Conferentie Financiering Landschap Het gebeurt in de streek!

Verslag

Conferentie Financiering Landschap ‘Het gebeurt in de streek!’ Antropia, Driebergen

7 december 2011

Conferentie Financiering Landschap ‘Het gebeurt in de streek!’ Inleiding Landschap is een publiek goed. In verschillende regio’s in Nederland zijn initiatiefnemers aan de slag om nieuwe vormen te ontwikkelen voor de financiering ervan. Op 7 december organiseerde het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie in samenwerking met het ministerie van Infrastructuur en Milieu, het IPO, de VNG 1 en de partijen verenigd in het Landschapsmanifest, de Conferentie Financiering Landschap . Provinciale en lokale bestuurders, initiatiefnemers en andere betrokkenen deelden hun ervaringen van de afgelopen paar jaar en keken vooruit naar de toekomst: hoe kan financiering meer in de streek worden gezekerd? Wie zijn daarbij nodig? Wat zijn kansrijke strategieën? Landschap doen we samen – door Rob van Brouwershaven, Directeur Natuur & Biodiversiteit “Het doet me goed zoveel geïnspireerde mensen bij elkaar te zien op deze slotbijeenkomst van het derde spoor – financiering – van de Agenda Landschap. Eigenlijk is vandaag ook een soort ‘overdracht’. Binnen de nieuwe afspraken tussen Rijk en provincies, zal het Rijk niet meer het voortouw nemen als het gaat om landschapsbeleid en nationale landschappen.” Van Brouwershaven vindt de term ‘overdracht’ echter niet gepast: “Want we leven niet in een samenleving, waarbij het landschap aan één partij wordt overgelaten. Ik stel voor dat we daarin samen blijven optrekken. Het Rijk zal haar steentje blijven bijdragen door te werken aan onderwerpen die bijdragen aan vergroening.” Van Brouwershaven blikt kort terug op de Agenda Landschap die in 2008 is gestart: “Het doel van spoor 3 was meer dragers te vinden voor de financiering van het landschap. In korte tijd meldden zich 36 projecten aan om mee te doen. In de vier gekozen voorbeeldgebieden werden in de daarop volgende jaren mooie instrumenten en ideeën ontwikkeld; voorbeelden waar inspiratie uit gehaald kan worden. Bijvoorbeeld om publieke en private middelen bij elkaar te krijgen en de omgeving en bedrijven te betrekken. Het LEI heeft veel van die ervaringen samengebracht in een boekje dat vandaag wordt uitgedeeld.” En wat doet het Rijk vanaf nu? “We spannen ons in voor een vergroening van het GLB, waarin ook als collectief invulling kan worden gegeven aan landschap. Daarnaast blijft het Rijk de Rijksadviseur Landschap behouden en werkt het Rijk aan Green Deals. Dit zijn deals tussen overheid en bedrijven die in groen willen investeren. De komende tijd zullen zo’n twaalf nieuwe deals worden gesloten.” Van Brouwershaven: “Het gebeurt uiteindelijk in de streek. In de voorbeeldgebieden is aangetoond dat dat kan. Ik wens jullie veel inspiratie toe.”

1

Voor programma en deelnemerslijst, zie bijlagen.

Conferentie Financiering Landschap  7 december 2011

1

Ochtendprogramma – Het gebeurt in de streek Het thema van deze bijeenkomst is ‘Het gebeurt in de streek’. Het doel is het zoeken van kansrijke ontwikkelingen in de streek – in de voorbeeldgebieden en bij diverse andere projecten die de afgelopen jaren zijn verrezen – waar we in de toekomst op zouden moeten inzetten. Omlijst door een aantal wervelende presentaties van voorbeelden uit de streek, discussiëren vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties, onderzoekers en ondernemers met elkaar over hoe het verder moet met het landschap.

Hoe verder met landschap? Plenaire discussie onder leiding van Henk Smit, Wing

Provinciale verantwoordelijkheid Bart Krol, gedeputeerde provincie Utrecht: “De bezuinigingen zijn pijnlijk. Toch is dat de huidige realiteit en moeten we er wat moois van maken. Vanwege de verschuivende verantwoordelijkheden ontstaat er beweging en innovatie. Dat is mooi. De provincie kan de verantwoordelijkheid voor landschap echter niet alleen dragen. Dat doen we samen met partijen in de provincie. De tijdsgeest is dat de markt het allemaal wel op gaat lossen. Daar heb ik moeite mee, want de publieke ruimte – stoep, straat, maar ook het landschap – is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Hoewel de daadwerkelijke overdracht tussen Rijk en provincies nog niet heeft plaatsgevonden, is de boodschap van onze provincie duidelijk: bescherm wat het beschermen waard is en investeer met partners samen. Het blijft ook altijd een publieke zaak.” Jan Jacob Van Dijk, gedeputeerde provincie Gelderland: “De vraag is of landschap echt wordt overgedragen. We hebben vooral gediscussieerd over natuur, terwijl landschap eigenlijk ‘te vondeling’ is gelegd. Toch voelt de provincie zich er wel verantwoordelijk voor en we willen laten zien wat we kunnen”. Van Dijk geeft dat de provincie dan wel meer samen met partners moet gaan investeren dan de afgelopen periode is gedaan: “betrek de markt”. Van Dijk: “We zien hierbij dat de aaibaarheidsfactor van landschap hoger is dan die van natuur, waardoor men Drie jaar voorbeeldgebieden in vogelvlucht eerder geneigd is in landschap te investeren.” Provincie Gelderland heeft de keuze gemaakt voor een focus op de In een korte compilatie werden ervaringen en nationale landschappen, waarbij het gaat om beheer met resultaten uit de vier voorbeeldgebieden meer betrokkenheid van gemeenten en maatschappelijke getoond. Zie ook: organisaties. ‘Lessen voor succesvol Via Servicenet Nationale Landschappen werken bijna alle provincies samen aan nieuwe ideeën en samenwerking rond de Nationale Landschappen.

investeren in het landschap’ (www.rijksoverheid.nl).

Draagvlak onder bedrijven noodzakelijk Jaap Dirkmaat, Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, is de geestelijk vader van het deltaplan voor het landschap: “Ik zie op dit moment een overheid die zich steeds verder terugtrekt en knaagt aan zijn eigen legitimering. Om de verantwoording neer te leggen bij de provincies, moet het Rijk veel meer duidelijkheid verschaffen over de voorwaarden waaronder dat gebeurt. Dat is nog niet het geval. Om financiering voor elkaar te krijgen is draagvlak onder bedrijven belangrijk. Zorg voor een zakelijke benadering van omliggende bedrijven en zoek naar mensen en bedrijven die willen.”


2

Lessen uit Ooijpolder–Groesbeek

Instrumentarium essentieel voor doelrealisatie Janine Pijl, voorzitter Stuurgroep Ooijpolder - Groesbeek: “Resultaat is 600 hectare groen-blauw dooraderd met een contract voor 30 jaar beheer. We hebben ruim 2 jaar gewerkt aan het analyseren van de structuur en het neerzetten van de organisatie en instrumentatie. Vooral dat laatste is belangrijk. Je moet goed kunnen omgaan met Europese regels, zoals het scheiden van publieke en private middelen. Verder zijn lange termijn afspraken nodig. Er mag echter maar voor zes jaar subsidie worden gegeven. Wij hebben daar een overeenkomst voor 30 jaar naast gezet met financiering voor 30 jaar. Wij regelen via private overeenkomsten een vergoeding voor een kwalitatieve verplichting voor de grond. De vergoeding is niet gebonden aan een persoon, maar aan de grond.”

100% privaat Gert Jan Jansen, Hof van Twello: “In allerlei voorbeelden valt op dat de projecten gefinancierd zijn. Moeten we ook niet zoeken naar initiatieven die zichzelf kunnen bedruipen? Als EL&I bijvoorbeeld kleinschalig boeren zou stimuleren, dan hebben we een mooi landschap dat niet zoveel hoeft te kosten.”

Aanwezigen in de zaal kennen slechts enkele initiatieven die volledig privaat gefinancierd zijn. Dit zijn projecten die gekoppeld zijn aan economische ontwikkelingen zoals “Daarnaast waren wij natuurlijk in de gelukkige omstandigheid een zandwinning, stort van licht €1,6 miljoen van de Postcode Loterij te krijgen. Ook de vervuild slib of wonen. Nieuwe Streekrekening heeft een aanzienlijk bedrag opgeleverd. diensten met landschap met €950.000 euro is door de gemeente beschikbaar gesteld, die landschap als basis. Janine Pijl: “Op verspreid over 30 jaar besteed mogen worden.” boerenland kan je echter niet zonder extra financiering”. Toch vertelt Laurette van Slobbe van Hof van Twello over een agrarische onderneming van 18 ha met biodivers landschap zonder structurele subsidie. Het geld wordt verdiend als vernieuwende onderneming met toegevoegde waarde. Synergie tussen publiek en privaat Chris Kalden, Staatsbosbeheer: “Ik snap dat je zoekt naar de 100% variant, maar het gaat om het publieke domein, waarbij creatief samenwerken moet leiden tot meerwaarde: 1+1=3. De verhouding van de afzonderlijke bijdragen verschuiven, maar het zal een mix blijven tussen private en publieke financiering.” Wat is dan het recept voor synergie tussen publiek en privaat die leidt tot echte meerwaarde? “De overheid kan voor een deel financiering leveren. Het plezier is nou juist om het private spoor te gebruiken om te laten renderen.” Betekent dit dat er een basisstructuur nodig is die publiek is en blijft, waar vervolgens bovenop geïnvesteerd kan worden? Creativiteit in regelgeving

Peter Prins ziet ook goede voorbeelden: “Bij Vlagheide in Het Groene Woud, een gebied van ca 1000 ha rondom een vuilstort waren ondernemers die een pluimveebedrijf wilden starten, een ander juist

Het Groene Woud: Naast ‘geefgeld’ straks ook ‘leengeld’ Ger van den Oetelaar, voorzitter Stichting Streekrekening Het Groene Woud: “Waarschijnlijk staan er inmiddels verschillende honderden miljoenen euro’s op diverse streekrekeningen. De streekrekening is een methodiek die aangetoond heeft te werken. We dachten dat acquisitie het lastigste punt zou zijn, maar dat blijkt geen probleem. De Rabobanken hebben de streekrekeningen zo goed opgepakt, dat zij voor de acquisitie zorgen.” “Wat we nu doen? We krijgen van provincie en alle partners in de provincie de gelegenheid om verder te gaan. We willen nog meer contracten afsluiten en de activiteiten uitrollen over het hele Groene Woud. We hebben inmiddels tussen €250.000 en 300.000 te besteden via de streekrekening (‘geefgeld’). Met de provincie en andere partijen proberen we ook leengeld in te organiseren. We werken aan een landschapinvesteringsfonds dat hopelijk in 2012 wordt gelanceerd.”


Lessen uit Het Groene Woud

Dick Haver Droeze, Landschapsfonds Eem en Vallei, is van mening dat het in dit land barst van de kansen. “Waar het echter vaak op stuk loopt is een angstige houding van politiek om de regelgeving wat creatiever toe te passen, bijvoorbeeld op RO gebied” volgens Haver Droeze.

3

Charles Rijsbosch, gemeente Amersfoort: “Dat is niet altijd makkelijk. Bij RO zijn meestal meerdere partijen betrokken, die allemaal andere ideeën hebben over landschap. De gemeente moet een goede weg vinden om om te gaan met alle meningen op dat gebied.”

Amstelland: Goede publieke basis nodig voor private financiering “De Stichting Beschermers Amstelland bestaat nu 5 jaar” vertelt voorzitter Kees van Tilburg. “Amstelland staat nu echt op de kaart. De stichting is van 0 naar 1.200 leden gegroeid. En we hebben een streekfonds waar eind 2011 de eerste € 50.000 op de rekening zal staan. Dit fonds wordt beheerd door een coöperatie waarin verschillende beheerders uit het gebied samenwerken. Ook is een documentaire gemaakt, die ingezet zal worden in het onderwijs.”

Lessen uit Amstelland

windmolens. Het is een landgoed geworden met vier wooneenheden en ecologische verbinding. Door een goed plan te presenteren ging de overheid vanzelf mee” aldus Prins.

Toch stroomt het grote geld nog niet binnen, terwijl Amstelland zich vlak bij de grote bedrijven aan de zuidas bevindt. Wat kunnen we leren? Kees van Tilburg: “We hebben een aantal financieringsvormen ontwikkeld, maar inderdaad nog niet het grote geld. Toch hebben we goede contacten. Samen met Landschap Noord Holland hebben we nu plannen gemaakt voor een pilotgebied, waar via Mooi Nederland € 9,5 ton voor beschikbaar is gesteld.

Een belangrijke les is dat benaderen van ondernemers alleen zinvol is Chris Kalden pleit ervoor als als ook de overheid duidelijk achter de plannen staat. Dat betekent gemeente af en toe wat meer volhouden en werken aan bestuurlijke steun bij de planvorming. Mooi los te laten: “Zonder de Amstelland is gestart en we kijken vooruit!” verantwoordelijkheid van de gemeente te kort te doen zou het in dit geval wel eens terug gegeven kunnen worden aan de streek om te zien hoe ver zij er zelf mee komen. Soms helpt het af en toe los laten en dan weer terug nemen in plaats van het als overheid zelf op te lossen.” Bart Krol: “Het is populair te zeggen dat we ons er maar niet meer mee moeten bemoeien. Ik geloof dat juist in deze tijd de overheid grenzen moet kunnen bepalen en hoekpaaltjes moet neerzetten. Daarbinnen heeft het gebied speelruimte.” Systeem als basis voor individuele initiatieven Judith Zengers, ZLTO: “Wie moet er dan eigenlijk aan de bak? Er zijn andere manieren om het landschap te verfraaien zonder direct met veel geld te komen. Je moet bij de consument zien te komen en niet alleen praten met beleidsmakers. De overheid kan een rol hebben in het stimuleren van partijen, zoals Landschapsbeheer Nederland. Maar de rol voor de private geldstroom kan groter.” Maatschappelijke partijen hebben of nemen een steeds belangrijkere rol. Dat gaat niet vanzelf. Wat hebben zij nodig om die maatschappelijke rol te kunnen voeren? Jan Gorter, Natuurmonumenten, ziet dat verschillende betrokkenen nu het wiel uit proberen te vinden. “Ik denk dat we er straks achter ko men dat we instrumentarium nodig hebben. En dat we hard op zoek gaan naar een systeem. En dan komt de overheid weer in beeld om deze ordening aan te brengen. We moeten dus zowel


4

creativiteit aanboren als het systeem bouwen en dat laatste zie ik nog niet zo gebeuren.” Ook Paul Opdam van Alterra ziet de discussie verschuiven naar de vraag: ‘hoe gaan we dit organiseren?’. Opdam: “Wie heeft er wat aan, hoe gaan we het organiseren, wat voor rollen spelen we bij het realiseren van die organisatie? Financiering kan vervolgens worden opgehangen aan zo’n systeem.” Op dit moment bestaan er diverse individuele initiatieven in het hele land. Bieden ordening en een systeem noodzakelijke basis voor de organisatie van duurzame financiering? Nico Beun van Innovatienetwerk: “Zo’n systeem zal niet meer of minder zijn dan een optelsom van de initiatieven, waarbij we achteraf tot de conclusie komen dat er een aantal omslagen is gemaakt. Van te voren kan je niet weten wat voor systeem nodig is. Er is wel een aantal onderdelen te benoemen waar zo’n systeem uit moet bestaan. Een belangrijke daarbij is dat je niet in een uiterste moet gaan zitten van of publiek of privaat, maar opnieuw moet definiëren wat publiek is en wat privaat.” Meerwaarde publiek en privaat We zoeken dus naar 1+1=3. Hoe kan samenwerking tussen publiek en privaat echt meerwaarde leveren? Volgens Kees van Tilburg zouden we publiek en privaat niet meer als aparte partijen moeten benaderen: “We moeten beide serieus nemen. Bedrijfsleven doet alleen maar mee als zij genomen wordt, vooral door de overheid”. Bart Krol: “Het zijn de golven van de tijd. Vroeger waren het kloosters en landgoedeigenaren die het landschap vorm gaven. De particuliere initiatieven zijn nu ook weer belangrijker. Ik geloof dat de overheid de juiste verantwoordelijkheid neemt. Het overige, zoals samenwerking voor financiering is echt iets tussen partijen, wetende dat de overheid daar niet helemaal uit weg kan. Het systeem, de hoekpaaltjes, wordt uitgezet door de overheid, maar daarbinnen is het aan de streek. Over 10 jaar zullen we een reshuffle zien, maar het framework blijft.” Toekomstige organisatie van de zorg voor ons landschap Bij de toekomstige financiering en beheer van landschap zal de centrale verantwoordelijkheid dus verschuiven naar provincies. Echter, steeds meer wordt het landschap een gezamenlijke verantwoordelijk, tussen verschillende overheden, maatschappelijke organisaties en private organisaties. Een publieke basis blijft volgens deelnemers de kern, aangevuld met private middelen. Hoe organiseren we die financiering verder? Enerzijds door verder te gaan met het ontwikkelen van de vele initiatieven in Nederland. Door dergelijke projecten te stimuleren onstaan omslagen in het veld. Anderzijds ontstaat een behoefte aan een basis. We zullen geleidelijk systeemregie moeten organiseren. Hier ligt een (systeem)rol voor de overheid die de ordening van individuele initiatieven organiseert. Hierbij kan de kracht van de combinatie publiek en privaat nog verder worden benut, waarbij langzaam een verschuiving optreedt in wat publiek of privaat is.

Het gebeurt in de streek! – inspirerende voorbeelden StreekFonds Utrechtse Heuvelrug

Het Landgoedbedrijf

Nationaal Landschap Winterswijk

Natuurmelkerij Varsen

Park 21

Binnenveld / Groengarantie

Marco Glastra

Liesbeth Cremers

Arie Schoemaker

Yolande Holthuijzen

Rob van Aerschot

Jac. Meter

Het Utrechts Landschap

Landgoed Vilsteren

Gemeente Winterswijk

Natuurmelkerij Varsen

Gemeente Haarlemmermeer

Nationaal Groenfonds


5

Lancering Platform Landschap Door Arno Willems, Landschapsbeheer Nederland

Het Landschapsmanifest gaat vanaf 1 januari 2012 verder in een andere vorm. De nieuwe naam wordt: PLATFORM LANDSCHAP. Het platform richt zich op het verbeteren van de kwaliteit van het landschap en de dialoog daarover, intern en extern. Arno Willems: “We willen dat doen op een manier die open en uitnodigend is met focus op gedachte-uitwisseling. We zoeken ook naar het leggen van verbindingen met maatschappelijke partijen voor wie landschap interessant is of kan zijn. Het PLATFORM LANDSCHAP is er voor en door de deelnemers. We zullen in principe tweemaal per jaar een bijeenkomst organiseren ter inspiratie en discussie over de kwaliteit van het landschap. Het bestuur zal worden gevormd door Chris Kalden (Staatsbosbeheer), Hank Bartelink (De12Landschappen) en Arno Willems (Landschapsbeheer Nederland). Deelname aan het PLATFORM LANDSCHAP staat open voor alle organisaties die het landschap een warm hart toedragen, zij die geïnteresseerde zijn in landschap en de bijeenkomsten, en een ieder die de werkwijze van het PLATFORM LANDSCHAP aansprekend vindt. De precieze inhoud van de bijeenkomsten (werkconferentie, forum, workshops, excursie) wordt door de deelnemers bepaald.” “We nodigen alle organisaties uit mee te doen aan het nieuwe PLATFORM LANDSCHAP!”


6


7

Middagprogramma – Hoe verder met landschap Plenaire discussie onder leiding van Joost Tersteeg, Wing

In 2016… Plenaire interactieve discussie op basis van zes antwoorden op de centrale vraag: Wat zijn kansrijke ontwikkelingen waarvan we kunnen leren hoe de financiering van ons landschap nader vorm te geven? “In 2016 wordt landschapsbeheer alleen nog gerealiseerd via (private) kwalitatieve verplichtingen en niet via grondbezit” door Janine Pijl, Voorzitter Stuurgroep Ooijpolder – Groesbeek Een groot aantal mensen is het niet met de stelling eens. Louis van Vliet, min EL&I, verwacht bijvoorbeeld dat grondbezit nog heel lang een belangrijke factor zal zijn in het landschap. Ook vinden verschillende aanwezigen dat kwetsbare onderdelen in staatseigendom moeten blijven.

Themasessie 1 – Instrumentarium en landschap Inleider Janine Pijl, voorzitter Stuurgroep OoijpolderGroesbeek…. In Voorbeeldgebied Ooijpolder Groesbeek is de afgelopen jaren veel bereikt op het terrein van financieringsinstrumenten. Belangrijk streven was om boeren langjarige zekerheid te geven m.b.t. de financieringsbasis onder beheercontracten. Dit werd bereikt via privaatrechtelijke constructies. Daarvoor was het noodzakelijk om naast publieke middelen ook te kunnen beschikken over privaat geld. Met publieke middelen mogen volgens de EU-richtlijnen immers geen contracten met een loopduur langer dan 6 jaar worden afgesloten. Via de Streekrekening en de Stichting Landschapskapitaal kon voorzien worden in de behoefte aan aanvullende private financiering. Gespreksleider: Joost Tersteeg, Wing

Bernhard Heijdeman van Stichting Kostbaar Salland ziet de stelling juist heel erg zitten: “Ik denk dat het nooit anders is geweest. Ik denk dat we ons landschap alleen maar in stand kunnen houden via particuliere verplichtingen”. Ook Walter Kooij, Nationaal Groenfonds, is vóór: “Ik denk dat het in bezit nemen van landschapselementen een noodzaak was. Voor donkergroene natuur is bezit een goede formule. Voor elementen in het lichtgroene zouden we terug moeten spelen naar particuliere beheerders. Raymond Schrijver, Alterra, staat in het midden: “Het is een beetje van beiden; publieke partijen hebben een rol, maar ook private partijen zullen een rol moeten vervullen”.

Themasessie 2 – Professionalisering samenwerking Met Jos Roemaat, APnl Overheden behouden terecht een rol in ruimtelijke ordening voor landschap, maar verder lijkt alle beleid in beweging en zelfs licht chaotisch. In dat licht zullen ANV's nuttig zijn als gebiedscoöperatie. Zij ontzorgen enerzijds de agrariërs in hun gebied, anderzijds zijn zij voor overheden dé intermediair voor continuïteit in landschapsbeheer. Ook in de 'witte ' gebieden. Dit betekent wel dat de ANV’s verder moeten op de weg van professionalisering en daarbij nadere betrokkenen als vrijwilligers inschakelen ter versterking van het lokale draagvlak. Er is een enorme variëteit door het hele land in vormen van gebiedscollectief, maar dat is ook een wezenskenmerk, het streekeigene. Verbindingen met multifunctionele landbouw zijn belangrijk. Collectieven zullen een belangrijke rol spelen in het aanstaande Europees Landbouwbeleid, zeker voor wat betreft de tweede pijler; mogelijk ook in de eerste pijler, wanneer de regionalisering van de vergroening doorzet en landschapsbeheer als vergroeningsmaatregel wordt erkend. Gespreksleider: Kees Joosse, Landschapsmanifest Conferentie Financiering Landschap  7 december 2011

8

“In 2016 vormt het Europees Landbouw Beleid de basis voor een – door ANV’s uitgevoerd – landschapsbeheer” door Johan Wytema, FPG Hank Bartelink, De12Landschappen vindt het te beperkt om alleen van het Landbouwbeleid afhankelijk te zijn. “Het kan niet gebeuren dat dat het enige is”. Anderen zien het GLB als een krachtig beleid van het Rijk, dat Bleker gaat gebruiken voor inkomsten, maar niet voor landschap. Jos Roemaat, APnl, legt de stelling nader uit. Hij wil dat het landschapsbeheer in Nederland in de toekomst mede ondersteund door het GLB door ANV´s wordt uitgevoerd, maar in cofinanciering met lokale middelen. Hans Koot, provincie Zuid Holland vindt het op zich een goed idee, maar gelooft niet dat het Rijk dit voor elkaar kan krijgen. Hans Ghijssels, LTO Noord, legt uit dat hier binnen de sector heel genuanceerd en heel verschillend over wordt gedacht. “Maar, als er budget is, dan lijkt het me een goed idee om de ANV´s daar een rol in te geven.” Paul Sinnige van de programmadirectie GLB (EL&I) is positief over een efficiënte en effectieve inzet via ANV´s. Het GLB zal volgens hem echter niet de basis voor het landschapsbeheer gaan vormen.

Themasessie 3 – Rol overheden Met Anco Hoogerwerf, provincie Groningen en Arno Teunissen, provincie Brabant Uit de discussie blijkt dat landschap bij de meeste provincies hoog in het vaandel staat. De wijze waarop landschapsbeleid wordt gevoerd verschilt per provincie. Dat is mede afhankelijk van bestuurscultuur, druk op de ruimte en beschikbare middelen. Noord-Brabant kiest onder andere voor cofinanciering en zorgt daarmee voor stevig draagvlak in de streek. Groningen stelt zich op als facilitator en geeft in de startfase een stimulans. Daarna biedt deze provincie vooral ruimte voor de streek en eenvoud in regelgeving. Beide aanpakken hebben sterke kanten, aldus de deelnemers. De conclusie uit de werksessie luidde: dé overheid bestaat niet, evenmin als dé methode. Het is iedere keer maatwerk. Belangrijk is dat de overheid visie heeft en keuzes durft te maken. Gespreksleider: George Laeijendecker, provincie Gelderland

“In 2016 faciliteren regionale overheden streekinitiatieven nog steeds via het ILG” Anco Hoogerwerf, provincie Groningen Anco Hoogerwerf: “We spraken vanochtend over een systeem dat nodig is. Dat is ILG al. Het is zonde om iets op te geven dat we nu zo goed op de rit hebben staan.” Hein Krantz, van Stichting PHB vindt ILG vooral mooi op papier. Hij constateert echter dat er bij provincies hele andere verwachtingen zijn dan bij EL&I. “Ook ontstaat hierdoor veel bureaucratie, dus ik vind de effectivitiet maar matig”. Hans Hillebrand voegt toe overheden het ondernemen mogelijk moeten maken. Dat is helpen met alle regels en bureaucratie, zoals ook met de Green Deals. “Geld lijkt niet het probleem te zijn, maar de juiste weg zoeken tussen de regels. Daar kunnen we bij helpen.” Gijs Buurman van CLM denkt dat ILG passee is: “maar regionale overheden spelen wel een belangrijke rol!” Gespreksleider: Joost Tersteeg, Wing “Landschapsbeheer op basis van behoud, herstel en subsidies is een doodlopende weg” door Walter Kooy, Nationaal Groenfonds Kooy: “We hebben decennia lang geprobreerd te beschrijven hoe we landschap zouden gaan onderhouden. Dat is echter veel te duur, €400 miljoen! En dat wordt steeds meer, want we komen steeds verder weg van waar we willen zijn. Dit is dus een dood spoor. We moeten beginnen bij het kleine beetje geld dat we hebben te besteden en dan moet de samenleving meebewegen. De geldstroom bij de overheid is dun, dus gebruik die alleen voor museale landshappen.” Hans Koot van provincie Zuid-Holland is het daar niet mee eens. Landschapsbeheer doe je volgens hem sowieso dus daar moet geld in. Het maakt niet uit hoe je dat noemt. Janine Pijl: “Flexibiliteit nodig om landschap te onwikkelen, daar ben ik het mee eens. Maar wel onder voorwaarden en binnen een systeem. Behoud en herstel van agrarisch cultuurlandschap is veel meer waard dan het zo maar laten mee bewegen op de golven van de economie.” Ook anderen vinden dat we in Nederland niet alles aan de markt kunnen over laten en waardevolle landschappen in stand moeten houden.


9

Themasessie 4 – Nieuwe financiële arrangementen Met Dedde Smit,Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen en Walter Kooy, Nationaal Groenfonds Dedde Smid is ingaan op de "lessons learned" van het gebiedsproces Stappen in de Toekomst. Zijn kritische succesfactoren: Er moeten partijen zijn die iets willen, maak een business case en ga aan de slag: onderneem! Walter Kooy schetste verleden, heden en toekomst van landschapsbeheer, met een vooruitblik op de komende economische periode van 10 jaar. Constatering: de babyboomers sterven binnenkort (uit) en de vraag naar het landschap verandert.Hoe kun je de band met de samenleving dusdanig (onder)houden dat deze wil meebetalen voor het landschap. En wat voor landschap wil die samenleving? Wat zijn de marktproducten van een landschap? Conclusies De overheid trekt zich terug. Dit is een gevaarlijke ontwikkeling. De overheid gaat ook knagen aan het bevoegd gezag en de continuïteit van bestuur: lastig! We moeten de overheid bij de les houden: blijft financieel verantwoordelijk, kan ook via PPS, of laagrentende leningen. Er is minder overheidsgeld voor het landschap. Alles via de markt financieren is ook niet haalbaar. De charitas is er ook nog. Maar de verhouding gaat veranderen. Er is meer privaat geld nodig. Hier is een directe aanleiding voor nodig, gekoppeld aan een zakelijke afweging. Zoals bijv. Dood voor Groen. Ook om het voor de jeugd interessant te houden/maken moet worden aangesloten op gedeeld belang en een zakelijke afweging. Er komt geen oplossing zonder een gevoeld probleem, dus zoek naar de urgentie. Vanuit eem zakelijke afweging komen tot een business case: relatie landschap – zakelijke kansen. Koppelen aan identiteit en binding met het landschap. “Streek” is goed, abstract begrip. Streekaanpak loopt niet altijd parallel met organisatie-aanpak (streek is continu, organisatie is tijdelijk). Boodschap “Gij zult ruilverkavelen met uw organisatie”. Gespreksleider: Hank Bartelink, De12Landschappen “Als landschappelijk verantwoord ondernemen je doel is, dan moet je voldoende ruimte in de omgang met regels realiseren” door Hans Hillebrand, InnovatieNetwerk Hans Hillebrand: “Landschappelijk verantwoord ondernemen is in. Als regels ons tegenhouden om te realieren wat we willen, dan zijn we verkeerd bezig. Het is belangrijk om met visie voor een mooi landschap te zorgen. Te kort aan regels kan er voor zorgen dat dat helemaal niks wordt.” Gerard van Wakeren van EL&I is van mening dat dit in de praktijk niet haalbaar is. Een overheid moet alle belangen afwegen. En algemene belangenbehartiging is nou eenmaal lastig. En hoe weten we of voldoelde kwalitatief landschap ontstaat als we ondernemers de ruimte geven? Walter Kooy vraagt zich af of het daardwerkelijk om minder regels gaat of juist om de omgang met de regels: “Het valt wel mee met de hoeveelheid regels. Voor een ondernemer gaat het misschien juist om andere regels waar hij wat mee kan.” Jeroen Gosse vindt Wing het echter opvallend dat echte innovatieve ondernemers weinig last lijken te Gespreksleider: Joost Tersteeg, hebben met regels. Zij verdiepen zich er in en leren er mee om gaan. Hans Hillebrand zegt dat deze ondernemers inderdaad bestaan, maar het duurt vaak wel 10 jaar om een plan te realiseren. Gosse: “Dat komt door zorgvuldigheid. Begrip voor elkaars rol is hier van belang.” “In 2016 is iedereen er van doordrongen dat overheden een rol blijven spelen, maar de boodschap is: het kán in de streek” door Peter Prins, PRINS Projectmanagement & Advies BV Peter Prins: “Ik denk dat er in het gebied veel te halen is, zoals ook in Vlagheide. Maar ik denk ook in de toekomst bijdrage uit overheden belangrijk als ´smeermiddel´.” Men vraagt zich af of deze overheidsrol in 2016 daadwerkelijk is doorgedrongen. André Smit, provincie Noord Holland: “De rol van overheden wordt veel minder. Toch zie ik een blijvende regierol. De overheid moet blijven faciliteren, de loketfunctie en procedures, hoort daar allemaal bij.”


10

Themasessie 5 – Ondernemen met landschap via Green Deals Met Gert van der Steen, De Veluwse Bron en Eric Droogh, RGV Hans Hillebrand gaf een algemene inleiding over de Green Deal die op 3 oktober gesloten is tussen het Rijk, de STIRR en de Recron. Het doel van deze Green Deal is een samenwerking tussen recreatieondernemers en het Rijk tot stand te brengen om zowel economische ontwikkelingen (“groei”) als een verbetering van natuur en landschap (“groen”) te realiseren. Deze “koepeldeal” zal worden uitgewerkt in ongeveer vijf “subdeals”. Hij legde daarbij ook een relatie met de recent uitgebrachte Toekomstagenda Vrije Tijd en Toerisme die “gastvrijheid van wereldklasse”als missie heeft. Twee bedrijfsleven die subdeals voorbereiden zijn De Veluwse Bron en RGV. Gert van der Steen schetste zijn plannen voor “Het land van bezinning”. Een combinatie van een oase van rust in de vorm van een wellness centrum gelegen in een nieuw te ontwikkelen natuurgebied. De nieuwe natuur biedt rust en ruimte en is de drager van het concept. De streek krijgt een economische impuls en uit de opbrengsten kan het beheer en onderhoud van de nieuwe natuur gefinancierd worden. Eric Droogh nam de groep mee naar twee recreatiegebieden aan de rand van de Veluwe waar behoefte is aan een verbetering van de kwaliteit van het recreatieve aanbod. Hierdoor zal de lokale en regionale bedrijvigheid toenemen. De stroom van recreanten kan beter worden opgevangen aan de randen, zodat de centraal gelegen natuurgebieden op de Veluwe minder belast worden. Ook bestaan plannen voor verbetering van de natuurgebieden gericht op hogere biodiversiteit en de inzet van biomassa installaties voor energiewinning. De (rijks)overheid wordt in deze in voorbereiding zijnde Green Deals vooral aangesproken op het faciliteren bij de toepassing van de regelgeving op het gebied van natuur en ruimtelijke ordening. Vragen uit zaal gingen onder andere over de bijdrage aan “groen” en de concreetheid van de afspraken in de green deals. “Als landschappelijk verantwoord ondernemen het doel is, moeten we voldoende flexibel met de regels omgaan”. Gespreksleider: Hans Hillebrand, InnovatieNetwerk en STIRR

Themasessie 6 – Economisering van landschap Met Peter Prins, Prins Projectmanagement en en Ernst Bos, Wageningen UR - LEI Peter Prins vertelt over Vlagheide, een gebied in Het Groene Woud waar lang een vuilstort is geweest. Er is een Masterplan opgesteld waarop projecten konden worden ingediend. Deze zijn nu in voorbereiding of realisatie. De centrale vraag is of met creativiteit financiering georganiseerd kan worden. In de gehanteerde aanpak onderscheidt Prins drie leidende principes: verleiden, faciliteren, en verplichten. Verleiden gaat over mensen binden met mooie verhalen en bijvoorbeeld samenwerking in een coöperatie of grondfonds. Verplichten is nodig als basis onder de onderhandelingen. Ernst Bos blikt terug op de presentatie en onderstreept de actieve participatie van private partijen in dit gebied. Verleiden is een goede aanpak, waar ook branding en media-aandacht bij hoort. Gebieden die veel aan branding doen, ontvangen ook daadwerkelijk veel bezoekers, blijkt uit onderzoek. Vanuit een MKBA-bril kijkt Erns Bos naar de mogelijke effecten van ingrepen in landschap voor waardestijging van bijvoorbeeld huizen. In de groepsdiscussie wordt duidelijk dat er veel organisaties zijn met veel ideeën en weinig geld. Het is dus lastig om op grote schaal iets te doen. Des te belangrijker is kleinschalig te starten. Kleinschalig landschap wordt daarbij als kansrijke ontwikkeling gezien, waarbij ondernemers inkomsten halen uit bijvoorbeeld streekproducten. De overheid zou stadslandbouw / stadsgerichte landbouw kunnen faciliteren. Om het bedrijfsleven ook bij landschap te betrekken is een gedachteverandering nodig. Bedrijven zullen langzaam het belang van de kwaliteit van landschap inzien. Imago is voor hen wel belangrijk. Boodschap: Nieuwe verdienmodellen op basis van kleinschaligheid en betrokkenheid ‘verleiden’ van bedrijven. Gespreksleider: Bernhard Heijdeman, Stichting Kostbaar Salland


11

Afsluiting door Jeroen Gosse “Wat me vandaag opviel is dat het lijkt alsof we vandaag allemaal het zelfde landschap willen. Volgens mij gaan veel Nederlanders op zoek naar museale landschappen in Italië. Maar als je verder naar de wereld kijkt, zijn er niet zoveel stukken in de wereld met zo´n historisch gevormd landschap zoals wij in Nederland hebben. Daar moeten we niet te makkelijk over denken! Als wij als politiek en als bestuurders een bepaald mooi landschap willen moeten we zorgen dat de jeugd dat ook wil en er iets voor over heeft. Mensen in het land bepalen uiteindelijk wat ze er voor over hebben. Niet alleen kabinet. Ik kijk terug aan een paar jaar werken aan een mooi landschap. Na de oproep van toenmalig minister Gerda Verburg hadden zich in korte tijd 36 gebieden aangemeld. Alle energie heeft heel veel opgeleverd. Ik hoop dat de kruisbestuiving en verder ontwikkeling ook in de toekomst blijft bestaan. Heel veel dank aan iedereen in die gebieden. Ik heb veel vertrouwen in de toekomst. Succes!”


12


13

Bijlage 1 – Programma

Ochtendprogramma - ‘Het gebeurt in de streek’ Voorzitter Henk Smit, Wing 10.00

Inloop met koffie en thee

10.30

Welkom door Rob van Brouwershaven, Directeur Natuur & Biodiversiteit – ministerie Economische Zaken, Landbouw en Innovatie

10.40

Het gebeurt in de streek! Afwisselende ‘streekshow’ met: Drie jaar voorbeeldgebieden in vogelvlucht: Filmpjes en toelichting over behaalde resultaten, geleerde lessen en succesfactoren voor verdere ontwikkeling financiering landschap. - Amstelland Kees van Tilburg, Stichting Beschermers Amstelland - Ooijpolder-Groesbeek Janine Pijl, Stichting Landschapskapitaal / Stuurgroep Ooijpolder-Groesbeek - Het Groene Woud Ger van den Oetelaar, Stichting Streekrekening Het Groene Woud Het gebeurt in de streek! Korte inspirerende presentaties gebaseerd op Pecha Kucha methodiek, over mooie voorbeelden, rollen, strategieën en prachtcoalities uit de praktijk. - StreekFonds Utrechtse Heuvelrug Marco Glastra Het Utrechts Landschap - Het Landgoedbedrijf Liesbeth Cremers Landgoed Vilsteren - Nationaal Landschap Winterswijk Arie Schoemaker Gemeente Winterswijk - Natuurmelkerij Varsen Henk de Lange Natuurmelkerij Varsen - Park 21 Rob van Aerschot Gemeente Haarlemmermeer - Binnenveld / Groengarantie Jac. Meter Nationaal Groenfonds Hoe verder met landschap? Gesprek met regionale bestuurders over verschuivende rollen, nieuwe strategieën en kansen die ontstaan door initiatieven in de streek. Geleidelijk ontwikkelt zich een discours dat een opmaat kan zijn voor toekomstige nieuwe initiatieven.

12.00

Lancering Platform Landschap Arno Willems Landschapsbeheer Nederland De partijen verenigd in het Landschapsmanifest roepen op tot deelname aan het Platform Landschap! Voor dialoog, gedachte-uitwisseling en verbetering van de kwaliteit van het landschap.

12.15

Lunch

Middagprogramma - ‘Hoe verder met landschap?’ Voorzitter Joost Tersteeg, Wing 13.00

Kansrijke ontwikkelingen voor financiering landschap Parallelle themasessies. Bij elk van de thema’s wordt een prikkelende aftrap verzorgd door één of twee inleiders. De centrale vraag voor alle themasessies is: Wat zijn kansrijke ontwikkelingen waar we de komende jaren op zouden moeten inzetten om financiering voor landschap te borgen?


14

Beschrijving van de themasessies 1. Instrumentarium en landschap

4.

Janine Pijl, Stuurgroep Ooijpolder-Groesbeek en Stichting Landschapskapitaal

Dedde Smid, Het Gelders Landschap, ‘Stappen in de toekomst’ Walter Kooy, Nationaal Groenfonds

Wat betekenen de huidige ontwikkelingen rond landschap voor de inzet van instrumentarium? Welke mix van publieke en private instrumenten leidt tot maximaal resultaat voor landschap? Uitwerking op basis van de ervaringen in voorbeeldgebied Ooijpolder-Groesbeek. Voorzitter Joost Tersteeg, Wing 2. Professionalisering samenwerking Jos Roemaat, APnl Paul Sinnige, ministerie van EL&I – directie GLB Voor een succesvollere financiering van landschap is een professionaliseringsslag van ANV’s nodig. Hoe kan het professioneler? Zijn de ANV’s voorbereid op het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB)? En zijn ze landdekkend in 2016? Welke rol spelen ANV’s in de streek in samenwerking met gemeenten en vrijwilligers?

Nieuwe financiële arrangementen

Wat speelt er aan nieuwe arrangementen? Wat zijn ontwikkelingen in Europa? Wat tekent zich aan kansen af voor de toekomst? ‘Lessons learned’ van een succesvol gebiedsproces. Hoe kun je de band met de samenleving dusdanig (onder)houden dat deze wil meebetalen voor het landschap? En wat voor landschap wil die samenleving? Voorzitter Hank Bartelink, De12Landschappen 5. Ondernemen met landschap via Green Deals Gert van der Steen, De Veluwse Bron Eric Droogh, RGV

3. Rol overheden

Steeds meer ondernemers en overheden werken samen aan landschap. Bijvoorbeeld via een ‘Green Deal’ tussen overheid en bedrijfsleven; een instrument om zowel economische ontwikkelingen (groei) als een verbetering van natuur en landschap (groen) te realiseren. Welke rol kunnen ondernemers spelen bij landschap? En wat hebben zij daar voor nodig?

Anco Hoogerwerf, provincie Groningen Rini Gielis, provincie Noord-Brabant

Voorzitter Hans Hillebrand, InnovatieNetwerk & STIRR

Voorzitter Kees Joosse, Landschapsmanifest

Hoe kunnen overheden - provincies, gemeenten, waterschappen - succesvolle streekaanpakken mede mogelijk maken? Wat is de rolverdeling nu de (rijks)overheid zich terugtrekt? Provincies Groningen en Noord-Brabant laten zien wat zij gaan doen. En wat zijn de verwachtingen en wensen van actieve streekinitiatieven en -organisaties van deze overheden? Voorzitter George Laeijendecker, provincie Gelderland

6. Economisering van landschap Peter Prins, Vlagheide Ernst Bos, Wageningen UR - LEI Landschap is geld waard. Hoe kunnen we natuur en landschap economiseren? Wat is het belang van een goede MKBA landschap? Hoe kunnen we vraag en aanbod bij elkaar brengen? Welke verdienmodellen zijn dan kansrijk? Toepassing aan de hand van casussen Vlagheide en Kostbaar Salland. Voorzitter Bernard Heijdeman, Stichting Kostbaar Salland

15.00

Hoe verder met landschap? Hoe verder met landschap? Waar gebeurt het al in de streek en hoe kunnen we deze ontwikkelingen verder versterken? Plenaire discussie op basis van zes antwoorden op de centrale vraag: Wat zijn kansrijke ontwikkelingen voorde financiering van ons landschap in de toekomst?

16.00

Afsluiting en borrel


15

Bijlage 2 – Deelnemerslijst Naam

Organisatie

Michiel van Amersfoort

Aequator

Marloes Pikkemaat

Aequator

Onno Vloedgraven

ANV Binnenveld

Wubbo de Raad

APnl

Jos Roemaat

APnl

Hanny van Geleuken

Blekenbrink Advies

Sonja Leeuw

CAH Dronten

Remco Ottervanger

Commissie Hoeksche Waard

Gert van der Steen

De Veluwse Bron

Hank Bartelink

De12Landschappen

Nelly Zuidam

De12Landschappen

Elske van Gorkum

De12Landschappen

Berry Lucas

De12Landschappen

Tonny Arissen

DLG

Hans-Lars Boetes

DLG

Peter Kurstjens

DLG

Riena Tienkamp

DLG

Canisius Smit

DLG Regio Noord

Nellie Raedts

DLG Regio Zuid

Jan Rutten

Ecorys communicatie

Jan ten Hoopen

Ecoweb

Johan Wytema

FPG / Landschapsmanifest

Charles Rijsbosch

Gemeente Amersfoort

Henk Aalderink

Gemeente Bronckhorst

Willy Kempers

Gemeente Bronckhorst

Yvon Weustink

Gemeente Enschede

Rob van Aerschot


Annemarie Lodder


Jan van der Giessen

Gemeente Hardenberg

Jannes Janssen

Gemeente Hardenberg

Bert Wassink

Gemeente Hunze en Aa

Frans van Zeeland

Gemeente Laarbeek

Joyce Oskam

Gemeente Leusden

Berend-Jan Bussink

Gemeente Lochem

Anne Stortelder

Gemeente Lochem

Alfred Warmenhoven

Gemeente Oostzaan

Marieke Tiekink

Gemeente Opsterland

Mieke Blankers-Kasbergen

Gemeente Ouder-Amstel

Harriët Tiemens

Gemeente Rheden

Jan Willem Beijen

Gemeente Tubbergen

Marcel Nolten

Gemeente Tubbergen

Paul Wilbers

Gemeente Ubbergen

Jan van Muyden

Gemeente Voorst

Sau Lan Golberdinge

Gemeente Wassenaar

Arie Schoemaker

Gemeente Winterswijk


16

Naam

Organisatie

Ton Butter

Gemeente Zijpe

Carlo Braat

Het Brabants Landschap

Dedde Smid

Het Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen

Marco Glastra

Het Utrechts Landschap

Hans Bor

Hof van Delfland

Gert Jan Jansen

Hof van Twello

Han Jansen

Hof van Twello

Laurette van Slobbe

Hof van Twello

Nico Beun

InnovatieNetwerk

Hans Hillebrand

InnovatieNetwerk / STIRR / Habitura

Eveline de Graaff

IPO

Lennart Graaff

Investeren in Ruimte BV

Arie Verhaar

ISMH

Ans Vos

IVN Consulentschap Noord-Holland

Joost Kingma

Joost Kingma Consult

Marc van Geene

Kadaster

Tanja Emonts

Kenniscentrum Recreatie

Liesbeth Bronkhorst

KNHS

Kees Nieuwerth

KNNV

Stefan Fiselier

KPMG

Liesbeth Cremers

Landgoed Vilsteren

Rob Meijers

Landschap Erfgoed Utrecht

Elly Kuiper

Landschap Noord-Holland

Els Zwartendijk

Landschap Noord-Holland

Eibert Jongsma

Landschap Overijssel

Geert Gielen

Landschapsbeheer Flevoland

Foppe van der Meer

Landschapsbeheer Friesland

Arthur Scheper

Landschapsbeheer Friesland

Erik van Eek

Landschapsbeheer Gelderland

Arno Willems

Landschapsbeheer Nederland

Dick Haver Droeze

Landschapsfonds Eem en Vallei

Kees Joosse

Landschapsmanifest

Geert van Duinhoven

Landwerk

Hans Ghijsels

LTO Noord

Naama de Ru

LTO Noord

Bart Pijnenburg

Mensenland

Andrea Zierleyn

Milieudefensie

Rob van Brouwershaven

Ministerie van EL&I

Albert Ettema

Ministerie van EL&I – DRZ Noord

Jos Wigger

Ministerie van EL&I – DRZ Oost

Gerard van Wakeren

Ministerie van EL&I – DRZ West

Harry Weijer

Ministerie van EL&I – DRZ West

Jeroen Gosse

Ministerie van EL&I – DRZ Zuid

Jan Matijsen

Ministerie van EL&I – DRZ Zuid

Cor von Meijenfeldt

Ministerie van EL&I – NLP

Louis van Vliet

Ministerie van EL&I – NLP

Paul Sinnige

Ministerie van EL&I – PD GLB

Gert Eshuis

Ministerie van IenM

Eric Huner

Ministerie van IenM


17

Naam

Organisatie

Eric Jan Kijkuit

Ministerie van IenM

Renee Mekel

Ministerie van IenM

Henk Snoeken

Ministerie van IenM

Henk Baas

Ministerie van OCW - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Marieke Muilwijk

Muilwijk Landschap Advies

Walter Kooy


Jac. Meter


Gertine van der Vliet


Yolande Holthuijzen

Natuurmelkerij Varsen / My eyes

Annegien Canoy

Natuurmonumenten

Jan Gorter

Natuurmonumenten

Titia Zonneveld

Natuurmonumenten

Peter Brokke

Oranjewoud

Hans Farjon

Planbureau voor de Leefomgeving

Peter Prins

PRINS Projectmanagement & Advies BV

Jaap Floor

Projectbureau SVGV

Marlies Westerhof

Provincie Drenthe

Age Kramer

Provincie Fryslân

Jan Jacob van Dijk

Provincie Gelderland

René Hilhorst


George Laeijendecker


Anco Hoogerwerf

Provincie Groningen

Jeanet Oosterveld

Provincie Groningen

Erik Meijs

Provincie Limburg

Jaap van der Linden

Provincie Noord-Brabant

Kees Margry

Provincie Noord-Brabant

Eugenie ten Hag

Provincie Noord-Holland

André Smit

Provincie Noord-Holland

Rob Messelink

Provincie Overijssel

Bart Krol

Provincie Utrecht

Fenna van Tol

Provincie Utrecht

Floor Cammaert

Provincie Zuid-Holland

Hans Koot


Menno Laan


Jantien Oostijen


Ruben Verwijs

Rabobank

Joep Thönissen

Recron

Bert Post

Recron

Erik Droogh

RGV

Ton Smit

Royal Haskoning

Jetty Looijenga

Salland

Gerard Alferink

SBNL

Hans Veurink

SBNL

Chris Kalden

Staatsbosbeheer

An van Veen

Staatsbosbeheer

Piet Winterman

Staatsbosbeheer

André Kaminski

Staring Advies

Tineke Velthorst

Staring Advies

Gerrit Krajenbrink

Stichting Achterhoek weer mooi


18

Naam

Organisatie

Hanneke Brummelhuis

Stichting Beschermers Amstelland

Kees Lambalk


Kees van Tilburg


Jacob van Olst

Stichting Klimaatlandschap

Bernhard Heijdeman

Stichting Kostbaar Salland

Hein Krantz

Stichting PHB

Ger van den Oetelaar

Stichting Streekrekening Het Groene Woud

Anja Verweij

Stichting Streekrekening Het Groene Woud

Erwin van den Berg

Stivas

Peer Verkuijlen

Streekfonds De Maashorst

Janine Pijl

Voorbeeldgebied Ooijpolder-Groesbeek / Stichting Landschapskapitaal

Bart Dingemanse

Vereniging Nederlands Cultuurlandschap

Jaap Dirkmaat

Vereniging Nederlands Cultuurlandschap

Tiny Wigman

Via Natura

Annemieke Tasma

VNG

Gerrit Gerritsen

Vogelbescherming

Paul Opdam

Wageningen UR - Alterra

Raymond Schrijver

Wageningen UR - Alterra

Ernst Bos

Wageningen UR - LEI

Hans Leneman

Wageningen UR - LEI

Greet Overbeek

Wageningen UR - LEI

Rob Geerts

Wageningen UR - PRI

Kees Slingerland

Wageningen UR - ESG

Harry Benschop

Wandelplatform-LAW

Bertho Bulthuis

Waterschap Reest en Wieden

Hein Pieper

Waterschap Rijn en IJssel

Henk Wubbels

Waterschap Rijn en IJssel

Harm Luisman

Wing

Joos van Hees

ZLTO

Judith Zengers

ZLTO

Organisatie Suzan Klein Gebbink

Wing

Simone Mink

Wing

Henk Smit

Wing

Joost Tersteeg

Wing


19

Conferentie Financiering Landschap Het gebeurt in de streek!

Recommend Documents