Colofon. Het Moerasblad is het verenigingsblad van het IVN afd. Noordwest Overijssel. Het blad verschijnt vier maal per jaar

Moerasblad Kwartaalverenigingsblad van het IVN vereniging voor natuur- en milieueducatie afdeling Noordwest Overijssel Jaargang 19 - nummer 4 - oktober 2011

Colofon Het Moerasblad is het verenigingsblad van het IVN afd. Noordwest Overijssel. Het blad verschijnt vier maal per jaar. • Lidmaatschap IVN bedraagt € 18.50. Leden ontvangen het “Moerasblad” en “Mens en Natuur, tijdschrift van het landelijk IVN te Amsterdam. • Donateur kan ieder worden, die geen werkend lid kan of wil zijn, maar wel het verenigingswerk wil steunen; bijdrage € 18.50, inclusief Moerasblad. • Huisgenootlid: bijdrage. € 5,00. • Jeugdleden die deelnemen aan de Jeugd Natuur Club betalen € 18,00. Wie lid of donateur wil worden of informatie wil over lidmaatschap, donatie of iets anders, kan contact opnemen met het secretariaat van het IVN afd. Noordwest Overijssel: Gerry Teurlinckx, Nieuwe Gagels 9, 8332 KA Steenwijk, tel. 0521513495, [email protected]. Degene die het verenigingswerk wil steunen, kan dit doen door een bedrag naar keuze over te maken op rekeningnummer 342784 t.n.v. IVN Noordwest Overijssel te Tuk, met vermelding van uw naam en adres.

Jeugd Natuur Club ‘De Weerribben’ Voor opgave en inlichtingen terecht bij Paula Stuart, tel. 06 30539356 Wie onze Jeugd Natuur Club wil steunen, kan dit doen door een bedrag naar keuze te storten op rekeningnummer 371990874 t.n.v. IVN afd. Noordwest Overijssel te Tuk, met vermelding van uw naam en adres.

Redactie Moerasblad De redactie bestaat uit Floor Poot (eindredacteur), Lucille Keur en Jaap Snoeyer. Redactie adres: Floor Poot, Stroomdal 56, 8332 KJ Steenwijk, tel 0521-519153. E-mail adres: [email protected] Het kwartaalblad Moersblad verschijnt rond 1 januari, 1 april, 1 juli en 1 oktober. Kopij voor het volgende nummer graag twee weken voor de verschijningsdatum inleveren bij de redactie. Wilt u foto’s apart van de tekst aanleveren, als aparte bijlage. Uitlatingen in dit blad gedaan, geven niet noodzakelijk de standpunten weer van de redactie of het bestuur van IVN Noordwest Overijssel. Sommige artikelen worden geplaatst conform de intentie van de auteur.

Inhoud Nieuws van het bestuur Actieve IVN-ers en bestuursleden gezocht Leden onder de loep (10): Erica Zwanenburg Excursie Trillen op het veen Excursie Tijdelijke nNatuur in de Eehserwold Natuurwerkdag op 5 november op de Woldberg Veel belangstelling voor IVN-stand op plattelandsdag Digitale nieuwsbrieven van NP Weeribben-Wieden en Natuur en Milieu Overijssel Winter survivaltips voor vogels Excursies Lezingen Vrijwilligersmarkt 26 november Nacht van de Nacht 29 oktober Illustraties: 7, 9.10.11,12 Floor Poot; 15 Natura, 19 Roes.

Nieuws vanuit het bestuur Het weer zit niet mee, maar we houden de moed er in. In het vorige nummer berichtte ik over een nieuwe cursus, “de scharrelkidscursus”. We hebben Henk Plat bereid gevonden de cursus te coördineren en hij kan steun krijgen van Paula Stuart van de Jeugdnatuurclub en natuurlijk van het bestuur. Zeg het voort, zodat we voldoende deelnemers krijgen, dan kan de cursus starten. We mikken op maandagavond 24 oktober, zaterdagmiddag 29 oktober en maandagavond 31 oktober. Verder willen wij deze winter nader kennismaken met onze leden o.a. om te horen wat er leeft en wat de wensen en verwachtingen zijn binnen het IVN. Wij willen daartoe met alle leden een gesprek voeren en om een beetje uniform te werken doen we dat op basis van een vragenlijst. Om een indruk te geven van wat we zo al ter sprake willen brengen volgt hier een samenvatting van de vragenlijst: • Wat is je telefoonnummer? • Wat is je e-mailadres? • Wat zijn je hobby’s? • Wat zijn je interesses? • Wat doe je in het dagelijks leven? • Wat vind je goed aan onze vereniging? • Wat zou je nog meer of beter willen? • Doe je vrijwilligerswerk of heb je interesse om het te gaan doen? • Wat vind je leuk om te doen? • Wil je dit eenmalig of vaker doen? We hopen hiermee te bereiken, dat het IVN Noordwest Overijssel een club blijft die gerund wordt voor en door de leden. Wegens omstandigheden is de start van de cursus Scharrelkids nog even uitgesteld. En wat het weer betreft: eens zal het goed komen. Namens het bestuur,

Wilfred Ouwerkerk 2

Actieve IVN-ers en bestuursleden gezocht!!! Beste mensen, Het komende jaar nemen twee bestuursleden afscheid, onze penningmeester Jaap Snoeier en bestuurslid Piet Hein Klip. Tevens wil Loek Teurlinckx zijn taak als PR-man overdragen. Wie wil deze uitdaging aangaan om samen met ons Wilfred Ouwerkerk, Lucille Keur en Gerry Teurlinckx de kar te trekken? Als je er voor voelt kun je eerst ook even meelopen om de sfeer te proeven en te kijken of het iets voor je is. Ook redacteur Floor Poot van Moerasblad en De Noordwesthoek wil het wat rustiger aan gaan doen en zijn taak aan een ander overdragen, liefst aan iemand die de redactie van beide bladen ter hand wil nemen, i.v.m. de gegroeide samenwerking. Tineke Poot wil ook stoppen met de verzending. Heb je belangstelling voor een van deze activiteiten, bel eens voor informatie of meld je dan bij onderstaand adres. Tenslotte is het Teamwork ook voor het IVN Teamwork Er waren eens drie mensen: Iedereen, iemand en niemand. Op een dag moest een belangrijke opdracht worden vervuld. Iedereen dacht dat iemand het wel zou doen Hoewel iedereen het kon deed niemand het Hierdoor werd iedereen boos Omdat de taak van iedereen was En niemand het had gedaan Iedereen dacht dat iemand het had kunnen doen. Maar niemand had zich gerealiseerd, Dat iedereen het wilde doen. Aan het eind beschuldigde iedereen Iemand omdat iemand deed Wat iedereen had kunnen doen.

Reacties aan Gerry Teurlinckx, secretaris IVN [email protected], telefoon 0521-513495

3

Leden onder de loep (10) Erica Zwanenburg, als een spin in haar web Dat warme hart voor het IVN, ontstaan vanuit de praktijk. Inzicht hebben in de rol van vrijwilliger alsmede beroepshalve. Intensief betrokken zijn bij wat er wel en wat er niet speelt. Het zijn de woorden van Erica Zwanenburg. Enthousiasme, bevlogenheid en een positieve geest zijn de pijlers in ons gesprek. We kennen haar als IVN projectmedewerker, communicatie en educatie Nationaal Park Weerribben-Wieden. In deze aflevering leren we haar wat beter kennen. Toen vader Bakker een baan aangeboden kreeg in Friesland, verhuisden vader en moeder direct na hun trouwen vanuit Amsterdam naar Harlingen en daar werd Erica geboren. Later komt er ook nog een jongeman uit Rotterdam in Friesland wonen en de vonk slaat over. Het is Jan Zwanenburg, die Erica het hof maakt. Jan studeert in die tijd in Enschede en het paar besluit daar de eerste zes jaar te gaan wonen. Erica verdient de kost als medewerker bij de Sociale Dienst. Tenslotte krijgt Jan een baan in Zwolle, ze verhuizen voor een jaar naar Zwartsluis, maar vinden uiteindelijk in 1986 hun plekje aan de Wetering, waar ze nog altijd met veel plezier wonen. Samen krijgen ze twee kinderen, Mirella en Stefan, die nu 22 en 20 jaar zijn. Mirella woont al lang in Zwolle en zoonlief is nog thuis voor de gezelligheid. Natuurgids en verder In de beginperiode aan de Wetering gaat Erica een IVN natuurgidsencursus doen bij de net opgerichte IVN afdeling NW Overijssel, het is anno 1990. Na haar behaalde diploma krijgt ze een bestuursfunctie als secretaris bij de IVN afdeling NW Overijssel en gaat vervolgens ook het gidsenwerk coördineren en ze richt het verenigingsblad ‘Moerasblad’ op. Haar werkplek is een knus kamertje van 3 bij 4 meter, ergens achterin het bezoekerscentrum. Er passen nog net een bureau, een computer, een stoel en een kast in. Die kast staat vol met ordners van allerlei afmetingen. Stille getuigen van wat er zich de afgelopen jaren heeft afgespeeld. Achter haar hangt een groot waterrijk schilderij en de verwarming is versierd met imitatiesprinkhanen. Dan is er nog een raam, dat een klein stukje van de achtertuin weergeeft. De deur staat altijd open. In 1995 start ze een eigen voorlichtingsbureau, waar ze o.a. educatieve programma’s maakt over de natuur en het platteland. Vanuit dit bureau werkt ze o.a. drie jaar op freelance basis voor Staatsbosbeheer, waarvoor ze ook enkele educatieve programma’s maakt en heel veel bezoekers met de boot, te voet of in de eendenkooi laat genieten van de mooie natuur in De Weerribben. Educatieve projecten ontwikkelen Momenteel werkt ze al weer dertien jaar met veel plezier voor het Nationaal Park Weerribben-Wieden, waar ze, naar eigen zeggen, 'haar energie uit haalt'. Haar werk bestaat uit het initiëren en ontwikkelen van educatieve en communicatieve projecten voor De Weerribben en De Wieden. Het zijn samenwerkingsprojecten, met de vraag: 4

wat willen jullie? Naar aanleiding van de vraag worden programma’s of materialen gemaakt. Vervolgens worden de programma’s uitgevoerd door de aanvragers, zoals Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten, met de bedoeling dat deze organisaties in de loop der tijd zelf de coördinatie over gaan nemen. 5 Haar werk verloopt in nauwe samenwerking met haar collega Nel van der Laan, die werkt vanuit het Bezoekerscentrum De Wieden. Onder de projecten vallen o.a. het scholenprogramma en de oprichting van eerste groep Junior Rangers van Nederland. Over het scholenprogramma: “Het doel is, om de kinderen uit de gemeente Steenwijkerland kennis te laten maken met hun achtertuin, dit natuurgebied. Dat houdt in dat getracht wordt dat iedere leerling drie keer - in de periode dat ze naar de basisschool gaan - een bezoek brengt aan De Weerribben en/of de Wieden. Hier doen alle basisscholen van de gemeente aan mee. Het is dus een groot succes. Wij doen het coördineren, de gemeente geeft subsidie aan de scholen en Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten voeren de activiteiten met de kinderen uit.” Junior Rangers Over de Junior Rangers: “Dat is voor de groep jongeren van 12 tot 18 jaar. We hebben er momenteel bijna 30! Onlangs hebben we hier een internationaal kamp mogen organiseren voor jongeren uit heel Europa. Het was geweldig! We hebben hier gevaren en gewerkt, we zijn naar het Nationaal Park Drents-Friese Wold geweest en ook naar Nationaal Park Schiermonnikoog! We hadden een prachtige locatie op de camping van Paula en Rein in Basse. Vijftig jongeren met begeleiding hebben er een intensieve en leerzame week gehad. Ze kwamen met twee jongeren en een begeleider uit elk land en zo wisselden we informatie uit over onze eigen natuur. Die is overal anders. Een Serviër kent het begrip “zee” niet en denkt de zondvloed voor zich te zien, en een Spanjaard die uit de bergen komt ziet spoken (o la la!!) als er ineens zoveel wind om zijn oren waait en een moeras…. dat kennen ze al helemaal niet! De natuur is hier relatief toegankelijk, daar veel minder. Ze kennen wel een bezoekerscentrum met iets van een activiteit eromheen, maar verder niet. Recreëren in de natuur van een nationaal park zoals hier is hen vaak onbekend.” “Maar Erica, wie zal dat allemaal betalen?” vraag ik. Erica: “Leader NW Overijssel (een Europees subsidieprogramma voor het platteland) voor twee-derde, het Nationaal Park, het Samenwerkingsverband Nationale Parken (SNP) en verder de provincie Overijssel, de gemeente Steenwijkerland en sponsors vanuit regionale bedrijven, zoals Mc Donalds.” Erica benadrukt ook nog het belang van de contactbijeenkomsten van onze groene voorlichters, waarvan er binnenkort weer een wordt georganiseerd. Erica: “Het contact tussen beroepskrachten en vrijwilligers is belangrijk en iedereen is weer op de hoogte van dezelfde informatie en zo worden we zelf ook weer bijgeschoold.” “Erica, hoe ziet je vrije tijd eruit?” Er komt een voorspelbaar antwoord: “In maart padden overzetten in het Kuinderbos, in augustus het monitoren van de grote vuurvlinder en een paar keer in de maand meewerken aan het onderhouden van de Kooi van Pen. Verder voor de sociale contacten betrokken zijn bij Plaatselijk Nut Wetering en omstreken en werken aan een nog uit te komen boek over de historie van het 100 jarig bestaan van de plaatselijk belang-vereniging, dat ze in 2013 willen gaan uitgegeven.

We gaan ons gesprek beëindigen. Ik laat het graag aan haar over. Het wordt een krachtig antwoord met een warme inhoud: “Het Nationaal Park is van ons allemaal! Niet alleen van de natuurorganisaties, maar ook van de recreatiebedrijven, de bewoners, de gemeente, de provincie, het waterschap, kortom van ons allemaal! En dat moeten we zo houden!” 6

Lopend over een halve meter drijvend veen... Excursie Trillen op het veen, door Floor Poot en Jeroen Bredenbeek Van een afstand zag het er uit als een verwaarloosd drassig weiland met wat beginnend riet, dit stukje van de Weerribben langs de Hogeweg waar we op 23 juni met zeven mensen doorheen sopten. Ja, hier is ècht turf gebaggerd, in stroken van maximaal 35 meter brede 'weren', gescheiden door drie meter brede 'ribben', gedeelten waar de veenlaag moest blijven staan. Dit stukje heet “De Stobberibben”, het is een van de mooiste trilvenen en veenmosrietlanden in de Weerribben. Maar de tijd heeft hier niet stilgestaan. De brede, ongeveer 3 meter diepe, stroken water groeiden eerst vol met krabbenscheer, die een dunne drijvende laag van bladeren en wortels vormde; daarna groeide riet en andere drijvende planten op deze drijvende 'kraggen', gevolgd door mossen, gras en tal van andere planten. Inmiddels is er zoveel veen gevormd dat de kraggen ons zevental konden dragen, en de ribben nauwelijks boven de drijvende veenmassa uit steken. Toch merk je wel waar je loopt: het veen voelt aan als een spons, waarin je al lopend wegzakt. Soms zie je de grond onder het lopen meedeinen; dit is bij de ribben niet het geval. Hier en daar zie je gaten in de kraggen van een halve meter diep. Laarzen zijn dus echt wel nodig.

7 Maaibeleid Hoe het terrein zich ontwikkelt wordt vooral bepaald door het maaibeleid. Riet maaien in de winter bevordert het uitstoelen van het riet, zodat een rietland ontstaat, waarin andere planten zoveel schaduw krijgen dat er minder overleven. In de Stobberibben wordt in de zomer gemaaid, om het riet te onderdrukken en de vegetatie open te houden. Door de openheid kan de ondergroei van allerlei andere moerasplanten zich beter ontwikkelen. Dan worden ook alle jonge boompjes en struiken weggemaaid, zoals veel berkjes, gagel en hier en daar een eik. De bossen rondom laten zien wat anders het eindstadium is van een veenplas als er niet meer wordt gemaaid: een dicht loofbos van zo'n 60 jaar oud. Vroeger werd het maaisel – gras met tal van andere planten – door de boeren in de buurt gebruikt voor het vee. Er wordt nu niet meer geboerd, en het maaisel heeft onvoldoende kwaliteit voor verkoop, dus het wordt na droging verbrand. Op de brandplek, op één van de ribben, verschenen prompt bloeiende planten door de aangebrachte voedingsstoffen. Leuk voor de vlinders. We zagen een zilveren maan – beige met bruine stippen, de maan zit aan de onderkant – die haar eieren legt op het moerasviooltje. De vlinder kent twee generaties per jaar; de huidige generatie overwintert als rups. Noordwest Overijssel herbergt de grootste populatie van deze zeldzame moeras-bewonende parelmoervlinder Op het blad van een waterzuring zagen we nog eitjes van de grote vuurvlinder. De Weerribben is een van de twee plekken in Nederland waar nog een populatie van deze soort voor komt.

Twee soorten water Het waterpeil in de Weerribben wordt kunstmatig geregeld; het vormt samen met de Wieden de boezem van Noordwest Overijssel. Deze dient als opvang voor overtollig water uit niet alleen de omliggende landbouwpolders, maar ook Zuidwest Drenthe watert af, via de Steenwijker Aa. Sinds de Noordoostpolder aan het oude land van Overijssel vast zit, sijpelt een grote hoeveelheid water – twee tot drie mm per dag – uit de Weerribben weg naar het nieuwe land. Hier helpt zelfs geen randmeer tegen. Om dit in droge periodes aan te vullen wordt boezemwater ingelaten uit de Friese landbouwgebieden, en via het Stroinkgemaal uit het IJsselmeer. Dit water heeft een andere samenstelling dan het zure voedselarme regenwater; het is niet zuur en bevat meer voedingsstoffen. Gevolg is een opmerkelijke plantengroei in de kraggen. In de bovenlaag, en op wat hogere 'eilandjes', vind je planten die van zuur regenwater houden, zoals veenmos, kleine valeriaan, melkeppe, kale jonker, kleine waternavel, en een een aardig aantal van de beschermde insecteneter zonnedauw. Verderop zagen we velden lichtpaarse dopheide – het lijkt het Dwingeloseveld wel – een groene knolorchis en een paar zeldzame veenmosorchissen, die nodig gefotografeerd moesten worden. Ook zagen we nog witte snavelbies en moeraswolfsmelk, twee hoogveenplantjes, die het hier ook goed doen. Daartussen, vooral op natte plaatsen, groeien planten die met hun lange wortels door de kragge heen groeien en het voedselrijke boezemwater bereiken, zoals riet, kalmoes, gele lis, draadzegge, klein blaasjeskruid, plat blaasjeskruid en waternavel. Op een paar plekken proberen een paar waterlelies te overleven, met hun wortels diep in de kragge, als relict van de open water periode van het dichtgegroeide petgat.De vegetatie vertoont ook nog wat verloop in de lengterichting van de weren, legde Jeroen Bredenbeek uit: bij de 8 inlaatsloot groeien meer planten die van voedselrijk water houden; aan de andere kant van de weren, waarheen het water onder de kragge is gestroomd, vind je meer planten die van arme zure grond houden. Het water is kennelijk onderweg 'leeggevist' door de planten die met hun wortels voedsel opnemen uit het onderlangs stromende water Ringslang Er is ook enig dierenleven in dit moerassige gebied. Een heikikkertje sprong na ontdekking haastig in een poel om aan onze blikken te ontkomen. Een enkele sprinkhaan viel nauwelijks op tussen de grassprieten, en een ringslang lag argeloos opgerold te zonnen, tot de grond door onze voetstappen bewoog en ze haastig wegglipte. Jeroen wist haar te grijpen in de plas, zodat ze toch nog even voor onze camera's kon poseren. Nieuwe natuur Onderweg waren we nog even gestopt bij een nieuw ingericht moeras aan de Woldlakeweg voor een groep fouragerende lepelaars. Rond de Weerribben komt er in de komende jaren zo’n 300 ha. nieuwe natuur bij. Het zal een dynamisch moeras worden, zoals het gebiedje aan de Woldlakeweg. De bovengrond zal worden verwijderd om het te veel aan voedingsstoffen af te voeren en daarna mag de natuur zelf invulling geven. Het waterpeil zal vooral bepalen wat waar gaat groeien. Omdat in deze gebieden een natuurlijk peil kan worden gehanteerd behoeft hier bijna geen

beheer te worden gevoerd. Het waterpeil stuurt de vegetatie, samen met de ganzen 9 als grote grazers. Bij te veel bomen en riet zal het waterpeil tijdelijk worden verhoogd zodat een deel van de vegetatie verdrinkt en door de ganzen wordt opgeruimd; bij laag water kan het riet e.d. weer uitbreiden. Kortom, dit worden zeer goede gebieden voor moerasvogels. Wat gebeurt er als de verlanding zo ver is gegaan dat de kragge te droog wordt en te zuur voor bijzondere plantengroei? Jeroen legde uit, dat het dan kan worden leeggebaggerd en dat dan de successie van dichtgroeien weer opnieuw kan beginnen, met krabbenscheer bijvoorbeeld. De vrijgekomen bagger kan worden verwerkt tot bij voorbeeld potgrond. Er is nu wel vraag naar, omdat het afgraven van veengebieden elders in Europa aan banden is gelegd door Europese regels voor natuurbeheer. Staatsbosbeheer probeert jaarlijks open water te maken om de verlanding in het gebied op gang te houden. Zou er geen open water meer worden gemaakt, dan groeit alles dicht, eerst met riet, maar later als de kraggen droger worden met bos. Deze laatste fase is te onderdrukken door riet en trilvenen en veenmosrietlanden te maaien. Maar als er een paar jaar niet gemaaid wordt duiken de jonge berken en elzen overal op, en in een paar jaar is het terrein niet meer te maaien. Op dit moment wordt er nog hard gewerkt om voor het eind van het jaar zo’n 20 ha bos om te zetten in open water om zo voor de komende jaren weer voldoende open water te hebben. Het is wel even schrikken als je ziet met wat voor geweld en grote machines de bomen uit het veen worden gerukt en versnipperd, gevolgd door het uitbaggeren van de petgaten door grote drijvende kranen, maar als je een paar jaar later op dezelfde plek gaat kijken zie je de eerste krabbenscheer en fonteinkruiden al weer groeien. Het dichtgroeien is dan weer begonnen, op weg naar misschien wel een heel mooi trilveen, met groenknolorchis, draadzegge, moerasrolklaver en waterzuring met grote vuurvlinders. Dan kunnen onze (klein)kinderen weer genieten al dit moois, net zoals wij deden.

Een groepje lepelaars in de verte. 10

Dit wordt geen aangeharkte natuur Excursie Tijdelijke Natuur in Eeserwold door Floor Poot 'Tijdelijke natuur' is eigenlijk een juridisch trucje, legde Mark Zekhuis, medewerker van Landschap Overijssel, aan het begin van de excursie op 4 juni uit. Volgens de Flora- en Faunawet moet je natuur die je weghaalt elders compenseren, dus zaag je hier een boom om, dan moet je elders een andere planten. Dit gebied, de vroegere Steenwijker Hooilanden, was weiland, en heeft nu de bestemming bedrijventerrein en (luxe) woningbouw gekregen. Wegen en aansluitende rotondes zijn aangelegd, voor andere wegen ligt er een zandbed, en een paar bedrijfsgebouwen en woningen – zeg maar landhuizen – zijn gebouwd voordat de financiële crisis toesloeg en niemand meer kon of wilde investeren. Gewoonlijk willen projectontwikkelaars in die situatie voorkomen dat lege kavels veranderen in struikgewas en bomen, waarin een beschermde soort domicilie kan kiezen – dus in natuur, die je bij verwijderen elders moet compenseren – dus ze laten er geregeld de maaimachine zijn werk doen. De beide projectontwikkelaars van Eeserwold, Roelofs en Geveke, hebben besloten mee te doen aan de regeling Tijdelijke Natuur, als één van de vijf pilotprojecten. Zolang de grond niet is verkocht wordt 64 hectare 'tijdelijke natuur', die niet behoeft te worden gecompenseerd. Een deel wordt viermaal per jaar gemaaid; het gras mag hier wat langer worden zodat weidevogels zich veilig voelen. Een ander deel, waaronder een strook grond langs de Aa, wordt begraasd door negen Hereford runderen; 11 eigenlijk te weinig voor de grote oppervlakte. Dit merk runderen eet niet alleen sappig gras, maar ook houtige gewassen, die royaal opschieten tussen het gras. Biologisch gezien is het een interessant terrein; door het dempen van sloten en graven van nieuwe watergangen is zoveel in de grond gerommeld, dat allerlei pioniersoorten verschijnen. Het terrein is ingezaaid met gras tegen verstuiving, maar ook veel oud zaad ontkiemt, er groeit zelfs riet boven dichtgegooide sloten. Het terrein is erg verruigd en zeer gevarieerd, met o.a. biezen, zuring, rietorchis en kale jonker, en interessant geworden voor tal van vogels (en een haas). Zo zagen of hoorden we kleine plevier, tureluur, kievit, gele kwikstaart die van open terrein houd, blauwborst, grasmus, rietgors, karekiet en oeverzwaluwen. Boven het water van de enorme en diepe zandwinplas scheerden vogels, jagend naar insecten. Verder zijn hier roodborsttapuit, buizerd en torenvalk gezien. De zandwinplas zal in de toekomst nog worden vergroot, om zand te leveren voor bouw en wegenbouw. Er wordt nog gediscussieerd over zwemmen in de plas en het maken van verbindingen met de Steenwijker Aa, die er dicht bij stoomt. De plas gaat ook dienen als koelbron voor de koeling van bedrijven en machines. Binnenkort wordt de kade van de Steenwijker Aa 50 meter verplaatst, zodat een strook grond bij het stroombed wordt gevoegd, die bij hoge waterstand onder water loopt en daardoor een moerasachtig soort natuur doet ontstaan. Naast de zandwinplas doemt een hoge zandmuur op, het restant van het zanddepot waarin zand uit de plas werd gepompt, dat nu dagelijks door vrachtauto's naar zijn bestemming wordt gereden. In een paar door het afgraven ontstane wanden hebben

tientallen oeverzwaluwen een nesttunneltje gegraven. Helaas hebben een paar lenige langbenige vossen kans gezien enkele nesttunnels open te krabben en de jonge vogels mee te nemen. Afgesproken is, dat een zwaluwwand nog enkele jaren blijft staan. 12

Natuurwerkdag op 5 november weer op Woldberg De gemeente Steenwijkerland is bezig met de voorbereiding, om samen met Staatsbosbeheer, Natuurvereniging ‘De Noordwesthoek’, IVN afd. NW Overijssel en Landschap Overijssel voor de zevende keer deel te nemen aan de landelijke Natuurwerkdag voor Vrijwilligers op zaterdag 5 november 2011. Landelijk gezien wordt de Natuurwerkdag voor de elfde keer georganiseerd. Tussen de twaalf- en vijftienduizend mensen gaan dan in heel Nederland een dag de handen uit de mouwen steken in bos, heide, vennen, trilvenen of duingebied. Het is dit jaar de bedoeling om opnieuw aan de slag te gaan op de Woldberg: • Het bekende moerasje (onder voorbehoud van de waterstand) opschonen en de uitgestoken houtopslag afvoeren. Vanwege het specialistische karakter van dit werk is dit vooral voorbehouden aan de natuurkenners onder ons. Het moeras kan alleen opgeschoond worden, als het niet te nat is. Laarzen zijn hierbij beslist noodzakelijk; • Op het heideterrein van Staasbosbeheer de opslag rooien en opnieuw gedeeltelijk opschonen. Ook worden meerdere stukjes heide van 5 x 5 meter geplagd; • Hakhout bij de uitkijktoren afzetten; • Een poel opschonen langs een houtwal/grasland achter de uitkijktoren. Vrijwilligers gevraagd!!! De Woldberg is die dag weer één van de meer dan 325 plekken waar gewerkt gaat worden tijdens de Landelijke Natuurwerkdag. De aanvang is 10 uur en de werkdag is omstreeks 15 uur afgelopen. Voor koffie, thee en soep etc. wordt gezorgd. Theeschenkerij “Tuk’s T-huis” verleent ons weer medewerking. Zagen, (steek)schoppen, sloothaken en ander benodigd gereedschap wordt zo veel mogelijk aangeleverd door Landschap Overijssel. We verzamelen op de parkeerplaats van SBB voorbij het tunneltje in de Bergweg/ Rijksweg 32. Schroom niet en geef je op om mee te helpen. Er zijn al verschillende mensen die hun medewerking voor zaterdag 5 november a.s. hebben toegezegd. Het enthousiasme van de helpers van vorig jaar moet een stimulans zijn voor de mensen, die nog niet hebben meegeholpen. Opgave, rechtstreeks op www.natuurwerkdag.nl, gaarne voor vrijdag 28 oktober. Ook mensen die slechts één dagdeel kunnen deelnemen zijn welkom. Nadere inlichtingen zijn te verkrijgen bij Dick Bussink van de gemeente Steenwijkerland, tel. 0521 – 538261; of e-mail: [email protected]. Wij zijn speciaal op zoek naar een aantal begeleiders, dus mensen van de natuurbeschermings- en natuureducatieverenigingen, omdat er elk jaar veel jeugd komt. Hopelijk melden zich hiervoor een aantal mensen, omdat er anders de kans in zit, dat een aantal aangemelde werkers afgezegd moeten worden. 13

Veel belangstelling voor IVN-stand op plattelandsdag Door Lucille Keur

Op zaterdag 3 september werd voor de vierde keer in Steenwijkerland de plattelandsdag “Over het Hek” gehouden. Naast o.a. een bezoek aan een melkveebedrijf, een schapenboerderij, een imkerij en een scharrelstal konden de deelnemers workshops volgen of een museum bezoeken. IVN NW Overijssel was er ook weer bij. We stonden met onze stand bij de Welkoop in Tuk-Steenwijk. Jong en oud kwamen even een kijkje nemen. Voor de kleine kinderen hadden we natuurkleurplaten. Voor de iets grotere kinderen een quiz met vragen, zoals: wat eet een egel niet; sla, gehakt of slakken? en welke vogel legt een ei in een nest van een andere vogel, een mus, een merel, of een koekoek? Met behulp van hun ouders kwamen de antwoorden. Leuk om op deze manier met ouders in gesprek te komen over de natuur en het IVN. De kinderen kregen als beloning een ballon en een fietsvlaggetje. Sommigen ouderen waren bekend met de IVN, anderen niet. Voor hen was er een folder met uitleg over de vereniging en onze activiteiten. Veel belangstelling was er van ouders voor onze Jeugdnatuurclub. Een oma vroeg aan haar kleinzoon, toen ze de stand zag met uitleg over de Jeugdnatuurclub, “waar hoor jij bij; bij de Natuurvosjes, de Waterschrijvertjes of de Vuurvlinder? Ik ben vergeten wat zijn antwoord was, maar hoorde goed dat hij enthousiast zei ”volgende week gaan we weer beginnen.” De braakballen en de nestkastjes trokken veel aandacht en niet te vergeten de reuze bovist, gevonden door Piet Hein Klip. Ook de prachtige foto’s uit de Zomerkoffer voor ouderen werden met belangstelling bekeken. Van een mevrouw die werkt met mensen met een lichamelijke en geestelijke beperking kregen we de opmerking dat het martiaal uit de Natuurkoffers ook goed te gebruikt is voor deze doelgroep. Iets om over na te denken. Met dank aan Liesbeth Pit en Gerry Teurlinckx voor de bemensing van onze kraam. Digitale nieuwsbrief Nationaal Park Weeribben-Wieden Wie op de hoogte wil blijven van actuele ontwikkelingen en gebeurtenissen in Nationaal Park Weeribben–Wieden kan informatie vinden op internet. Via de website kan worden ingeschreven voor de digitale nieuwsbrief, die vier keer per jaar per email wordt verzonden. De website is www.np-weerribbenwieden.nl. Klikken op de button 'Nieuwsbrief' in de linker kolom van de opmaak van deze website. Digitale nieuwsbrief De Notendop van Natuur en Milieu Overijssel Natuur en Milieu Overijssel is dé organisatie in Overijssel die zich inzet voor de bescherming van de natuur en het milieu. Hun digitale nieuwsbrief De Notendop verschijnt ongeveer 20 keer per jaar en geeft informatie over actuele zaken op het gebied van natuur, duurzaamheid en educatie en duurzame ontwikkelingen. Voor deze nieuwsbrief kunt u zich via hun website www.natuurmilieuoverijssel.nl aanmelden. 14

Winter survivaltips voor vogels Tekst: Marieke Dijksman, Vogelbescherming Nederland (gewijzigd). Al is het nog mooi weer in deze herfstweken, de winter staat voor de deur, en dat betekent:: er is sneeuw en vorst op komst. Winterbanden, ijzers uit het vet en strooizout: alle onderwerpen worden besproken. Maar denk ook eens aan de vogels buiten. Nu de temperaturen gaan dalen, kunnen ze alle hulp gebruiken. Vogelbescherming zet daarom voor u de winter survivaltips op een rijtje. Hoe kouder het wordt, hoe meer vogels de tuinen gaan opzoeken. Hier vinden ze het voedsel en de veiligheid die ze nodig hebben om te overleven. Want zo serieus is het. Bij sneeuw en ijs is het letterlijk een kwestie van leven of dood. Bijvoeren is dus geen overbodige luxe, het is noodzakelijk voor veel vogels om de winter te overleven. Door diverse onderzoeken weten we inmiddels dat vogels niet afhankelijk worden van mensen door het bijvoeren. Ze zoeken eerst naar voedsel in de natuur; wat ze tekort komen vullen ze aan met hetgeen wij ze geven. Steek daarom de handen uit de mouwen en help de vogels een handje. Grote kans dat je door de vorst vogels zult zien die normaal gesproken niet in je achtertuin voorkomen. De winter survivaltips voor vogels op een rij: 1. Hang voedersilo’s op met vogelvoer. Strooi ook wat voer tussen de struiken, zodat schuwe vogels ook aan hun trekken komen. 2. Behalve pindaslingers en vetbollen, kunt u ook voer uit eigen keuken geven. Denk aan kaas (zonder de korsten), brood en fruit. Merels zijn bijvoorbeeld dol op rotte appels. 3. Geef water in een ondiepe schaal. Ververs het water dagelijks. Als het hard vriest kunt u het water vervangen door geschaafd ijs. 4. Hang een nestkast op. Kleine vogels, zoals de winterkoning, gebruiken dit als schuilplaats bij slecht weer. 5. Veeg afgevallen bladeren op een hoopje in de tuin, of onder de struiken. Ook dit is een prima schuilplaats en de vogels kunnen er scharrelen naar voedsel. 6. Voer dagelijks: bij voorkeur ’s ochtends vroeg of einde van de middag. 7. Voer kleine beetjes tegelijk, zodat het voedsel niet bederft. Op die manier komt er ook geen ongedierte op af.

15

Excursies Zaterdag 15 oktober: Vogelexcursie Lauwersmeer Op 15 oktober gaan we weer een bezoek brengen aan het Lauwersmeergebied. Vanuit de auto en op de kijkplaatsen zullen we de vogels bekijken. We zullen op deze tocht vogels zien die dan uitrusten en eten zoeken voor de lange trip naar het zuiden of hier overwinteren. We vertrekken om 8 uur vanaf De Meenthe in Steenwijk, waar we om 17.30 uur proberen terug te zijn. Vergeet niet om warme kleding,een verrekijker en proviand voor onderweg mee te nemen. Voor info: Albert Steenbergen, tel .0521-513547.

Zaterdag 22 okt: paddestoelenexcursie Kuinderbos Het Kuinderbos ligt op de grens van de Noordoostpolder en Friesland. Het is aangelegd in de jaren 1948 tot 1956. Het is de grootste boswachterij in deze polder met een oppervlakte van 1200 ha. De bodem van het bos is een mengsel van zandige, venige en kleiige plekken: een uitstekende voedingsbodem voor een rijk scala aan mossen, varens en paddenstoelen. Daarbij komt nog dat er verschillenden loof- en naaldhoutsoorten zijn aangeplant die ook voor de nodige variatie aan dood hout en humusopbouw zorgen. Geen wonder dat er al meer dan 700 soorten paddenstoelen zijn gevonden. Zaterdag gaan we o.l.v. van de bekende natuurkenner Philip Zeinstra in eens kijken wat er allemaal aan moois aan zwammen en boleten is zien. 16 De excursie vertrekt om 9 uur vanaf De Meenthe in Steenwijk en duurt tot ongeveer 13 uur. Inl. Jeroen Bredenbeek: 06-50213096 of [email protected]

Zaterdag 5 november: Vogels kijken in Gaasterland Op 5 november gaan we vogels kijken in Gaasterland, waar we vele eenden en ganzen kunnen bewonderen. Natuurlijk krijgen ook de andere vogels onze aandacht. Onze excursie gaat als volgt: van Ossenzijl naar Lemmer, dan via de Leien richting Oldemirdem. Dan langs de kustlijn naar Stavoren en via Warms naar de Workemerbuitenwaard, waar altijd veel te zien is. Een verrekijker, warme kleding en proviand zijn op deze dagexcursie niet overbodig. We vertrekken om 8.00 uur vanaf De Meenthe te Steenwijk en om 8.30 uur vanaf het Bezoekerscentrum te Ossenzijl. Voor info: Albert Steenbergen, tel. 0521-513547.

12 nov: Vogelexcursie Vreugderijkerwaard en Engelse Werk De Vreugderijkerwaard is een uiterwaard met nevengeul langs de IJssel bij Zwolle, eigendom van Vereniging Natuurmonumenten. Het gebied is een prachtig voorbeeld van het Nederlandse rivierenlandschap, met het torentje van Zalk als achtergrond. Deze uiterwaard is uniek vanwege de stromende nevengeul die hier een paar jaar

geleden is aangelegd. Door de stroming van de rivier en de variatie in het waterpeil komen hier het hele jaar door grote aantallen vogels voor. In het voor- en najaar verblijven er kieviten, kemphanen, grutto's en andere steltlopers. In de winter zie je onder meer duizenden kolganzen, maar ook veel duik- en grondeleenden. Regelmatig worden er zeearend, visarend en slechtvalk waargenomen. Het natuurontwikkelingsproject ‘Het Engelse Werk’ is een is één van de eerste natuurprojecten langs de IJssel. Het is aangelegd in 1992. De zomerkade om de uiterwaard is verlaagd en er is een grote waterplas gegraven. De omliggende graslanden worden extensief beweid door paarden en koeien. Het terrein wordt beheerd door Staatsbosbeheer . Bij overstromingen blijft het gebied lang plas-dras staan door het ontbreken van afwatering. Vanaf de vogelkijkhut, die ten zuiden langs de rand van het gebied staat, en de rivierdijk, kun je alle vogels goed bekijken. Bij hoog water zijn er veel eenden en ganzen aanwezig. Bij het plas-drasgedeelte aan de brugkant zijn veel steltlopers te zien. Met wat geluk zien we ook nog de bevers die sinds kort in de plas wonen en wilgen langs de rand flink onderhanden nemen. Binnendijks ligt het oude park “Het Engelse Werk”, een oud landgoed in de Engelse landschapsstijl. Door de oude bomen een ideale waarnemingsplaats voor appelvinken, boomklevers, maar ook ijsvogels bij de vele vijvers. En het restaurant is een ideale plaats om een mok warme chocomelk met slagroom te scoren! Vertrek om 9 uur vanaf de Meenthe in Steenwijk, terug om 15 uur. Inl. Jeroen Bredenbeek:06-50213096 of [email protected]

Zaterdag 10 dec: Zwerven door de kop van Overijssel Natuurlijk gaan we een excursie maken door de kop van Overijssel was de vraag aan mij afgelopen zomer. We vertrekken om 9 uur van af het Bezoekerscentrum te 17 Ossenzijl en gaan dan via Blankenham naar Blokzijl. Onderweg zullen we stoppen bij de kolkjes, waar we dikwijls eenden aantreffen, en dan via Blokzijl door de landerijen naar Sint Jansklooster, waar we vast wel ganzen kunnen waarnemen. We reizen dan verder via Heetveld en Basbekerpolder naar Zwartsluis. Als de weg het toelaat rijden we benedendijks naar Velde, en steken de dijk over richting Zwartewaterklooster, waar we de vogelhut een bezoekje brengen. We vervolgen onze weg en gaan via de Coenraad naar de Postweg. Vanaf deze weg kunnen vaak aan bijde kanten reeën zien. Via Meppel rijden we richting Wanneperveen. Onderweg nemen we even een kijkje op het plasje bij het Kierseweidepad. Dikwijls zien we hier veel smienten zwemmen. We rijden via Roekebos en de Gasthuisdijk naar de Auken, waar altijd wel wat te zien is, en vervolgen onze weg naar het bezoekerscentrum. Dit is een dagexcursie, ik raad u aan zich goed te kleden, proviand en verrekijker mee te nemen. Voor info: Albert Steenbergen, tel. 0521-513547.

17 dec: Op zoek naar de Zeearend in de IJsselmonding Waar de IJssel uitmondt in het Ketelmeer is vanaf 1997 tot en met 2006 een grootschalig natuurproject uitgevoerd. Er is zo’n 700 ha aan slikken, zandplaten en verontdiept water aangelegd met als doel een meer natuurlijke en dynamische delta van de IJssel te krijgen . Het is een overgangsgebied tussen de rivier en het IJsselmeer-

systeem. Door de IJssel stroomt het water in grote delen flink, echter door op- en afwaaien van het water in het IJsselmeer is het waterpeil zelf ook zeer dynamisch. Een dergelijk overgangsgebied is vooral voor water- en moerasvogels zeer aantrekkelijk. Bij laag water zijn er grote oppervlakte slik met veel steltlopers, bij hoog water bieden de vele eilanden en platen beschutting aan veel watervogels. De IJsselmonding is door zijn uitgestrektheid en rust en grote aantallen watervogels ook een ideaal leefgebied voor zeearenden. Al zo’n drie jaar hangen er 2 tot 5 zeearenden rond, waarvan een paartje de laatste twee jaar een mislukte broedpoging heeft gedaan. Vanaf de Ramspolbrug, de Jan Nap vogelkijkhut in het Rechterveld en Vossemeerdijk gaan wij proberen deze “vliegende deuren” te spotten. Vertrek om 9 uur vanaf de Meenthe in Steenwijk, terug om ongeveer 15 uur. Inlichtingen: Jeroen Bredenbeek, 06-50213096 of [email protected]

Vrijdag 23 dec: Bosuilenexcursie Woldberg De traditionele bosuilenexcursie op het einde van het jaar. De Woldberg is een oud bos met vele oude en holle bomen, een ideaal leefgebied voor holenbroeders zoals de bosuil. Door de vele houtwallen en graanakkertjes en grasveldjes een gevarieerd gebied gevarieerd voor vogels en muizen, dus ook voor bosuilen. Jaarlijks broeden er 2 à 3 paar op de berg. Ze zijn in december al behoorlijk aan het roepen. Dan begint nl. voor de bosuil al het broedseizoen. Door het roepen laten de verschillende paren horen wat hun gebied is en dat indringers niet gewenst zijn. Door een mannetje bosuil na te bootsen hopen we de aanwezige uilen tot roepen over te halen en met en beetje geluk zien we er ook nog een. Verzamelen om 18.30 uur bij de parkeerplaats bij het tunneltje van de Bergweg onder de A32. De excursie duurt tot ongeveer 22 uur. Inlichtingen:J.Bredenbeek, 06-50213096 of [email protected]

18

Lezingen Spinnen, gevaarlijke jagers en kunstige wevers Maandag 17 oktober, door Ben Prins Spinnen zijn oeroud. Vele honderden miljoenen jaren geleden leefden er al talrijke soorten in de oerwouden van het Steenkooltijdperk (Carboon). Sinds die tijd hebben spinnen zich ontwikkeld tot veelzijdige jagers met geraffineerde jachttechnieken, zoals het maken van allerlei soorten vangwebben en vangkuilen, het gebruik van dodelijk vergif of het spuiten van kleverige lijm, het actief besluipen van een prooi of het jagen vanuit een hinderlaag. Maar spinnen zijn niet erg geliefd. In de ogen van veel mensen zijn het immers gevaarlijke, harige, vies spinsel makende engerds.... Sprookjes! Tijdens deze lezing zal u worden verteld wat voor geweldige en nuttige insectenjagers spinnen zijn, zult u kennismaken met zingende of drummende spinnen, en zult u doordringen in hun ingewikkelde en gevarieerde liefdesleven, waarbij omkoperij, verleidelijke dansen,

worstelen of koorddansen een belangrijke rol spelen. Na deze avond zullen spinnen voor u veranderd zijn van giftige griezels in een interessante, maar ongevaarlijke groep veelpoten met een uiterst boeiend en veelzijdig gedrag. De lezing vindt plaats in De Klincke, Kerkstraat 16 in Steenwijk., aanvang 20.00 uur. De toegang is gratis.

Uitgedaagd door roeken Maandag 21 november, door Diederik van Liere De lezing zal ingaan op bijzonderheden die roeken kenmerken en een tocht langs allerlei vragen leveren, die deels beantwoord worden, maar ook nog deels onbeantwoord blijven. Roeken vormen een aparte groep binnen de Nederlandse kraaiachtigen. Waarom groeperen roeken zich en kraaien niet? Is dat eigenlijk wel helemaal waar? Waarom zijn er steeds kauwtjes present? De bouw van een nest is sowieso een prestatie, maar roeken zijn echte specialisten. Hoe tikt dat door in hun aanpassingsvermogen? Kraaiachtigen zijn samen met papegaaiachtigen de apen onder de vogels. Ze zijn ´intelligent´. Wat verstaan we hieronder en wat is ervan te zien bij kraaiachtigen? Zijn roeken ´intelligent ´? Als dat al zo lijkt, is het dan mogelijk om er ook gebruik van te maken? Roeken dagen uit, maar ook wij kunnen roeken uitdagen om meer van ze te weten te komen. Hoe kunnen we de openstaande vragen beantwoord krijgen? Het zal een levendige discussie opleveren. De lezing wordt gegeven in De Klincke, Kerkstraat 16 in Steenwijk, aanvang 20.00 uur. De toegang is gratis.

19

Wit-Rusland, oernatuur in een vergeten stuk Europa Maandag 19 december, door Ronald Messemaker Na een kort eerder bezoek in 2008 aan het midden en noorden wilden we nog eens terug naar Wit-Rusland. Vooral de complete en nog onbedorven ecosystemen spraken ons zeer aan. Voor het voorjaar 2010 (29 mei tot en met 12 juni) werd een vervolgreis in elkaar gezet. Dit keer gingen we ons geluk beproeven in het zuiden. Wit-Rusland is met 207.600 km2 vijf maal zo groot als Nederland en wordt door vijf landen omringd. Van het totale oppervlak is 40% bebost en met een inwonertal van 10 miljoen mensen kun je je wel indenken hoe dunbevolkt het land is. Alle grote predatoren, zoals wolf, lynx en bruine beer, komen nog in hoge aantallen voor, en Wit-Rusland schijnt zelfs het land met de grootste biodiversiteit van Europa te zijn. De lezing wordt gegeven in De Klincke, Kerkstraat 16 in Steenwijk, aanvang 20.00 uur. De toegang is gratis.

Vrijwilligersmarkt zaterdag 26 november Bureau Vrijwilligerswerk Steenwijk organiseert op 26 november namens de gemeente Steenwijkerland een vrijwilligersmarkt in De Meenthe te Steenwijk. Alle IVN-ers zijn uitgenodigd om te komen kijken op deze vrijwilligersmarkt, waar een keur van organisaties zich zullen presenteren aan de bevolking. Het IVN wil zich daar ook presenteren als natuurorganisatie. Wie wil er helpen op deze dag en kan en wil een aantal uren aanwezig zijn op de stand? Voor alle vrijwilligers is er als blijk van waardering een presentje door de gemeente beschikbaar gesteld. Zodra er meer informatie over deze markt bekend is zal deze per e-mail aan u worden toegezonden .Als u wilt helpen graag reactie aan Gerry Teurlinckx of een van de andere bestuursleden. Gerry Teurlinckx, Secretaris IVN NWO

Nacht van de Nacht, 29 oktober Op 29 oktober is de zevende Nacht van de Nacht. Er zijn weer honderden activiteiten door het hele land. Zo kun je 's nachts door de toppen van de bomen lopen tijdens een wandeling over het Boomkroonpad, Alice in Wonderland volgen tijdens een sprookjesachtige wandeling door de duisternis, varen door een donkere Biesbosch of een van de speciale rondleidingen volgen in de Utrechtse musea. Op de website www.laathetdonkerdonker.nl vind je alle informatie. De dichtstbijzijnde activiteiten vind je in de provincie Drenthe. 20

Adressen Bestuur Voorzitter en contactpersoon Natuurgroep Vogels en JeugdNatuurClub Wilfred Ouwerkerk, Stellingenweg 18, 8474 EA Oldeholtpade, tel. 0561-68 85 81, e-mail: [email protected] Secretaris en contactpersoon voor PR Gerry Teurlinckx, Nieuwe Gagels 9.8332 KA Steenwijk, tel. 0521-51 34 95, e mail: [email protected] Penningmeester en contactpersoon voor Gidsen-coördinatie en Redactie Jaap Snoeyer, Bergsteinlaan 56, 8334 MP Tuk, tel. 0521-52 12 22, e-mail: [email protected] Bestuurslid en contactpersoon voor cursuscoördinatie Piet Hein Klip, De Spitzen 2, 8334 NJ Tuk, tel. 0521-51 37 66, e-mail: [email protected] Bestuurslid en contactpersoon voor Natuurgroep Planten Lucille Keur, Oudeweg 97, 8376 HS Ossenzijl, tel. 0561-47 75 74, e-mail: [email protected]

Coördinatoren Excursies Adrie Janne Westerneng, Schoolstraat 27, 8371 WJ Scheerwolde, tel. 0521-370456 of 06 17 71 51 79, e-mail: [email protected] Cursussen Waarnemend: Henk Plat, adres zie hierna. Milieu Henk Plat, Zieltjes 32, 8375 CN Oldemarkt, tel. 0561-452117, e-mail: [email protected] Natuurgroep Planten Waarnemend: Piet Hein Klip, adres zie boven. Natuurgroep Vogels Albert Steenbergen, Koningsland 26, 8331 XH Steenwijk, tel.0521-5l3547, e-mail: [email protected] Natuurkoffers voor ouderen Gerry Teurlinckx, adres zie boven. Public Relations en Website Loek Teurlinckx, Nieuwe Gagels 9, 8332 KA Steenwijk, tel. 0521-513495, e-mail: [email protected] Jeugdnatuurclub ‘De Weerribben’ Paula Stuart, Basserweg 17A, 8342 TE Basse, tel. 06 30539356, e-mail: [email protected] Redactie adres Floor Poot, Stroomdal 56, 8332 KJ Steenwijk, tel. 0521-519153, e-mail: [email protected] Bankrekeningnummer 342784 t.n.v. IVN. Noordwest Overijssel, Tuk.

Agenda Za Ma Za Za Za Za Za Ma Za Za Za Za Ma

15 okt 17 okt 22 okt 29 okt 5 nov 5 nov 12 nov 21 nov 26 nov 26 nov 10 dec 17 dec 19 dec

Vr Ma Za ma

23 dec 16 jan 11 feb 26 mrt

IVN vogelexcursie naar het Lauwersmeer, zie blz. 16. NWH lezing Spinnen, gevaarlijke jagers; De Klincke. Zie blz. 19. NWH paddenstoelenexcursie naar het Kuinderbos, zie blz. 16. Nacht van de Nacht, zie blz. 20. Natuurwerkdag voor vrijwilligers, zie blz. 13 IVN excursie Vogels kijken in Gaasterland, zie blz. 17. NWH vogelexcursie Vreugderijkerwaard en Engelse Werk, blz. 17 NWH lezing Uitgedaagd door roeken, De Klincke. Zie blz19 Vrijwilligersdag gemeente Steenwijkerland, zie blz. 20. Landelijke dag van SOVON te Nijmegen, zie www.sovon.nl. IVN excursie Zwerven door de kop van Overijssel, zie blz. 17. NWH excursie Op zoek naar de zeearend in de IJsselmeermonding NWH lezing Wit-Rusland, oernatuur in een vergeten stuk Europa, De Klincke, zie blz. 20. NWH bosuilenexcursie Woldberg, zie blz. 18. NWH lezing, De Klincke. Landelijke dag van de Vlinderstichting, zie www.vlinderstichting.nl NWH lezing, De Klincke.

Attentie! De verzamelplaatsen zijn bedoeld om samen zoveel mogelijk te carpoolen. Carpool dient onderling geregeld te worden.Als u geen eigen vervoer hebt, informeer dan vooraf of u met iemand mee kunt rijden. De bestuurder kan een vergoeding van € 0,05 per kilometer van de meerijder vragen. De excursieleider is aanwezig op de verzamelplaats van de excursie, maar niet altijd op de carpoolplaatsen.

Indien onbestelbaar retour naar Nieuwe Gagels 9, 8332 KA Steenwijk.