Verder lezen Duurzame Product Ketens
1) www.livinglabproject.org 2) Co-creation and the new landscapes of design; Liz Sanders and Pieter-Jan Stappers; 2006; Co-Design Vol. 4, No. 1; 5 - 18 3) Contextmapping: experiences from practice; Froukje Sleeswijk-Visser et al.; 2005; CoDesign, Vol. 1, No. 2, 119 - 149
Co-creatie voor duurzaam gebruik
4) A practice oriented approach to user centred sustainable design; Lenneke Kuijer and Annelise de Jong; 2009; Proceedings of the sixth international symposium on environmentally conscious design and inverse manufacturing, 541 - 546 5) Open Innovation: the new imperative for creating and profiting from technology;
Derde Diner Pensant ‘mensgerichte business’ | 3 maart 2010
Henry Chesbrough; 2003; Harvard Business School Press
Kennisnetwerk Duurzame ProductKetens
Kennisnetwerk Duurzame ProductKetens
biedt een inspirerend
en innovatief platform voor bedrijven die zich richten op duurzame innovatie in
Deze brochure is uitgebracht met ondersteuning van:
hun product- of dienstenketen. In het netwerk participeren bedrijven die proactief aandacht willen besteden aan duurzame productketens. Een aantal bedrijven heeft al praktijkervaring met het duurzamer maken van hun keten. Zij zoeken via de denktank en werkgroepen vooral verdieping. Het netwerk is echter ook bedoeld voor bedrijven die wel de ambitie hebben om innovaties in hun keten op te pakken, maar die nog niet precies weten hoe. Het kennisnetwerk heeft Jan Paul van Soest als voorzitter en wordt ondersteund door Agentschap NL. Met MVO Nederland wordt intensief samengewerkt.
MVO Nederland is de nationale kennis- en netwerkorganisatie voor maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO). Binnen het netwerk van MVO Nederland werken circa 1000 ondernemersorganisaties, bedrijven en NGO’s samen op het gebied van MVO. Gezamenlijk vertegenwoordigen zij meer dan 100.000 ondernemers. MVO Nederland helpt ondernemers om concreet met MVO aan de
Brochures Diner Pensant:
slag te gaan. Meer informatie vindt u op: www.mvonederland.nl
• Organisaties als systeem • Samen waarde creëren
Diner Pensant
Het DPK netwerk organiseert een aantal Diners Pensant voor
• Co-creatie voor duurzaam gebruik
MVO koplopers, om zich te verdiepen in het brede gebied van “mensgerichte busi-
• Het slimme onbewuste duurzaam
ness”. Per keer deelt een inspirerende spreker zijn of haar inzichten gevolgd door
verleid
een dialoog met de duurzame ondernemers. Brochures van eerdere diners pensant zijn te vinden op: www.agentschapnl.nl/kennisnetwerken/DPK
Duurzame Product Ketens
1 Meer informatie vindt u op: www.agentschapnl.nl/kennisnetwerken/DPK
Co-creatie voor duurzaam gebruik Door Daan van Eijk en Lenneke Kuijer
Ontwerpers typeerden degene voor wie ze producten ontwikkelen op verschillende wijzen in de afgelopen periode. Typering via de rol die de gebruiker speelt in het ontwikkelproces. Bovendien besteden ontwerpers steeds vroeger in het ontwikkelproces aandacht aan gebruiksaspecten.
ria
De afdeling Industrial Design van de Faculteit Industrieel Ontwerpen doet onderzoek naar menscr
t
e uc
ot
od pr
ot pr
ep
t
yp
s co
nc
ea
sig
n id
ergonomie, intelligentie in producten). Bij dit onderzoek wordt zowel aandacht besteed aan hoe
de
emotie), alsook de manieren waarop ontwerpers hierop kunnen inspringen (door vormgeving,
ite
product interacties. Hierbij komen aspecten van de menselijke maat aan bod (lichaam, zintuigen,
we begrip over de gebruiker kunnen opbouwen, alsook (en vooral) aan hoe we dit begrip in kunnen zetten in het ontwerpen van nieuwe producten, diensten, en systemen. De rol die de gebruiker hierbij zelf kan spelen neemt de laatste jaren toe.
fuzzy front end
Trend: gebruiksaspecten steeds eerder in ontwerpproces betrekken (Liz Sanders 2 )
Gebruikers en duurzaamheid Om duurzame innovaties goed te laten aansluiten op de behoefte en het gedrag van gebruikers,
Dit betekent dat ontwerpers informatie over gebruikers tijdens de productideeën fase en concept
ontwikkelt de faculteit Industrieel Ontwerpen van de Technische Universiteit Delft een Living Lab
vorming verwerven, en niet pas in het latere stadium van prototype testen en marktintroductie2.
onderzoeksinfrastructuur1 samen met zes Europese partners.
Door gebruikers in een vroeger stadium te betrekken ontstaat er ruimte voor co-creatie. Hier liggen
De consumptie van grondstoffen door huishoudens in Nederland neemt toe. De wijze waarop
kansen voor het ontwerpen voor duurzaam gebruik.
producten en woonomgevingen gebruikt worden, beïnvloedt het verbruik van deze grondstoffen in grote mate. Denk bijvoorbeeld aan het verbruik van gas om de woning te verwarmen, of het verbruik
Nieuwe manieren van gebruikersonderzoeken helpen bij het vinden van aanknopingspunten voor
van water voor het douchen of wassen. Tegelijkertijd is ook de rol van de consument aan het verschui-
duurzaam gebruik. Het onderzoek bestaat uit een mix van drie technieken: luisteren naar wat mensen
ven. Van kopende klant richting gebruiker, deelnemer bij het opstellen van doelen en eisen, tot zelfs
zeggen, kijken naar wat ze doen en ze dingen laten maken om hun dromen, hoop en angsten voor de
mede-ontwerper van het product.
toekomst concreet te laten uitdrukken. Zo wordt als het ware “onder water kennis” verworven. Dat wat
Het Living Lab combineert beide ontwikkelingen door een omgeving te creëren voor onderzoek naar
we weten, maar niet weten dat we dat weten (onbewuste kennis).
gebruikersgedrag, in een zo reëel mogelijke thuis omgeving. In diezelfde omgeving kan de consument meedenken over oplossingen voor duurzaam gebruik.
co-creator
Say
adapter
explicit
Do
participant user consumer
Make 1990’s
latent
2000’s
Consument-rollen: verschuiving van klant naar mede-ontwerper (Liz Sanders 2 )
2
observable tacit
costumer
1980’s
knowledge
Model gebruiksonderzoek
3
Onderzoek en ontwerp van duurzaam gebruik In de daarop volgende groepssessie worden de ervaringen samen gebracht en verder geëxploreerd. Voor het in kaart brengen en doorgronden van gebruikersgedrag in de thuis situatie, werken
Het ontwerpteam analyseert deze sessies en werkt ze uit met behulp van bijvoorbeeld filmopnames.
de onderzoekers en ontwerpers in het Living Lab met drie stappen:
Idealiter doen ontwerpers zelfs mee in de groepssessie, echter vaak participeren de onderzoekers.
1. Inzicht verwerven: in het huidige gebruik en de mogelijkheden voor verandering
Met als gevolg extra aandacht voor de communicatie tussen de onderzoekers en ontwerpers.
2. Ontwikkelen en ervaren: inzichten in duurzame oplossingen vertalen en meteen testen 3. Prototypes evalueren: hoe worden de oplossingen gebruikt op langere termijn
Prac tice theor y
Ze gebruiken daarbij verschillende kwantitatieve en kwalitatieve onderzoeksmethoden en
getest is een methode gebaseerd op principes van het uit de sociologie afkomstige ‘practice theory’4.
“user-centred design” methoden (mensgerichte ontwerpmethoden).
De gedragspraktijk of practice, een samenhangend geheel van handelingen staat centraal, en niet het
Een specifieke gebruikersgerichte ontwerpmethode die binnen Living Lab wordt ontwikkeld en
gebruikte product of de gebruiker. Denk bijvoorbeeld aan “baden”, “koken”, “wassen” en “aankleden”.
1. I n z icht ve r we r ve n
Deze gedragspraktijken zijn de basiseenheid voor het verwerven van inzicht. Het doen staat centraal.
Het Living Lab biedt toegang tot grote aantallen gebruikers in het veld via testhuizen en een database
Tijdens het doen vindt namelijk het verbruik plaats. Dit doen, en dus het verbruik, wordt gevormd
met huishoudens. Het bestaat uit een infrastructuur van meerdere onderzoeksgroepen in een tiental
door: 1) collectieve normen, 2) vaardigheden en 3) materiële componenten. Producten spelen daar-
Europese lidstaten. Voor het verwerven van inzicht in gebruikersgedrag en -behoeften worden
mee dus een prominente rol in gedragspraktijken.
kwalitatieve methoden ingezet zoals: cultural probes, interviews, context mapping en story telling. De kwantitatieve methoden bestaan uit actieve monitoring, verbruik meten en digitale enquêtes. Het inzicht moet ook zicht geven op de ontwerpmogelijkheden voor gedragsverandering, met het oog op minder verbruik van energie en water.
Bathing: In een pilot studie tijdens de ontwikkeling van het Living Lab stond de gedragspraktijk van het baden (handelingen rond het schoonhouden van het eigen lichaam) centraal. Aan een aantal mensen was gevraagd om thuis te experimenteren met de eigen routines rond het baden. Zij noteerden hun ervaringen in een speciaal
Het proces van context mapping3 neemt gebruikers mee op expeditie in hun eigen ervaringen. Het
daarvoor gemaakt werkboekje.
begint met een periode waarin de gebruiker bewust wordt gemaakt van zijn eigen ervaring en daar op reflecteert. Een persoonlijk logboek met foto’s, schetsen en aantekeningen helpt daarbij. Door mensen zelf foto’s te laten maken van hun productgebruik, krijgen we antwoord op de vraag of het product gebruikt wordt zoals het bedoeld is, en zicht op wat mensen werkelijk doen met een product. Contex t mapping
preparation
sensitizing
make & say
discussing
analyzing
capture & share next...
session collecting user insights
share with and communicate to the design team
Inzicht verwerven: contextmapping
4
5
2 . O nt wik kelen en er varen
ontwikkeld en ervaren in nauwe samenwerking met gebruikers en in de context van gebruik.
Multi-disciplinaire teams vertalen de verworven inzichten in duurzame oplossingen. De open
Tijdens het testen worden zowel de gebruikerservaring als de effecten op het verbruik gemeten
innovatie5 sessies en co-creatie2 workshops vinden plaats in het Living Lab. Een co-creatie sessie
in het met meetapparatuur uitgeruste huis.
met gebruikers levert zicht op nieuwe gedragspraktijken. In de open innovatie sessie met bedrijven kunnen deze gedragspraktijken letterlijk vorm krijgen. Hiervoor participeren bedrijven die via hun
3. Protot y p e s e va l u e re n
product betrokken zijn bij de gedragspraktijk.
In de derde stap worden de op kleine schaal geteste prototypes uitgezet in een groter aantal echte huishoudens. Op deze manier kan een meer kwantitatieve evaluatie van het product worden gemaakt waarbij opnieuw wordt gekeken naar zowel de gebruikservaring als de effecten
Bathing: In de co-creatie workshop rond het baden is het concept van een “emmer bad” ontstaan. Bij het ontwerpen
op het verbruik van het huishouden.
volgens de principes van ‘practice theory’ is het belangrijk de gedragspraktijk en dus het doen centraal te blijven stellen. Daarom wordt voor na te denken over de details van het product, nagedacht over een gebruiksscenario zoals te zien in bovenstaande figuur. Bedrijven die deel namen aan de ‘bathing’ studie waren een elektronica fabrikant,
Bathing: Een impressie van een prototype van de ‘bad emmer’ wanneer ingebouwd in een bestaande badkamer.
twee badkamerproducenten en een cosmeticaproducent.
(ontwerp: Harish Karakat) (ontwerp Harish Karakat)
Wanneer een concept is ontwikkeld voor een nieuwe gedragspraktijk of product dan wordt dit in een zo vroeg mogelijk stadium getest. Dit testen van steeds verder uitgewerkte prototypes gebeurt in het Living Lab huis. In deze gesimuleerde woonomgeving testen proefpersonen het concept enkele dagen tot weken als onderdeel van hun dagelijks leven. In een iteratief proces wordt het concept zo 6
7
Ontwikkelen Living Lab Bedrijven en onderzoeksinstellingen uit ca. 10 verschillende Europese landen bouwen samen een netwerk van bestaande woningen en zogenaamde testhuizen met onderzoeks- en ontwerpfaciliteiten1. Deze testhuizen worden voorzien van de meest duurzame technologische oplossingen. Het netwerk
Dialoog over ‘Co-creatie voor duurzaam gebruik’ Impressie van Jan Paul van Soest (voorzitter netwerk DPK) en Anne-Marie Bor (Agentschap NL)
biedt hiermee een infrastructuur om inzichten te verwerven, concepten te ontwikkelen en ervaren, en prototypes te evalueren. Gebruikers participeren vanuit hun eigen leefomgeving, of door enkele dagen tot weken te wonen in één van de testhuizen, gebruik makend van de diverse duurzame oplossingen.
In de discussie op de avond werd door de aanwezigen ingegaan op de waarde van co-creatie.
Living lab is een faciliteit voor longitudinaal veldonderzoek. Het Europese netwerk van testhuizen en
Hoe kan co-creatie bijdragen aan duurzaam gebruik? En welke vormen passen we zelf al toe? Hierbij
de database met huishoudens maakt bovendien onderzoek mogelijk naar de invloed van verschillende
kwamen zes thema’s naar boven. In de kaders hieronder een kort overzicht.
culturen en klimaatomstandigheden op het duurzame gebruik.
Co - creatie me t g e b r u i ke r B ouw Living lab Enkele duurzaamheidsaspecten die meegenomen worden in de bouw van Living Lab testhuis zijn: • houten frame voor reductie van CO2 footprint • regenwater opvang voor secundair water gebruik • ontwerp met oog op disassemblage, materiaal hergebruik • dak en gevel bedekken met PV cellen • vraag gebaseerde ventilatie • appartementen verbinden middels smart grid om voor maximaal gebruik van lokaal geproduceerde energie • flexibele vloerindeling en een modulaire wandstructuur, om eenvoudig indeling te kunnen wijzigen
• Met co-creatie kom je dichter bij de consument, het is als het ware een designmethode inclusief marketing. • Marketing is kennis op basis waarvan verkocht wordt aan klanten. Co-creatie gaat over hoe gebruikers te betrekken bij de ontwikkeling van een product. • Bij co-creatie gaat het om het stellen van de goede vragen in interactie met de gebruiker. Vaak worden de goede vragen pas gaandeweg in het proces ontdekt. • Kijk bij co-creatie ook naar de waarde van het product voor de gebruiker. Investeren in energiemaatregelen zou je kunnen vergelijken met investeren in een nieuwe keuken. Toch wordt de terugverdientijd door gebruikers anders beleefd. Leasen kan dan bijvoorbeeld voor zonneboilers een oplossing bieden. Maar ook het benadrukken van een waarde als comfort bij isolatieverbetering zorgt voor een hogere participatiegraad.
Het Living Lab testhuis biedt:
• Een uitdaging bij co-creatie is het vinden van voldoende enthousiaste deelnemers.
• een aantal appartementen waar mensen langere tijd kunnen wonen
• Om geen niche-markten c.q. product-ideeën te missen is een minimale omvang van 20 gebruikers
• thuiswerk plekken • ruimte in muren en vloeren voor registratie apparatuur voor monitoring
gewenst. • Maak gebruik van de ideeën die gebruikers zelf aanleveren via bijvoorbeeld het klantencontact.
• demonstratieruimte
Zo ontvangt Ragbag productideeën via de email, en zorgen fervente lego-bouwers voor nieuwe
• faciliteiten voor open innovatie sessies
ontwerpen voor lego-doosjes. • Betrek gebruikers ook in de vraag hoe je ze het beste kunt betrekken. Bij het aanbieden van
Daarnaast biedt de Living Lab onderzoeksinfrastructuur een database van deelnemende
energiebesparende maatregelen via een samenwerkingsverband, kun je bijvoorbeeld tijdens een
huishoudens voor:
wijkbijeenkomst aan de deelnemers vragen hoe ze het beste betrokken kunnen worden om mee
• het generen van contextuele inzichten,
te doen. Zo ontstaat als het ware een co-creatie van het proces.
• deelname aan co-creatie workshops en • het testen van prototypes bij mensen thuis
Co - creatie me t a n d e re b e d r i j ve n
En een netwerk van onderzoekers en ontwerpers met kennis en expertise op het gebied van
• Co-creatie is ook het samen met andere bedrijven creëren van een nieuwe productomgeving en
de nieuwste methoden voor duurzame innovatie in combinatie met user-centered-design.
–beleving. Bijvoorbeeld als ontwerpers/producenten van klimaatsystemen, meubilair en isolatiemateriaal samen nadenken over het creëren van nieuwe comfortervaringen voor gebruikers. • Co-creatie helpt om buiten de eigen bedrijfskaders over nieuwe businessmodellen te denken.
8
9
• Slimme combinaties van core-businesses vormen markt-clusters voor gezamenlijke ontwikkeling en verkoop. Ze vormen een basis voor transitie.
• Casus 1 “Band op spanning”
• Om tot ultieme duurzame oplossingen te komen is vertrouwen nodig bij het samen ontwikkelen
“Band op spanning” zorgt voor de juiste bandenspanning bij lease-auto’s van bedrijven die met hen een contract hebben afgesloten. Een veelgehoorde kritiek is dat dit automobilisten lui maakt.
van een nieuwe productomgeving. In de context van duurzaamheid zijn producten namelijk meer
Maar gebleken is dat als mensen zelf de bandenspanning op peil proberen te houden, ze dit
afhankelijk van elkaar om zuinig te kunnen functioneren. Denk bijvoorbeeld aan elektronica,
vaak fout doen. De luchtpomp bij tankstations matcht niet met de verwachtingen van gebruikers.
adaptors en satelietontvangst voor tv.
“Band op spanning” wil graag meewerken aan een pomp die vanuit de gebruiker is ontworpen. • Casus 2 “InterfaceFLOR”
D u u r za a m ge bruik
• Een “gevaar” bij co-creatie is dat het individuele belang de boventoon voert boven het maat
Het leggen van tapijtegel in combinatie met een Intercell mulitpurpuse verhoogde vloer, biedt kansen om natuurlijke ventilatietechnologie en kabelmanagement in vloeren te verwerken in
schappelijk belang. De juiste vraag dient tot het juiste product te leiden.
plaats van in het plafond. Met behulp van Intercell mulitpurpuse verhoogde vloer kan er in de
• Inzicht in de gebruiker moet ook aanknopingspunten bieden voor marketing van duurzame
hoogte van een gebouw ruimte gewonnen worden. Voor een vloersysteem dat goed aansluit op
producten, bijvoorbeeld de nieuwe wasbol waardoor er geen zeep meer nodig is. Hoe krijg je een
toekomstig gebruik, is co-creatie van belang.
gebruiker zo ver dat hij deze gaat gebruiken? • Zijn gebruikers bereid en in staat om hun gedrag te veranderen? Uit de ontwikkelingen rond “roken” is gebleken dat mensen hun normen en bijbehorend gedrag in een tijdspanne van 10 jaar
Co - creatie me t ove r h e i d • In het geval dat de overheid klant is, kan er een co-creatie met de overheid opgezet worden.
langzamerhand kunnen veranderen.
Een werkelijk open innovatie met deze klant dient bij voorkeur ruimte te bieden voor aanpassing
• Sociale en financiële beloningen helpen ook om gedrag te veranderen. Bijvoorbeeld als de
van wetgeving, om gezamenlijk de duurzame co-creatie te dienen. Blijf hierbij steeds kritisch op
energieprijzen stijgen en de kosten omlaag gaan door ander gedrag. • Om mensen mee te krijgen in duurzame beslissingen kan bewijsvoering helpen. Bijvoorbeeld laten
het product dat je ontwikkelt, en denk in scenario’s in de sessies met (lokale) overheden. • Bij het ontwikkelen van nieuwe concepten is behoefte aan co-creatie met de overheid c.q. met
zien met thermofotografie wat de isolatie van de woning heeft opgeleverd. Maar ook laten zien
de politiek. Maatschappelijke belangen kunnen dan integraal worden afgewogen, inclusief de
hoe de levensduur van tapijt wordt verlengd met periodieke schoonmaak. Deze beelden helpen bij het veranderen van de beleving van gebruikers. • Stelling: een product kan nooit duurzaam zijn van zichzelf, de wijze van gebruik bepaalt immers de mate van duurzaamheid.
Kruidenier Groep heeft ervaring met een dergelijk proces. Zij hebben drie buddy’s (LNV, VROM en een NGO) om marktkansen vanuit duurzaamhied snel te kunnen agenderen.
Reactie: ook bij gebruik dienen producten als vanzelfsprekend duurzaam te zijn, bijvoorbeeld door hernieuwbare energie (-winning) toe te passen in het product zelf.
bijbehorende aanpassing van wetgeving (met duurzame ontwikkeling als oogmerk). • Casus 3 “Kruidenier Groep”
Conclusie: duurzaamheid moet eigenlijk een vanzelfsprekend onderdeel zijn van het bedienen van de klant, dat niet expliciet benoemd hoeft te worden.
• Bij de ontwikkeling van badkamers zie je dat er steeds meer behoefte aan comfort ontstaat (grote douchekoppen die veel water verbruiken). Hoe is deze toenemende luxe los te koppelen van het waterverbruik? Hoe omgaan met deze tegenstrijdigheid in co-creatie? • Co-creatie is dan ook duurzaamheid-neutraal. Immers de functionaliteit en de klant staan voorop
A m b itie • Een goede ambitie op het gebied van duurzaamheid zorgt er voor dat je sprongen kunt maken in het realiseren van duurzame producten. Uiteindelijk werkt de ambitie zo diep door dat elke activiteit ongemerkt tot duurzame oplossingen leidt. • In een co-creatie proces met de politiek is het formuleren van een gezamenlijke ambitie van belang (factor 4 vs factor 10). Een gezamenlijk doel geeft een verschuiving op de lange termijn op het gebied van duurzaamheid (transitie), zolang de oplossingen aan de behoefte blijven voldoen.
bij het vinden van nieuwe concepten. Kunst is om in co-creatie de beleving van het product gebruik los te koppelen van het resource-verbruik. Bathing: Een gezamenlijke uitdaging rond baden betekent dan “Een “manier van baden”
Leerpro ce s
ontwikkelen die het dubbele van het comfort biedt, en maar de helft van het huidige water
• Co-creatie is een reis met een leerproces. Ontwikkelprocessen zijn nu vaak meer resultaat gericht.
en energie verbruikt.”
Leren ontstaat door te evalueren en best practices van open inovatie te formuleren.
10
11
