
landschapsreconstructies
tijd nogal van
heeft
(20061
zoeksagenda Archeologie (NOaA)
nieuwe
een
de
van veen voor
kon
geheel
klink)
en
zijn
het
en
afZe
turfbereiding.
veenkartering
uit te
de kaart
'Atlas
voeren.
en
B) Historisch-
dat de
veen
de
Renes
die
opvallende
'moerassen
zo'n
paarse
Hierdoor
wel
kleur
venen'
en
van
in
de
gesuggereerd
de kaart
op
het
was
makkelijk
erg
de
werd
bedekt
groot oppervlak
trokken
in
gehanteerde subtiele
alleen
de critici
voor
met veen in
twijfel
scoren.
Nederland
(Thurkow
et
al, Renes
1984; Renes
een
Schuyf, 1984).
Schuyf (1984-)
en
en
aparte publicatie
werkwijze
Bron: Van de Ven
van het
5
(2003 ).
(2003 5 )
in
waterbeheer Van
de Ven
van
Een
Kaart van bladen een
op
oude
voor
van
de
vooral
de
dend
van
de
1
De Mulders ‘Paleogeografie van
van
het Nederlandse vasteland tijdens
Grondboor & Hamer, 62/5 (2008),
Binnenkort verschijnt
een
in
de serie 'De ontwikkeling
vernieuwde, sterk uitgebreide
versie
de
van
van
Vroege-Middeleeuwen, de ondergrond
van
verspreiding hoogveen
als
van
GRONDBOOR & HAMER NR
ongeveer 800
3A
-
2009
door
Van
(Afb. 1b).
is
in kaart
vooral
van
die
in
na
ge-
gebruik
Henderikx
(1987).
Veconstructiewereld' wordt
bladen
van
1;
de
'Archeologische
100.000.
Op
vondsten
de ideeën
de
de
reconstructiekaarten
deze
venen
in
meerstallen historische
benoorden de
-
kaart-
ingetekend die het
geologen. Op
van
Het stelsel van
'grondeloze
Nederland in de loop
deze kaartserie.
de
kaart
het historisch
wel
en van
het Noorderkwartier
omvang
wat minder
2
(1974]
schaal
op
eeuwen aangegeven.
levend
die
het
IJ is
Vroege-Middel-
veenstroompjes waterplassen
bronnen
meren' omschreven
vaak
worden
in
beel-
-
zijn
evenwichtig uitgekarteerd Izie Woltering
Dhr.’ is
onlangs afgedrukt op de achterpagina
der tijden', deel 7.
hun
landschaps-
opgenomen
waterlopen
archeologische
gebaseerd
kaartblad
en
in
Nederland',
800
over
van
Noord-
de
historisch-landschappelijke ondergrond is
slechts
rond
regionale
door enkele
de
van
de
West-Nederland
Van Oosten
staan
Kop
in
om
Afgezien
geven.
af van
Laag-Nederland
bijzondere plaats
ingenomen
de
standaardwerk
in
te
Schoorl, 1999], wijkt
Nederland
heeft de
en
in
kustlijn
op
zijn
gemaakt
Pons
genoodzaakt
onderbouwing
van
bracht, waarbij hij heeft
nadere
Schuyf nauwelijks
en
reconstructie Ven
de
van
(gebaseerd
van Renes
zich
zagen
een
gehanteerde criteria
en
verloop
Holland
86
van
door hun
tussen
weergeeft.
en
Schuyf in de Atlas van
het
legenda weggevallen, waardoor
grotendeels
gebaseerd op van
is
van
Van de Ven. Deze
kaart
versie
gedrukte
Nederland' onderscheid
Nederland
kaart is
de
Op
geografische landschapskaart van
Afbeelding 3. aard
De
en
de
van
grens
het
veen
tussen
de veenvlakte
de
en
klei-op-veenvlakte ten
noorden
Oude
van
Rijn
de
van
ten
de
tijde
veenontgin-
ningen(uitsnede uit de Historische
Landschapskaart van
het
Nedersticht).
Op de kaart zwart
men
alle
zijn
in
toponie-
aangegeven die
vóór het
jaar
1200
in de archieven
zijn
vermeld. De
vermeldingen tussen 1000
en
1200 staan
in cursief, de vermel-
dingen daarvóór zijn niet cursief.
Bron: De Bont
(2008, Afb. 139).
Reliëfrijk Om dit
veen
oorspronkelijke
reconstrueren bronnen
ter
(schaal
vervangen
door veen.
eutrofe
voorstelling van
oxidatie, klink
en
indicatieve
gehouden) zeeniveau het
jaar
van
de
de
ontwikkeling,
hoogte boven
toppen
van
nemen
aard,
(constant
het
kon
wikkeling (bosveen) zijn (2008,
niet
Afb.
aangegeven.
nog
de
al., 1994). venen
zal
nen we met
eeuwse
archief se
Het
karakter
oorspronkelijk reliëfrijke
men
er
behulp
tevergeefs van
de
op
sporen
zoeken. die
agrarische veenontginners zijn achtergelaten
ook
in
hier de
veenmorfologie reconstrueren.
Gelukkig
door het
van
kun-
de middel-
topografisch
vroegmiddeleeuw-
veen
in
veen.
Over de exacte
verdeeld,
maar
drie
wij
hoofdvormen
in
onderscheiden, namelijk de veenvlakte
veenkoepel basis, trofe
of
top
veenrug
met
HAMER NR
de
Een
werd
3/A
het eutrofe tot
meningen
vanuit dat
er
a
onder-
voorkomen,
weer
de
oligo-
U meter boven
het
veenmorfologie
veenkoepel, maximaal
door
'tussenlaag' en
de veenrug
uitgegroeide
gekenmerkt
de veenrug
2009
we
tot 3
de
uittorenen.
moerasbos,
-
dat
de historische
mesotrofe
of kam. Van
randen bedekt
GRONDBOOR &
(Afb. 3),
meestal een
gaan
konden
en
door
rietzeggeveen
en
hoogte zijn
streken wel
onze
en
Veenmos-
konden
veen
nog
te
gevoed
Hoewel
(Afb. 2).
daar
zeggerietveen zijn
dat slechts wordt
tot mesotroof
zeeniveau
en
en
laagveen
gunstige 'natte' omstandigheden
toenmalige zijn
en
topogra-
mesotroof
eutroof,
rietveen
archief
en
1:50.000).
tot
en
ook naast elkaar
in
te
bodemkaarten
hier
oude,
Het mesotrofe broekveen
trofe venen
Er et
wat
onverdachte
voedselrijke omgeving.
een
doorgroeien
oligotroof
39).
de successie
in
1 ;2.500
hoogveen
Bosveen,
veentypen
onder
veen
twee
topografisch
het
de
venen te
historische
Wageningse
en
om
tussenpositie
een
veen rond
800. De kleiafzettingen in de eutrofe veenont-
Bron: De Bont
venen
scheiden
de
(schaal
termen
is oligotroof
regenwater.
Afbeelding 2.
is
wenselijk
gebruikte
oligotroof
veen
de
groter)
te zien
is het
steeds
of
in
minimaal
negentiende-eeuwse kadastrale
op
fisch kaarten
Daarbij
reliëf
ons
beschikking:
1:50.000
zoals dat
Schematische
staan
een
en een
eutrofe
oligo-
veenkoepel waren
maar
de
hogerop de helling
87
Afbeelding 4. Aantasting en behoud
van
het
topografisch archief in
Amstelland,
aangegeven op
een
uitsnede uit de
topografische van
kaart
Nederland,
blad 25,
lijke
oorspronke-
schaal 1:50.000,
uit 1850.
Bron: De Bont
(2008, Afb. 343).
Legenda:
deels
uitgeveend
uitgeveend onland
jongereverkaveling versteende aangetaste
verkaveling verkaveling
maximaal wateroppervlak
werd
het een
vlakte laat
steeds opener
onderscheiden die
op
de
landschep.
De eutrofe veen-
zich historisch-chronologisch de
van
gezien moeilijk
klei-op-veen-landschappen, zoals
bodemkaarten
zijn
kleibodem ook trad
aangegeven.
gen De
klei-op-veen-landschappen kunnen
zijn
ontstaan:
afgezet. een
Vóór
rivieren
oevers
of
na
kon
de
het
ontginning zijn landschap
gewicht klei
komen
omdat
van
de
of
de
rivieren
er
kleilagen
konden
werd
treden
en
de
klei
afgezet.
hele
dicht
bij
een
Door het van
kleiafzettingen
veen
buiten dikker
werden.
die
88
zal
bodemkundige,
zo'n
die slechts tot
bodemprofiel eenvoudig
als
1.20
liggen.
en
arealen een
veen
van
was
fluviatiele
3A
-
veen
2009
-
voor
had
na
de
de
het resultaat maakte
daling
het
van het
van
de
alleen
kleien
ontgonnen
van
tijd
een
ontginnende
moesten ontwateren
de
aanzienlijke kerngebieden, zelfs
gemiddelde fysisch
echter
dijkdoor-
na
afgezet.
tot minimale
verloop
blijft
immers
een
geheel
geograaf
natuurlijke
mens
in
gang
hetzelfde. Voor
nogal wat of
de
westelijk
tegenhanger van
niet alleen
of deze oxidatie
of door
en
of zeeafzettin-
de Late-Middeleeuwen
werden
vormt de
verschrompelen
Het is
in
mariene
konden
groot belang
gezet:
kunnen
ging dalen
de rivier-
bedijking
met de
en
veenbedekking kon
oorsprong
de
het westen
Hierdoor
verdwijnen. niet
het
van
veengroei.
Na
van
de Zuiderzee
fluviatiele
nog
Oxidatie
m
GRONDBOOR & HAMER NR
te
het maaiveld
invloed
samenhangt
ontginners
de boor van de
diep reikt,
pas
direct
waardoor onder
veengebieden in
veenrug In
op
kwamen
braken
buiten
vaker
toen
kleiafzettingen
ontginning dateren. Door ontwatering
rivierengebied -
als
met
over
pakket
de rivieren
al
veendek tot
te vaak
periodiek
het
waardoor
Zo kon
oligotroot
eutroof veenvlak werd
ineengedrukt,
oevers
kleilaagjes.
en
een mesotroof
traden, waardoor
oorspronkelijk
hun
voor
veenbandjes
zelden
ontwikkeling
en
kan
ontginningen
wijzen
spekkoek zijn opgebouwd: een bodemprofiel
afwisselend
hun
de klei de
twee
op
de
oxidatie
venen
De
zijn aangemerkt.
van na
uit of
zij
veenvlakte.
een
de
topografisch archief
Het
Ondanks karteren
vele
nog
verantwoorde al
niet
dan
met
onduidelijkheden
de eerste
van
reconstructie
reliëfrijke
oligotroof
veen
venen
de
op
mountains'
Ook
beantwoord. vullen
immers
hebben
en
de
dat een
duidelijk
of
vanuit
het uit-
bij
voor
een
vroegmiddeleeuwse,
bodemkaart
de bodemkunde
niet worden
jongere landschapsveranderingen
voor
oudere
deel
belangrijk
een
eerst een
het
deze
drooggemalen land
weer
oorspronkelijk
van
mesotrofe
De veenvlakten en met
klei-op-veenvlakten
turf
mineraalrijke
te kunnen
gaf namelijk
te veel
later
al
richting
een
te veel
de
branden
Deze
as).
In een aantal
het
landerijen
doet zich
situatie
voor
dat
deze
vallen
grotendeels verloren arealen
uitgeveende (de
met
ogenschijnlijk tegenstrijdige
gereconstrueerde reliëfrijke
de
vraag
venen het
het
landschap bepaalden. Gelukkig
die
de
in
momenten achterlieten
hun
en
af te
5).
dat
nog onontgonnen komen,
ook
maar
de
van
venen
om
de
naburige
bakenen, begrensde
door
soms brede
zijkaden,
achterkaden.
en
gegaan
van) oorspronkelijke mesotrofe-
kernen
ontginners,
Afb.
zijdwendes (zie
of Tienhoven,
Om te voorkomen
kon
ontginningsblok
door
een
bijna dwingend samen-
oligotrofe veencomplexen. Blijft zo
is
het
men het
heet
gevallen weerspiegelt
verantwoordelijkheden ten opzichte
in deze veenderijen weliswaar
archief
topografisch maar
dus de
manier
ontginningsboerderijen
de
van
op
elkaar
tijdelijke
deze
op
zoals Achthoeven
ontginningsblok.
afstromingswater
de nieuwe
op
ook als
ontgonnen
dorp,
ontginnerscollectieven Daarbij
werd
aantal
Haaks
afwateringssysteem,
Een stuk veen dat
oorspronkelijke
rand
strokenverkave-
regelmatige als
ander
een
afstand van
neerslagoverschot
van een
of
aan de
zijn
veengebied.
de
het
(deze
het
alleen
ontginnerscollectief
binnen
haard
in
regelmatige
op
gegraven.
naam
men
gaan plaats-
een weg
element
ontginningsblok.
het
venen.
waren
als turf in
om
brouwketel goed
en
de
oligotrofe
en
mineralen verontreinigd
onder de
en
ook in
of
veengebied,
bij
bepaalde
kon
ontginning
waterloop,
rechtlopend
waterberging.
wijzen grote oppervlakken uitgeveend
de
een
as werden
maar
ver-
een
dan niet
Dit kon
of meer
van
9)
stuk veen
zogenaamde ontginningsas (of ontginnings-
van waaruit
vinden.
Afb.
van een
ling fungeerde niet
drongen (Afb. 4-).
Zo
ontginnen
sloten
elk kaartblad
veenaanduidingen hiermee
het
Bij
min
ge-
deze 'Dutch
van
omvang
van een
zijn
moet
Ontginningswijze (zie
basisl
gebied
de kern
veenrug
oorspronkelijke
was, kan
de
van
oorspronkelijke veenkoepel weest. Wat de
het
was
beslissings-kaartlaag’
in
het
de
aanzien
van
bieden
nageslacht,
het verleden
wannéér
de
sporen
verschillende
op
archief
topografisch
hiervoor duidelijke aanknopingspunten
(Afb. 8).
Middeleeuwse
agrarische
Afbeelding 5.
veenontginningen Middeleeuwse
Het
agrarische veenontginningen worden
door een
gekenmerkt
aantal
beperkt
topografische fenomenen,
of
verkaveling, verloop
zeer waar
archief
juist
de
van
zoals
regelmatige
een
een
een
zoeken,
precies betekenen:
welke
herkenbaar
zijn
moet alles
en hoe
wat
mogelijk zijn -
een
-
Het
oxidatie
en
door
een
veel
van
het
veen. Doordat
in
Bron: De Bont
in
het
is dus niet
zo
topografisch
deze
wordt
rivier
ook
nooit
historici
niet
geografisch
naar
boven
wordt,
De
ontgonnen venen werden oorspronkelijk
bedrijf uitgebaat: akkerland
structuren
interpreteren? Daarbij
moderne vaderen de
brede
mens
een
Homo
deden liever
niets
niet te ontwateren
Brede
na
teveel. Het door
verloop
ontstond
van
(Afb. 5|
zijdwenden,
dat niet
economicus
zijdwende, waarbij
pseudo-kade beeld.
duidelijk zijn
die
is
zich
venen en
het
ontginning
eerste
niet
komen
alleen
is. Ook
tijd
een
daarvan door in
ook
vaak
ontginnings177-
en
195).
een
de
voortduurt. Al snel
gekomen,
gonnen
vooral
specifieke plaats
in
van
het veen
goed
afwijkende
reliëfrijke
onderdelen
van
maar
binnen
nieuwe
een
akkerland
de
complex,
de
eerste
deze
zeker
enkele keren
beweging worden
van
klink
en
vandaag
de
en
omvang
naar een
ont-
nieuwe maken
aan te
veenrug
ingezet
pas
vernatten
werd. Door
de
de
van
gesteld (Afb. 6,
van
gemengd
Na
ontginningen gereed
zodanig
moeilijker
als
oxidatie,
dag
maaiveld
akkerbouwfase
deze
van
de
veenkoepel of
vooralsnog
kon
proces
het
gronden, waardoor steeds
weidegrond.
dat tot op
nadat
daalde
en
bruikbaar linker-
van
een
en
veen-
hoger gelegen
herhaald.
voor-
topografisch in
een
middenkolom). Afhankelijk
deel
natuurlijke
voor
belangrijke
in
een
hun
het
werd
onze voor-
werd
maaivelddaling ingezet,
waren
of kan
verschijnsel
historisch-topografisch ontginningsskelet,
nemen
pp.
aanwijzen,
vormen
alleen
een strook
jongere verkaveling vrij eenvoudig archief laten
zijdwende minder
de
of meer kaarsrecht
dat akkerbouw
het
er
en
(2008, Afb. 90).
gronden hogerop mag
klink
de
gemaakt.
Daarnaast
De situatie nadat
B)
zal daar het maaiveld minder dalen.
gedraineerdwordt,
specifieke configuraties zijn
gereconstrueerd
die
knikken
probleem
maar wat
deze te
zo stroomt
afweging
worden
min
lang,
historisch-geograaf
moet
naar
getrapte spieën,
verkaveling.
De situatie vlak
zijdwende. A) veen.
maaivelddalingheeft plaatsgevonden door
(bredel zijdwenden, achterkaden (zie Afb. 9), overhoeken, at dan niet
de brede
van
ontginningvan het
historisch-
strokenverkaveling, ontginningsbases, zijkaden
bloklanden,
principe
de
na
de
bewoningsgeschiedenis (De Bont, 2008,
Halverwege de ideale
de
vorige
herontdekte Van
der Linden
de middeleeuwse
agrarische
eeuw
maatvoering
van
veenontginningenvan dertig
roeden
(ca.
dat deze
115 x
1250
onafhankelijk
m|.
van
Het
de
sloten
rondom
zo'n
morfologie is
gebieden 'ongeveer'
als
3M
-
in de
zes
voorling
ideale
maatvoering,
venen, in
op,
niet alleen de
maar
tijdelijke waterberging
GRONDBOOR & HAMER NR
bij
gehanteerd. Blijkbaar
perceel
afwateringscondities ook
blijkt
2009
voldeed
in
de
alle
veen-
leverden
de
gunstigste
deze
nattere
slootlengte jaargetijden.
89
Afbeelding 6. Vereenvoudigde weergave de veenkoepel Voor
90
enkele
veenkoepel en veenvlakte
fasen. De
jaar
van
weer, de middelste
eerste
rij geeft de
1000. De derde
waarbij het
reliëf
(aangegeven
met
rij
van
zijn
sterk
toont de
slechts
derde
pijl).
ontginning
enkele
van
de
veenrug
De
ontginningsfase. En de vierde
is verdwenen,
en
eenveenrug en een
de rechter kolom de
dorpsgebiedenuitgewerkt.
vereenvoudigdeuitgangssituatie weer
de veenkoepel
de blauwe
ontginningsfasen van eenveenkoepel,
kolom de
de
afbeelding wordt
veenrug verder
rij
van
De afbeelding
rond
helemaal
is ingezakt
besproken
en
het
ontginningvan
toontvan
jaar 800.
onderaan
veenvlakte. De linker kolom
De tweede
geeft
in de veenvlakte
boven
een
rij
de situatie
GRONDBOOR & HAMER NR
3M
"
2009
naar onder
laat de
eerste
199
-
van
230).
klei-op-veenvlakte.
de verschillende
ontginnings-
ontginningsfase zien
de weer van toen
totale omkering
in de tekst. Bron; De Bont (2008, pp.
geeft de ontginning van
de veenvlakte of de
rond
ontginning voltooid
de afwatering is
het
was,
opgetreden
Bedenk
wel dat de
langs natuurlijke
ontgonnen veengebieden alleen
weg
windwatermolens eeuw
de
venen
en
werden
opgericht. Bij
afwateringsgroef
en
men
dwarssloten
pas
in
het
want
begin
een voortdurende
nieuwe
die het
pp.
afwateren,
van
de de
(secundaire
en
oorspronkelijke
tertiaire!
-
in
door
de
ontwatering
en klink trad
15 e
niet
veensystemen
logie
van
de
sloten
middeleeuwse
hebben
aardig
soms
237-
nog
eerste
verslechtering
waterbergingsmogelijkheden
verkavelingspatroon (De Bont, 2008,
konden
verdoezeld
2/151.
-
van
nadat ken
op.
Bij
een combinatie
historische
van
structuren in
enkele
historische
fysisch-geografische (vooral
bodemkundige) ontwikkeld de
en
gegevens
informatie is
voor de
veenruggen,
spaarzaam
een
aanwezige
ontginningsmodel
middeleeuwse ingebruikname van
veenkoepels en (klei-op-)veenvlakten
[Afb. 6|. Daarbij zijn
de
volgende
vaste
de
van
in
de
tuur
niets
verkavelingsstructuur
reliëfrijke te
de kennis
venen. Om
optimaliseren
hoogste
delen
de
richtten
van
het
en
van
verkavelingsrichting de
de
van
morfo-
En
zij
op
anders
hun
-
meer
verkavelingsstruc-
de kinderen
ontginners
hun
niet
onontgonnen veenhelling
van
in
de
sloten
de flanken te
ontginningsblok-
vernatting
ontginningen uitgebreid
nog
de eerste
-
venen.
op
de
en
klein-
rekening In de
met
veen-
verplaatste top
van een veenrug
stond
doen dan de ontginningsstruc-
domweg verder
het
bevat
praktijk
het
veen in
topografisch
oorspronkelijk reliëfrijke de
door
ontginners
richtten
het veen.
hen
In de
weerspiegelt
oudste
de veranderde morfologie
koepels
ook de
te
verlengen.
uitgangspunten
gehanteerd:
-
veranderde
de
het aanpassen
kinderen
het topografisch archief,
werden
was,
tuur hielden
Vanuit
de
decennia
verlengd tegen
en
oxidatie
algehele daling
het veen;
enkele
mogelijk
een
maar
op,
akkerbouw in
na
daarbij optredende
en
alleen
ontginners
van
de
archief
middeleeuwse
van
veenontginningengecombineerde kenmerken veenkoepel-
en
de
agrarische van
de
veenrugontginning.
ontwatering en afwatering zij
veen;
hun
sloten altijd
op
de
In de
veen-
Daar
was
en
van
klei-op-veenvlakte speelde het
begin
af aan de
dit alles
afwatering
overal
niet.
even
Afbeelding 7. De Stichtse Venen
ten
noorden van
de stad Utrecht weergegeven op de Actuele
van
Hoogtekaart
Nederland.
Bronnen: Actueel
Hoogtebestand Nederland
en
(AHN)
De Bont
(2008, Afb. 130).
GRONDBOOR & HAMER NR
3/4
-
2009
91
Legenda: eutroof
veen
mesotroof veen
oligotroof
veen
Grote Hollandse secundaire
Waterscheiding
waterscheidingen
Afbeelding 8. Het
reliëfrijke natuurlijke veenlandschap van Amsterdam
een
nog
niet
Bronnen:
slecht,
topografie TMK
zoals in
rechtsonder
net
rivierduinen
In
aan, of
Ide toppen uit
6
afbeelding
de
al wat
Formatie
zijn
enkele
natuurlijk veenlandschap de
afronding
beeld
voorbij de
de
van
gebracht. gegaan
reliëfrijke
Zo
een
elke
ning tegen
de
Pas
bij
oudste
in
de
de
deel
rond
het
jaar 800
Spieringmeer en
met
een
deels
dichtgegroeidIJ,
de Haarlemmermeer.
III).
6 is
aan-
ontgin-
oeverwallen verdronken
genese
het
jaar
sterk
de
tot na
in
van
in
uit
het oudste
Afbeelding binnen
de
zijn
toelichting.
lineair
achterkade
van
ontginningsblok.
GRONDBOOR & HAMER NR
9.
Kenmerken
ontgin-
bebouwing
oorspronkelijke
in
bewoning
bewoning
ergens
'doorschuiven' werd
de
bestond
hoevenzwerm
boerderij
het
van
800
vereenvoudigd
van
aangeven
veenhelling op
gegroepeerd langs het
het
(2008,
de
van
Kreftenheyel,
dat de eerste
als
kavel.
die
De Bont
eerste
de
waarschijnlijk
ontginningsblok lagen: 'eigen'
92
fasen
feit
zeer
dan
van rond
het
bij
aan het
venen
veenboerderijen
van
ontginningen is
de
voor
lager
omgeving
dwarsdoorsneden
praktisch geheel
van
en
de oudste fasen
en
afbeelding
in
lagen vaak
venen
Zaan
aangevuld naar
de rechterkolom
gelijk
of donken
1850
en
vereenvoudigde
de
in
Deze
gegeven.
ning
doorgegraven Amstel
3/4
-
2009
van
een
veenontginningsblok.Zie
kader
voor
Soms
bleef er wat
bewoning de
van het
diepte
het
verder
nog
in
bewoning
het
maar meestal
ningsblok achter,
het
mee
De
veen.
oudste
schoof
veen
in, afhankelijk
nieuw-aangemaakte akkerland.
Van
fisch
archief
morfologie deze
zijn
van het
veen. In
veranderingen
verkavelingsstructuur vastgelegd, oudere in
de
ondergrond
kon
weer
gevolg het
daar
en
de
van
in
waar
bodem 5
de Bodemkaart
1:200.000.
van
Stichting
Renes.
H.
(J.),
&
tussen de in
7 is
toelichting
de
Vecht het
plaats
te zien
duidelijk de
van
kerk
wat
de relatie
zijn opgeschoven (Gottschalk,
veen
door oxidatie
1956),
het
en
de
land.
de
op
Nederland
van
kaarten
5 en
In:
Schoorl, H„
in
Atlas van
wat
archeologische
jongere
deze
van
archief-
mogelijk
de
om
3,
nr.
pp.
83
89.
-
westelijk Waddengebied en
oudste
het
rond
veenlandschap
In combinatie met de
'verdronken',
Spieringmeer worden
800
konden
ook
de
de
loop
in
de
1550.
De
convexe
het eiland
kustboog:
al
deze
op
van
Wijk, P.A.M.,
Atlas van
8).
landschapsbeeld
Middeleeuwen dat in
de
van
jaren zeventig
de Amstel
Amsterdam
Ven,
G.P.
Nederland
van
de
lred.1,
Leefbaar
manier
voor
worden
herzien.
De
rest
ogen
had, waarbij
moest worden
nog
met
-
de
Pons
maar waar
IJ
bij kon
worden
nodig
wacht
nog
van &
Hallewas,
LITERATUUR
het
Nedersticht;
een
Utrecht.
DLO
Staring
de
veer,
Centrum
rapport
pp.
Zagwijn, W.H.,
provincie 133.
nr.
Wapeningen. Chr.
het blad
Hollands
Nederland
gewelt;
Hol-Tands
van
cultuurhistorische van
Onder-
hoofdstuk
25
J.F.
1994.
Borger, G.J.,
waeters
geografische gezicht
de in
paleografische Nationale
Vroegmiddeleeuws Noord-Holland
In: 1991.
landschapsverkenning
Bont,
de nieuwe
Nederland.
Vroege Middeleeuwenvan
historisch
van
landaanwinning
Utrecht.
D.P.
Kaart van
Het
en
Woltering, P.J., Besteman, J.C., Regteren Altena,
gebracht;
op
benadering.
Bont, Chr.de,
.
(versie 1.0; www.noaa.nl.).
dichtgegroeid,
'veen-Nederland'
Bewonings-
2003 5
zoeksagenda Archeologie,
deel
het
en
J.C. &
2006.
kaarten van
Vroege-
een
gegraven
veen was
onderbouwd, van
in
deel 2:
laagland; geschiedenis
Nederland.
Vos, P.C.,
Wageningsebodemkundige
tijdelijk
-
eindelijk
deze
de
van Noord-Holland
de
deel
geschiedenis. 's-Gravenhage.
waterbeheersing
(De Bont, 20081.
Terschelling,
en
de
1984.
Toelichting bij Het
Vlieland
Texel,
L.. Renes. J., Schuyf, J., Vervloei, J.A.J., Visser,
de
van
tot
westelijk Waddengebied en
1. Schoorl.
zijn
Afb.
het
Thurkow, A.J., Harten, J.D.H., Knippenberg, H., Prins,
eeuwen
oudste fasen
en ruimte
tijd
en
Laatmiddeleeuw-
van
de Haarlemmermeer
en
begrensd
in
gedetailleerd
gereconstrueerde die in
eilanden
tijd
alleen
maar kon
vervroegen,
uitgekarteerd (zie
worden
verkavelingsstructuur
was
die in de
het niet
was
geschiedenis van Amsterdam eeuwente
morfologische rijkdom
se
kennis van
met
grote hoeveelheid
'teruggeredeneerd',
omstreken met enkele ook
en een
gegevens
literatuurvermeldingen
en
moesten worden
veenmodellen, aangevuld
editie
Neder-
Texel, Vlieland, Terschelling. Bijdragen
behulp
2
Historisch Geografisch Tijdschrift,
Texel tot circa
Met
kaart;
deel
1999.
Het
zandreliëf.
6 in
de nieuwe
van
Wetenschappelijke
2'jaargang,
dek-
dagzomende onderliggende
weer
van
de vanaf
Westbroek,
van
is
veenontginningendie gefaseerd
aangevangen
Bodem-
1984.
Schuyf, J„
Historische geografie
omslag
bodemopbouw.
afbeelding
Nederland
voor
kartering. Wageningen.
(Bewoningsgeschiedenisl In
Groningen.
1974.
Noordholtand; toelichting bij
van
van
schaal
E., 2003.
Nederland.
van
M.F. van,
Oosten,
blad
de
een
als een
&
Th.
Wong,
ondergrond
De
de
topogra-
als knikken
dagzomen,
Pons, L.J.,
de, Geluk, M.C., Ritsema, I.L.,
W.E. &
De
van
belang zijn
als
E.F.J.
Westerhoff,
boerderijen volgden hierbij
veranderingen in verkavelingsrichting veranderende
Mulder,
ontgin-
deze lineaire
en
S.
450
-
kaart
de
Archeologische
(schaal 1:100.000). Bruines,
1994.
Binnen-
jaar boezembeheer
Noorderkwartier.
145
in
Noorderkwartier,
in
Edam-Wormer-
150.
1986.
Nederland
in
Nederland,
het Holoceen.
deel
1. Haarlem
Geologie 's
van
Gravenhage.
2008.
de,
Vergeten land; ontginning, bewoning waterbeheer
in
gebieden (800 Universiteit. als Atterra
de westnederlandse
-
1350).
Dissertatie
Wapeningen (ook
en
veen-
Wapeningen
verschenen
Scientific Contributions
27.
Wapeningen). Diepen,
D. van, De
bij
1968.
bodem blad
8
van
(NeBo-kaart), Gottschalk, M.K.E., De
Nederland
Wapeningen.
venenten
Tijdschrift Koninklijk
oosten
Neder-
Aardrijkskundig Genootschap LXXIII,
207
Henderikx, P.A.,
-
223.
1987.
De beneden en
1:200.000.
der Stichtse
de Vecht. In;
lands
pp.
schaal
Toelichting
van
1956.
ontginning
van
Noord-Brabant.
de Bodemkaart
van
bewoning
Hollandse
delta
van
van
Rijn
en
de Romeinse
Studiën
19.
Maas; Landschap
tijd
tot
ca.
1000.
Hilversum.
GRONDBOOR & HAMER NR
3/4
-
2009
93
