Chronische pijn: hoe ga je er mee om?
Waarom pijn niet nodig is
Dankzij nieuwe inzichten in ons pijnsysteem en betere methoden en technieken van behandeling hoeven we steeds minder pijn te lijden. Honderdduizenden Nederlanders lijden continu pijn. Hun leven raakt ontwricht, de lol is eraf. Toch is er hoop, want in het groeiende aantal pijnpoliklinieken weten artsen en psychologen steeds beter waar de pijn vandaan komt en hoe die pijn effectief kan worden verminderd. 'We kunnen nu bijna iedereen helpen.' De tintelingen in zijn handen neemt Ben Verbeul (61) voor lief. Het is niets vergeleken met de constante pijn op zijn borst, tussen zijn schouderbladen en in zijn linkerarm als gevolg van ernstige hartproblemen. Jarenlang werd zijn leven door deze pijn vergald. 'Het was alsof er de hele tijd een enorm gewicht op mijn borst en rug drukte. Ik kon helemaal niets meer, lag het grootste deel van de tijd in bed. Bovendien was ik vanwege die pijn almaar bang dat ik weer een infarct zou krijgen,' vertelt hij. Maar dat is verleden tijd sinds de Utrechter twee jaar geleden in het Diakonessenhuis in Zeist een neuromodulator kreeg ingebouwd in zijn rug. Bij deze behandelingsmethode wordt operatief een geleidingsdraad met een aantal geÏntegreerde elektroden in een ruimte in het wervelkanaal geplaatst. Die elektroden zijn verbonden met een onderhuids apparaatje in de rug of buik dat kleine elektrische pulsen afgeeft die lichte tintelingen in het pijngebied en elders veroorzaken. Deze tintelingen onderdrukken de pijnsignalen naar de hersenen. Het is een oplossing die Verheuls kwaliteit van leven enorm heeft verbeterd. Zijn hartproblemen blijven, maar nu hij geen pijn meer heeft, kan hij weer rustig lopen, fietsen en andere dingen doen die energie vergen. Genoeg om een prettig leven te leiden. 'Want ik ben een levensgenieter!' zegt hij met een brede glimlach terwijl hij uit zijn colbert de zapper tevoorschijn haalt waarmee hij zijn neuromodulator kan aansturen. 'Ik kan zelf bepalen wat ik aan tintelingen nodig heb om de pijn te onderdrukken. Desnoods zet ik 'm gewoon wat hoger. Soms per ongeluk iets té hoog, dan begint het overal zo te tintelen dat ik sta te breakdancen!' De neuromodulator is een prachtig voorbeeld van de medische vooruitgang die wordt geboekt in de pijngeneeskunde. De techniek wordt niet alleen succesvol toegepast ter behandeling van chronische pijn op de borst (angina pectoris: het hart krijgt tijdelijk te weinig zuurstof door een vernauwing in een kransslagader), maar ook bij blijvende rug- en beenpijn na een rugoperatie, neken arm- pijn na een nekoperatie, liespijn na een liesbreukoperatie, urogenitale pijnklachten, clusterhoofdpijn, bepaalde zenuwletsels en andere zenuwpijnen. 'Ik verwacht dat we in de toekomst meer vormen van zenuwpijn met neuromodulatie kunnen behandelen,' zegt Frank Wille (48), voorzitter van de sectie pijngeneeskunde van de Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie. Wille is een oude rot in het vak. Hij werkt als anesthesioloogpijnspecialist bij het Academisch Medisch Centrum (AMC) in Amsterdam en het Diakonessenhuis in Utrecht, Zeist en Doom. Deze pijnkliniek is een van de grotere van de 85 in Nederland. Afgelopen jaar werden er 2.354 nieuwe patiënten ingeschreven en 4.160 behandelingen uitgevoerd. Meestal met succes, durft Wille te stellen. 'Waarbij ik met succes niet bedoel dat de pijn helemaal weg is, maar wel dat we die zodanig hebben kunnen verminderen dat de patiënt een betere kwaliteit van leven heeft. En dat is voor chronische pijnpatiënten - vaak ten einde raad - een enorme vooruitgang.' Depressief Pijngeneeskunde is een medisch vakgebied dat terrein wint. Uit een grote Europese epidemiologische studie is naar voren gekomen dat ongeveer een op de vijf volwassenen dagelijks structureel wordt gehinderd in zijn functioneren door chronische pijnklachten. Naar Nederland vertaald zijn dat ruim twee miljoen patiënten. Bij 60 procent van hen duurt de pijn twee tot vijftien jaar, bij 21 procent meer dan twintig jaar. Rugpijn en gewrichtspijn komen het meest voor. Artrose (degeneratie van de gewrichten, ofwel gewrichtsslijtage) en reumatoÏde artritis (gewrichtsontstekingen), al dan niet gecombineerd, voeren de lijst van oorzaken aan. Meestal is de oorzaak van de langdurige pijnbekend. Onbegrepen chronischepijn komt naar verhouding niet veel voor. Verder blijkt uit Europees onderzoek dat chronische pijn vaak ernstig is. Op een schaal van 0 tot 10 (geen pijn tot vreselijke pijn) scoort eenderde van alle chronische pijnpatiënten een 8 of hoger. Ze geven aan dat de pijn een sterk negatieve invloed heeft op hun nachtrust, hun dagelijks
functioneren en hun kwaliteit van leven. Eenvijfde van de patiënten is depressief. Bij tweederde heeft de chronische pijn invloed op hun werk. Pijn legt dus een enorme druk op het individu en zijn omgeving, op de gezondheidszorg en de maatschappij. 'De schade als gevolg van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid zijn nauwelijks te berekenen, maar loopt in de miljarden euro's per jaar,' zegt Wille. Alleen al daarom komt er steeds meer aandacht voor de behandeling van pijn. Het aantal chronische pijnpatiënten neemt bovendien toe wegens de vergrijzing van de bevolking. Maar ook, zegt Wille, doordat door een betere behandeling van hartziekten, kanker en diabetes patiënten steeds langer kunnen blijven leven. Maar ze krijgen dan wel complicaties die pijn veroorzaken. Ben Verheul is daarvan een goed voorbeeld. Dankzij meerdere operaties leeft hij nog, mét ernstige hart- en vaatproblemen. Maar de prijs die hij daarvoor betaalt, is chronische pijn. Wille denkt dat het aantal mensen met chronische pijnklachten ook groeit omdat we pijn niet meer accepteren zoals vroeger het geval was. 'Kijk naar pijn bij een bevalling, dat werd ooit heel normaal gevonden maar nu niet meer. Ook pijnklachten op oudere leeftijd zien we niet meer als verouderingsverschijnselen, maar als medisch probleem dat moet worden aangepakt.' De pijngeneeskunde wint ook terrein door het voortschrijdend inzicht dat pijn niet alleen een hinderlijk symptoom of bijverschijnsel is van een andere kwaal, maar vaak een ziekte op zichzelf. Pijn heeft vele oorzaken, zo wordt helder uitgelegd in het boek Pijn, waarom? van Ben van Cranenburgh, onderzoeker van het Instituut voor toegepaste neurowetenschappen in Amsterdam. Meestal is pijn een nuttig waarschuwingssignaal dat ergens in het lichaam schade is of dreigt te ontstaan. Het vervelende gevoel zet ons aan tot goed gedrag. We trekken onze hand terug als we iets heets aanraken. We ontzien een verstuikte enkel, zodat die rustig kan herstellen. Bij plotselinge zware buikpijn gaan we naar de dokter voor diagnose en behandeling. In dergelijke acute gevallen werkt het pijnsysteem voortreffelijk als alarminstallatie. Zodra het probleem is opgelost, verdwijnt de pijn. Soms kan het achterliggende probleem niet worden opgelost, zoals bij patiënten met ernstige chronische ziekten. Door de toenemende schade in hun lichaam blijft de alarminstallatie almaar afgaan. Als daar niets aan wordt gedaan, gaat die installatie - ons pijn- systeem - haperen en zelfs kapot. Hoe langer pijn duurt, hoe moeilijker het wordt om die te behandelen. Bovendien veroorzaakt langdurige pijn andere lichamelijke en geestelijke problemen: slaapstoornissen, oververmoeidheid en uitputting, hartkloppingen, hyperventileren, somberheid, lusteloosheid, doemdenken, gebrek aan concentratie. Leefbaar 'Ik was mijn pijn en niets anders meer,' zegt Miriam Boekhout (41), die lijdt aan een hernia waar niets meer aan te doen is. Ze had zoveel last van haar been dat ze niet meer dan een paar minuten kon lopen, zitten of liggen. 'Na twee jaar was ik aan het eind van mijn Latijn. Ik kon 's nachts niet meer slapen en overdag niet meer leven.' Gelukkig kon ook zij in het Diakonessenhuis in Zeist worden geholpen met de neuromodulator. 'Die neemt niet alle pijn weg, maar net genoeg om weer te kunnen werken, af en toe eens te winkelen, naar de bioscoop te gaan of een stukje te fietsen. Daardoor is mijn leven weer leefbaar geworden. Ik kan leuke dingen doen en ben niet meer voortdurend afhankelijk van de hulp van anderen.' Inmiddels is ook bekend dat pijn kan ontstaan zÓnder zichtbare weefselschade in het lichaam. Hoe het pijnsysteem in zulke gevallen op scherp wordt gezet, is nog onduidelijk, maar dat de patiënt echt lijdt, staat buiten kijf. Het lijkt erop dat ergens in het complexe emotie- en pijnsysteem in het brein een schakelfout wordt gemaakt. In plaats van een andere emotie, zoals angst of eenzaamheid, wordt het pijnsignaal aangezet. Hierdoor ontwikkelen kinderen die op school worden gepest vermoedelijk vaak buikpijn. Ook personen met hevig verdriet kunnen lichamelijk pijn lijden. Pijn kan dus ook een signaal zijn van geestelijke problemen - iets wat door leken vaak badinerend wordt afgedaan als 'psychisch', 'tussen de oren' of 'aanstellerij'. Maar deskundigen nemen het zeer serieus, want het gaat wel degelijk om fysieke pijn. Tot slot kan pijn ook door het brein worden aangeleerd en gestimuleerd zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Omdat het lonend is. Pijn genereert aandacht, medeleven, hulp, belangstelling. Pijn kan ervoor zorgen dat je niet meer zo hard hoeft te werken of heel goed hoeft te presteren. Een kind met buikpijn hoeft niet naar school. Een man met rugpijn hoeft niet te sjouwen. Een vrouw met hoofdpijn... enfin, vul zelf maar in. Ook in zulke gevallen is de pijn meestal echt en niet verzonnen of gelogen. Dankzij neurowetenschappelijk onderzoek is duidelijk geworden dat ons pijnsysteem geen simpele telefoonleiding in het Iichaam is die signalen doorgeeft aan het brein, zoals aanvankelijk werd aangenomen. Integendeel, het blijkt een zeer complex zelfregulerend netwerk in lichaam en geest, waarvan de werking sterk wordt beÏnvloed door omstandigheden, dus flink kan variëren.
Daarom zijn er ook zulke grote verschillen tussen mensen in de beleving van pijn. Wat voor de een ondraaglijk is, kan een ander goed hebben. Er zijn zelfs verschillen bij een en dezelfde persoon. Wat het ene moment wel meevalt of zelfs niet wordt gevoeld, kan even later gruwelijk pijn doen. Sporters kennen dit fenomeen: ze voelen de echte pijn van een letsel pas na de wedstrijd. Juist vanwege de veelzijdigheid van pijn krijgen nieuwe pijnpatiënten in het Diakonessenhuis eerst een lange vragenlijst. Uit de antwoorden kan in de meeste gevallen worden afgeleid wat de oorzaak en ernst van hun probleem zijn. Eventueel wordt aanvullend onderzoek gedaan, waarbij patiënten een psycholoog spreken. 'Eigenlijk zou iedere chronische pijnpatiënt naar de psycholoog moeten,' zegt pijnspecialist Frank Wille. 'Want langdurige pijn veroorzaakt hoe dan ook emotionele en sociale problemen. Voor verbetering van de levenskwaliteit is het ook belangrijk om die aan te pakken. Daarbij kan een psycholoog goed helpen.' 'Kijk, met deze naald wordt vloeistof in een tussenwervelschijf gespoten om langzaam de druk op te voeren. Als dan pijn ontstaat, weten we dat daar de rugpijn van de patiënt vandaan komt. ' Richard van der Hoeven (50), leidinggevende van de afdeling pijngeneeskunde van het Diakonessenhuis, laat enthousiast alle apparaten en gadgets zien waarmee in Zeist pijnbehandelingen worden uitgevoerd. De behandelkamer is verrassend klein, maar staat vol met mogelijkheden voor de uitvoering van discografie, chordotomie, epidurale adhesiolysis, intercostale blokkade, lumbale sympaticus blokkade en andere behandelingen met medisch-poëtische namen. Fantoompijn Van scheurtjes of gaatjes in de wervelkolom tot pijn door kanker, van slijtage in de gewrichten tot pijnlijk littekenweefsel rond het ruggemerg, van bloedcirculatiestoornissen tot fantoompijn er komen steeds meer technische mogelijkheden om de problemen op te heffen of de pijnsignalen te onderbreken. Waar de farmacie het nogal laat afweten omdat er amper medicijnen bijkomen die een aanmerkelijke verbetering vormen ten opzichte van de vertrouwde pijnstillers als aspirine, paracetamol, nsaid's (ontstekingsremmende pijnstillers) en opiaten, springen medische technologen wel in het gat in de markt. Wille waarschuwt dat niet voor elk pijntje onmiddellijk naar een technische oplossing kan en moet worden gegrepen. Integendeel, veel pijnproblemen zijn heel goed door de huisarts op te lossen met leefregels, de juiste medicijnen en eventueel fysiotherapie of psychotherapie. Probleem is dat veel huisartsen en specialisten onvoldoende kennis hebben van pijn en de behandeling ervan. Pijn wordt nog steeds onderschat, stelt Wille. 'Aan de Universiteit Utrecht wordt in de studie geneeskunde een keuzeblok van zes weken aan pijn besteed, maar dat gebeurt lang niet aan alle universiteiten.' Ook in verpleegkundeopleidingen wordt er nog te weinig aandacht aan geschonken. Een werkgroep van Nederlandse pijnspecialisten dringt daarom aan op beter onderwijs, maar ook op meer onderzoek en de ontwikkeling van een richtlijn voor huisartsen voor de behandeling van chronische pijn. Hoe het nog steeds fout kan gaan, is te merken aan de gebrekkige behandeling van pijn bij kanker. Ruim 40 procent van de kankerpatiënten lijdt onnodig pijn. Dit blijkt uit onderzoek van Wendy Oldenmenger (37) van het Daniel den Hoed Oncologisch Centrum in Rotterdam, waarop zij in februari promoveerde. Van alle kankerpatiënten lijdt ongeveer de helft pijn omdat de tumor in het lichaam groeit of omdat chemotherapie zenuwpijn veroorzaakt. 'Met de beschikbare medicijnen is deze pijn bij de meeste patiënten goed te behandelen,' stelt Oldenmenger gedecideerd. Toch gebeurt het niet. Artsen letten er niet genoeg op of hebben niet genoeg kennis in huis. Patiënten zelf zijn bang om erover te beginnen. Of ze denken dat als ze te vroeg om pijnstilling vragen, het later, als ze het echt nodig hebben, niet meer werkt. 'Deze vooroordelen zijn begrijpelijk, maar onterecht,' zegt Oldenmenger. Zij pleit ervoor dat het vanzelfsprekend wordt om bij kankerpatiënten te informeren naar de pijn. En om de klachten serieus te nemen en aan te pakken, omdat juist de pijn kankerpatiënten het meest belemmert. In Groningen waarschuwt hoogleraar bewegingswetenschappen Erik Scherder voor het gebrek aan aandacht voor pijnklachten bij psychogeriatrische patiënten die zich, net als kleine kinderen, niet goed kunnen uitdrukken en daarom vaak in stilte lijden aan pijn als gevolg van botontkalking, gewrichtsontstekingen, zenuwontstekingen en andere veelvoorkomende ouderdomskwalen. De manier om bij kleine kinderen de mate van pijn te onderzoeken, namelijk door smileys met gezichtsuitdrukkingen variërend van verdrietig tot blij aan te wijzen, kan ook in verpleeghuizen bij dementiepatiënten worden ingezet, stelt Scherder. Hij denkt dat veel van hen in hun stoel blijven zitten omdat ze pijn, hebben zonder dat goed aan te kunnen geven. Terwijl ze eigenlijk zouden moeten bewegen, regelmatig stukjes lopen, om hun lichamelijke en geestelijke achteruitgang af te remmen. Nog een gevoelig punt in de pijngeneeskunde, pijnbestrijding bij bevallingen, is grotendeels opgelost, zegt Claire Kam (58), anesthesioloog in het Bronovo-ziekenhuis in Den Haag, dat een grote afdeling verloskunde heeft. Anders dan vroeger kan iedere barende vrouw die er behoefte aan
heeft pijnstilling krijgen, dag en nacht en in vrijwel elk ziekenhuis in Nederland. 'Terecht,' zegt Kam, 'we hebben het hier over serieuze pijn, vergelijkbaar met de amputatie van een vinger.' Endorfines In andere westerse landen is pijnbestrijding tijdens de bevalling al dertig jaar volkomen vanzelfsprekend. In de praktijk ziet zij dat het voor veel vrouwen een groot verschil maakt. 'Ze komen zielig binnen en gaan lachend naar buiten.' Het moet nog worden uitgezocht in Nederland, maar naar de overtuiging van Kam is pijnbestrijding bij een bevalling medisch gezien vaak een goede keus. 'Sommige moeders gaat het baren makkelijk af op hun lichaamseigen pijnstillende endorfines. Maar anderen schieten vanwege de heftige pijn van de weeën in de stress. Ze lopen vast, want stresshormonen remmen de bevalling af. Deze vrouwen zijn medisch gezien beter af met een ruggenprik.' Deze zogeheten epidurale analgesie is voorlopig de beste methode. Claire Kam hoopt dat daar in de toekomst nog een andere mogelijkheid voor thuisbevallingen bij komt: lachgas. Er wordt hard gewerkt om die methode daarvoor geschikt te maken. Tot het zover is, kan goede effectieve pijnbestrijding bij bevallingen alleen in het ziekenhuis. De pijngeneeskunde gaat dus vooruit, maar er valt nog veel te verbeteren. Frank Wille is optimistisch. De pijnpoli's zijn de laatste tien jaar echt uit de grond geschoten. Geen enkel zichzelf respecterend ziekenhuis kan het zich nog permitteren om geen aandacht aan pijn te schenken. Chronische pijnpatiënten weten ook beter de weg naar de pijnpoli's te vinden als ze bij hun huisarts geen soelaas vinden. Wille glimlacht als 'Nooit meer pijn' als mogelijke artikelkop ter sprake komt. Pijn zal er altijd zijn. De onaangename gewaarwording is zo belangrijk voor onze overleving dat we het niet eens moeten willen - een leven zonder pijn. Maar er zijn grenzen. Dankzij de groeiende kennis van ons pijnsysteem, de vernieuwingen in methoden en technieken om pijn te behandelen, en het nieuwe inzicht dat pijn geen ongevaarlijk symptoom is, maar iets om goed in de gaten te houden en bijtijds aan te pakken, worden die grenzen aan pijn steeds beter afgebakend. Pijnlijk en somber Leed chronische pijnpatiënten Pijn komt regelmatig op 54% Pijn gaat nooit weg 41% Matige pijnklachten 66% Ernstige pijnklachten 34% Bijkomende depressie 21% Problemen met werk 61% Masseren en slikken Eigen aanpak van pijnklachten Massage/fysiotherapie 51% Alternatieve genezers 13% Ibuprofen innemen 44% Paracetamol innemen 43% Zwakke opiaten innemen 13% Naar pijnspecialist 2% Pijnlijke klem om het hoofd Het hoofd bestaat uit schedel, hersenvlies en hersenen, die functies in lichaam en geest aansturen. Hoofdpijn uit zich meestal in dreunen, steken of een gevoel van beklemming. Miljoenen Nederlanders kampen wekelijks met hoofdpijn. Een half miljoen van hen heeft zelfs vijftien dagen per maand hoofdpijn. Dagelijks melden zich tienduizenden om die reden ziek. Hoofdpijn, en zeker de zeer ernstige en terugkerende vormen als migraine en clusterhoofdpijn, kunnen het dagelijks leven goed vergallen. Toch lijden de meesten in stilte en zoeken ze geen medische hulp voor hun kwaal. Omdat het vaak vanzelf weer overgaat - tot het weer begint. Omdat ze denken dat er toch geen oorzaak te vinden is, en er dus ook geen remedie voor bestaat. Of omdat ze niet willen worden gezien als een zeur of aansteller, want dat is iets waar hoofdpijnlijders bang voor zijn. Artsen besteden ook niet altijd de nodige aandacht aan hoofdpijn. Ze sturen hun patiënten naar huis met het advies: 'Neem maar een
paracetamol.' Maar aanhoudende zware hoofdpijn wordt tegenwoordig wel serieus genomen. In de hoofdpijnklinieken zoeken gespecialiseerde neurologen samen met patiënten net zolang tot ze de triggers hebben gevonden: de factoren die hoofdpijn uitlokken en in stand houden. Door die boosdoeners weg te nemen, kan het probleem vaak worden opgelost. Lukt dat niet, dan is er een nieuwe generatie medicijnen om bijvoorbeeld aanvallen van migraine af te breken. Maar in alle gevallen moet de patiënt zelf ook iets doen: stress vermijden. Want stress en hoofdpijn gaan hand in hand. Maagkrampen en geknaag De maag bestaat uit een spierzak, slijmvlies en maagzuur en zorgt voor voedselverwerking. Maagpijn uit zich in krampen, een brandend gevoel, een zeurende pijn. Een verkeerde garnaal en je maag en darmen zullen het je laten weten. Met dagenlange krampen, misselijkheid, en een knagende en prikkelende pijn. Voedselvergiftigingen en -infecties komen schrikbarend veel voor, maar de misère die ze veroorzaken, blijft meestal verborgen achter de voordeur. Veel mensen kampen met chronische maagpijn, zoals krampen, een brandend gevoel, een zeurende pijn, doordat ze te veel, te vet of te sterk gekruid voedsel eten. Of omdat ze te veel roken en drinken. Ook medicijnen, waaronder pijnstillers als aspirine en Ibuprofen, kunnen aanhoudende maagpijn geven. Daarom zal voor een diagnose altijd eerst naar deze mogelijke oorzaken worden gekeken. Een aangepast dieet of andere medicatie kan veel leed voorkomen. Er kan ook meer aan de hand zijn. Bij sommigen sluit de overgang tussen slokdarm en maag goed, waardoor maagzuur in de slokdarm loopt en daar het slijmvlies irriteert. Dat geeft een nare pijn achter het borstbeen. Een operatie kan soelaas bieden. Pijnklachten kunnen ook worden veroorzaakt door een ontsteking van het slijmvlies in de maag en/of de slokdarm. Berucht is de maagzweer, waarvan lang werd gedacht dat die het gevolg was van stress. Totdat twee Australiërs in 1982 ontdekten dat de bacterie Helicobacter pylori de boosdoener is. De ontdekking was zo'n doorbraak voor miljoenen maagpijnpatiënten dat de onderzoekers er in 2005 de Nobelprijs voor kregen. Rugpijn verdwijnt vaak vanzelf De rug bestaat uit wervels, spieren, banden en pezen die ervoor zorgen dat we kunnen staan, lopen, draaien, buigen. Rugpijn uit zich in steken of druk in de rug of benen. Een stoeipartij, een te zware doos, een verkeerde beweging, te vaak bukken. Bijna iedereen heeft weleens rugpijn. In acht van de tien gevallen gaat de pijn binnen enkele uren, dagen of weken vanzelf over met behulp van pijnstillers (bij voorkeur paracetamol) en een combinatie van rust én beweging. Dat is dan ook wat een goede huisarts in eerste instantie zal adviseren. Pas als de pijn langer dan een paar maanden aanhoudt en niet vermindert, wordt het tijd om verder te gaan zoeken naar de precieze oorzaak. Maar in het ingewikkelde samenspel van al die wervels, botjes, spieren, pezen en banden die ervoor zorgen dat we kunnen staan, lopen, rennen, draaien, buigen, bukken en hurken, is een duidelijke oorzaak niet altijd aan te wijzen. Vaak zit er niets anders op dan blijven afwachten tot de rug zich vanzelf herstelt, eventueel met behulp van fysiotherapie. Bij zeven van de tien patiënten gebeurt dat herstel binnen een jaar. Geduld loont dus meestal. Zelfs als er wel een duidelijke oorzaak kan worden gevonden voor de rugpijn, dan blijft het herstel vaak een kwestie van pijnstillers, rust en beweging. Soms biedt een operatie uitkomst, hoewel de medici het onderling niet eens zijn of dat niet vaker slecht dan goed doet. Pijnpoli's hebben intussen steeds meer technische mogelijkheden om de oorzaken van rugklachten zonder operatie aan te pakken. Of om de pijn te blokkeren, zodat de patiënt er minder last van heeft.
