Die stad, dat jaar
Koos van Zomeren Die stad, dat jaar Roman met aantekeningen
Uitgeverij De Arbeiderspers Amsterdam · Antwerpen
De auteur ontving voor dit boek een werkbeurs van de Stichting Fonds voor de Letteren.
Copyright © 2009 Koos van Zomeren Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van bv Uitgeverij De Arbeiderspers, Herengracht 370-372, 1016 ch Amsterdam. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from bv Uitgeverij De Arbeiderspers, Herengracht 370-372, 1016 ch Amsterdam. Omslagontwerp: Jan van Zomeren isbn 978 90 295 7201 9 / nur 301 www.arbeiderspers.nl
1
Je had de bromtol, de mondharmonica en het duikelaartje, deze drie. Maar toch vooral de bromtol. Je moest pompen om hem in beweging te brengen en dan zwierde en zong hij een tijdje, om vervolgens te vertragen, op zijn kant te zakken, weg te rollen en tot stilstand te komen. Ik loop met de hond in het bos en dit beeld valt me in en ik denk: het leven is een bromtol – een vrolijk gekleurd blikken gevalletje, roerloos achtergebleven in de kinderkamer. Dat komt, ik ga een roman schrijven. Als je een roman gaat schrijven vallen je voortdurend van dat soort dingen in. Fijn is dat. Ik ga een roman schrijven en om te beginnen... om te beginnen zal ik maar eens een sigaar opsteken. Ja, ik weet het, roken is dodelijk. Dat heb ik ervoor over. Ik rook om ongestoord te kunnen werken. Maar ik denk ook weleens dat ik werk om ongestoord te kunnen roken. Ik ga een roman schrijven en ik heb er zin in, ik ben vol goede moed. Tegen de muur tegenover me staat een tafel met stapels boeken die allemaal, zij het soms met kunst‑ en vliegwerk, in verband kunnen worden gebracht met mijn onderwerp. Verder zijn er legio mappen met aantekeningen over gesprekken die ik heb gevoerd, kranten en tijdschriften die ik heb doorgewerkt en dingen die me al doende te binnen zijn geschoten. Ik zwem in het materiaal. Maar zo schrijf je geen roman. Een roman haal je niet uit het archief, maar uit je verbeelding. Je zou dus net zo goed kunnen zeggen dat ik vertwijfeld ben. Ik verzuip in het materiaal. Afijn, het doet er niet toe hoe ik me voel. Ik zit eraan vast. Werktitel, werkplan, werkbeurs – deze roman is een project ge5
worden. Voor het eerst van mijn leven heb ik geld gevraagd van het Fonds voor de Letteren. En gekregen. Zíj hebben er vertrouwen in. Zo ben ik nu zowel moreel als contractueel verplicht om er het beste van te maken. Elk moment dat ik aarzel over de volgende zin (of de vorige), groeit mijn schuld aan de samenleving. In de aanloop voor dit boek heb ik Wieneke Weusten gebeld. Het was in dertig jaar misschien de tweede keer dat ik haar sprak. ‘Wien,’ zei ik, ‘ik ga een roman schrijven over Nijmegen in 1972. Vooral sp natuurlijk. Zullen we eens herinneringen ophalen aan die tijd?’ Met Wieneke samen kwam ik in de gemeenteraad, in 1974, de eerste verkiezingen die de partij zetels opleverden – twee in Nijmegen en, toegegeven, drie in Oss. Mevrouw Jaspers was het toen. Wieneke en Leon. Ach, wat waren we dik met Wieneke en Leon. Toen Daan leerde praten verkortte hij haar naam tot Wienko, een van zijn betere vondsten (maar de beste blijft afantje voor olifant). Daan is precies midden in 1972 geboren, op 30 juni. In het Radboudziekenhuis. Wat me van zijn geboorte vooral is bijgebleven is het plotselinge inzakken van de buik van Iris. Dát had ik kennelijk niet verwacht. Het was op een vrijdag. In de namiddag reed ik naar mijn vader en moeder in Arnhem – ik denk dat ze nog geen telefoon hadden. Na terugkeer in Nijmegen voegde ik me, ook omdat Iris toch niet thuis was, bij een stel kameraden die inmiddels een afdelingsvergadering of scholingsbijeenkomst achter de rug hadden, wat betekent dat het al laat op de avond moet zijn geweest: wij waren nooit vrij voordat het laat was. Ze zaten in een kroegje, en volgens mij was dat kroegje aan het Mariaplein, naast de bakker op de hoek van de Dominicanenstraat. Maar nu kan ik niemand vinden die het bestaan van dat kroegje bevestigt, zelfs Hans van Hooft niet. Dat daar op de hoek een bakker zat, dat wel. 6
‘Goed,’ antwoordde Wieneke. ‘Maar is er haast bij? Ik sta op het punt om voor een half jaar naar Frankrijk te gaan. En,’ voegde ze er bij wijze van waarschuwing aan toe, ‘ik zeg je van tevoren: ik heb alleen maar préttige herinneringen aan de partij.’ Want ja, ik heb er eerder over geschreven, over dat verleden van ons, maar altijd in terugblik, altijd met voorkennis over de afloop, doorgaans grimmig, soms ronduit vijandig. Dus dat hoeft niet nog eens. Geen roman over hoe het was in 1972. Nee, het is 1972, we zijn bezig de hemel te bestormen, en het is fantastisch dat we daarmee bezig zijn, of in ieder geval opwindend, of in ieder geval onvermijdelijk, een historische noodzaak. Het is 1972 en het jaar eindigt zoals elk jaar zo’n beetje met Kerstmis – de Amerikanen gaan als beesten tekeer in Vietnam, en Nederland, je kunt niet weten, staat op de drempel van het socialisme. ‘Dat geeft niet, Wien,’ zei ik. ‘Je mag zo positief zijn als je maar wilt. Laten we gauw een afspraak maken.’ Zo ook met Herman Beekers, Theo Thomassen, Theo Cornelissen en Henk Frencken, allemaal mensen op wie ik erg gesteld ben, of op z’n minst erg gesteld ben geweest. En Hans van Hooft? Zelfs met Hans van Hooft kan ik niet praten zonder dat er iets weemoedigs de kop opsteekt. Niet omdat hij me zo sympathiek was, echt niet, maar omdat ik hem gekend heb, en omdat hij mij gekend heeft, ongeveer (stel ik me voor) zoals soldaten elkaar gekend hebben in de loopgraven. Na een groot aantal jaren in de gemeenteraad, waar hij min of meer mijn opvolger was, is Hans wethouder geworden. Hij heeft een eenvoudige, sfeervolle kamer in het oude gedeelte van het stadhuis. Daar liet hij me een foto zien van de kinderen uit zijn tweede huwelijk. Leuke kinderen. Maar bij Marjo had hij ook leuke kinderen. We hadden afgesproken aan het eind van een vrijdagmiddag en waren bovendien allebei verlaat door een file voor de Waalbrug – Hans moest uit Doetinchem komen, waar hij aanwezig 7
was geweest bij de ondertekening van een of ander convenant. ‘Wijken,’ zei hij toen ik naar zijn portefeuille informeerde. ‘Dus jij zit nog in het Waterkwartier en het Willemskwartier,’ concludeerde ik grijnzend. ‘En de Wolfskuil en de Rozenbuurt en Bottendaal,’ vulde hij aan. ‘Jazeker!’ Het lijkt me weleens mooi, zoveel continuïteit in je leven. En het lijkt me ook weleens vreselijk. Dan vraag ik me af of iemand als Hans van Hooft er echt wel meer van terecht heeft gebracht dan iemand als ik – gemeten naar de ambities die we hadden. Na een half uurtje kwam de bode beleefd vragen of het nog lang zou duren; er was verder niemand meer in het gebouw. ‘Nee,’ zei Hans, ‘dan gaan we ergens anders verder.’ Hij wist wel een café. Hij heeft tegenwoordig een beetje een buikje. Je hebt altijd het gevoel dat dat nep is bij mensen die je alleen maar mager hebt gekend. Marjo van Hooft, of Janssen dan, ben ik trouwens ook tegengekomen. Op een congres van de sp. Ze zat een paar rijen vóór me. Ze begon te stralen toen ze me zag. Ze stak haar arm op en wees naar haar pols, waar de afgevaardigden kennelijk een bandje droegen. Ze dacht even dat ik weer lid geworden was. Ik vond het sneu om haar teleur te stellen. Dat congres werd gehouden in Rotterdam, afgelopen november – op het moment dat ik dit schrijf is het juli 2008 (en al zal ik deze passage nog honderd keer herschrijven, ik blijf erbij dat het juli 2008 is: ergens moet je een grens trekken). De sfeer was er gedisciplineerd en blijmoedig, zoals je bij de sp mag verwachten. De leiding was in handen van Riet de Wit (Heerlen) en Bob Ruers (Utrecht). Natúúrlijk ken ik die. Slechts bij uitzondering (Ineke Palm!) werd door iemand die het woord nam, nog de aanhef kameraden gebruikt, en dat werd dan met vrolijk rumoer ontvangen, alsof dat in de nieuwe sp alleen maar als een parodie op de oude bedoeld kon zijn. Op zeker moment verscheen achter het spreekgestoelte een 8
man met een, ja, misvormd gezicht. Verdomd, dacht ik toen hij een paar zinnen had uitgesproken, maar dat is Jean Rouwet! Het ging me werkelijk aan het hart hem zo te zien. Jean was een van de aardigste jongens die ik in de partij heb ontmoet. Ik bedoel, bevlogen en vastberaden waren we allemaal, maar hij had daarbij iets goedhartigs behouden. Als ik me niet vergis had zijn vader een boerderij in de buurt van Maastricht en heeft Jean, daartoe in staat gesteld door zijn erfenis, aanzienlijk méér dan evenredig bijgedragen aan de koopsom voor ons pand in de Dominicanenstraat. Kort nadat we dat hadden betrokken, werd hij overgeplaatst naar Hengelo (O). Ik sprak hem aan in de lunchpauze van het congres. ‘Ik herkende je aan je stem,’ zei ik niet al te handig. Hij vertelde dat er iets in zijn hersenen was gebeurd; ik begreep dat dat zijn gezicht zo veranderd had. Onder de honderden congresgangers waren de oudgedienden overigens maar dun gezaaid. Ze bejegenden me allemaal zoals ik ook hen bejegende: allerhartelijkst. Niemand vroeg wat ik daar eigenlijk te zoeken had. Ik had het niet kunnen zeggen. ‘Partijgenoten,’ zei Riet de Wit bij het begin van de middagzitting. ‘Vanmorgen hebben we Hans van Hooft onderscheiden met een gouden tomaat. Nu blijkt er nog iemand van het eerste uur in ons midden te zijn, iemand die intussen een beroemd schrijver geworden is...’ Ze bedoelde mij. Ik stond even op om me aan het congres te tonen en kreeg applaus. Ja, zo kun je het ook beschouwen. Dan ben ik, wat er nadien ook mag zijn voorgevallen, gewoon een van de grondleggers van de partij. En ja, dat was ik. Al met al, bedacht ik achteraf, was het net of je terugkwam in het dorp waar je bent opgegroeid – verblijdend en smartelijk tegelijk. Je bent niet voor niets uit dat dorp vertrokken, maar er zal nooit een andere plaats zijn waar je jong bent geweest. Zo ontdekte ik opeens een parallel tussen de roman die ik zou gaan schrijven en mijn laatste boek over Herwijnen. 9
Toen ik thuiskwam, vroeg Iris of ik nog vrij man was. ‘Ach vrij,’ antwoordde ik. ‘Wie is er nou vrij?’ Datzelfde najaar had het Valkhof een expositie over de seventies in Nijmegen. In dat kader stuurden ze iemand om een interview met me op te nemen. De bedoeling was een filmpje van een paar minuten. Ik ging me, dus zonder dat iemand daar behoefte aan had, te buiten aan een monoloog van zeker drie kwartier. Bij gebrek aan aansporing stelde ik me de vragen zelf wel en al doende verbaasde ik me daarover, deze gedrevenheid, deze wil om de diepte in te gaan, deze poging om de waarheid zoal niet te grijpen dan toch in ieder geval te beroeren. En naderhand bekroop mij het mistroostige gevoel van iemand die wéét dat hij zich heeft laten gaan. Herwijnen en Nijmegen, dacht ik. Herwijnen tot je twintigste, Nijmegen tot je dertigste, en dat is het, dat is alles wat je hebt meegemaakt, alles wat de moeite van het vertellen waard is, en méér zul je ook nooit te vertellen hebben, al word je honderd. Ik vond er niet veel aan, aan die expositie. Maar één ding heb ik er toch van opgestoken – dat ik mijn laatste jaren in Nijmegen heel wat gemist heb. Verklaarbaar? Ja, de dingen waren in beweging geweest en toen begonnen ze te stollen. Het luchtige beslag van de sixties werd uiteindelijk over heel verschillende bakvormen verdeeld. Wijzelf trokken ons, toen onze pogingen om het usn-gebouw aan de Oranjesingel in handen te krijgen waren mislukt, terug op ons bastion in de Dominicanenstraat. De partij slokte ons helemaal op. Je hebt van die vissen die hun jongen bij gevaar in hun bek nemen. Dat deed de partij met haar leden, en het liefst had zij haar mond nooit meer opengedaan. Overdag werkten we in de fabriek, ’s avonds gingen we de buurt in, op zaterdagmiddag colporteerden we met de Tribune, op zondagmorgen kregen we karate van Piet Wigman. Tussendoor werden vergaderingen en scholingen gehouden, en na af10
loop daarvan moesten dan nog de nodige pamfletten worden geschreven en spandoeken beschilderd, want er was altijd wel ergens een bezetting gaande of een demonstratie op komst. (Toen ik uit de partij ging, kon ik eigenlijk maar één bezwaar uitbrengen: je werd er zo vreselijk moe van.) Door ons met de werkende bevolking van Nijmegen te verbinden, isoleerden we ons van de rest. Zo waren we veilig voor weed en wierook en al die andere verleidingen van een in wezen decadente subcultuur, waarvan het ideaal van de zelfontplooiing misschien nog wel het gevaarlijkst was. Kortom, wij bemoeiden ons met de klassenstrijd en verder bemoeiden we ons nergens mee. Slotdebat over de seventies in Nijmegen in het Valkhof, mede of vooral op initiatief van de voormalige socialistische studentenbonden. Deze bonden, ik zeg het voor alle duidelijkheid, waren niet van ons. Ze hadden wel soortgelijke pretenties. Rivalen dus. Maar in de praktijk kwamen we elkaar op den duur weinig meer tegen. Voor hen was de universiteit het slagveld, voor ons was de universiteit niet meer dan een rekruteringsterrein; daar hadden we de mls voor. Het was 6 januari 2008. Ik was gebeld door Anky Marijnissen, de zus van Jan. Zondagmiddag, bomvol zaaltje. Michel van Nieuwstadt was er. We gaven elkaar een hand. Ik vond hem kil, op het vijandige af, wat me vooral bevreemdde omdat ik me van onze omgang (vóór mijn sp-tijd) juist zijn zachtaardigheid herinnerde. Maar misschien herinnerde hij zich op dat moment, of óók op dat moment, mijn belangstelling voor zijn vrouw, Marie-José Schunck. Is het nodig deze naam te noemen? Ja, omdat ik de verrassing dat hij me zomaar invalt, met geen mogelijkheid kan verbergen. Ze was lerares klassieke talen en buitengewoon heftig in haar veroordeling van de dictatuur in Griekenland; ze zag het kolonelsbewind met name als een belediging voor de Griekse beschaving. 11
Ik heb nog steeds een schilderij van Eugène Terwindt, gekocht op een kunstveiling ten bate van het Griekse verzet en/of Griekse vluchtelingen. En ook nog steeds een zwak voor liederen van Theodorakis (dat Iris niet met me deelt). Marie-José heb ik nog eens ontmoet op een literaire avond in het vroegere studentencafé aan de Oranjesingel. Toen maakte ze een wat geëxalteerde indruk. Ze was gescheiden. Ze was ernstig ziek of ernstig ziek geweest. Nu kon ik Michel moeilijk vragen of ze nog leefde. Maar ook buiten de persoonlijke sfeer leek hij die middag in een grimmige stemming. ‘Wij waren de zelfbenoemde voorhoede van een niet-bestaande beweging,’ zei hij (ongeveer) in zijn bijdrage aan het debat. Dat klonk eerder bitter dan geestig, een verwijt aan de geschiedenis. En inderdaad, de geschiedenis heeft velen van ons lelijk voor de gek gehouden. Hugues Boekraad was er ook, maar dat was altijd al een hufter, een naar links uitgeslagen corpsbal. En Gerard Snels. Gerard Snels zei tegen me: ‘Hans van Hooft en jij hebben toen gezorgd dat ik geroyeerd werd uit de mls.’ ‘Dan zul je me wel dankbaar zijn,’ antwoordde ik. Dat vond hij niet leuk. Verder: Arnoud Willems, Sjef van der Wiel, Henk Hoeks, Mieke Vlaar, Mayke van Dieten, Trudy Janssens, Wilfried Uittenhoeve – allemaal namen die me zomaar invielen, allemaal veertig jaar ouder, allemaal enigszins verlegen met al die zinloze hoe-gaat-het-ermee’s. Alleen Pé Hawinkels was er niet – Hawinkels is voorgoed achtergebleven in de seventies, het Nijmegen van toen. En wat de mls betreft – in al dit soort lettercombinaties staat ‘ml’ voor marxistisch-leninistisch. Uit mijn aantekeningen van die zondagmiddag: Nu stelt iedereen de vraag: waarom in Nijmegen? Maar dat was toen helemaal de vraag niet. Toen was het: waarom níet in Nijmegen? Omdat alles nu eenmaal ergens moest beginnen. Omdat voorzitter Mao misschien wel juist met 12
het oog op Nijmegen had gezegd dat uit een vonkje een steppebrand kon ontstaan. En omdat – ja, als je de wereld kunt veranderen, moet je dat dan nalaten omdat je toevallig in Nijmegen zit? Nijmegen. Als ik met Arnhem getrouwd ben, dan was Nijmegen m’n liefje. God, wat een avontuur was die stad. En altijd als ik Nijmegen hoor, klinkt er de stem van Mick Jagger in door. Sticky fingers, 1971, de lp met de spijkerbroek en het ritsje. Ik draai hem nog weleens, als cd natuurlijk. Wild horses. Dat nummer en het bijbehorende gevoel, of in ieder geval de herinnering aan dat gevoel. Their satanic majesties request heb ik ook op cd. Stones in space, een psychedelisch uitstapje. Ik weet nog dat ik dat, als lp natuurlijk, aan Hans van Hooft heb laten horen. Hij stond perplex. ‘Ik dacht dat dat arbeidersjongens waren,’ zei hij verontwaardigd. Muziek mocht van Hans, maar het moest wel proletarische muziek zijn. De Zangeres zonder Naam bijvoorbeeld. Daar kon je tenminste mee aankomen in het Willemskwartier. Laatst had ik het over deze dingen met Herman Beekers. ‘De Stones,’ reageerde hij prompt, ‘de Who, Jimmy Hendrix – zelfs Creedence Clearwater Revival. De beste muziek die er ooit gemaakt is. Allemaal even opwindend. En ik luisterde nooit naar de teksten.’ ‘Ik ook niet,’ zei ik verrast. De stem van Mick Jagger, enkel en alleen dat geluid van hem, net een abstract kunstwerk, volstrekt eigensoortig, een stem die aan zichzelf genoeg had, zowel brutaal als gevoelig, vol passie en hunkering. Bij deze stem smolten al je verlangens samen in dit ene, het verlangen om te zijn. Herman en ik zaten op het niet-beveiligde en daarom eigenlijk verboden platte dak van het sp-gebouw aan de Vijverhofstraat in Rotterdam. De zon scheen. Maar langzaam schoof de schaduw van een hoge muur over ons heen en toen begon het koud te worden. 13
Goed, dat ik een roman ga schrijven, heb ik nu vaak genoeg gezegd. Laat ik wat concreter worden. Bert Staal. Hij is ongeveer van mijn leeftijd, vijf-, zesentwintig (in 1972) en heeft een dichtbundel op zijn naam, allesverwoestende poëzie. Telkens, telkens, als hij Daan Monjé tegenkomt, doorgaans in Nijmegen, misschien een enkele keer in Rotterdam, tuit deze op een wat verwijfde manier zijn lippen ten teken dat hij iets grappigs gaat zeggen. ‘Heb je dat boek nou al gelezen, Bert?’ ‘Welk boek, Daan?’ ‘Hoe het staal gehard werd.’ ‘Nee, dát boek niet.’ ‘Nee, anders was je allang bij de Partij geweest.’ ‘Maar ik wil helemaal niet bij de Partij, Daan.’ ‘En dat komt doordat je dat boek nog niet gelezen hebt, Bert.’ Hij heeft het in de tussentijd ergens op de kop getikt, Hoe het staal gehard werd, roman in twee delen van Nikolaj Ostrowski, uit het Russisch, tweede druk, Pegasus, 1955. Maar Bert heeft geen trek in een discussie over de kwaliteiten ervan. Niet met Daan Monjé. Dan maar liever dat eeuwige: heb je dat boek nou al gelezen, Bert? Moet ik Daan dan een andere naam geven? Of zal ik hem eenvoudig de Geniale Pijpfitter noemen?
14
2
Op zondag 2 januari rijdt Bert Staal met zijn tamelijk betrouwbare Renault 4 naar het doezelige IJsselstadje Z. Zijn ouders hebben daar een patriciërswoning in de buurt van de rechtbank. Na de lunch trekt zijn moeder zich terug omdat ze hoofdpijn heeft, of omdat het zo is afgesproken. Zijn vader, Jacob Staal, maakt van de gelegenheid gebruik om zijn op één na beste cognac tevoorschijn te halen en wisselt in het voorbijgaan een blik van verstandhouding met Hajo Staal, die iets betekend heeft in Nederlandsch-Indië en hier sinds jaar en dag, compleet met zijn bakkebaarden van 1880 en het schouderbelegsel van een soort generaalsuniform, boven de schouw hangt. Als jongens hadden ze rond deze ‘oom’ een web van avonturen gesponnen, waarin hij soms de gedaante van een Albert Schweitzer, maar meestal die van een Van Heutz aannam. Maar laatst zei Rudi: ‘In geval van revolutie moeten we dat portret terstond laten verdwijnen; die man kan de hele familie noodlottig worden.’ ‘En pa en ma, wat moeten we daarmee?’ ‘Ik vrees dat we die zullen moeten aangeven; die zullen wel in een heropvoedingskamp terechtkomen, in de buurt van Vroomshoop of zo.’ ‘Daar maak je je geen zorgen over?’ ‘Over pa in ieder geval niet. Ik denk dat die daar binnen een jaar de leiding krijgt.’ Dus dat heeft Rudi behouden: een droog, Oost-Nederlands gevoel voor humor. Dát, en die vierkante kop, dat slanke en tegelijk stevige postuur. Met zijn trage manier van bewegen en zijn eeuwig geïrriteerde oogleden heeft zijn verschijning niettemin iets melancholieks. Daarbij draagt hij als het even kan een alpinopetje. Hij is jonger dan Bert. Ze hebben ook nog een zusje gehad, maar dat is alweer dood. 15
Intussen heeft Berts vader twee stevige blokken berkenhout in de haard gelegd, zodat het vuur een tijdje vooruit kan. Dan installeert hij zich, het cognacglas wiegend in de palm van zijn hand, in zijn oorfauteuil. Hij trekt aan de vouw zijn broekspijp op, slaat zijn ene been over het andere en steekt van wal. ‘Rudi,’ zegt hij, zijn blik in die van Bert borend. ‘Is die nu werkelijk naar Rotterdam verhuisd?’ Bert zet zich schrap. ‘Heeft hij niet gebeld om jullie gelukkig nieuwjaar te wensen?’ ‘Jawel, maar...’ ‘Dan hebt u dat toch aan hém gevraagd?’ ‘Jawel, maar...’ ‘Dan heeft hij toch gezégd dat hij verhuisd is?’ ‘Jawel, maar waaróm.’ ‘Het schijnt dat ze hem daar nodig hebben.’ ‘Hoe kunnen ze hem daar nou nodig hebben?’ ‘Rotterdam is groot, pa. Ik geloof eerlijk gezegd dat ze daar niet veel voorstellen. En in Amsterdam ook niet. En in Den Haag ook niet. In al die grote steden niet. Ze zijn nergens zo sterk als bij ons.’ In deze laatste zin valt een zweem van trots te beluisteren: bij ons in de wakkere Waalstad N. Natuurlijk, het is allemaal in Rotterdam begonnen. De grote metaal‑ en havenstaking. Augustus/september 1970. Arbeidersmacht. Vijfenzeventig gulden schoon. Werkende massa’s die het juk van de reformistische vakbonden afwierpen. Demonstraties met leuzen die het land op zijn grondvesten deden schudden. Rudi was erbij geweest, Rudi was er in een opwelling heen gegaan om hand‑ en spandiensten te verrichten. Hij vertrok met Frank Zappa, hij kwam terug met Mao Tsetoeng. En wat in Rotterdam door arbeiders als loonconflict was begonnen, werd in het verre, zuidelijke, katholieke N door studenten als strijd voor het socialisme voortgezet. Zo geldt Rudi nu, nauwelijks vijftien maanden later, al als een veteraan in de Partij(ml). Nee, zijn klassenachtergrond mag nog zo dubieus zijn, op zijn persoonlijke staat van dienst valt niets aan te merken. 16
‘Ze hebben hem,’ zegt Bert resumerend, ‘overgeplaatst om Rotterdam te helpen.’ ‘En hoe gaat dat dan? Wie beslist dat dan?’ ‘Dat beslissen ze gezamenlijk, in een van hun geheime vergaderingen, op basis van een wetenschappelijke analyse van de situatie. Het zijn heel verstandelijk ingestelde mensen hoor.’ ‘Dat meen je niet.’ ‘Absoluut!’ ‘En als je niet wilt – moet je dan, dwingen ze je dan?’ Berts vader begint met zijn voet te wippen, maar als hij dat merkt, of eigenlijk als hij merkt dat Bert dat merkt, houdt hij er direct mee op. ‘Ik denk,’ zegt Bert, ‘dat Rudi het er wel mee eens is geweest.’ ‘Heeft hij je dat verteld?’ ‘Dat heeft hij me niet verteld, en ik heb het hem ook niet gevraagd. Maar daar gaan ze nu eenmaal uit van het principe: wat goed is voor de Partij, is goed voor jou – daar zit geen millimeter ruimte tussen.’ Omdat het goed was voor de Partij én hemzelf, had Rudi zijn baard afgeschoren, zijn haar laten knippen en een douche genomen. Van alle kleinburgerlijke smetten bevrijd, had hij vervolgens zijn studie opgegeven om in een fabriek te gaan werken – Splendor, de gloeilampenfabriek aan de Sint Annastraat. Heel de stad kent dat gebouw van buiten. Rudi gaat om zeven uur de deur uit en komt om half zes thuis. En colporteren, en afdelingsvergaderingen, en cursussen marxisme-leninisme, en demonstraties tegen de oorlog in Vietnam, en karate op zondagmorgen. Rudi, die zo verrukkelijk lui kon zijn, werkt zich kortom het schompes, en wat misschien nog wel het zorgelijkst is: hij lijkt daar volmaakt gelukkig bij. Want ja, een uniek moment, Nederland op de drempel van het socialisme; morgen kan het gebeuren en wat is er dan mooier dan vandaag al aan de goede kant te staan? En Bert – Bert heeft het nakijken. Hij heeft het gevoel dat zijn broertje, dat altijd netjes achter hem gebleven is, hem op een onbewaakt moment voorbij is gesprint – opeens nog maar een stipje 17
in de verte. Want ja, er schijnt haast bij te zijn. Wie in het huidige tijdsgewricht de geschiedenis wil voorblijven, heeft geen minuut te verliezen. ‘Persoonlijke belangen,’ herneemt hij ietwat bitter, ‘vallen daar volkomen samen met het partijbelang. Wat dat betreft is het net een mierenhoop, een kloosterorde.’ ‘Een sekte,’ concludeert zijn vader, heel zijn afkeuring in dit ene woord leggend. ‘Een sekte,’ beaamt Bert. ‘Een vorm van slavernij,’ vervolgt zijn vader op een toon die alweer meer naar vertwijfeling neigt. ‘Want wat voor vrijheid heb je dan?’ ‘Dat hangt ervan af hoe je vrijheid definieert. Vrijheid zoals zij vrijheid opvatten... Vrijheid, zegt Rudi, dat is het inzicht in wat noodzakelijk is.’ ‘En van wie heeft-ie dat? Nietzsche? Schopenhauer?’ ‘Ik denk dat hij dat van Daan Monjé heeft. Volgens Daan Monjé is de Partij de meest vrije en democratische partij die er in Nederland bestaat. Ja, dat kun je nu nog tegenspreken, maar straks, als ze de dictatuur van het proletariaat eenmaal hebben gevestigd, natuurlijk niet meer.’ ‘Je weet er aardig wat van,’ reageert zijn vader dan, plotseling argwanend. ‘Kén jij die man?’ ‘Ach, je vangt weleens wat op...’ Bert doet een stapje terug om zich te beraden op zijn positie. Dat sarcasme, zijn eigen sarcasme, zint hem niet – niet tegenover zijn vader, niet bij afwezigheid van zijn broer. In feite stuurt zijn vader hier de hele tijd op aan, dat hij Rudi’s optreden als dwaasheid bestempelt, waarna ze samen een tactiek zouden kunnen bespreken om hem weer in het gareel te krijgen. Dat neemt hij zijn vader min of meer kwalijk. Misschien verklaart dat zijn besluit om hem op dit punt niet gerust te stellen, en hem op een ander punt meer te geven dan hij wenst. Maar het kan ook een natuurlijke neiging tot meedogenloosheid zijn, ontkoppeld door een alleszins redelijke cognac. Hij neemt nog een slokje. Even genieten van het moment, van 18
de sensatie dat zijn vader in dit gesprek niet de leidende, maar de vragende partij is. ‘Hij komt daar bij Daan Monjé te zitten,’ zegt hij dan, ‘en dat is toch de grote man van de Partij. Voor Rudi kan het heel goed een opstapje zijn naar het landelijk bestuur.’ Zijn vader zwijgt. ‘Ja, waarom niet,’ gaat Bert verder. ‘Hij heeft de capaciteiten. Hij heeft vast en zeker ook de ambitie. En dat heeft hij allemaal niet van een vreemde, pa.’ Nu schiet zijn vader in de lach; gevoel voor humor heeft hij ook. ‘Wil je zeggen dat hij in die club carrière gaat maken met míjn capaciteiten?’ ‘En met de normen die jullie ons zelf hebben bijgebracht,’ zegt Bert. ‘Als je jullie opvattingen over rechtvaardigheid toepast op de wereld, als je jullie verhalen over de Tweede Wereldoorlog toepast op Vietnam... en als je jullie hypocrisie dan wilt vermijden...’ Zijn vader zegt: ‘Dat is geen hypocrisie, jongen. Dat is levenservaring.’ Bert knikt. Hij is bereid de kwestie te laten rusten, maar dit is zijn stellige overtuiging, zijn favoriete beeld van de voortgaande revolte van de zonen: een bom die door de vaders in elkaar is geknutseld. ‘Wat trouwens ook een rol kan hebben gespeeld,’ zegt hij. ‘Waarom ze hem misschien ook wel naar Rotterdam wilden hebben – hij was een verhouding begonnen met Liesbeth Hopman.’ ‘Wie?’ ‘Rudi.’ ‘Wie is Liesbeth Hopman?’ Liesbeth is de vrouw van Wim Hopman. ‘Wie is Wim Hopman?’ Wim is een prominent Partijlid in N. ‘Een verhouding?’ Berts vader doet het voorkomen alsof dit begrip hem slechts vaag bekend is. ‘Met een getrouwde vrouw?’ ‘En moeder van twee kinderen,’ vult Bert aan. ‘Een beetje een 19
verdrietige vrouw... maar een fijn mens hoor.’ ‘En wat vindt die man daarvan. Wéét die dat?’ ‘Met Hopman hoef je geen medelijden te hebben. Voor hem is seks niet meer dan een ketting van pavlovreacties. Zijn vrouw begon gewoon bij het verkeerde lampje te watertanden. Dat heb ik hem zelf horen zeggen. Hij maakt trouwens zelf ook voortdurend gebruik van vrouwen die bij het verkeerde lampje beginnen te watertanden.’ ‘Maar waarom doet zo’n jongen zoiets?’ vraagt Berts vader hoofdschuddend. ‘Rudi? Ja, waarom doet iemand zoiets, waarom beginnen mensen een verhouding. Ik zou zeggen: doe eens een gok, pa. Maar zulke dingen veroorzaken natuurlijk wel spanningen, zelfs onder marxisten-leninisten.’ Nu gaat met een haast onhoorbaar kuchje de deur open. Berts vader kijkt verstoord op. ‘Nog niet, Anna.’ Deur weer dicht, alsof het alleen maar de bedoeling was om de kat binnen te laten. En als met herwonnen gezag wendt zijn vader zich opnieuw tot Bert. ‘Maar het huis... laten we het over het huis hebben. Hoe staat het met het huis?’ ‘Hij is pas vertrokken nadat hij de laatste hippies eruit had gegooid,’ zegt Bert. ‘Momenteel wonen er uitsluitend gepatenteerde communisten. En ik dan.’ ‘En jij dan,’ echoot zijn vader. ‘Tot in de kelder toe. Daar staat nu een stencilapparaat, of een simpele offsetpers – dat weet ik zelf niet eens. Maar ik weet wel dat ik daar gisteren twee matrassen met beddengoed heb zien liggen.’ ‘Doe je daar niets tegen?’ ‘Ze betalen huur, pa. In tegenstelling tot dat hippievolkje. Wat dat betreft hebben we nog nooit zulke correcte bewoners gehad.’ Bert aait de kat die intussen bij hem op schoot gesprongen is. Ze wordt, naar de enige passie van zijn moeder, Sherry genoemd. Ze zet haar nagels in zijn knie. Mijn nieuwe Levi’s, denkt hij. En 20
als ik haar nu probeer te wurgen, denkt hij, zouden ze dat gek vinden? Het dier snort als een perfect naaimachientje. ‘Bovendien,’ zegt hij, ‘ik wil geen ruzie.’ ‘Geen ruzie? Met die gasten?’ ‘Geen ruzie met Rudi.’ ‘Moet ík er wat tegen doen dan?’ ‘Als u ruzie met Rudi wilt... natuurlijk.’ Berts vader trekt even zijn wenkbrauwen op. Hij ziet het probleem. Hij zegt: ‘En de kamers van Rudi? Wat gebeurt daarmee?’ ‘Die zijn ze aan het vertimmeren,’ zegt Bert. ‘Daar gaan ze vergaderen. De tafels en stoelen die ze gejat hebben van de Unie van Studenten staan er al.’ ‘Huur?’ ‘Betalen ze al.’ ‘Mijn God,’ verzucht zijn vader. ‘Mijn God.’ En dan, een stuk levendiger opeens, als in een opwelling van vechtlust, alsof hem iets is ingevallen wat nieuwe perspectieven biedt: ‘Denk je niet dat ze Rudi hebben weggewerkt om zich meester te kunnen maken van ons huis?’ ‘Ook,’ beaamt Bert. ‘Dat denk ik ook. Maar ik geloof toch echt dat het allemaal begonnen is met de vraag hoe ze hun afdeling in Rotterdam konden versterken, ik geloof toch dat het een soort erkenning voor Rudi is.’ ‘Ik heb,’ releveert zijn vader bitter, ‘dat huis voor jullie gekocht omdat jullie daar met alle geweld wilden gaan studeren, bij die roomse kliek. En nu... heeft Rudi ooit een voet in een collegezaal gezet?’ ‘Jawel, jawel,’ zegt Bert. ‘Ja,’ reageert zijn vader, ‘als hij bezet was! Om spandoeken op te hangen, om de Internationale te zingen, om op hoge toon eisen te stellen aan de universiteit, de regering, de wereld... niets, niets heeft hij uitgevoerd in die ellendige stad, helemaal niets.’ ‘Maar ik ook niet, pa.’ ‘Maar jij hebt tenminste je gedichten nog.’ 21
Dit overvalt Bert. Zijn vader heeft hem wel vaker aan zijn gedichten herinnerd, maar nooit in positieve zin. ‘Ach,’ zegt hij, alsof het in de gegeven omstandigheden helemaal geen pretje is om je gedichten nog te hebben. ‘Jongen,’ herneemt zijn vader dan bij wijze van afronding, ‘hou ons huis in ere, laat ons huis niet te schande maken.’ In de tussentijd is hij opgestaan. Hij recht zijn rug en loopt naar het buffet. ‘Nog maar een cognacje dan? En zullen we er deze keer een sigaar bij doen?’ ‘Ja,’ zegt Bert. ‘Ja, lekker.’ Op een of andere manier lijken de verhoudingen met dit aanbod, en zijn acceptatie ervan, te zijn hersteld. Hij voelt zich braaf. Hij zou zich liever anders voelen. Zijn vader gaat weer zitten en neemt een bijlage van nrc Handelsblad van de stapel naast zijn stoel. De kat springt op de poef. Nadat ze even in het houtvuur heeft zitten staren, sluit ze haar ogen. De klok tikt. Bert doet een spelletje scrabble met zijn moeder. Zij is zeer bedreven in kruiswoordraadsels en doorlopers en zelfs cryptogrammen, wat toch een zekere lenigheid van geest schijnt te vereisen. Bert neemt een trekje van zijn Hajenius. Hij verdiept zich in de letters op zijn bordje en schudt zijn hoofd. Hij ziet beelden. Hij ziet zijn huis. Hij ziet de ruïne van zijn huis. Met ramen zonder glas en muren zonder verband, als de reconstructie van een oorlogsfoto, staat het in de nacht. In vogelvlucht: via de comateuze Rijnstad A terug naar N. Waalbrug, Traianusplein, Mr. Franckenstraat, Mariaplein, en daar heb je het al: de D-straat afgesloten. Politie, brandweer, drommen mensen op de been. Gaslek, kortsluiting, bomexplosie, molotovcocktail – doet er niet toe, het huis is verwoest. Telkens als hij weg is, verwacht hij bij terugkeer het huis verwoest aan te treffen. Dat dat tot op heden niet het geval was, verandert niets aan de beelden die hij ziet.
22
3
Voor een boek bij de tentoonstelling over de seventies in Nijmegen had het Valkhof mij om een stuk over de sp gevraagd, maar dan wel in zéér kort bestek. Dat stuk is verschenen onder de titel Het cc van de sp. Míjn fout. Had ck moeten zijn, wij schreven comité met een k. Afijn: In het begin was het een vrijgevochten bende. Toen kwam de ken(ml), waaruit door een scheuring de kpn/ml ontstond, die vervolgens werd omgedoopt tot Socialistiese Partij (let op de revolutionaire spelling). Onze mensen werden gewaarmerkt door hun opofferingsgezindheid. Zo nodig gaven ze niet alleen al hun tijd en heel hun ziel, maar ook hun geld aan de partij. Op een gegeven moment konden we een pand kopen in de Dominicanenstraat. Als rechtspersoon en dekmantel werd daarvoor de Stichting Ontwikkelingssamenwerking in het leven geroepen. Mochten hogere instanties ooit tot een onderzoek besluiten, dan zouden we zeggen: onze bijdrage aan de ontwikkelingssamenwerking is de strijd voor het socialisme in Nederland. Dominicanenstraat 1, Ons Huis. Met een bordje naast de deur werd een andere dekmantel opgehangen: Bond voor Huurders en Woningzoekenden. Er heeft weleens een bedeesde jongeman aangebeld om te vragen of wij een huis voor hem hadden. Of was het een bvd-agent? In ieder geval, ook onze bijdrage aan de volkshuisvesting was de strijd voor het socialisme in Nederland. Eens (misschien) zal ik een roman schrijven over de gebruiken en gebeurtenissen in dit pand. Dan zal het Centraal Komité (let op de romantische terminologie) van de sp er opnieuw zijn maandelijkse vergaderingen houden, op zondag. Landelijke en lokale bestuurders kwamen bijeen om de voortgang van de revolutie te bespreken. Van deze bijeenkomsten bestaan in mijn 23
herinnering twee versies, de ene een droom, de andere een nachtmerrie. In de ene versie was de sfeer kameraadschappelijk, in de andere grimmig. In de ene waren de citaten van Lenin en Mao bedoeld voor een lach, in de andere om zekere personen (want er waren ook zwakke partijleden) op hun nummer te zetten. In beide versies zat ik aan het hoofd van een carré van tafels, aan de linkerhand van Daan M., onze nationale roerganger, een man die het beste als een geniaal oud wijf kan worden omschreven. En aan het andere eind, de straatkant, recht tegenover ons, zaten de jongelingen uit Oss onder leiding van Jan Marijnissen. Er was altijd wel wat met Jan. Nu eens werd hij vriendelijk in het zonnetje gezet, dan weer meedogenloos over de hekel gehaald. Ach, wat betekende Oss nou in die tijd? Ja, nu kun je zeggen dat er zonder Oss geen sp was geweest in Nederland. Maar toen: zonder Nijmegen was er geen sp geweest in Oss. Van de bevolking van Nederland woonde één procent in Nijmegen, van het ledental van de sp zat zeker een kwart in Nijmegen. Wij gaven cursussen marxisme-leninisme tot in Zwolle en Enschede, wij colporteerden met de Tribune tot in Den Bosch en Venlo. Wij hebben mensen overgeplaatst naar Rotterdam, Utrecht, Arnhem, Hengelo, Heerlen en Helmond (en ik herinner me dat Jan Savelberg op den duur in Den Haag zat, maar ik meen dat dat op zijn eigen initiatief was). Deze mensen kwamen vaak in de leiding van hun nieuwe afdeling, dat wil zeggen dat ze tot politiek secretaris of organisatiesecretaris gekozen werden, en kregen dan zitting in het Centraal Komité, dat zodoende een nog Nijmeegser accent kreeg. Van de acht leden van het Politburo kwamen er vier of vijf uit Nijmegen, van de drie vrijgestelde bestuurders kwamen er twee uit Nijmegen, Hans en ik. Rotterdam teerde intussen zo’n beetje op de mythe van de grote havenstaking. Rotterdam had Daan Monjé en Daan Monjé beheerste het partijapparaat, de drukkerij in de Rubroekstraat met name, maar verder had Rotterdam hoegenaamd niks. Vergeleken met de vuist van Nijmegen was Rotterdam maar een kinderknuistje. Daan kon haarfijn uitleggen hoe dat kwam. Dat 24
