C ¡-'rr-rC=C\l --¡L¡r ruL.\-rst
¡
ti r-rr:Cf1 v!¡ul\ Cf
toRPÍ.51't?AAT e,7
3?4:
ËiGEÌ.tgiLZEi.l
ERrcA, llde jaargang. Dit ie het nurær van december 19g3. Erica ie de drieoaandelijkee yi!gs\¡9 van de Werkgroep Lioburgee Natuurgideen. De vereniging ie aangesloten bij Nal, NatuurbescñeroingeActiã Lirnburg ãn uij Nationaal Verbond voor Natuurbescherûing. voorzitter: Roger schoebben, Dorpaetr¡et 62, 37h2 Eígenbilzen. Alg.secrerariaet: cécile ulenaeràrsteenrreg íio¿" 66, 35zo peer. orr/4t.31.8ó. ott 173 .52 ,79 .
Penningneeeter : idem. Rekeningnu's¡er 235-OOfO24g-75 ldandelprogræ:Annemie verheydenrNaoee steênïe g 245, St-Truiden. ol I 68 / .40. 60. Redaktie: Alle leden van de l{erkgroep Linburgee Natuurgidsen en andere. Redaktieread: Ît¡eo DreeeenrNeeroet,er€n¡trart 53 13671 oioeteren. ol 11g6.43,54, silvaen,JanaeenrDeoneltraet 6, 3660 opglabbeek. orr/as.¿g.oo. cécire urenaers,sreenweg Linde 66rg57o pããr. olr/73,s2,7g'. An¡enie Verheyden,Naæeè Stwg 2ô5rfeOO St,lruiden. Oll/6g.40.60: sa¡enetelling, vorngevÍng en productie: .lei Leijeeen, orrerpelt. Titelkarikaturen: Dan Jecob, Spalbeek. Druk en bundeling: FoilÍe V¡n Hotrtte, Genk.
verachijnt op 2l trrart, 2l juni, 2l !"i91 copij binnen op 15 februarí, 15 æí, i5
eepte¡nber en 2l december. 15 novenber.
".rg,rät,r, "r, Geheel of gedeeltelijke svernso€ van artikelen uit deze uitgave is slleen toegeoÈaan ten dienste van de natuurbeecheroing en na contact met de auteura. Meningen, etellingen en uit,epraken in deae uitgeire, atrijdig æt de doelstellingen van de t{erkgroep, toräen na bera¡d door de redaktieraad van voorzien. Recht op ant$oord is evenwel ten allen tijde gewaarborgd, coÍrñentaer 2
InhouC 2. Inhoud.
3.Alzo sprak de voorzitter. 4 .Vorningaactiviteitenplan g4 . 5.In neuorio Ria Geritg. Info¡oatie: 6.Dag lieve menoen. S.Jaarverelag
E3.
9.Stichting Vl.I.N.
lO. Jaan¡ergadering 84. Jong geleerd, oud gedaan: l3.Hoe energie eparen? I 4 . I{interat errebee lden . 16.Evolutie, deel 8.
I 9.Wintervoeding. 22 .Voge lwande I ingevere lag
Standpunt: 23. Stokkeo. 26.Akken¡ane, buitent Bezinning:
.
2T.Korreltje zout. 28.Eens sullen wij weer.... lenrg naar de natuur:
29.Een nieuwe Eens.
30.Wilde dierenrevalidatÍe . 32.Beheer in de Vallei Zsarte Beek. 4O.Laatste bladzijde 83.
Oploeeing natuurkruiewoorden-
raadeel uir nr .3llgï3,
¡, o L ò o , a
f
L T a E
a A t f 3 E t, ^t e f o L
v a
o è t
t
U
A T N
x
ø
,r U
^lt
uL
7 I TT
[zo sprck
¡
V ootrzotteR l)1
l¡\1 i-,-1.:..n--^-..
W
,
L 1I.
t..
Goede Vrienden,
I -.,'.,, /
l,-,,:..
t{ ,ì
f'
-,
'
'.lhf,. ,1.t,j
..
18 september 1983. De Natj.onale Natuurbeschermingsdag vtas een: belangriJke dag voor de Maaskant en haar grindproblematiek. De weergoden en tevens de grote massa lieten het afweten. De mensen van de l'laaskant hadden nochtans hun beste beentj e voorgezet om de problematlek op de voorgrond t,e schuiven. Ze hadden ook het ontmoetlngsplein zo gezeLlig mogelljk lngericht. Heel veel gidsen, zowel" medewerkers al-s deelnerners, vraren wel aanweztg, êD daarvoor onze hartelljke dank. 23 october 1983. De Belgische bevolking zei massaal neen aan de pl.aatslng der raketten. Er waren mensen van alle stekkingen en gezindten. Zelfs de meest, fervente voorstanders kwamen onder de 3 lndruk en het was ook voor de beleidsmensen deze keer nfet mogefijk qn het aantal te onderschatten. Op I november kwam dan het zo lang gevraagde rakettendebat voor de Kamer. Men sprak van een hoog niveau, behalve van het beschamend einde. De stemming van I november veranderde echter niets aan het standpunt van de beleidsmer¡sen. Een 4O-tal- parJ.ementa:-ren van de CVP, die nog geen 10 daç¡en voordien opstapten onder de ordewoorden van de organisatoren, stemden daarna VOOR de plaatsing. Daarmee gaven ze weer eens een staaltJe ten beste van politieke (in)consequentie en volksverl.akkerij, Je moet maar durven. Het is maar te hopen, dat diez.elfde grote massa niet zo kort van geheugen is als die parlementalren en hieruit de nodige besluiten trekt bij de volgende verkiezlngen. I'len zegt immers dat wij nog 1n een democratie leven Laat zLj daar dan gebruik van maken. L4 Januarl 1984. Votdoende teruggebllkt op wat voorbiJ is. tÍe staan weeral voor een nieuw Jaar én werkJaar. Het geheel fiJkt mj.sschien minder þsttief dan enkele Jaren geleden, maar laat ons niet te zwart kijken. Laten wlJ eerder onze krachten bundelen en verder werken aan de opbouw van een betere en meer op de mens gerichte wereld. Onze eersle en belangrijke activiteit ln dat verband kan onze Jaarvergadering op hoger gestelde datum ziJn. ZíJ schept de kans om S¡\I{EN te plannen eR ons herop te laden voor de toekomst. Dat gebeurt bovendien ook nog in een gezelllge sfeer, gecreëerd door de rnensen van Bree, die wiJ tevens biJzonder danken voor de lnzet bij de organisatie en het verloop van de cursus voor natuurgids 1983. Het bestuur rekent dan ook op een veelkopplge aanvrezigheid. Namens datzelfde bestuur wens ik Jullte aLlen een vredige kerstmls en een vreugdevol nleuwJaar Roger Schoebben, Eigenbilzen. Voorzitter van de Werkgroep Limburgse Natuurgldsen. t^,
o o
J
[even en weI ztJn aoo
oo
rN
MDTI,TORIAI,T
RIÀ GERITS.
In gevolge een ongeval overleed plotselfng te Genk Rla Gerlts de echtgenote van Jan Vanduffel, sedert Jaren lesgever aan de cursus voor Natuurglds waaraan ook Ria zeLf talloze excursies heeft ÞegeIeid. De l{erkgroep Limburgse Natuurgldsen biedt aan Jan, aan hun kinderen en aan de achtbare familie haar biJzon- 5 der medeleven aan bfj dit onvenrachte en biJzonder spijtfg gebeuren dat aantoont hun machteloos de mens eigenllJk is. Haar onverpoosde belangstelling voor de groene zaak, haar ongekunsteldheid en de zo natuurllJke levenswiJze die Ria eigen was zullen we niet licht vergeten. Ze zullen voor ons allen een voorbeeld bliJvenDag Rla, we vergeben Je niet, LÀRGO.
fn deze bossen kan
¿.k eteruen
de dooC íe zacht ale hí.i tot tot ooedsel oan het leven en de oneugd te Leoen tot paddeetoeL en b|oem tot moB en everzuíjn.
humue naakt van
Leg n eeP uvt oreugdeoolle Leden ga op ín bnuíne b1,adenen en duuiatene gnond en sL uit uu) ogen, ua wímpene naar de uind h¿j L s ut, zíel, uù) eeuuígheid de gv ote engel, díe u bet en za cht doorademt ue n de aande
ue n uat g¿i
noemt de dood,
ERTK VÀN RUYSBEEK.
J.L.
INFC'FIMATIE //
\l
ag [ueve nnensen De M-d acl te Born. rland De voorblJe zonn ige zorner en herfst laten welllcht leder van ons herlnneri ngen na aan heerliJke rrandell ngen en mooie uren in de natuur. Me t enkele besùuur sleden beleefden we prachtdag te Born, vraar lre op uitnodigi ng van onze Vrlendenzo,n uit Nederland de Provlnciale IVN-dag meemaa kten in en rond de unieke Tiendschuur van het vroegere kasteel. De hoge gebinten boden ruimte
aan een lntere ssante tentoonstell ing
6
terwiJl ln de vergaderruimte ged.llge momenten afwisselden met zi.nvolle uiteenzet tlngen en het opmer kellJke openÍngsvoord van voorzltter Louls Kar broeks, dat ln d e rNatuurgids' van november werd afgedrukt. Verschlllende natuu rgebleden uit de omgevfng werden voo rgesteld, e1k met hun e igen probl ematiek, wat dan nog eens enorm geestig en puntig werd verwerk t in de lledJes van troubadoer Herman Veugelers dle de zaal bes pe elde als ziJn lnstrument. 's Namlddags trokken de dee lneners op excursie in één van de voorgestelde gebieden. Voor ons was dat Grasbroek, een klein maar prachtlg loofbos rond de kronkel ende Gete, die daar ontspringt met enorm veel bror¡ne tjês. Zo mooÍ zagen we nooit water uit de grond oplrellen in tle n tallen 'sprinken,. Llmburgse vlaai achteraf, gebakken door d e fVN-leden, vormdeDe het gezellig eindpunt van deze geslaagde dag BiJ het afscheid nog e en harteli,lke dank aan onze vrl.enden en een afspraak tot nauwere samenwerking tussen onze wederziJdse verenigi ngen. secretariaat. 9i!þ!e+dinq Voor wle af en toe eeñ vormingsactivlteit meemaakt begint de sYmpathleke flguur van Annemie veiheyden zeker vertrouwd te worden. ook lees Je in Erlca regelmatlg een versJ.agJe van haar hand. ze is zelfs redaktlelid gewoiden ool en zal de iuUriex 'Dat was verzorgen zoals ze ãich enthousiast inzet voor a1les wat nal,"t' tuur aanberangt, ook biJ wlerewaal st.Trulden. Toch ging ze in op ons voorsteL een gedeelte van het secretarfaatswerk over te nemen, o.a. het opstellen en beheren van het wandelprogramma. HarteliJk dank Annemie voor deze welkome hutpt Je nieuwe energle was nodig. De rNatuuro Lds,
.
Wie zich wil abonneren op 'De NatuurgÍds,, het tiJdschrift van de IVN-afdelingen Nederlands r,fmburg, stort 235 fiank op rek. 454-60^7 o971-o4 van Krdietbank Maasmecheren, t.n.v. De Natuuigrds,
Heerlen . l{erkeliJk een prachttlJdschrlft, interessante inforiratLe en pråc tlsch voor natuurgldsenl Àbgnnement op Erica. ook voor Erica hadden we graag uw verdere steun. Abonnees
storten 250 frank op onze rekening, natuurgidsen geven een vriJe blJdrage, zoals dat vorige Jaren al gebruikeliJk was. Voor de Jaargang 1984 garanderen wiJ een betere uitgave dan oolt met vaste bijdragen, geleverd door het kruim der publfcisten. Elke aflevering zal 40 bladziJden bedragen met toevoegJ.ng van Nal-gedeelte ÀÞonne¡rent op tyreemaandelllks'Natuurhulpcentrtrm fnfo' . Honderde wilde dieren verzorgen, egels hel¡ren overwinteren, nesten bewaken, bossen zulvermaken, nestkastenactie volhoudetì¡ .. . het kan allemaal en se doen het dan ook. Ee hebben veel mensen die helpen. Àrbeidskracht vergt nl.et alleen lnzet, maar ook flnan ciële mlddelen. Medlcamenten, materiaal, benzine, postzegels, acties voeren, ...het koet hopen geld. Afgelopen Jaar kostte, houdt u vast, 600.000 frank. Het volgende Jaar zal- zeker nlet minder kosten, hoe wel ze ook besteed worden. Vergeet hes daarom niet. Voor slechts 15O frank kunt U Uw Lldmaatschap verLengen, dat maak 41 centlemen per dag. Voor wie ls dat teveel? Voor hea is het wel veel, daarom rekenen ze op U. Rek: 235-0407227-33 van Natuurhulpcentrum, Dennestraat 6, 3660 Opglabbeek. Wandelproerranna . Wil Je meewerken aan ons programmas wandelingen
voor het, gr publÍek? VuI dan onderstaand strookJe ln, breng het mee naar de Jaarvergadering op t4 Januari of, stuur het op tegen dezelfde dat naar .Annemfe Verhe¡den, Naamse Steenweg 245, 3BOO St.Trulden.'
Telef
oonnummer ¿
OIL/68. 40. 60.
Samenstelling: Céc1le Ulenaers, Llnde-Peer. 7
WÀI.IDEISTROOKüE:
Naam 1:
af te scheuren,
mee
te br
of
van de natuurgfds(en):
2¿
3:
Àdres en telefoonnummer van de natuurgids(en) 1:
2¿
3:
Naam
en omscriJvlng van het biotoop:
I{eekdag en datum van
lnrlchtlng:
Àdres en plaats van samenkomst: IIur r¡an vertrek der wandeling:
t
9P
te sturen.
ACTIVITEITENVEFIE¡LAG¡ WÀT DEDEN
I.
}IIJ IN
1983?
aderlngen:
l.Jaarvergadering 1n de abdiJ van @oolen te Kernlel, Borgloon. a) landschapswandellng en lunch; b)bezoek aan de bchatten van de abdlJ van Coolen; c) zltting, planning, gaatspreker; d)gezellig samenzlJn. 2.vler bestuursvergaderingen in hoter MaJestic te Genk; 3.Vler redaktieraadvergaderingen her en der; 4.BureauvergaderÍngen ln het CVN-centrum te Àntwerpent 5.å'fvaardiging 1n de Cqnmiesle voor Cr¡ltuurconserrrèrlng I 6.Afvaardiglng 1n het Nat. verbond voor Natuurberehermlng; T.Contactvergadering met IVN i¡l Nederl_andt S.Afvaardiglng ln het Nal-bestuur.
II . Kadervorming : l.cursus natuurgids te Bree met 95 deernemers aan de atartt a)blnnen- en bultenLesseni b) studle-excursies; c) stage-excursies; d) evaluaties. 2.Baslscursus voor geinteresseerden te Genk; 3.Tien biJ schollngsexcursües voor natuurgidsen.
8
III. Contacten: 1 .PublÍcaties: 4 driemaandertJkse uitgaven van Erlca, Ìret contactorgaant 2 tussennummers (contactdag, nat. Natuurbeschermfngsdag) ; extra uitgave: Te Lqnmel tn de Kempen; nieuwe folder voor tentoonstellingen; wandelprogra¡nma' s per Jaargetljde. 2. Deelname aan tentoonstellingenj LL,L2,13 maart: Jeugdinfo, Limburghat te Genk; L9,2O maart: Natuur- en Vredesbeurs te Genk; 15 mei: Provinclale Chlrodag te Hechtel; 18 septernber: nationale Natuurbeschermingsdag te Stokkem; 1 3 november ¡ Velt-l4aasland te Eisden-Maasmechelen. IV.Wande 1
2
V.
ramma
3
Ongeveer 12O aangeboden wandellng Ongeveer 12O aangevraagde wandeli
Secreatrlaat: 1
.Geven van
allerlei
I
informatie;
van wandelingaanvragen 3 .Verzorgen van briefwlsseling ; 4 .Coördinatie van act,lviteiten; 5 .Maken van verslagen. 2 . Opvangen
Samenstelling: Céc1Ie Ulenaers, Linde-Peer.
t
t
jcGRvergod ER n ElO
10
InrlchÇer: De lterkgroep Llmburgse Natuurgldsen met medewerklng van l{lelewaal Bree, Wanneer? Op zaterdag L4 Januari 1984. waar? Te Beek-Bree ln het Noorden van Limburg. Becke, Beka, ----Beke en daarna Beek hoorde vroeger toe aan de rfdders van Àldenbiezen. rn 1456 lleten deze ridders het dorp ten gronde rlchten. De buit werd naar Valkenburg overgebrácht. óe schepenbank van Bree vonniste er vorgens het Loonse recht. Eeuwenrang, misschlen zelfs vôôr de 14de eeuw, maakte Beek deel ul.t van de vier Crlspelen (met Bree, Gerdlng€D,Reppel) die hun gemeenschappelfJke belangen verdedlgden tegen firãringers en rovers. zoals overar in de Kempen hebben hier in de loop der geschiedenis ferre twlsten bestaan over het gebrulk van de gãmene vroente, de hefdegronden en de broeken. sqns laalde de ruzie hoog 9p en rnenigmaal greep men naar de wapens, getuige opgetekend versl.ag uit de l8de eeuw. ,De zoetá juni lzgz uae--Bartel van Dunen, knecht oan Meeuwíe Braeken oân 3eek" de Beeker om ín het nabíi getegen Itn'r.obnoek, omtrent een ?"í íngeúa?en kuantíen oan de Eeseengraef af- naal de kant uan'Beek, een kan vLíkken te haLen op de Sehabbeyden. Baron de lleas uai daan aan het iage-n met ,Ian Mathíje Dríeeeena" Meier oan Keaeenieh en oele andenen. De Baron gaf onde? om op Bante| te eehieten. De eenete drie sehoten tnoffen hen níet maan een oiende doonzeefde h-em heel het aangezieht net hagel.En toen hij er net kap t¡andoor gíng, íe er- één uan díe bende hem nog abhterna ge lopen en heeft met een tunfeehop naa" hen geslag-en. II¿i zou h_em hebben, ù)are de sLag nieí geoallen o p ^het hoofd geklooen de tkarnonget aaar híj tegenaan zat., z eer v ee 1 he a dege s chl t I en kwam en aan vanke I i J k voo r met opi t e n Tong er Io La te r I a alde de ruz 1 e op tegen de Dr I e E yg he nen N eer i t ter Tho rn e n Ke s senl ch) H ie rmee tfer den dik wl I c f e I I e ge vech te n g e I eve rd z 1 J weód en I n de anna I e n v an d eJ do rps ges c h1 ede n I s opg et ekend De totale oppervlakte aan gemene vroente van de gemeente Beek bedroeg toen circa 78O hectare. Beek fusloneerde in 1.965 met de stad Bree. Hoe Beek-Bree bereiken? Beek is het best te bereiken i -voor de mensen komende van Neerpelt of Hamont is het best de express-vreg Hamont-Bree te nemen. onmlddetlJk achter het viaduct van Gerdingen slaan zlJ linksaf (1). Ààn het kruispunt met de verkeerslichten riJden zLj rechtdoor. De tweede weg ttnks is een mooie berken- en meidoorndreef. Hierlangs riJden ztJ recht naar het kerkJe van Beek. -Voor de me ns en d I e kom en v an Às He I ch ter en en Peer zL J nemen I n Bre e d e g r o te r a ng naa r L t nk s en d r aa ]. en d e a f r 1 t re ch ts Neerpelt. Voor de vladuct van Gerdingen draaien zLJ llnks en ne men de eerder beschreven route. -De mensen die van Maaselk en Kinrool komen, riJden best via de MlLlenstraat (2'l en volgen dle tot aan de ,Tolelk,, vlak vôôr Ì¡et zwembad. Hier draait men rechtsaf en men komt er vanzelf.
Zle de kaarten op de volgende bladziJden.
rneir lß¡t1 T
ï
z
"t
¡t3r(r a
l-l ,J
BEEK ¡EEE-
lfar :r¡¡taat
tl^¡¡lrf
tu
A'
De Jaarvergadering gaat door Ln de zaal '.Tan van Àabroek'. Deze Ls geLegen achter de kerk van Beek. De richting zal aangegeven zlJn met een vregwiJøer. PROGRÀI{IIA:
uurslandsct¡apswandelinq in het wande lgebied 'Jan van Àabroe dat werd opengesteld in L976. Jan van Àabroek werd bekend aIs hervormer, geleerde en stichter van verschil lende kloosters. HiJ werd geboren te Beek ln 1440 en overleed te tlooç¡cruts in 1510. De wandeling omuat een rondleldlng rond het oude kanaal BiJ het voor Ce scheepvaart noodzakeliJk rechttrekken van de Zuid-W.i"1lemsvaart werd een oude, bochtlge arrn afgesneden. Deze oude rivler- of kanaalarrnen, zoals er in de streek meerdere voorkomen, hebben een zeeÊ lnteressante flora en fauna en meestal worden zlJ, zoals ook hier ls gebeurd, lngerlcht als wandelgebled. O¡xnerkellJk zlJn hier de dubbele riJen inlandse eLken die op de oever gep.lant werden in de tijd van de aanleg van het kanaal in het begln van vorige eeuw circa 1807. Deze herbergen het ganse Jaar door een ganse reeks van mooj.e vogelsoorten. Zo komen er o.a. voors groene specht, wielerraal, iJsvogel, wilde eend, waterhoen, nachtegaal, boornklever en -kruiper. Daarnaast huist er nog een ganse reeks klefnere zangvogels. Indien de weergoden ons slecht gezlnd moesten zlJn, dan zal Jacky Jacobs ons vergasten op een diareeks over vogels. 12.15 uurs Lunch ln de zaal Jan van Aa-broek. Onze boterhammen brengen we zelf mee. Er is voor de deelnemers koffLe, thee, bler en frisdrank ter beschikking. 1O.OO
t1
13?OO
12
uurs'Fzoek aan'de historische St.Martlnuskerk van Beek. Dft zal gebeuren onder de letdfng vðn plet stoffers, een emlnent heemkundlge dle ons zlJn pa6 verschenen hæhure ter beschlkktng stelt, waarvooi uiteraard onze
biJzondere dank. Àle eerste bewiJsstuk voor het bestaan van de kerk bestaat er een akte uit het Jaar 1oo?, waardoor Kelzer Hendrik rr beveetlgd dat d,e kerk van 'Brltta, en andere toegewezen worden aan de nieuwe abdlJ van Thorn. rn de akte van L292 wordt deze schenklng bevestlgd en her.; nfeur+d...Men spreekt in dlt documeñt van geka.. Ds romaanse toren uft de xr of de xrr eeuw, ls op,getrok ken uit ruwe veldkelen van alle kleuren en vormt een ware mozalek. I'fen kan Ìrem 1n drle vlakken onderverdelen Het onderste ls gebound fn zwìare en heel regelmatfge stenen. Met een l1chte insprong begint, het i weede deel, regelmatiger gebound en met veel lichter stenen. Àan he einde van dle vlakken bevindt zich aan drle zlJden een smalle, langwerplge opening ln de vorm van een schfetgat. Het derde vlak is geheer regelmatig gemetseld en elndlgt in enkele lagen bakstenen. tlJdenã de oorlog ls een gedeelte stuk geschoten. C,eheel de buitenmuui ls doorweven van een visgraatvormlg metselwerk, kenmerkend voor de rornaanse stiJl, maar vraarvan ln ons Land sLechts welnig voorbeelden te vlnden zlJn. Het onderste getieelte van de kerk zou eens deet uitgemaakt hebben van een vesting. Binnen getulgt de kerk van een merkwaardtge rfJkdom. zLJ 1s te danken aan de abdiJ van Thorn dle Ln vroeger eeuwen haar beste krachten eraan wlJdde. 14.OO uur :_Jaarvergaderlnq : Welkorn door Roger Schoebben, Voorzitterl Irlerkingsverslag door Cécile U1enaers, Secretaressei Toellchting vormingsact,lvlteite¡r door Hugo Vanderlinden 14.15 uur: Spreekbeurt onder de tltel: DE ROL VÀIiI DE NÀT(ruRGTDS BIJ DE OPVÀNG VÀI{ DE rN DE NATUURBESCHERI{ING VÀI{ VANDÀÀG.
JONGEREN
Gastspreker 1s de heer Ferlx stlenlet dle zfJn sporen heeft verdien{ als voormallg voorzitter van de vilenden van het Meerdaarwoud en die eveneens één der drie gastsprekers r.ras op het colloquium biJ de vlerlng van de lOOOste natuurgids ln de Elisabethzaal te Àntwerpen. 15.oo uurs Gçzelllqe.babbet blJ Kempens brood, Franse kaas en wlJn uit de derde wereld.
PlaatsellJke organisatie: Leo CorstJens Ontvangst: Lillane Dedroog, Maasmechelen. GÍdsen: Leo corstJens, ,raõky .racobs en Bert stoffels, Bree. Basisteket en kaarten: Jacky Jacobs, Bree. Coördinatle: Jef LelJssen, óverpelt.
o
J
n
[eend
¡i
HGIE ENEFIG¡IE EIES]ÐAFIEN? lfe kunnen er zøLf lets aan doen door: -het huis te lsoleren: dak, ramen, spoulnuren, vloer; -thermostaat één graad lager te zetten betekent I f lager verbrui en spleten te dlchten; -alle tochtgaten -de Cl/-kete1 goed te onderhouden en af te stellen; 4e verwarmlng één uur voor het slapengaan te verlagen; de radlator nfet verstoppen achter een gordijn; -een trul meer aan te trekken; -een raa¡n gpen te zetEen in plaats van de ventilator aani -deuren en gordiJnen te sluiten; -de waakvLam voor de nacht te doven; -het raam een paar mlnuten wagenwiJd open l.p.v. een hdlve dag ur op een kler; dlepvrles plaats en óp een frlsse te zetten; -koelkast -Je haar t,e laten drogen zonder haardroger ¡ -de open haard te voorzj.en van een lrarmterecuperator i -de kookplaat v,/h electrisch vuur wat eerder af t€zetten; -gebruik te maken van een snelkookpên; -geen kl.eine pannen te plaatsen op grote vuurplaten -geen overbodlge en energipverslindende apparatuur te kopen; -de koelkast regelmat,lg te laten ontdoolen; -ntet meerî licht te laten branden dan nodigis; -een douche te nemen 1n pJ.aats van een bad; -Je handen te wassen rnet koud water; -zo welnlg mogellJk plast,icverpakking te kopen of te gebruiken; -gerecy(:leerde producten te gebruiken; -fÌessen met statiegeld t,e gebrulken ook al zLJn ze z$aarder; -geen melk in plastfc fleseen, geen vruchtensap 1n bllk; -geen grote en energfeversllndende wagen te kopen; -Iangzamer'te riJden met Je wagen; -gebruik te maken van collectieve vervoermiddelen; -meer met de fiets te riJden. Bron: ABLLO-krant, 7de Jaargang nunmer 23 van 1-3-80, blz. 15.
DE ÀÀNKLAGER HEEFT GEEN RECHT VÀI{ ZONDER ALTERNATTEVEN.
J.L.
SPREKEN
onnhoog DË. . WINTERSTERRE BEELDEN
14
.
De wlnterhemel vordt beheerst door vel.e heldere sterren, prachtige sèerrebeelden en de Merkweg. De 1n punt 6 van de lnleiding vermelde sterebeelden treffen we in het zulden aan half december rond 2L uur, haLf Januari rond 20 uur en harf februari rond 19 uur. Orlon is weI hceÈ bekendste en het moolste wintersterrebeeLd: een gekende vierhoeksvorm- met^daarln gelegen de zogenaamde Drlekoningen (de sterren rç ,€ end ) alsook dè prachtlée orionnevel. De ster (Betelgeuze)'is duideliJk van een oranle_rãodachtige kleur, een teken van een voor een ster tameliJk lage opperviaktetemperatuur. Deze ster ls een rode superreus, een eoomáãr groter dan onze zon. zouden we Betelgeuze ob ae plaats van de zolt zetten, dan zou de ster zlch ultstrekken tot voorblJ de Marsbaan (de ptaneten Mercurius, Venus, Àarde en Mars zouãen dan door deze verzwolgen ziJnl). De 6ter B (Rlgef) is duideluk wÍt van kleur, wat op een veel hogere temperatuur wlJst. Net onder de Drlekonlngen llgt de Orionnevel, met het blote oog zichtbaar als een klein en wazlg vlekJe. In werkellJkheld is dit een gloeiende gaswolk, honderde IlchtJaren groot. Hierln worden ook heden nog steeds nieuwe aterren geboren. _ _ -Letten wiJ ook nog even op de voor het noordelUk harfrond herderste ster sirlus van de Grote Hond, gelegen op een afstand van 8;5 LichtJaar. Astronomisch bekeken is siitus éen buur van de zon, dus één van de sterren die het ,itüchtst bU de zon geregen zlJn. Rechts boven orion ligt het aterrebeeld de Stier, met als hoofdster Aldebaran, een heldere en oranJerode ster. Rond Àld,ebaran ligt een groep van sterren, de Hyaden. rets verder naar rechts boven, treffen tre een compacterã tweede sterrenhoop aans de nteJaden. Je kunt eens nagaan hoeveel sterren Je -met het blote oog in de Plejaden en in de Hyaden kunt onderschelden. vergelijk dlt dan eens met de waarneming met behurp van een gerrone
prismakiJker.
Verdere mooie wintersterebeelden zlJns Per6eus, Casslopela, de Tweelingen en de Voerman. Tussen Persèus en Casslopela tigt er een dubbele sterrenhoop. Het -vormige sterrenbeeld Þerseus bevat ln het korte been (het rechtse) de veranderlUke ster 6 (af_ gol). Van deze ster verandert^ de helderheid in eeá perfode'van 2,867 dagen. Deze verandering kan gemakkellJk met t¡ãt ¡tote oog
Haargenornen y¡orden. En zLJn zeeÊ
veel veranderllJke sterren beBiJ doorzlchtige lucht en ver van een storende verLlchtlng valt ook de Melkweg duidellJk op. Deze loopt door de sterrebeelden Caaelopeia, Perseus, StLer, Voerman en verder de lweelingen kend.
Zuidwaarts.
Tonl Dethler, Kuringen. aÐrt
þ u
r
Ur¡ a
ff
1
J¡ .tÙ
Ylln
,o.'
â c-
,
!
O'
15
{ o t
b
I
!
\I
.o
o
Ð
.,c
I
Ò
0
C'
ç
,
tr
rfG
c
het slot'v¡n eea vierdelige reeke over sterren en oterrebeelden die met het blote oog of een eenvoudige priaaekijker raar te neoen zijn. I{ij hopen dat ze een kleín venstetke hebben geopend op een wèreld die voor niet íngewijden overkøt cla overræfáigen¿. We ¿antcen loni Dethier van harte voor de verhelderende Èeksten. (J .t. ) .
Dit
wae dan
TclNI EEN BLOEÍÍPJEVOOR
U-
a
aa
EVGILUTIE
E\/crLTJTIE
evo[ut[e HOOFDSTTK ÀCHT: OVER SEGITiENTÀTIE EN SPECIÀLISÀTIE.
16
Fossielen van' trllobleten tonen welke stappen er ln de loop van de evolutie verder werden gezet. Deze dleren þestonden uft verschillende gellkaardlge leden of segmenten. deze aaneenachakellng van vrlJwel identleke 'bouwstukken' leidde tot tamelijk grote organismen. Meteen was echter de mogelljkheld gevormd tot specialisatle. Nleuwvormlng ls ln de evolutie waarschlJnliJk een moelliJk proces geweest. Het aan elkaar rÍJgen van dezelfde stukken was btiJkbaar gernakkellJker. Specialieatle van elk oorapronkellJk ldentiek erement of segment $/a! er het onmtddellJk gèvolg van.
Trilobieten dle dus begtonden ult vriJwel ldentieke segmente erk met een paar poten- behoren tot de geleedpotlgen. BiJ andere takken van deze groep, waarvan yre nu recent nog dlersoorten aan,treffen, vlnden r¡e het verschfJnsel der speciallsatie terug op een treffende wiJze. Kreeftachtlgen hebben biJ voorbeeld, zoaLs de garnaÌen, vier paar looppoten waarmee ze over de grond kunnen kruipen en viJf paar zwempoten waarrnee ze door het water kunnen roelen. l{atervlooien ztjn ook kreeftachtlgen, maar zlen er dan weer totaal anders uit,, De oorspronkeliJke segment,en zlJn door de J.oop der tlJden met elkaar vergroeid. VJ.Jf paar poten bewegen zich blnnenln een pansertJe zo snel dat het water naar blnnen wordt gezogen. Op de poten staan fiJne' borsteltJes die het water filteren. ZLJ houden de bacterleën en de blauwrrteren tegen waarmee de watervlo zlch voedt. De watervlo beweegt zich voort door zLJn grote vertakte antennen op en neer te slaan. Een andere oude tak die tot de geleedpotigen behoort fs die van de splnnen en de schorploenen. Splnnen behoren niet tot de lnsecten, want ze hebben vier paar poten in plaats van drie paar. Splnnen bezitten ook een paar tasters en een Baar grlJptangetJes met 'inJectlenqalden' aan het uitelnde. Hiernäe spulten ze een verdovende stof in hun prool. De groep van de lnsecten is pas ongeueer 3OO milJoen Jaar na het ontstaan van de trllobleten op de wereld verschenen. ZLJ zlJn gekenmerkt door de aanwezigheid van drle paar poten. De geteedpotlgen r.raren naast wormen en slakken de voornaamste landdleren.
c
ì
ñ
L lrr
[[ s
prlkken de gepantserde vissen????7???????? DE EDRSTE VISSEN.
miUoen Jaar geleden gebeurde er iets zeer belangrfJks in de oceanen: de eerste gewervelde dieren kwamen tot stand. Ult welke dlergroepen deze voorlopers van de hedendaagse vissen ontstonden ls nog nlet erg duldellJk, Een voststaand feit is echter, dat de allereerste vissen geen kaken hadden, êr fossielen hebben aangetoond dat ze erg veel gellJkenls vertoonden met de prlkken waarvan nu noçt enkele soorten bestaan. Omdat ze geen kaken hadden zullen de eerste prJ.kken zlch nlet met schelpdleren of grote geleedpotigen gevoed hebben. Ze konden namellJk niet kauwen. Het zullen daarentegen bodeobewoners geweest zLJn die met hun mond fllterden en leefden van al het daarln aanwezLge kleine gedierte. ' De recente soorten 'zLJn ¡nrasitalr: ze zuigen zlch met hun mondschlJf vast op de flank van de vls, maken hierLn een gat met hun rasptong en zulgen het ongelukkige dier totaal leeg. Onder de eerste vi-ssen y¡aren er ook nog de pantservissen en de stekelhaaien, dieren dle d,oor een pantser van beenplaten omhuld waren. Deze groepn ziJn totaa} ultgestorven, nadat ze aan de meer recente vissen aanlelding hadden gegeven. De vissen ontwikketden aich in een enorme soortenrlJkdon. Er nas een sterke concurrentie in de wereldzeeën en vandaar dat er waarschlJnllJk zo,n verscheidenheid ontstaa¡r ls. 50 milJoen Jaar na hun ontstaan waren de vissen reeds in de twee grote groepen van de kraakbeenvLssen en de beenvlssen uiteen gevallen. Belde groepan zlJn ook nu nog talriJk vertegenwoordigd. B1J de eerete groep vlnden we haalen err roçtgen. Deze vissen hebben een scelet van kraakbeen zo; als ons oor, maar dan wel een beetJe steviger. D1t scelet vergaat snel en fossillseert nlet. Het enige dat we van de haalen als fossiel kunnen aantreffen zLJn de haaietanden en de kaken. Beenvlssen hebben een volledig scelet. van been en van deze soorten treft men dan ook gemakkellJker fosslelen aan. De kleuren- en vonnenriJkdorn ls fantastlsch. Iaten we biJvoorþeld nog alleen maar ktJken naar de vlssen die In het net van de garnalenvieser mee naar boven kqnen. Dat kunnen zlJn: schol, tarbot, botervls, wuting, enz...De ene is aI wat platter, groter, meer gllbberlg of langer dan de ander. Dlt zlJn nog maar enkele soort van de open zee zoals de Noordzee en Waddenzee zlJn. Ze hebben a I Ienraal het kenmerk van de schutkl.euren. In de open zee 1s er lmmera nergens een schuilplaats en deze vlssen moeten het dan ook bl1 gevaãr van hun camoeflage hebben. Sqns 1s het ook een verecha k1ñgetechnlek. De tarbot blJvoorbeetd ls een roofvfs, d1e zlJn schutkleur gebrulkt qn klelne viesen te verschalken dle hem nlet 4OO
L7
ttJdig
o¡merken. Een merkwaard ige V i s T s de z eena a 1d ee n verwan t va n het z eepa ardJ e De z e v t sae n ver t on en d e mer k waar d ige â lge n s cha p dat he t ma nnet J e het I even s ch enk t aa n de J ong en He t w I f e I t de e I e r en immer s i n een s o or t bro ed ku I I v a n het m anne t JJ e J AI eg s de J onge Þ,i èpk I ei ne v L s J es v o 1 ledi çI on twlkk el d z 1 J n zwenme n ze I ang s een k1 e I n e ope ni ng u i t de bu 1 de I naa r bu.t ten In t rop t- s c he zeeên en r I v I er en t s n I et a I 1e en het soorten-a ant a I çt rote r da n 1 n onze st re ke n ook de k I eur e n de vorm z i J n me er ver sc he i de n en v a ak v a II en d I n di e g e bl eden zL J n Ímrners ve e I s c hu1 I p I aa t sen wa ar o nder kor aalrtf f en d L c hte pI a n tengroe i en 2 Een v 1 J and kan we i nig kwa ad doen t t n teg endee I op den duur 1r ord t I n zo n w lrwa r va n gen en spl e ten of te m i dden van dl e d I ch te p I an te ngr oe i. ee n he kun s t om een pa tner of ee n soor tgeno ot te v i nden opv a I I en I a d e bood a c hap ï n p1 aa t ¡t v an ee n camo ef I ag efu n ct 1 e Ìte ef t de vol]tn en de k I eu r daa r eerd er ê en s rgn aa I f, u n ctl e G
a
o
oo !o oo
a
a
/l
18 ZeepaardJ e.
Toevoer van zuurstof bfJ de
vi
ssen .
HET PROBLET'M VAN DE ZUURSTOFVOORZTENING TÑ HNT WATER.
Eg. opvallend verschijnsel is het feit, dat in totaal uiteen-
^ Iopende diergroepen toeh ãnaloge structuren ontstonden als aanpasslng aan hetzeLfde miLieu. Neem nu blJvoorbeeld de structuren die moeten zorgen voor de zuurstofvoorz.téning in het water. Àanvankerijk r.raren de dleren zo klein, dat de in het water o¡Ereloste zuurstof ger'roon doorheen de lichaamswand kon drlngen gn 1119 p.laatsen in het lichaanr kon berelken door het proces van de diffusie. Hoe groter en hoe .i.ngewikkelder de dieren werden, des te slechter werd de oppervlakte,/volumeverhouding om nog vol_ doende zuurstof naar aÌ'1e þlaatsen blnnen het dier Le voeren. dlt op te lossen ontstoñd gereidellJk aan een primltieve 9T bloedsomloop cm de zuurstof doorheen hãt lichaam l.e vervoeren. Er ontstonden ook structuren om de zuurstof in het vater met het koolzuurgâs, het zògenairmde ,afvalgasr, in het bloed uit te wLsdelen. Zulke structuren noemen ue kieuwen. Door de vooitaureáãã bloedclrculatle doorheen het lichaam worden alle organen en weefsels van zuurstof voorzl.en en van koolzuurgas vriJgèmaakt. Kfeuwen vlnden lre zorrel biJ de inktvlssen, kreeften, Iãrven, fngecten als blJ de vLssen. t{eliswaar ziJn deze van verschiltende oorsprong en detallstructuur, maar het prfnclpe is hetzelfde. Tekst: lGis Struyf ,
Berchem.
Tekeningen: Dan .Tacob, Spalbeek.
vllINTEFIVCIEtr'ING¡ OPGEPÀST,GEEN OVERBODTGE VOEDING
De zachte wlnters die wij meestal kennen veroorzaken geen belang-
riJk voedseltekort.De alleseters en de graaneters die biJ ons overwinteren vinden hier heel wat voedselelementen beschikbaar in de natuur in de vorm van bessen,vruchten,granen of insecten. Zo vervullen ze hun rol biJ het in stand houden van het biologisch evenwicht.Enkele clJfers in dat verband:BETTS (1955) citeert o.a. het geval van de l{ezen en hun jongen die, gedurende 2 opeenvolgen de zomers respectlevelijk O,5 en 2,6 I rupsen van een bepaalde soort vernietigden (Operophetera brumata). terwiJl in de wlnter 20 X van de vroutleliJke poppen van de vlinder werden opgegeten door diezelfde Mezen. GIBB (1960) heeft aangetoond dat de l¡lezen en Goudhaantjes erin slaagden in naaldbossen tussen september en maart van 25 tot 50 I van de totale aanwezige ongewervelden te vernietigen (percentage wisselend van het ene Jaar tot het andere ) óe vogels spelen dus een belangrljke rol in het natuurliJk evenwj.cht van ons miLieu. Het zou op ziJn minst misplaatst ziJn hen daarvan te weerhouden door ze verkeerde gewoonten aan te Ieren of zolang de weersomstandigheden hun overleven niet 1n gevaar brengen. ÀIs het voedsel gaat ontbreken ten gevolge van sterke en lang durige vorst of van overvloedige sneeuwval die de bodern geheel bedekt, is het goed de vogels te voorzien van voedsel en water. Gedreven door de honger komen ze hun toevlucht zoeken in de onmiddetiJke nabiJheid van onze huizen.In een omgeving met voldoende struiken en bomen, kan één enkele voedseltafel tientallen vogels aantrekken, behorend tot een twintigtal soorten.Een voedertafel ls in dat geval voor een beginnend vogelwaarnemer een gemakkelíjk middel om zich te oefenen in het identificeren. Voor hen die vogeìs willen aantrekken in de lente en zomer is het NIET NODIG ze kunstmatig te voeden. VeeI beter is het in uw tuin of op uw eigendom het natuurlijk biotoop te scheppen dat hun past of misschien speciaal geschikt is voor de soort die men wil ãantrekken. Zorn milieu zal hun voedsel leveren, de schuilplaats voor het nest en de beschutting voor de jongen. Zo is een dichte haag geschikt voor de Heggemus, tr,terel, Zanglijster,Tuinfluiter, Zwaitiop,Groenling,....en naar r;elang de lengte, de dikte en de soortenrfjkdom van de haag, voor nog heel wat andere soorten. Oppassen nochtans voor plaatsen vtaar zwervende honden en katten veel voorkomen, of voor een buur met een te losse vinger aan de trekker... NOOIT verdçlgingsmlddelen voor onkruiden of insecten in de tuin gebruikenl HOE DE WINTERVOEDING ORGANISEREN
ntie. Slechts laat in de herfst beginnen, in geen geval vôôr de eer ste vorst. Best doet men het reglmatig, met een onderbreking van één dag per ïreek. De beste oplossing is 's morgens en 's avonds. Zo hebben ae vogels de hele dag voor het vervullen van hun rol in het milieu, en zullen ze vlug de gewoonte aannemen in de buurt van de voedertafel rond te zwerven op bepaalde urenF
19
Keuze van het voedsel. De kwalltelt van het voedsel is zeer belangrlJk. Te dikwiJls gebeurt het nog, dat mensen met de beste bedoeringen vogels vóeden met allerlei afval van gebakjes , enz...Nu, ieáereen weet dat sommige eetwaren snel bederven en dus het spijsverteringsst,elsel zullen ontregelen van de vogels dle men Juist wilde he1þen. Het is daarbij onnodig, zelfs schadellJk, een te grote hoeveelñeid voedsel te geven. Men mag absoluut geen bedorvèn voedsel geven, of voeding dfe bespoten is of op een andere rnanier bevuiÍd. Wat geven l¡e dan wel?
-Rundsvet, oNGEzourEN margarine of varkensvet ziJn gezond voor Meesjes, RoodborstJes, . . . -zonnebloempJ.tten (nogar duur) trekken alle Mezen aan, evenals spechten, Boornklever, Groenring, vink, ...Het sper van de Mezen die telkens één zaadJe komen haLen om het te pétten door met hun bek op een tak te sraan, btijft boelend on te observeren. Men moet verspilllng vermlJden en het bliJft aanbevolen één enkeL type van voedlng te geven per voedertafel. rnderdaad, erke vogel zoek_t- wat hU graag lust en aarzel.t niet om over boord te goolen wat hem niet aanstaat. Te rijpe ap¡relen en peren zLJn wertom ui¡ Lljsters, Merels en spreeuwen: ze zullen snel uw hatfrof fruit doen verdwijnen.
20
En water? Normaal vinden de vogers er geboeg, 't is maar in lange vorst perloden dat er problemen komen. rn dãt geval is het ook ñodig dat_de vogels regelmatig kunnen drinken. Een Engels tiJdschriÉt heeft een tekening gepubltceerd van een handig systeern; eenvoudig en voordelig, waarbij de warmte van een kaars beírut wordt. (zie
tekening)
.
Keuze van de voedertafel. De eenvourl.ì-gste is inderdaad de beste (schema,s op de teke_ nlng. sommige kunstige rnoderlen, verkocht in de handel, trebben maar een pover rendernent. De p!aatslng van rle voedertafel ho,ngt af van de omgeving. Ook moet men rekenlng houden ¡net de aanweàigheid van katten en anclere dieren die worden aangetrokken door eén concentratie va4 vogels. Een voorbeeld: Ransuilen hebben in twee weken tiJd lelijk hufsgehouden in een slaapplaats van Groenl.ingen
en vinken. aangetrokken door een intensieve wintervoedlng. Voeren op de grond. Enkele vierkante meters schoonmqken, maar op een honderdtaL m¿ter afstand van struÍkgewas, muurtjes of van elke plaats waar een viJand van de vogels zlch kan schuirhouden. Men moet om dezelfde reden geen dak opplaatsen. Het voedsel moet regelmatig ver vangen worden, opdat het nlet zou bederven door regen en vochtigheid van de bodem. Men moet dus enkel de Juiste hoeveelheid geven VOORDELEN VAN DE I'IINTERVOEDING.
Behalve de hulp aan onze gevleugelde vrienden ln perlodes van intense vorst, zal de beginnende natuurliefhebber, de vogelbeschermer, de gelegenhe.ld hebben een zeker aantal soorten van dichtbÍJ te observeren, te identificeren, de sexen te onderscheiden, de evoLutie van hun verenkleed te volgen, enz...DaarbiJ zou de echte waarnemer enkele experimenten kunnen doen over de keuze van het voedsel, het minder of meer voorkomen van een bepaarde soort bestuderen in verband met de periode van het het verschillend gedrag der soorten observeren. Zo kan menJaar, de soorten
naargelang hun min of meer domlnat gedrag tegenover andere soorten, hun aanpasslngsvermogen en -mogettJkhéden nagaan tegenover een in werking te stelren mechanisme dat de voeding voor gevolg hegft,, êftz..... 21
tl l'
¡ z,o-k
ù4
(
H
ù3
t,
))
)J, a
/r
I t'l
I
rrè s rrrt^ I
orl f¿ l. e4 d aêln
lrti
I t
?*t
'f'oL
G t0,+1,
,
I
ker ^
vb. t¡ogh
ovr
lnke"
?
êt
0Jtt
qedraaìd
èv,
a
Lrb'is
scholt
,vo ?t r
vl
âek sel
orhdekce rdø
frof I ao"de wer k
t
io
t
I I
d
kaae 5
N
a) Yli/lt
M
oa ll't
¡tll'
lvch l' ïfe-e6
'.ìiiiry
-s\
*.
t
kßiÌe ve,
ee
bal
Òt¿,
-/'rr/-
L
DIE BESSENDRÀGEND ZIJN Het aanplanten van bo¡nen en struiken die vruchten of bessen dragen leidt tot een permanente en ongedwongen voeding. Hiervoor plant men verschillende soorten aan die vruðhten zullén dragen gedurende de herfst en de winter. De vogeJ-s bezoeken de voliende BOIIEN EN SÎRUTKEN
struiken in: augustus-septenrber : LiJsterbes (Sorbus aucuparia) ; Vlier (Sambucus nigra) ; Bergvlier (sambucus racemosa) op katkgrond. Oktober-november:
EenstiJlige meidoorn (Crataegus monogyna) ; TweestiJlige meidoorñ (Crataegus oxyacantha) Zwarte els (elnus glutinosa); Rode kornoelJe (Cornus sangulnea) ; Wilde. liguster (Ligustrum vulgare) .
;
November -december-J anuarl : Sporkehout (Rhamnus franguj.s) ; Kllmop (hedera helix) ; Gelderse roos (Viburnum opulus) ì Sleedoorn (Prunus spinosa) Duinroos (Rosa spinosj.ssima) ,.
22
Michel ftele.t: Educatieve Dienst Àves. Vertallng: Cécf1e Ulenaers, peer. Bronnen: BETTS: The Food of Tlts 1n oak woodland. clbb: Predatlon by Tlts and Squlrrels.
wes het VOGELWÀI{DELING
IN
Een poging tot relaas varr een vormingsactlvltelt voor hen die er niet v¡aren, voor hen die er weL waren, voor hen dle er zullen ziJn.
HET WIEK TE BOKRIJK OP 1? ÀPRTL 1983.
Met blJna 40 ogen en evenveel oren stonden we die vroege morgen aan het Bosbiol.ogisch Centrum te BokriJk gereed onr met Jan Gabriels één oog en oor te worden.voor het-gevreugetd leven fn bos en plas. De metamorfose voltrok zich reeds vôôr hre een stap in de richting van het wiek hadden gezet, want we hoorden dichtbiJ al een mondJevol Heggemus en vanuft de verte het rachen van een Çro9ne specht. Deze groene Jongen (of meisje) was de eerste van de biJna conplete reeks spechten die we zouden ont¡noeten in het gebied. zo hoorden we het luide ,kru-kru' van de zwarte spectrt en zggen de voger wat later voorblj schieten. Een Grote bonte specht verzorgde met ziJn roffel de wekdienst wat dieper in het bos. In tegenstelling tot de Çroene heeft de Grote bonte een zeer gevarÍeerd menu (tot berkesap toe). En wie schetste ons arl.er
23
JC'NG¡ G¡ELEEFItrI CIUÞ G¡EtrIAAN
I JAARVERGADERINIG
Eén van de recente problemen, dle zlch de laatete tfjd o¡rdrlngen, 1s educatie en milleurecreatLe. Recreatiecentra achleten aLe paddestoelen uit de grond, Jeugdþroepen hebben behoefte aan recreatieruimten ln een steeds klefner wordende groene rufmte.Ook ln het ondenrfJe 1e er grote vraag naar het hoe voor wat betreft begeleldlng van Jongeren ln klasverband. ZtJn er bulten onze klassleke wandellngen andere mogellJkheden tot educatle voor de brede maesa???? wlJ zouden deze ultzettlngen graag centralfseren rond vÍer punten: 1. Educatieve klJk op eoclaal toerfsme door Roger Schoebben. 2. Begeleldlng van Jeugdgroepen op vacantle door Luc Cornellseen. 3. Begeleldlng van Jongeren ln kLaeverband door Jaak Geelen. 4. l{erklng van de KlndefboerderlJ door Tom Goemans.
1. NATUUREDUCÀTIEVE KI.'K OP SCOCTAÀL TOERTS¡IE. De mens die meer en meer gedrongen wordt ln een verstedelljkt keursLlJf, heeft een toenemende behoefte aan een teruggreep naar de basis van zlJn ontstaan, een teruggreep nðar de nat,uur. Reeds Jaren geleden voelde en voorzag men ln de behoefte en zo ontetonden BokriJk, Kelchterhoef , Hengelhoef , Molenheide . enz. . . . . fn hun begfnfase vertoonde de ultbouw van deze recreatlecentra een vrlJ grote natuurgebondenheld (voor zover men ln dft geval van na-
tuurverbondenhefd kan spreken) . De laatste Jaren echÍeten na de wegenepldemle nieuwe recreatlecentra ale paddestoelen ult, de grond. Zeer,,dtkwlJle zlJn ze echt gerlcht op consumptle en verllezen zLJ elgenllJk voor een groot deel hun oor-
epronkeltjke optle: "DE I{ENS fN DE GELEGENHEID STELLEN TERUG TE cÀAl{ NAÀR DE NATUUR ZONDER DEZE NATUUR AL TE ZEER TE VERKRÀCHTEN',. Je kan Je als natuurgide volledlg tegen deze recreatiecentra af,zetten met het gevolg dat men Je mlekent en maar voortboert. lTe kunt ook trachten menaen op een mtlleubelruste en zinvolle manier ln contact te brengen met denatuur, de vacantlegangers lnelcht trachten biJ te brengen en de pJ.annemakere laten lnzien, dat zLJ door hun bouwproJecten nlet datgene waarvoor de ¡nenaen komen, hl. de natuur,
tot ln de grond afbrekãn. I Ikzelf leidde de twee voorblJe Jaren de anlmatfe 1n het vacantledomeln van Hengelhoef. Even kort hoe dlt 1n zlJn werk gaat. In het hele animatlepakket trachten wlJ de mensen een mllleugerlchte zlnvolle en creatteve ontspannlng en vrlJetfJdebeetedlng aan te bleden. Elke dag zet men actlvÍtelten op van 9.3O uur tot 11.30 uur, van 14.30 uur tot 17.OO uur en vsn 20 uur tot 21 à 22 uur. Men kan hleraan vrlj deelnemen.
24 De activiteiten voor de Jeugdclubs, lngedeeld volgens de leeftiJdsgroepen, bestaan uit een aanbod van keuzeactfvitelte; manuele expressie (hobby_ateli.er), sport en spel, vriJõ;ádõ-;;; lichaalns_ expressie (o. a- vorksdans, mime, enz.-. . ) tot nãiuúrg"rlchte aciiviteiten in de vorm van speurtochten en geleide natuurwandelingen. voor de volwassenen voorziet men dagelijks speurtocht in de voormiddag en een natuurwandeling onder leiding een avn een nat.uurgids in de namiddag. Tevens biedt men de mogelijkheid aan om deel te nemen aan sport en speren, vorkssperen, beãoek aan een boerderiJ, enz. Voor wat de avondactiviteiten betreft zowel voor de jeugdclubs als voor de volwassenen, biedt men afwisselend een kwisavond aan of een vrij podium, waarj-n de vacantiegangers zeLf, kunnen optreden, een natuurdia-avond, filmavond, volksãanã, enz..... Dlt is zor¡at åe posi.tieve ziJde waarblj men devacantiegangers zinnige milieubewuste vriJetijdsbesteding tracht aan te úieãen, een gãschóeid is op een die alternatieve filosofie, waarbiJ men waarden reert ontdekken fn eenvoudige en gewone dingen en dié regelrecht staan tegenover datgene wat de consumptiemaatschappij ons fracht op te dringen. De negatieve zijde is de grote bevolkingsconcentratie in zulke vacantiecentra. De zaak dreigt als het ware te worden plat gelopen. ook dit doet piJn. Men probeert echter de mensen door voorgaande activiteiten in banen te leiden en een zo mximaal mogelijk natuur te sparen. "tut Tevens trachten wiJ de directie te laten inzien dat men met verdere uitbouw en modernisatle van bun centrum, rekening zou houden met het milieu en de nadruk zou leggen op die dingen die-wij in onze huidige verspilmaatschappij niet. meer terugvinden] halve toegeven dat dit niet altijd meevalt. wi1 *oãt"n eerliJkheidsuit het debat.9.t volgde na deze korte uiteenzetting kwamen de volgende krachtliJnen naar voor: 1 ' De mensen leren inzien, dat ze gelukkig kunnen met de eenvoudingen-Y|l elke dag. wij denkõn nier6r3 aan dezíJn 9ig9 talriJke aansehaaLde mogeliJkheden om ziJn vriJe tijd op é"r, zinvolle manier door te brengen - Mensen leren aát ¡e ¡et eänt geluk thuis en in de omgeving moet vinden, anders voel je je het grootste deel van het-j"", ongelukk.ì.9. 2. Naar buiten trekken en op verlof gaan in centra in eigen tand is beter dan leder zijn eigen week_endverblijf. 3- Langs dienst.b¿rarheid infÍltreren in beheer- en adviesraden om via deze weg besrissingen op range termijn t.e beinvloeden. 4'Enkele practische tips blj de begeleiding van wandelaars in de centra '
-Kwetsbare biotopen vermijden. -Geen zel_dzaamheden tonen. -Meer ecologisch werken dan louter naamvermeldingen doen. -Verbanden in de revensgemeenschappen reren zlen. -Schend{ngen tonen en van alterratieve oplossingen voorzien. -Periodieke tentoonstellingen inrfchten -omtrent. biotopen. -Recyclage en zachte technol_ogieen propageren. -Creatieve inbreng van de deeinemers tiaðhten los te weken. -Deze gebruiken om aandacht v,/d natuurgebieden af te leiden. -Aandacht trekken op de plaatselijke lãndbouw (bezoek, helpen). N-atuurgroepen die in een recreatiecentrurn meewerken zouden moeten :. beschikken over3 -één afdeling dle zich ten di enste stelt in de vorm van het 1eiden van wandelingen, enz. . . . -één afdeling die een zeker t oezicht uitoefent en als het r.rare een waakhondfunctie uitoefen t in geval va¡ storingen van het milieu ten vo van deze recreatie. Roger n, EÍgen zen.
GEOLOGIE
1 25
INTEIDING.
ÀIlerlei menseliJke activltej.ten (landbouw, bosbouw, wonj.ngbouw¡ maar vooral' ontginningen van de ondergrond) hebben te maken met de gðoiogische ondergrond. Grindgaten, zandgroevêtt, leem- en klelontginningen hun stempel op het landschap. De storthopen van de Limbúrgsedrukken miJnen en de verzakkingen in het miJngebied wlJzen eveneens op de maãieren, vraarop de mens de riJkdom van de ondergrond tracht le benutten en het landschap aantast. De waarde van deze activü.telten mag men niet onderschatten. Wet is het absoluut nodig om ze te plaatsen in een perspectlef, ge_ richt op de toekomst varì onze sJ.inkende openJulst rui¡ntãn. De riJkdoñ van de ondergrond is niet de enige factor die een rol moet spelén. Het herstel van de verbroken evenwichten en het behoud van natuur- en cultuurgebieden moet eveneens uiterst noodzakeli¡k worden beschouwd. Geologen kunnen een zinvolle ro1 spelen bij het maken van een Juiste keuze, die ecologisch en economisch verantwoord moet, ziJn In enkele artikelen (4) in dit tiJdschrlft, zullen we in grote 1iJnen de opbouw en het ontstaan van de Limburgse ondergrond oveilopen. óe nadruk zal liggen op de dagzomende lageñ en ontsluitingen. Landscappelijke kenmerken als relief, bodem, begroeiing enz...han_ gen nauw samen met de samenstelling en structuur van de, ondergrond. Deze korte samenvatting kan een aanleidlng zLJn tot een verdleping in de geologie van Limburg en voor de natuurgidsen een reden om aã geologie meer te betrekken bij hun wandelingén. Eerst zullen vre enkele basisprincipen uit de geologie in herinnering brengen. HET BEGRIP'.TTJD'' IN DE GEOLOGIE (z¡e Ti haal fL g9 ur 1) Wanneer we deze stratigrafische schaal bekijken, moeten vre ons rea_ lise¡:en, dat het hier gaat om moeifiJk voorètelbare ttJdsruimten. te komen tot ou
26
PCRTOOC
CRA
ÆE€I --/-
TNAÏrcET
?
t¿aogaart
r'/TüCô
hlæeært
Eocn
Fllcox*rrn
,È
Kclæroict¡¡
a
¡
ólt
l/l$ã*rIn
2
Èa.o.rì Sorn-Krit
tûi
r00
Plotcoxio¡m
Onhr-Knit
3 3
r¡ô
fúosoxùrrn
Eo¡rirjr¡¡ Jr¡rr
-Ê,
o
¡
= ú
túitún-¡¡rr Ond¡r-Ju¡r
u¡
I
Ë
g
8ov¡-1rl¡¡ Trr¡
'--t
I
¡vldd.ñ-Trb3
¡
old.r-Tr¡¡¡
!
-f
Eo¡on-Frrm Frrm
o o N o F
ûxtr-þm
tú
À
I I
Archdrcurn
.r
8o/rñ-l(¡rùoolì
lorÈooñ
!
C'
þmrfvrnrnl
(hdar-X¡.üooñ
O¡oon
{M¡¡¡lcrir¡nl 8o,Én-Otðon M{tðo-Dürooñ Ondcc-Oaooo
Palcoroicurn Silurr oa. ¿l600
Outhrdon v.n da aald..
ûû¡.*irn
-rjjD-
s¿Hnn¿
4
C¡mbrrur¡
2l Blol ische evolutie. Ult paleontologische waarnemingen (studie van de fosslelen, resten van planten en dleren) kan men vaststellen, dat so¡nmige planten en dieren slechts leefden in bepaatde perioden en daarna ullstlerven. Zodra men de voLgorde in de flora eñ de fauna heeft kunnen op6telIen, kan men ook te Ìteten komen in weLke perlode de laag vraa;in ze voorkomen werd gevormd.
De evolutie van levende wezens verloopt van een eenvoudige naar com- !J plexe bouwtypes. Dit verschiJnsel helpt mee de relatieve ouderdom te bepalen: zie figuur 2: de sutuurllJn van de Ammonleten.
(.
Ëenttor. el i
ft ¿
^.
*1L
h
U¿'¡r¡et
Qra
'ú"*I &,,[ooo¡
ùlo¿íbè-ri¿¡tz
2;þ.?rt^a"Ti'ia
s
Gidsfossiel,: een fossiel-, dat sLechts gedurende beperkte tijdsrulmte en met grote horizontale verspreiding voorkomt. is kenmerkend voor die periode en noemt men een gidsfossiel. Forrninifoæn z[n ccnccllþ dhrrJor dlo mcrondccll ccn vorrncn: door hun td¡iJkhcid, hun !¡ote horþ rontalo vcrçrcldin¡ cn hun ¡nclh cvolutlo zijn velc dr¡¡vrn bclrn¡rijl voor do æhticvc oudcrdomrbcpdin¡
fr¡¡i kdk*clot
Ftg Yc¡tlæIc *rqndht (nnç chutl wn læomialþwn h het &o¡cn.Krït wn N]{.Dultt
túrEilrdrtlll
Iand. I
C¡prrr 'EI
Ê
å
1917.)
lr T??
Links
'll¡ ¡¡ ¡l?.T,-x
I ii I
God¡clr
Trrqirt Ceno¡urr
dc tumcn dc¡ ctotÊt (dc
andte øda): hct Ccmpenþn lt op grcnd nn dc lonmhllcæn ondcncrdccld h aùcnget dc noj fltncn lndcltrg ln fosklzonct lt
t
SJìaFrr
(Vc¡ænwtdtd noo H. HII-
tcntunn, Erdöl und Tcktonlk,
l
Lp¡l.-
ti
l-._
t*¡cl¿tcn. Nlct dlc âortcn t{n optcnoñeñ; dc ørtnomcn z(n ccnnudlghclddrdtc úcrr,ntcn dær cllfcn. Dc vvttcnlc lÍlncn çwn de Telcnrdutr'/lt,rqcl wt dc w¡tcn or,n: æ,mlø,¡tG hcbDrrt ccn v¡! lonç lcvcnlduur, andat
æa kqlc (entc tQn tcÇt
bc-
pctkt tot ubcta3cj.
Zie figuur 3: men gebrulkt soms een combinatle van verschillende soorten om te komen tot de Juistere tijdsbeelden. (zie Poraminifezen van het Bovenkrijt). Maar er stellen zich toch problemen. Gedurende een bepaalde periode is het mllleu op verschillende plaatsen nlet hetzelfde. Hier heeft men biJ voorbeeld een diepzeemilieu en op andere plaatsen een kustzone of een contnentaal fluviatiel mllieu. Telkens heeft men men andere afzettingen met verschillende fauna en flora.
deze horizontale verschj.Ilen aan te dulden gebruikt het be2g Om grip "facies", bij voorbeeld: kustfacj.es, enz...BiJ eenmen bepaatd mllieu hoort een bepaalde fauna, llthologie , enz...r¡et gehäel van kenmerken van een facies vertelt ons iets over de ecologie van de afzetting. Het lertiair in Limburg vertoont verschillenãe facies, waaruit btijkt dat zeetransgressies en continentale perj.odes afwisselden en waardoor ook de aanwezigheid van rivieren kan nagetrokken worden. De gelÍjktijdigheid van afzettingen bewijzen is wei erg moeirijk met deze grote horizontare variatiè van faóies. c) Hiaten.
ontstaan er in de volgorde van de sedimenten leemten.Voorbeeld: in sommige deJ.en van Droog Haspengouwligt het oligoceenmateriaal rechtstreekd op lagen van het bovenkriJt. (Paleoceen en Eoceen ontbreken). zurke hiaten kunnen arlerLei oorzaken hebben (erosie, green afzettingen uit dle periode, enz...) 2. De absolute ouderdoms Þepclrlg In onze tabel op figuur L zien we absolute getallen ingevuld. Om te komen tot deze getallen moet men deouderdom van de gesteenten bepalen. fn biJ voorbeeld radio-actieve elernenten (haiveringstijden). Om de ouderdom van sedimenten te bepalen biedt dit moeifijXfreãen. Àfzettingsgesteenten ziJn immers opgebouwd uit afbraakmateriaal afkomstig van reeds eerder gevormde gèsteenten. Men interpoleert dan de ouderdom van onbekende gesteenten tussen de gekenae of berekende tijdstippen. Soms
Frans Keyers, Tekst en illustraties.
I EVOTT]TTE EEN VDRHÀAL,OVER DE WORDING TN T}¡ÀÀLF DELEN.
met reuzestappen doorheen de geschiedenis van het reven. TNLEIDING.
Elk Jaar opnieuw wordt het lente, herfst en winter. En een zomer is er ook bij. onze aarde draait rond en rond, dag in, dag uit, erk jaar terug een rondje rond de zon, €rr zo gaat het al eeuwen lang WiJ zijn het allemaaL zo gewend, dat, de vraag amper biJ ons opkomt of het wel altijd zo geweest is. Toch zijn reeds eeuwenlang mensen door deze probleemstelling geboeid geweest, hebben vele verhãIen en theorieën zowel twijfels als zekerheden opgeroepen, en nog weet men niet juist hoe het heelal, de aarde en ten slotte het leven geworden is tot wat het nu is. Vùe laten hier nu maar meteen het woord EVOLUTIE vallen. want daarover zi-jn toch vele mensen het eens, dat er door de eeuwen heen een bepaalde ontwikkeling is geweest van al wat leeft; het is lang niet afÈi5a geweest zoals wij het nu kunnen ervaren en zien. Maar over het hoe. wat en v¡aarom van zulk een 'evolutie' bestaat er nog enorm veel onenigheid. fn deze cont€xt zullen we evolutie beschouwen als
HET PROCES WÀÀRBI\T
ÀLLE DIEREN EN PLÀNTEN ZTCH IN DE LOOP VAN DE GESCHIEDENIS DER AÀRDE HEBBEN ONTWIKKELD UrT vRoEcERE (primitievere) voRt"tEN vIÀ voLKoMEN NATUURLUKE VERANDERINGEN. Deze veranderingen worden bepaald door twee
factoren: veranderlijkheid van l'¡et genetisch materiaal (mutatie)
en
natuurliJke selectle. Deze evolutle gaat steeds verder. Het idee van dit ontwikkelingsproces is slechts moeizaam gedurende de afgelopen 29 eeuwen tot stand gekomen. Het begrip voor dit evolutieproces kómt niet gemakkellJk bij onszelf op, daar wfJ dit proces nièt ze]-f waarnemen omdat het zo traag verloopt, nameliJk: over een tijdspanne van milJoenen Jaren. Daardoor is ons leven vanzelfsprekend vãet-te kort om de ene diersoort uit een andere te zien evolueren. vle moeten er ons dus van bewust ziJn, dat alles wat wij nu rondom ons kunnen vtaarnemen, slechts een momentopname is in een voortdurend veranderende wereld, €D dat we aI dit recent leven moeten zien tegen een achtergrond van +- 3,1 mitJard jaar geschiedenis van het leven.pe ou_ derdom van de oudste fossiel"en dle tot hiertoe gevonden werden, wordt inderdaad geschat op 3,1 mitjard Jaar. DE GROTE VERSCHETDENHEID VÀN HET LEVEN OP ÀÀRDE Wij vinden het heel gÍewoon dat er kikkers, viooltJes, kanarievogels
en kamelen zijn- kortom alle mogelijke planten en dieren- maar wie van ons heeft er zich aL eens de vraag bij gesteld waar ze vandaan komen? Nogmaals, het antwoord op deze vraag is nog helemaal niet gekend, wel zijn de nensen van aIle tiJden er door õeboeúd geweest. De oude Grieken geloofden dat het leven uit het water, üit de lucht, de aarde en het vuur kwam. Theologen interpreteerden de Bi¡bef letterlijk en beweerden dat alle levende l¡ezens op aarde op één welbepaald ogenblik tegelijk geschapen vraren. Pas in de 18de eeuw kwamen de eerste theorieën en ideeën over evolutie naar voren en werden de soorten niet meer als onveranderlijk beschouwd. Wat een belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkefing van de evolutiegedachte was de grote verscheidenheid van het leveñ op aarde, omdat dit vere mensen tot nadenken heeft gebracht o
O
ç2
a
It
Darwin. De grote ommekeer. Verliefd worden op een
kikker en bloemetjes.
lfiJzelf kennen zeker muggen en vliegen- ze komen ons in de zomermaanden inuners genoeg lastig valLen- of mussen, merels en tortelduiven in de tuin, nìeeuwen aan zee en eenden in het park. paardebloemen, madeliefJes en krokussen, kastanje- en lindebomen,.. .enz...we kennen al deze dieren en planten omdat ze in onze onmiddellijke omgeving voor-
komen.
Onder de grond leven er ook een heleboel dleren die echter veel minder bekend ziJn omdat ze zich maar zelden tonen. Een regenworm kan Je bijvoorbeeld wel eens tegenkomen op een regenachtige dag. Mol.Ien kunnen ook wel wat van hun verborgen bestaan laten merken door een reeks onmiskenbare molshopen op je gazon achter te laten...Maar de meeste bodembevoners laten zlch nooit zien of zijn veel te klein om gezlen te worden. Wie regelmatig wat verder dan het park uit wandelen gaat en daarbiJ
30
een betJe opnìerkzaam is, zal het zeker reeds opgevallen zl5n dat er in bossen, duinen, beekdalen en heidegebieden tréef wat andere dieren en planten leven dan thuis in de tuin of in het park.overal leeft er wel wat maar de soorten verschillen van plaats to-t, plaats. wanneer Je je bijvoorbeeld v-oor vogels gaat interessêren en je er na_ een ti.jdje ar enkere kan herkennen aãn hun verenkleed ,"ig oi silhouet, zaI het ook meer.en meer tot je doordringen Oai, àr heleboel soorten ziJn die Je niet kent: elk nieuw ieluid, elk ñog-""rt onbekend silhouet, is dan een nieuwe boeiende uitdagin!. persoonliJk inner ik het me nog goed dat ik erg venronderd úas-over het gróothertar soorten vogers toen ik voor de al.lereerste rnaal. mi jn *rogãtgta" aanvan Europa opensloeg. Je_ hebt bij voorbeeld nÍet één soort rneeuw, maar een hele reeks ver_ schillende soorten. Daarbij komt nog dat de individuen van een bepaalse soort er niet steeds hetzelfde uitzien: naargelang ze onvolþrassen of volwassen zijn en het winter of zomer is, neUUen ãe een ander ve_ renkleed- Zangvogels zijn ook bijzonder talrijk vertegenwoordigd. HierbiJ gelijken onvolwassen individuen van ene soort soms wel volwassen exemplaren van een andere soort, dit om de verwarringóp ñog groter te maken...En zeg niet ger.roon 'mus' tegen een mus, rrant het kan een huismus, een ringmus, een spaande mus, of nog wel een andere soort mus ziJn! ! !. Zo kan Je doorgaan. En
hier hebben we het dan nog enkel Europese vogelsoorten. rn tropische gebieden is de versetreidenheidover nog *rè"i groter. Behalve $rat verschil in verhouding of kleur vertonen vogels echter weinig variatie in globate vorm. ri geloof dat het biJvoõrbeeld heel duideliJk is dat een ianarie en een ooievaar beide vog"i" rn andere diergroepen zijn de verschillen tussen de soorten en de "ij". soortgroepen vaak veel groter en opvallender. Zo behoren bijvoorbeeld dolfijnen, vJ"eermuizen, tijgers en mollen allen tot de groep zoogdieren. De groep van de INSECTEN is de SOORTENRIJKSTE DIERGROEP op aarde. In de literatuur zijn op dit ogenblik 1 miljoerr verschillende soorten beschreven. Dit is bijna driemaaj zoveel als gans de rest van het die-
renrijk-tesamen. Zíe figuur:
HET DIERENRIJK OVERZICHÎ TAN DE SOORII|I{RI.IKDOH PER DIERGROEP
endcrc
æctb andbrç gclccdpotlgcn
k¡vora.
a(
r¡ckdicrcn a ckclhuidigcn cÍnc phyh gcvcrvcldcr (zondc¡ zoogdicrcn ) zoogdlcrcn
ccncclligar natn
tcdicrsr
t rorloD
lroru¡n
vllndcr¡ ru ¡ottcn
r¡DgtorEcn
ic
lcvcndc eoortra 10
r
JOOO
fl
aoortcn
cn !u
¡i¡rcn cn biJcn fo¡aiclc coorttn I
ondcrllJndc 6rocpcn bchorcn
rllcn tot
de ln¡cctc¡
Ín soorten en aantallen, dat ze prac- 3l tisch alle plaatsen op aarde bewonen. In de loop der tijden hebben ze zich aan de meeste levensomstandigheden weten aan te passen. We vinden binnen de groep van de insecten ook een fantastische vormenriJkdom. Er ziJn de kevers met hun harde schilden op de rug vraaronder de tere vliegvleugels ziJn opgeplooid. Sommá.gen hebben elggnaardige uitgroeisels op dekop zoals biJvoorbeeld de hoorn bij de neushoornkever. Grote muggen - de langpootmuggen - zijn wat griezelig als ze vlak voor Je neus komen vliegen, maar ze ziJn volkomen ongevaar:liJk en steken niet. Er bestaan bepaalde roofvliegen waarvan de knotsvormige ogen op het uiteinde staan van lange stelen op de kop, net grllLen van de natuur. Vlinders zfJn de meest geliefde insecten vanvrege hun prachtige kleuren en hun dwarrelende, haast betoverende vlucht. De TÀLRIJKSTE ORGÀNTSMEN op aarde zijn wellicht de BÀCTERIEN. Ze ziJn echter zo klein dat we ze amper met een lichtmicroscoop kunnen vraarnemen. HoogstwaarschijnfiJk .ziJn dit de levensvormen die het langst op aarde bestaan en nog steeds met veeJ. succes in onvoorstelbare aantallen voorkomen op alle mogeliJke en onmogelijke plaatsen. De gemiddelde lengte van een bacterie bedraagt één nicrometer. Dat is één duizendste van een millemeter. Eén gram grond kan tot 25 rnilJard bacterien bevatten, wat gev¡oon onvoorstelbaar is, Gans die verscheidenheld van levende vrezens ls slechts door een zeer geleidelijke evoLutie of ontwikkelÍng tot stand gekomen. Tot deze vaststelling kwam Charles Darwin (1809-1882), na zijn reis aan boord van 'de Beagle' naar de Galapagoseilanden ten Vùesten van de kust van Bcuador. HiJ leefde in de tijd dat men nog sterk geloofde dat planten en dieren stuk voor stuk door God geschapen waren. Darwin was GEEN atheist -hÍJ had trouwens in Cambridge een graad in de godgeleerdheid behaald - maar de raadselen rond de schepping hielden hem toch erg bezig. Tot aan zijn vertrek met het schip'de Beagle' vond Darwin geen enkeIe reden om aan de onveranderlijkheid der soorten te twijfeLen, maar op de Galapagoseilanden deed hiJ waarnemingen die hem aan lret twiJfelen brachten. Hij zag daar onder andere een grote verscheidenheid aan vinken en vroeg zich af hoe dle ontstaan konden ziJn. ÀIs hiJ de fauna van die eilanden met die van de Kaap Verdische Eilanden ten Westen van de Kust van t'lauretanie vergeleek, vertoonde die grote verschillen ondanks.dezelfde levensomstandigheden: de dieren op de Galapagos Ieken op die van Zuid-Àmerika, die van de Kaap Verdische Eilanden op die van Afrika. Deze waarnemingen met, vele andere gecombineerd dwongen Darwin ziJn opvattingen omtrent de oorsprong van plant- en diersoorten te herzien. Op de thuisreis was hij e¡îvan overtuigd dat evolutie een feit $¡as, maar hoe deze veranderingen tot stand kwamen was hem niet duideliJk. Dan¡in stelde veeL belang in het fokken van huisdieren, vooral van duiven, êD merkte op dat fokkers altijd generaties lang varianten met bepaalde eigenschappen uitkozen om daarmee door te fokken tot een bepaald begeerd nieuw ras verkregen was. ÀIleen onderlinge paringen Ieverden raszuivere nakomelingen. Deze KUNSTMÀTIGE SELEeffE bracht hem op het goede spoor: later kwam hiJ tot de conclusle dat er in de natuur een zogenaamde NATUURLIJKE SELECTIE optreedt; de indlvÍduen van één soort ziJn niÊt identiek maar vertnen kleine verschillen die erfeliJk ziJn. Op de lange duur zullen bepaalde variaties -gur¡stig voor het bestaan van de soort zich van generatle tot generatie meer en meer versterken en verenigen. Minder gunstige vari-atles worden door de natuurliJke milieur s daarentegen uitgeselecteerd. De insecten ziJn zo talrijk
Darwln's boek 'Over de oorsprong der soorten, (lg59) werd gretig 32 gelezen en de evolutietheorie vond onmiddeliJk overtuigde ãanhangera, maar de gedachte dat de levende wezens in de loop der tiJden veranderlngen hadden ondergaan en niet zo geschapen waren ãf" in de BfJbeI te lezen stond, was over het algemeen slecht verteerbaar voor het godsdienstige Enge1and. Darwin kon ziJn theorie echter nog niet stevig genoeg funderen dat hem inzichten ontbraken die wij aan latere wetenõchappeliJkeomontwikkelingen - biJvoorbeeld in de genetica danken.oe-õorsñronkelfJke 'evolutietheorie' van Darwin werd dus- aangevuld tot dä zogenaamde'synthetische evolutieÈheorie', waarin mechanismen van erfeliJkheid en mutatie fn een Juist verband worden geplaatst n.et de selectie. Hoewel de 'evolutietheorie' heden ten dage algemeen aanvaard wordt, bestaan er nog steeds groeperingen, bijvóorUeetd de Creationisten, die met allerlei argumenten - de ene al wat wetenschappelijker dan de andere -tegen de opvatting tekeer gaan. (Vervolgt)-. Kris Struyf, Berchem. Tekst en illustratie. Dan Jacob, Hasselt. Karikatuur-
KII{DERBEGELEIDING I PÀ}¡DÀ-K
Neer Ir .1981 . Daar wij ons werk beschouwen alg een poeitieve bijdrage voor het veilig etellen van een toekornetige leefbare nereld, ga* ,ij er van uit dat het gidsen van kinderen belangrijk ie en speciale zolg verdient. Ienand die dat begrepen heeft was Theo Oyen. In de lastste jaren van zijn leven begt,eedde hij veel van zijn vríje tijd aan jeugdfgpen voor de Panda-club. Hier volgÈ een veralag over aulk kamp op hãt Hagevenreservaat te Neerpelt in de nazoær van 1981, Theo Oyen'e laatete zoær.
te
Voordat het kamp begon hadden wiJ ons voorgenomenalles nauwkeurig te noteren. De activiteiten, reacties van de deelnemers, de vordãringen die ze zouden maken op het gebied van kennis san de natuur, de goede en minder goede invallen van de leiding, enz... Het is echter biJ goede voornemens gebleven, €n...als het-kamp geslaagd was, is het dan nog nodig om alles in detair uit te prui zenl
.... f!
i.r -
'.'.:iíS
.-. .r.'$Pa7j
Eén vaststelllng echter, die ieder van ona die bij de lelding be33 trokken vras, erg heeft beziggehouden was: hoe komt het dat lneer dan 50 kinderen uit verschillende milieu's, uit verschillende delen van het land, reeds na enkere dagen een hechte groep gaan vor_ men, waar discipline heerst, respect voor de omgeving eá begrip voor elkaar, spontaan zonder dwang- of tuchtmaatregéI vañ de feíainga Den afdoend antwoord is er niet gevonden en zal zeer moeili¡k te vinden zijn. Toch ga ik trachten enkele mogellJkheden te ontleãen die van invloed $taren op het gedrag van deze groep. Vooreerst was er het feit dat ze allen 1id waren van de Panda, wat toch zeker een gevoel van samenhorigheid kan gegeven hebben voor kinderen van I tot 12 jaar. Gemotiveerd waren ze in ieder geval. vermits ze deelnamen aan een natuur- en sportkamp. Dit gemotiveerd zijn, voelden we zeer duideaangroeien naarmate de r¡eek vorderde. Het respect voor de natuur li:}( de dat meeste van huis meehadden en dat op dit kamÞ nog extra onderlijnd werd, resul'eert traarschiJnlijk in eãn algemeãn respect voor alle levende en niet levende dingen die ons omiingen. vañdaar ook de eerbiediging van het bezit van iemand anders. Het respecteren van de natuur is uiteindeliJk een onmisbare voorlraarde voor elke vorm van leven. l{e leven in een technologische wereldr ürôâr al-Ies automatisch gaat. Hler echter was er steeds belangstelling voor kleine dingen. lÍs tijdens een balspel een kind een bal ging halen en riep: ',kõm eens k13ken!" dan ging heel de groep en bewonderde de enkele grasklokjes die daar stonden. Dit zíjn voor ons,begeleiders,de ogenbliXXen dat wij de VERWONDERING van de kinderen zonder dat er een schoolse bedoenlng uit volgt, kunnen stimuleren-door hun attent te maken op de bijzondere kenmerken. 'rIn passant" wordt de naam van btoem of pl-ant genoemd en onbewust zullen ziJ veel gemakkeliJker de naam onthouden, dan in een biologieles op school rnet de leerkracht voor het bord.Stilaan volgt uit deze verwondering, in goede banen geleid door de begereiders, algemene intersesse voor de wondere wereld van de natuur rondom ons. ".n En eenrnaal dat die interesse er is, is het geen probleem meer om de groep die de eerste dag uit losse groepJes bestaat, tot een enthousiaste "bende" natuurminnaars te maken. Het was verbazend hoe stil een groep van 60 Jeudigen kan staan luis_ teren en kijken naar een boomkruiper. Het vangen, ringen, meten en Ìteer vrijlaten van verschillende vogelsoorten maakte een diepe indruk. op de wandeling zej- iemand: "Ho! wat een mooei rups! Laat ze eens zien aan de anderen. Hier, neem miJn vergrootglasi" Niemand reageert ooÍt met ba! vies! brrr... Of het nu bloemen, spinnen, rupsen of vogels zijn, iedereen is even geboeid. Dan bewiJzen eigentiJk de ,,nevenactiviteiten,' zoals sport, nacht_ spel en kampvuur het beste, hoezeer ze na een week reèds åp makaar ziJn afgestemd, elkaar aanvoelen en aanvullen. En wat voor kennis ziJ op zo een weekJe ONBEI.IUST hebben veten te vergaren, als ze VRIJ hun VERWONDERING en hun BEWONDERING hebben mogen
klein
uiten.
wonder?
Enorm
Oogstmaand 1981.
is dat! En schuilt in etk kind ook nlet
Mien Verdlngh, Hasselt. Tekening: Roger Van Àvermaat.
een
34
,, ))
TEîUG
lt
NAAq trIE NATUUI f{atuur revatid atie en l'Iinter
(.1lr¡ 'J
is hopelijk voorbij, voor ons ie het Í¡eer dan goed geweest....I.tij kreiurere tijdens deze wintermaanden zo maar e.ventjes t¿dtal vogele oier de "eñ vloer, zijnde 16 reigers, I groene specht, I roek, 6 tortele, 9 botvlnken, 3 merels, 9 toerenvalken, één rane_uit, l" puttersr 3 goudhaanrtjée, één achteigebleven boereez¡¡aluw, één weependíef, 2 Jan van Genten, I doda"rã, I buizerdenr-éé; kruiebek, één bosuil, één koperwiekr'één waterhoen, 3 speror"ré, 6 znanen, i..o"rdoqen, één fuut, 3 snienten, één ijavogeltje, 2 kokmeeuwen, 3 neerkoeten en 15 nilde eenden. Ruinschoots voldoende vooi e¿n zenuwinzinking, IO.OOO afgelegde kilorætere, lO0 kilograu¡ vis, 40 kilogram koteletten, enkele loo-den bioaen, 5OO De
gen
kilogram grrsn en ,zaden, enz.. . Ik ben fier te mogen zegßer., dat onze meneen fantastiech werk geleverd hebben, de keren dat we tijdens het afhalen, vrijlaren , enz...van vogele ia"t g"reten heúben rret de wagen in de sneeuw of het alijk zijn onfelbaar, de gepreeteerde ueren eveneens' Dagelijks werd er imers met ninimu!¡ twee , maar reeãtât ¡net drie mensen de qT8" voor¡ríddag vanaf I uur gelroederd, kooien gereinigcl, dieren verpleegd en drinkwater ververet. Daarnaast zijn er nog onze tlree aãminietratieve medãwerkers en onze "vogelafhalere" die tot slukken in ¿e nacht en soms wel eens tot in de vroege uurÈjes Linburg doorkruigten op weg raar neer maar eens een dier in nood. De koeten zijn voorlopig niet juist gekend, Ðaar ruw geechat zijn we een kleine l0o.ooo fra¡tken anner geworden, een ierm gaatje in onJe bankrekãning. Dank aan de hinderden ¡nensen en vooral aan Natuur 2ooó en het Co8rdinatiecomít"ã *root de bescherrning van de vogels, die zorgde dat we het hoofd nog net boven water konden houden.
Onze dierenart,sen en Dr. Iþ Vos zorgden deekundige verzorging kregen.
ervoor, dat de binnengebrachte dieren
een
waardoor die geweldigc piek in het aantal noodtijdende dieren? Ik denk voornaælijk aan de volgende redenen: l. De olieranp op de Maas zorgcle voor veel werk. 2, Wae het een tanelijk strenge winter. 3. doen onee +- 15.OOO verepreide naankaartjeo hun werk uitstekend. 4. N¡ren we een deel van de patienten van de fa¡nilei Stevens van Lanklaar over! zij gaan het voorlopig wat kalrner aandoen. llegene de groei van het aeiel nemen we ook de zoveel.ste uitbreicling in overrreging, de beataande kooien voletaan imrers nÍet om zulke toevloed te verúrerken. Maar-al-ie het naar tijdel.ijk, toch moeten de dieren in kooien kunnen worden ondergebracht, in afuachtÍng van genezing en weder in vrijheidetel.ling, \raar het dier èn ii5 vol íerlangen naar uitkijken.
SIL JA¡ISSEN, Opglabbeek. Finantieel hulpbetoon ie weneelijk en nodig! Het verelag bewijet dat! Help hent!tttt Natuurhulpcentrum, Denneatrast 6, 3660 Opglabbeek. Tel:Oll/854906. Rekz457-2c.3lh2l-53, Stevene, oude Basn 46, 3650 Lanklaar. Tel:oll/75515o. Rek:735-32ooo43-ot. Fam. Neys, Rozenboe 93, 38ll Nieserkerke Tel:ol116753lS. Rek:735-l3l1716-70.
35
Natuur en Voeding. i¡ raar als
men benerkt, hoe weinig begrip of kennie de ruenale het over natuureleænten gaat, zelfe al etaan ze er middenin. Menigeen begrijþt alleen nat hem paet. voorbeeld: ¡¡en ie voor de dierenbescherming, maar...men eet dagelijke luetig zijn biefgtuk. Begrijpe wie kan. Þlaar zo gaat dat nu eenmaal, want de urens íe eigenwi je. Bezie daarentegen de natuur, allee ie en blijft perfect zolang de nens overal zijn handen afhoudt. voor allee wordt gezorgd, zowel voor dÍer, voor plant als voor de meng, alhoewel deze laatste denkt dat alles fout zir. Daarom gaat hij allee bebornren en bewerken, beheren noerDt hij dat. Zodoende verstoort hij het rítme. voorbeeld: in de zomer doet de DenB groenten in de diepvriee voor de winter, tersijl de natuur baret van de wintergroenten die in dat eeizoen pasoen daar ze van nature uit over*¡int,eren. De reclaæ apeelt daarin natuurlijk een niet geringe rol, maar het Íe zaak zich daaraan niet te laten vangen. Bekijk het eens voor jezerÍ., je zaL verrassende reeultaten hebben, maar je noet beginnen!
Het
een hebben,
is een jasr nu ingedeeld in de natuur? In één jaar zijn er verschillende periodee, narnelijk: van 2lll2 tot 2 februari: rust; van 212 tot 21 ¡naaet: reiniging; van I ¡nei tor 21 juni: opbouw; van 2l/6 rot 2 oogst: rust; van 218 tot.2 septe¡ober opnieuw reinigíng en van 2 november tot 21 dece¡nber: opbour. it een beetje nauwkeurig bekijkend, stellen we vast, dat alles een woriderbaarli jke aanenhang hee f t . Daar op 2 februari in de natuur de vaeten begint, zouden we daar eens over kunnen hebben. voorè voorjaarsreiniging vindt æn in Hoe
de natuur verschillende voorjaarskruiden die een reinigende nerking hebben. We denken aan hondsdraf, zevenblad,madeliefje, paardebloem, duizendblad, ereprije, weegbree, kippemuur, brandnetel, enz. let ze dan ook veelvuldig want aangezien z,e et zijn vragen ze er om. Nu beginc ook de vasten, een begrip dat janurer genoeg verloren ie gegaan. Alreen in de natuur gebeurt allea nog onveranderd wetnatig. De bomen gooien hun dorre takken af, de ælk wordt vlug zuur, de huisvroutr doet. grote schoonmaak. One huis ig echter niet alleen aan de schoonrosak toe, ook wijzelf. Daarvoor ie de vagtentijd tot Paeen. Practiech kont het hierop neer: die willen rneedoen eten
ueer reinigend dan opbouwend voedsel. Reinigend is: bladgroenten, opbouwend ie: wortels, noten, zaden en knollen. Ìlen eet al eene een ¡naaltijd minder. Vooral geen witte euiker, wit ¡nee1, gietbrood, frisdranken, alcohol, Engelee thee noch conoerven. Men onthoudt zich natuurlijk van dierlijk voedeel, maar ook van eieren en zuivelproducten die in deze tíjd niet goed zijn
wilde kruiden en vruchten en sappen.
å ItLcr¡o^
Sø.-"t¡¡-
36
datr ze vol zitten van afvaletoffen gezíen de koe ook bezig is !¡et de echoonmaek. llet hangt natuurlijk'-af van de gezondheidetoestand hoever rnen deze begineelen drijft. De werking ie ook voor iedereen verachitlend en dient due uilgeteot. doorOok het werk dat æn doet ie bepalend. Volledig vaeten gebeurt slechts onder dee-
kundige begeleÍding. Zoals uit het voorgaande begrepen ie, eet rnen niet het hele jaar door hetzelfde. Wil æn met het natuutrithne ¡needeinen, dan eet nren alleen wât door de natuur in een bepaalde periode wordt gekweekt, matig aangevuld nnt bijko¡¡rende voedeele. In hoofdzaak Ís volgend echema nuttig: In het voorjear: reinigende voorjaarskruiden zoals reeds werd opgegeven. rn het najaar : door eappige vruchten vitaminenvoorraad opelaan-vóor de winter. In de winter : opbouw door zaden, noten, knollen, wortelã en overwinterend groen. In de zoner : opbouw door de bladrijkdom van etengele, blad en bloem. Zo zíe je welk wonder de natuur ie. Haak echter niet alleen un lichaan echoon, houdt het ook echr¡on. Wie zich houdt aan de reiniging blijft ín evenwicht. wié ¿e reinging 8toPt, maakt zichzelf ziek. ¡tlleen zo t
Recepten SE9I9EN! g3!
9:- 1-ee reetet :_ _ Aardappelenpuree maken van aarappelen die gekookt zijn in de schil. ¡Voor het opdÍenen ver¡nengen met één handvol kippemuur of I handvol brandneteltoppen of weegbree of wie van iete pil.anters houdt: I handvol paardebloeu¡blad. De kruiden worden uiteraard wel eerst fijngemale.n een molent je. VOORJAARSKRUIDEN
ALS
RATJI.'KOST.
Kruiden waaoen en fijnanijden. Vermengen net een sausje van I eetlepel koud geper-
ete olie, I koffielepeltje citroesap en I koffiele-
peltje fijngeoneden ui,
IN DE SOEP Verechi llende voorjaarekruiden zoals brandneteltoppen, duizendblad, weegbree, paardebloen, zuring, kippemuur fijnmalen uret het, peterselíemolentje. Van het vuur af bij de reeds klare soep voegen, zoale men dat bÍjvoorbeeld ook met kervel doet. l, 2 of 3 soeplepels gemalen kruiden naargelang de aoorten die men gebruikt. VOORJAARSKRUIDEN
Tekst en ållustraties:
Francine sctrepers-schrayen, zonhoven.
KENMERKEN VAN EEN GOEDE GEZONDHETD.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
VriJ zijn vermoeidheid.
voortdurende goede appetijt hebben voor voedser, kennis en sex Diepe en korte slaap hebben zoncler troebele dromen. Helder geheugen hebben en grote dankbaarheid ten opzichte van alles. Voortdr¡rend over een goed humeur beschikken. Orde en klaarheid hebben in denken en doen. Zín hebben voor een oneÍndige rechtvaardigheid.
George Oshawa.
46
op de valreep
EN NOG WA¡IDELEN
april, 09 mei en 13 juni: KasteeL l(azy te Helchteien: heíde en vennen. Gide: Elio Roncado. Vertek: 9 uur, Weg op Zwartberg, tegenover café Didden, Opglabbeek. DÀI\¡ EN LUct
Zondag, O4
DANK
U
jullie díe grappige venti in de koppen van de artikcla? Dat zí jn de kebouters van Erica die re nachts ai ee het werk ko¡nen doen. Ze zi jn van Dan Jacob, de onver¡noeibare nedeserker aan zove le initiatíeven. Hi j ontwierp ze epecíaal voor Eríca waarin ze door de jaren heen een eigen All.enan en tot spijt ian wie ze beníjdt. leven gsan slijten tot plzÍer van Jan en Zagen
o
z
zagen jullie de krane der seieoenen?Daarvoor etelde Luc Kempeneere, ook natuurgids, 4 prachtíge landschapeteteniitei .u. ueschikkiig, koppelen om de aanvang der eeizoenen te gedenkeñ. *.r""an wij een epeciaal gedícht Luc ís een groot artiet gouden hart' Híi zoeki en vindi een de echoo;hei¿ ii de combinatiã natuur met ÍnÈ cultuur. Hij legt ze vasi i" ono.'"ti."iu"r" tekeningen ¿ie regelnarig te zien zijn op rentoonsrellingen. Gaan jrrie ook
zieni ô;t-jij"uJãanrt , Lucr íj vragen aan alle natuurgideen, de neneen tíjdene de voorjaarewanderingen te wÍjzen op het grote brandgevaar. rn. tegenetellíng
(
E
met-erat nogal eene wordt gedacht, ontstaat heÈ grootsre aantar branden-niet tijdene d; ;r;-,aanden, maar wel degelijk tijdens de lente. De statietieken van Waters en Boeeen en van de brandweer bevestigen dat. Oorzaak zijn de vaak he{¡ige Ooetenrinden, die de nog niet volledig vergane-strooiseilagen van braderen en kruiden uitdrogen en heer vatbaar r"Ë"o voor vuur. Dubber net roken dus. Goede natuurgideen roken zelf niet opger.et tijaun" de rrandelingen en verzoeken de ûænsen aie zi.¡ ùegeleiden hetzelfde
0
u
J
tu
t! o o
te doen. lblp het bosbeetand bewaren, wie de eigenaar ook is. Elke boon is een boom en zeker elk boe' Met de groeiende biandetofpriiz".-"i:" $re er misschien nog blij æe. En .-ook elke naruurwiend zal je dankbaä, ãi¡rr.
9t-yå9¡ITI9:: : : :9g_98_
p! _y!! glÏ3 3 3__ -_ _ jultie na de krokusvscanti.e de rode koppen van de nieuwe ríjken ook gezien? zerfs in een verl'ofje- van amper één weekj* roåi"" doelíng van
Daarom onderneemt de wijze geen verre reizen. En toch weet hij:
uit het raan te kijken ia híj in staêt noan te geven aan de dingen; door niet te doen, voltooít hij het onvolrooide. zonder
Lao Tsé.
47
It
INHC'IJtr' UAN trTIT NUMMEFI I
Voorpagina Algeneenheden
Brief van de Voorzitter Actiee van de l,terkgroep: Voroingsactiviteiten Ui lenexcurtie llandelprogra@e
Bij leven
2
3
4 5 6
Beheerswerken
Inforuatie: Dag lieve
,
t7 ,8,
8
mensen
en welzijn
9
lo
Gelukweneen
tl
Kalender
l3
Nal-lfidden-Linburg Standpunt: Polen Bezinning:
14, 15.
Toeepraak Van Steenbergen Natuurgidsen Riemet t98l
loespraak Gerry
12,13.
Voe
Dank je wel, t{illy Peunans Vas ten Met een korreltje zout In de krans der seíaoenen Jong geleerd, oud gedaan:
16, l7 17, l8 18, l9 20 20 2L 22
Jaarvergadering I Geologie I Evolutie I
23 24 25 26 ,27
Kinderbege
32 33
leiding I
Terug naar de natuur:
28.
28 29 30 31,32
Revalidatie Voeding, recepten
34
Genezen
37
35136
Kennerken van een goede gezondheid36
Fijne wandelplekjes
Het leven eterft niet Op de valreep Nal-Bijdrage
Inhoud Achtèrpagina .,...nog
even een
38-45 45 46 47
48.
doordenkenkertje .een fijnproevertje........een prikje....
dagetijks: t'Geef ons heden one dagelijks broodrr. Ie het níet bedenkelijk ale wij vaetatellen, dat velen heden ten dage dit vervangen door: "Geef ong heden onze dagelijkee eetluet'r? BRT 3, 2618176, 8.30 uur.
De t(rietenen bidden
U, POSTBODE. voor de fijne verzorging van ons tijdschrift. DÀIi¡K
ERICÀ,
Dri'emaanderijkse uitgave van de werkgroep Limburgse Natuurgidsen. Dit is de uitgave van Maarl tggz. -
BESTEMMELTNG.
Verantwoordeli jke Ui tgever; Werkgroep Limburgse Natuurgidsen. 9/az Steenweg Linde, 66, 35?O peer.
RvAttt
Voor miJ is aLles wonder (sprangler)
