Darian Leader, Het nieuwe zwart. Rouw, melancholie en depressie - De Bezige Bij 2011. Vert. René van de Weijer & Stanneke Wagenaar. 35. 'Niemand heeft mij ooit verteld dat verdriet hetzelfde gevoel geeft als angst', luidt de allereerste zin van Verdriet, dood en geloof, het verhaal van C.S. Lewis over zijn gevoelens nadat zijn vrouw gestorven was aan kanker. Angst in zijn puurste vorm vind je inderdaad in de melancholie en we zullen later proberen uit te leggen waarom dat zo is. Freud zag rouw én melancholie als menselijke reacties op een verlies ervaring, maar hoe onderscheidt hij ze? Rouwen omvat onder meer het langdurige, pijnlijke proces waarin je je losmaakt van de dierbare persoon die je bent kwijtgeraakt. De functie ervan is, zoals Freud het beschrijft, dat de nabestaanden hun herinneringen en verwachtingen losmaken van de doden. Rouw is dus iets anders dan verdriet. Verdriet is onze reactie op een verlies, rouw is de wijze waarop we dat verdriet verwerken. Elke herinnering en elke verwachting die verbonden is met degene die we verloren hebben, moet opnieuw worden beleefd en geconfronteerd met het vonnis dat deze er niet meer is. Het is de moeilijke, vreselijke tijd waarin onze gedachten permanent terugkeren naar degene die we verloren hebben. 45. Het hoofdkenmerk van melancholie is in Freuds ogen een verlaging van het gevoel van eigenwaarde. Hoewel melancholie net als rouw gekenmerkt wordt door 'een diep pijnlijke neerslachtigheid, het verdwijnen van de belangstelling voor de buitenwereld, het verlies van het vermogen tot liefhebben' en een remming van elke activiteit, is het voornaamste onderscheidende kenmerk toch 'de verlaging van het gevoel van eigenwaarde, tot uiting komend in zelfverwijten en zelfsmaad en soms culminerend in een waanverwachting gestraft te zullen worden'. De melancholicus beschrijft zichzelf als 'nietswaardig, incapabel en moreel verwerpelijk, [...] en verwacht te worden uitgestoten en gestraft'. Melancholie houdt in dat je zelfbeeld na een verlies diepgaand verandert. 49.Neurotische symptomen zijn manieren om een vraag te stellen. In ons voorbeeld lag in de zelfverwijten een vraag over liefde verborgen. In melancholie daarentegen, zijn de zelfverwijten niet zozeer een manier om een vraag te stellen, als wel een soort oplossing. Het subject is schuldig. Hij is veroordeeld. Hij is ervan overtuigd de ergste, de hatelijkste, de grootste zondaar te zijn. 50. En die woede speelt een aanzienlijke rol in de gedachtewereld van mensen die een dierbare hebben verloren. Het kost hun vaak moeite om om een verlies te rouwen, omdat hun tedere gevoelens worden verdrongen door
boosheid op de gestorvene. Afwezigheid wordt nooit geaccepteerd zonder woede. 51. Dit is een van de belangrijkste ontdekkingen van de psychoanalyse: het feit dat we woede kunnen voelen zonder ons daarvan echt bewust te zijn. Die woede kan zelfs de kop opsteken als ons bewustzijn letterlijk in rust is. Verschillende onderzoeken naar gedrag tijdens de slaap laten zien dat er soms zelfs geweld wordt gebruikt tegen de bedgenoot,waarvan men zich bij het ontwaken niets herinnert. 53. Ofschoon weinig analytici onderdrukte woede als universele oorzaak van neerslachtigheid en zwaarmoedigheid zullen zien, is deze woede beslist de oorzaak van tal van gevallen van oververmoeidheid en afnemende levenslust. Het verband met uitputting wordt geïllustreerd door het feit dat een baby vaak krijst en huilt en vervolgens, van het ene moment op het andere, in heel diepe slaap valt. Meestal zeggen we dan dat de baby zich in slaap heeft gehuild, maar die slaap kan soms ook een afweer zijn tegen de pijn van frustratie of teleurstelling. Tijdens het werken met kleine kinderen heb ik ze een paar keer letterlijk in slaap zien vallen als er iets moeilijks aan de orde kwam. Dan vergeten ze onmiddellijk wat de vraag was of over welk onderwerp het ging. 64. Na de executie van zijn oudste broer Alexander probeerde Lenin zo veel mogelijk te weten te komen over diens leven in St. Petersburg. Hij verzamelde informatie en las alles wat Alexander had gelezen als het ware door diens ogen. Nikolaj Tsjernysjevski's utopische roman ‘Wat te doen?’ had bij eerdere lezing weinig indruk op hem gemaakt, maar toen hij dit boek, dat voor Alexander zo belangrijk was geweest, herlas, maakte het diepe indruk op hem. Dit zou een enorme invloed hebben op zijn leven, alsof zijn politieke carrière voor een deel werd gemodelleerd rond een identificatie met zijn gestorven broer. 85. Sociale reacties op het verlies van dierbaren omvatten geformaliseerd publiek rouwbetoon en betrokkenheid van de gemeenschap, maar het rouwen zoals Freud het beschreef is puur een privé aangelegenheid. De mens is alleen met zijn verdriet. Hij verwijst zelfs nergens naar de deelname van anderen aan het rouwproces, iets wat latere commentatoren steeds weer verbijstert. Maar enkele jaren vóór de verschijning van 'Rouwen melancholie' had de socioloog Emile Durkheim nog geschreven dat rouwen niet zozeer een individueel verdriet was als wel een sociale norm; niet zozeer een expressie van individuele, door het verlies geraakte gevoelens, als wel een door de gemeenschap opgelegde plicht.
86. Naast begrafenisrituelen zien we zelfs kledingcodes die aangeven dat iemand een dierbare heeft verloren, wie er gestorven is en hoe lang geleden dit is gebeurd. In veel westerse landen kleedde men zich in het zwart, hoewel de eerste christenen eigenlijk wit moesten dragen om zich van de heidenen te onderscheiden. In Syrië is lichtblauw de kleur van de rouwen voor hindoes en Chinezen is het wit. Andere kleur- of stijldetails duiden aan of het verlies een ouder of een broer of zus betreft, wanneer het overlijden heeft plaatsgevonden, en meer van dit soort informatie.Met behulp van deze uiterlijke tekenen wordt de rouwende dan opgenomen in een gedeelde, publieke ruimte. Gorer en anderen betoogden dat de afname van openbare rouwrituelen in het Westen verband hield met de massaslachtingen in de Eerste Wereldoorlog. Er waren in vergelijking met eerdere oorlogen zoveel meer doden - en nabestaanden -, en in een zodanige concentratie dat de maatschappij er diepgaand door veranderde. Wat voor zin had het als gemeenschap te rouwen om elke dode soldaat,als de lijken nauwelijks te tellen waren? Veel zeggend genoeg begon Freud juist in deze periode aan zijn essay.Juist in een periode dat het rouwen verder van het gemeenschapsleven af kwam te staan, begon men het steeds meer als een individuele kwestie te beschouwen. De uiterlijke tekenen vervaagden naarmate het verdriet meer naar binnen werd gericht. De moderne westerling in de rouw houdt zich in de meeste gevallen niet aan een kledingcode en toont zijn verdriet niet aan de buitenwereld. Men wordt geacht het zelf te verwerken, alsof rouwen louter een privé procesDe stoïcijnse houding van Jackie Kennedy op de begrafenisvan haar man is misschien wel het beroemdste voorbeeldvan ingehouden verdriet. De begrafenis was een belangrijke publieke gebeurtenis die miljoenen kijkers op de televisie konden volgen, maar van heftig verdriet, tranen of gejammer was geen sprake. Ook mensen die de president nog nooit ontmoet hadden, ervoeren dit soort emoties,maar Jackies kalmte werd symbolisch voor een verdriet dat werd verinnerlijkt en niet naar buiten toe getoond. Sommigen zagen het als een voorbeeld van moed en zelfbeheersing,anderen deelden de mening van een commentator dat hierdoor' de klok van het rouwen honderd jaar werd teruggezet'.De afbrokkeling van publieke rouwrituelen blijft doorgaan, ook in veel delen van de wereld die niet de massaslachtingen van de wereldoorlogen hebben gekend. In Afrikaanse samenlevingen leidt het grote aantal aidsslachtoffers ertoe dat rouw- en begrafenisrituelen die al honderden jaren worden bedreven, nu worden opgegeven of sterk ingekort.Hiv-aids is inmiddels de belangrijkste doodsoorzaak ondermensen tussen de vijftien en negenenvijftig in Tanzania en andere landen. Alleen al het aantal overledenen maakt het ondoenlijk vast te houden aan de traditionele gebruiken ende economische situatie maakt veel van dergelijke rituelen,zoals het dierenoffer, onmogelijk. 88. Terwijl voor de victoriaanse cultuur seks het grote taboe was, is dat volgens Gorer vandaag de dag de dood. We zouden kunnen tegenwerpen
dat we in deze tijd juist voortdurend bestookt worden met beelden van gewelddadige dood, in films,op tv en in de bladen, maar je zou deze ontwikkeling ook kunnen zien als een uitvloeisel van het verdwijnen van rouwriten. Zonder de symbolische ondersteuning van die riten is de stroom van beelden van de dood eenvoudig zo overstelpend geworden dat ze uiteindelijk niets meer zeggen.De meeste mensen in het Westen kijken in feite dagelijks naar beelden van de dood, in de tv-series over misdaadonderzoeken moord waarvan het avondprogramma bol staat.Het is een verbazingwekkende gedachte dat de meesten dat na het werk doen: kijken naar programma's waarin iemand doodgaat, wiens dood vervolgens wordt verklaard en uitgeplozen. Dat dit maar eindeloos doorgaat, duidt erop dat de dood in laatste instantie niet uit te pluizen valt. En dat er steeds meer steeds gewelddadiger beelden komen omdat er een symbolisch kader ontbreekt dat ze in perspectief plaatst. 90. Zulke processen zijn geen willekeurige toevoegingen aan het openbare rouwbetoon, maar vormen er een wezenlijk kenmerk van. Openbare rouw biedt de mogelijkheid tot het uiten van particuliere rouw. De functie van het geweeklaag om allang gestorven helden dat in de Hellenistische cultuur zo'n nauw omschreven plaats innam, was het scheppen van ruimte voor het bewenen van individuele, persoonlijke verliezen. 91. Geen mens kan in alle ernst beweren dat deze tranen voor de overleden personen zelf worden vergoten; het publieke kader biedt mensen juist de mogelijkheid het verdriet om hun eigen verliezen te uiten. De duizenden brieven die Dickens ontving na de dood van zijn personage Little Nell gaven hem bijna het gevoel dat hij een echte moord had gepleegd, maar het was natuurlijk het sociale, door zovelen gedeelde aspect van deze fictieve dood dat lezers, zelfs ongeweten, toegang gaf tot hun eigen verdriet. Dit is een basisfunctie van publieke rouwrituelen. Het publieke bevordert het persoonlijke. 95. Deze koppeling van het rouwen van de een aan dat van een ander vindt niet alleen op het podium plaats. In eenonderzoeksproject aan Harvard over verdriet bleken de meeste geïnterviewde weduwen zich genoodzaakt te hebben gevoeld hun verdriet te verbergen. Net zoals de stervende echtgenoot zijn vrouw wellicht had gezegd niet om hem te rouwen om haar de pijn te besparen, zo probeerden de alleen achtergebleven moeders hun kinderen de pijn van het verlies te besparen door niet over de dood te praten.Toch is juist de manier waarop een ouder een verlies vormgeeft cruciaal voor het rouwproces. We zien het telkens weer in de klinische praktijk: als een verlies niet symbolisch wordt ingebed in de familiegeschiedenis, blijft het de volgende generatie vaak achtervolgen.
96. Hoe meer de ouder verliezen in het eigen leven uit de weg gaat en een ideaal van geluk en tevredenheid op het kind projecteert,des te meer zal het kind proberen de verdrongen waarheid te onthullen.(....)Zoals Winnicott en Lacan beiden opmerkten: haat kan nog zo onverdraaglijk zijn, hij duidt tenminste op iets echts. Voor de man in kwestie zou de haat van zijn moeder aantonen dat hij ten slotte erkend was om wie hij was en niet om een of ander fantasiebeeld dat hem was opgelegd.De waarheid kan in allerlei vormen tevoorschijn komen,variërend van depressies - om de valsheid van het ideaalbeeld dat de ouder koestert, te tonen - tot mijmeringen en verzonnen verhalen. 97.Haar ouders hadden nooit ook maar één woord gezegd over haar gestorven broertje, maar toch werd het onuitgesproken geheim doorgegeven, en juist het feit dat het niet werd uitgesproken maakte de last ervan nog zwaarder. 131. Een soortgelijk proces zien we in het werk van W.G. Sebald, dat door een psychiater wel eens is omschreven als een 'anti-antidepressivum'. Sebalds boeken concentreren zich op ogenschijnlijk willekeurige, toevallige details, zoals een oude foto die hij vindt of een stenen muur die hij tegenkomt, waarvan hij vervolgens de geschiedenis nagaat.Zo brengt hij, aan de hand van kleine in plaats van machtige historische figuren, niet alleen het individuele leven achter de foto of de stenen muur scherp in beeld, maar ook iets fundamentelers: de onmogelijkheid om alle levens achter die details die samen de menselijke cultuur vormen,te bestrijken. Als één stenen muur al tot een waar gebeurd verhaal over verlies en afwezigheid kan leiden, denk je dan eens in wat er zou gebeuren als we elke stenen muur op dezelfde manier zouden benaderen. De menselijke beschaving zou een onmetelijk gat worden, een afgrond die Sebalds verhalen ook voor ons oproepen. Juist dat onvoorstelbare gat probeert hij met zijn werk te omschrijven.188. Giovanni zag toen af van zijn beslissing uitsluitend aan Alberto te denken en liet toe dat Satan hem het verhaal van zijn leven deed. Op het moment waarop hij ermee instemt over zichzelf na te denken en niet alleen over Alberto, gaat de storm liggen. Satan inventariseert alle verliezen die Giovanni heeft beleefd:dat van zijn vader, zijn moeder, zijn zuster, zijn eerste liefde, zijn geld, zijn bezit, enzovoort. De Duivel doet hier precies wat volgens Melanie Klein centraal staat in het rouwproces:het doornemen van alle verliezen die aan het meest recente voorafgaan.
